Kunst- en Monumentengids Halderberge
Colofon
Deze Kunst- en Monumentengids Halderberge is een uitgave van de Gemeente Halderberge.
2 Kunst- en Monumentengids Halderberge
Uitgave: 2008 Kostprijs: € 3,00 Oplage: 4000 stuks Fotografie: Marcel Deelen Samenstelling: Hanneke Neutkens, Colinda Voet-Nuiten Drukwerk: Altorffer Drukkerijen, Roosendaal Lay-out en Grafische Vormgeving: Altorffer Drukkerijen, Roosendaal
Voorwoord Met genoegen presenteren wij u deze gids met een inventarisatie van het Kunst- en Monumentenbezit dat de gemeente Halderberge rijk is. De gids is samengesteld als vervolg op de uitgave “Halderbergse Kunstroute”. De route die langs beeldende kunstwerken leidde, is nu gecombineerd met architectuur en vormgeving. Veel beelden zijn namelijk gerealiseerd in, bij of tegen monumentale bouwwerken. Denkt u maar eens aan een kerkgebouw, dat zijn religieuze geschiedenis weerspiegelt via antieke beelden en ornamenten. Bezoekt u eens de kerken en kapellen die in onze gemeente gevestigd zijn; een ware openbaring van historisch kunstbezit. Bovendien ademen de gebouwen een sfeer uit die met niets anders te vergelijken is. De foto’s van enkele kerkinterieurs in deze gids getuigen hier van. Maar er is nog zo veel méér dat Halderberge u te bieden heeft. Met deze Kunst- en Monumentengids wijzen wij u graag op de schatten die Halderberge u op cultureel en architectonisch gebied kan tonen. Wij hopen dat u van al het moois geniet tijdens het lezen of tijdens uw bezoek aan onze gemeente en dat wij niet alleen een culturele, maar ook een gastvrije indruk bij u achterlaten. Namens het college van burgemeester en wethouders wensen wij u een aangenaam verblijf in Halderberge toe.
De heer ir. J.M. Brans, Wethouder monumentenbeleid.
De heer J.C.M. Paantjens, Wethouder kunst en cultuur.
3
4 Kunst- en Monumentengids Halderberge
pagina
Oudenbosch
6
Bosschenhoofd
22
Hoeven
30
Stampersgat
42
Oud Gastel
48
Kernen
Kern
5
4
3 9
1 6 2
5
7
8
6 Kunst- en Monumentengids Halderberge
pagina
1
Markt 57, Basiliek
8
2
Markt 32-34, Saint Louis
12
3
Fenkelstraat 24, Protestantse Kerk
14
4
Rotonde, “De Stoet”
15
5
Bosschendijk 30, 32, 34, Woningen
16
6
Sint Annaplein 1, voormalig Pensionaat
17
7
St. Bernaertsstraat 10, Woning
18
8
Pagnevaartweg 5, Beeld
20
9
St. Bernaertsstraat, Begraafplaats
21
Oudenbosch
Lokatie
7
8
Boven op d de bbasiliek ilili k van d de H H.H. H Agatha en Barbara in Oudenbosch, waarvan de bouw is gestart in 1865, treft u deze beeldengroep aan. Diverse beeldhouwers hebben de beelden gemaakt. De beeldengroep dateert van 1987. De architect van de basiliek is P.J.H. Cuypers. De eerste steen werd gelegd in 1867, in 1880 werd het gebouw gewijd en in 1892 werd de voorgevel voltooid. Deze gevel, van architect G.J. van Swaay, is naar het voorbeeld van de Sint Jan van Lateranen in Rome gebouwd.
9
Lokatie 1 • Markt 57 • Basiliek
10
11
12 6
Tegen de gevel van dit hoofdgebouw, boven de plaquette, is de beeltenis te vinden van de grondleggers van het internaat Saint Louis: pastoor Willem Hellemons en Johannes Huybregts, beter bekend als vader Vincentius. De beeltenis is gemaakt door kunstenaar Ralph Lambertz. Op het kerkhof van het wijds bekende jongensinternaat Saint Louis zijn oude graven te vinden. De oudste daaronder dateren van rond 1890. Het kerkhof grenst aan de tuin van het Arboretum, dat met het gerenoveerde en in 2006 onthulde Poortgebouw, een lust voor het oog en een bezoek waard is.
Lokatie 2 • Markt 32-34 • Saint Louis
Saint Louis bestaat uit diverse gebouwen. De hoofdentree aan de Markt is gebouwd door architect Bennaars uit Roosendaal in 1923. Achter deze gevel bevindt zich de cour, waaraan verschillende gebouwen en de kapel (bouwjaar 1865) te vinden zijn. Sinds 1999 zijn enkele van deze gebouwen gedeeltelijk aangepast tot woningen. Een plaquette herinnert hier aan.
13
Lokatie 3 • Fenkelstraat 24 • Protestantse Kerk 14
Nadat in 1799 de oude kerk in Oudenbosch door de hervormden opnieuw aan de katholieken ter beschikking was gesteld, vonden de hervormde diensten tijdelijk plaats in de oude R.K. pastorie aan de Fenkelstraat, die tevens dienst ging doen als predikantenwoning. In 1809 zegt Koning Lodewijk 7000 gulden toe voor de bouw van een kerk, die gebouwd is in 1819. De gevel van de kerk is in 1909 verhoogd met een topgevel en een torentje.
Lokatie 4 • Rotonde • “De Stoet”
“De Stoet” is een kunstwerk van Léon Vermunt uit Wouwse Plantage en is in 2005, in opdracht van de gemeente en in samenspraak met omwonenden, opgericht. De figuren in de stoet verwijzen allemaal naar karakteristieke elementen van de voormalige zelfstandige gemeente Oudenbosch. Om er enkele te noemen: de kwekerijen, het verenigingsleven en het rijke religieuze verleden, dat nog steeds bepalend is voor het beeld van Oudenbosch. Een bijzonder detail daarbij is de afgebeelde Zouaaf; een (katholieke) soldaat die in de 19de eeuw de Kerkelijke Staat in Italië verdedigde tegen vrijheidsstrijder Garibaldi. U kunt alles over deze unieke historie vinden in het enige Nederlandse Zouavenmuseum aan de Markt 31.
15
Lokatie 5 • Bosschendijk • Woningen
Bosschendijk nummers 30, 32, 34 Deze panden staan in een reeks van zeven kleine landhuizen die in de jaren dertig, vrij dicht opeen aan de zuidzijde van de Bosschendijk, vanaf 1932 zijn gebouwd. Het gemeentebestuur kwalificeerde in 1933 de Bosschendijk, in verband met de verbreding van de weg en het doortrekken van een trottoir met ondergrondse riolering, als een van de mooiste toegangswegen naar de voormalige gemeente Oudenbosch. Van de nummers 30, 34 en 36 is bekend dat deze zijn ontworpen door de plaatselijke architect Jos Key. Op grond van vergelijking van de bouwtekeningen en de uitvoering/vormgeving zouden ook de nummers 22 en 32 aan deze architect kunnen worden toegeschreven.
16
Lokatie 6 • Sint Annaplein 1 • vm. Pensionaat
Op de hoek van het pand aan het Sint Annaplein 1 kunt u aan de straatzijde het beeld van Sint Franciscus zien. Het beeld is uitgehakt in zandsteen. Boven het brede portiek van de oorspronkelijke hoofdingang is Sint Anna met Maria-reliëf aangebracht. Beide beelden zijn gemaakt door W. Harzing in 1937. Boven de toegang staat in smeedijzeren letters te lezen: Pensionaat Sint Anna. Dat verwijst naar de vroegere functie van dit gebouw als meisjespensionaat, dat onder de hoede van de congregatie van de Zusters Franciscanessen was.
17
18
Lokatie 7 • St. Bernaertsstraat 10 • Woning
Het betreft hier een classicistisch herenhuis, gebouwd circa 1804 in opdracht van Eduard van Mattemburgh lid van het Vertegenwoordigend Lichaam. Het huis werd gebouwd op een belangrijke plaats in het toenmalige Oudenbosch. Recht tegenover de kerk, op de hoogste plaats van het dorp, aan een invalsweg aan de grens met het buitengebied. Het pand is bijzonder omdat het interieur grotendeels gaaf is gebleven sinds de bouw en het feit dat het tot heden onafgebroken bewoond is geweest.
19
Lokatie 8 • Pagnevaartweg 5 • Beeld 20
Bronzen beeld bij het Markland College te Oudenbosch aan de Pagnevaartweg. Het beeld ‘Griekse godin met fakkel’ is een ontwerp van André Kop Jansen, oud tekenleraar aan de voormalige katholieke technische school van het Markland College.
Lokatie 9 • St. Bernaertsstraat • Begraafplaats
Het complex van de R.K. begraafplaats en muur met het bijbehorend H. Hartbeeld ligt ter plaatse van het terrein van de middeleeuwse parochiekerk, welke in 1880 na het gereedkomen van de basiliek werd gesloopt. Op de begraafplaats vindt u de kerkhofkapel, het graf van dokter Huysmans en het graf van de stichter van de basiliek, pastoor Willem Hellemons.
21
4 2 1
3 22 Kunst- en Monumentengids Halderberge
pagina
1
Pastoor van Breugelstraat 55, vm. Retraitehuis 24
2
Pastoor van Breugelstraat, “Spelend Kind”
26
3
Pastoor van Breugelstraat 138, vm. Station
27
4
Pastoor van Breugelstraat 51, R.K. Kerk
28
Bosschenhoofd
Lokatie
23
24
Lokatie 1 • Majellahof • vm. Retraitehuis
Aan de Pastoor van Breugelstraat 55, een verwijzing naar de eerste pastoor van Bosschenhoofd, ligt het voormalig retraitehuis Sint Bernardus. Dit huis is gebouwd in 1912 en werd in het verleden door de paters Redemptoristen geleid. Boven in de voorgevel staat een beeld van Gerardus Majella, stichter van de Redemptoristen. De toegang is geaccentueerd door een rondboog met een bakstenen band met daarboven de naam SEPPE. Voor het huis is een monument te vinden met een oud plaatsnaambord met een verklarende tekst over de herkomst van de naam “Seppe”.
25
Lokatie 2 • Past. v. Breugelstraat • “Spelend Kind” 26
Tegenover het retraitehuis ligt de H. Hartschool en voor de school is een gestileerd beeld te vinden van een meisje dat met een hoepel speelt. Het is een bronzen beeld, ‘spelend kind’, en is in 1969 gemaakt door Hans Goddefroy uit Eindhoven.
Complex van de voormalige spoorweghalte SEPPE, in 1884 verheven tot station met dienstwoning. Sinds 1999 in gebruik als winkel. Het complex is als combinatie van een plattelandshalte met dienstwoning uniek in Noord-Brabant. Inwendig zijn enkele stucplafonds en een keukenschoorsteen bewaard gebleven.
Lokatie 3 • Pastoor van Breugelstr. 138 • Station
In 1853 begon de Naamloze Maatschappij van den Spoorweg van Antwerpen naar Rotterdam met de aanleg van het Nederlandse gedeelte van de spoorweg. Daarbij hoorde een zijtak vanaf Roosendaal naar Breda. Deze zijlijn reikte in juli 1855 tot Etten. In Hoeven kwam een stopplaats aan de Heul en in Bosschenhoofd aan de Pastoor van Breugelstraat.
27
De kerk heeft de naam “Kapel van de H. Clemens” en is gelegen op de hoek van de Pastoor van Breugelstraat en de Pagnevaartdreef. Deze kruiskerk is in oorsprong gebouwd in 1928 door architect W.H. te Riele uit Utrecht,
28
waarvan een deel oorlogsschade heeft opgelopen. Het oostelijk deel van de kerk is nog oorspronkelijk. De huidige verschijningsvorm is in 1946 tot stand gekomen onder architectuur van J. Hurks.
29
Lokatie 4 • P.v.Breugelstr. 51 • R.K. Kerk
4 1 6 2
5
3 30 Kunst- en Monumentengids Halderberge
pagina
1
St. Janstraat, R.K. Kerk
32
2
Bovenstraat, Pomp
34
3
Sprangweg 44, Molen “De Toekomst”
35
4
Hofstraat 8, voormalig Seminarie Bovendonk 36
5
Sprangweg 11, Boerderij
40
6
St. Janstraat 30, Woning
41
Hoeven
Lokatie
31
In het centrum van Hoeven vinden we aan de St. Janstraat de kerk van Sint Jan de Doper. De kerk is een zogenaamde kruiskerk (de plattegrond is in de vorm van een Grieks kruis) en is door architect A. Berben ontworpen en is gebouwd in de jaren 1928 en 1929. Bij de hoofdingang is een plaquette ter nagedachtenis aan kapelaan Alfred Verhaegen bevestigd. Verhaegen is op 5 september 1944 omgebracht tijdens de fusillade in het concentratiekamp Vught.
32
33
Lokatie 1 • St. Janstraat • R.K. Kerk
Lokatie 2 • Bovenstraat • Pomp 34
In de tijd dat onze steden en dorpen het nog zonder waterleiding moesten stellen, voorzagen de gemeentebesturen zo goed mogelijk in de behoefte aan deugdelijk drinkwater door op verschillende punten openbare pompen te plaatsen, waar de omwonenden zich gratis het benodigde water konden verschaffen. Met de komst van de waterleiding was het lot van veel pompen beslist, zij waren voortaan overbodig en werden afgebroken. Vooral van de minder monumentale, die uiteraard het talrijkst waren, bleven er slechts weinig gespaard. Een van deze overlevenden staat nog altijd in Hoeven. Het is de hardstenen pomp, in de volksmond de keienpomp genoemd. Boven het opschrift prijkt het (toenmalige) gemeentewapen.
Lokatie 3 • Sprangweg 44 • Molen
Molens staan voor kracht, duurzaamheid en het zijn markante herinneringen aan een verleden, dat in Nederland vele eeuwen terug gaat. Het zijn voorbeelden van vroege innovatie en industrialisatie. Aan de Sprangweg staat deze korenmolen “De Toekomst”. Het betreft een ronde bakstenen korenmolen op belt uit 1863. Aan Poldersdijk 4 staat de romp van een molen, gelegen op een terp aan de Poldersvliet.
35
36
Lokatie 4 • Hofstraat 8 • Seminarie Bovendonk
Conferentiecentrum Bovendonk is van oudsher een grootseminarie dat, evenals de basiliek in Oudenbosch, is gebouwd door architect P.J.H. Cuypers in de periode 1903-1907. De kloosterkapel op het complex is later gebouwd door J. Cuypers in de jaren 1922 en 1923. Beide gebouwen kenmerken zich door een neogotische bouwstijl. In de entree van het hoofdgebouw is het glas-in-loodvenster te vinden, dat naar het ontwerp van de architect gemaakt is door de firma F. Nicolas. Op het binnenterrein van het centrum ligt de voormalige kloosterhof, met daarin de kloosterkapel met zijn serene intimiteit.
37
38
39
Lokatie 5 • Sprangweg 11 • Boerderij 40
B d ij uit Boerderij it 1860 1860. IIn 2001 iis hhett pand d compleet l t gerestaureerd en verbouwd van voormalige agrarische functie naar woonhuis.
Lokatie 6 • St. Janstraat 30 • Woning
De benaming “St. Janstraat” lopende van de provinciale weg Etten-Leur – Oudenbosch tot de Hofstraat (seminarie) is te danken aan de patroonheilige van de Hoevense Parochie van Sint Jan de Doper. Aan St. Janstraat 30 is deze villa gebouwd in de jaren ’30 van de 20e eeuw, onder invloed van de Amsterdamse school. Het hoofddak heeft op het nokeinde aan de achterzijde een piron.
41
2 3 4
42 Kunst- en Monumentengids Halderberge
1
pagina
1
Dennis Leestraat 25, R.K. Kerk
44
2
Brugstraat 7, Watertoren
46
3
Brugstraat 4, vm. Pastorie
47
4
J.F.Vlekkeplein, Beeld
47
Stampersgat
Lokatie
43
44
Lokatie 1 • Dennis Leestraat 25 • R.K. Kerk
Complex in de kom van het dorp, iets ten oosten van het oude dorpsplein gelegen, bestaande uit een R.K. parochiekerk en twee toegangspoorten van het kerkhof voorzien van vier beelden en een monumentaal dubbel hekwerk. De beelden op de poorten zijn afkomstig uit de kerk. De figuratieve glasin-loodramen dateren uit 1951 / 1953 / 1956 en werden vervaardigd door de Brabantse glazenier Jan Willemen (1912-1985). Jan Frederik Vlekke was een sociaal voorvechter en suikerfabrikant (1849-1903)
45
Lokatie 2 • Brugstraat 7 • Watertoren 46
Circa 30 meter hoge, op een terpje gelegen, watertoren gebouwd in de jaren ’50 van de vorige eeuw en gemarkeerd met een sierpiron.
Lokatie 3 • vm. Pastorie • Lokatie 4 • Beeld
In 2002 is het bronzen beeld ‘Samenspraak’ van Caroline van Lange uit Bosschenhoofd aan het J.F. Vlekkeplein opgericht. Dit was ter gelegenheid van het heringerichte plein en op initiatief van inwoners die zich inzetten voor de leefbaarheid van hun dorp. Tegenover dit plein is er uitzicht op de Weel, met daarvoor een beeldje ‘De Meekrapsteker’. Dit bronzen beeldje is in 1987 ontworpen door Jef Vissenberg uit Stampersgat en staat symbool voor carnaval. De meekrapwortel werd vroeger veel verbouwd rond Stampersgat voor de fabricage van (rode) verfstof.
Voormalige Pastorie, Brugstraat 4.
47
1®
6 7 5 4 3
1
2
8 48 Kunst- en Monumentengids Halderberge
pagina
1
Sint Antoinedijk 13-15, Suikerfabriek
50
2
Kerkstraat 3, R.K. Kerk
52
3
Veerkensweg 2, vm. Pastorie / Gemeentehuis 56
4
Dorpsstraat, Beeld Goede Herder
57
5
Dorpsstraat 9, Herenhuis
57
6
Dorpsstraat 42 - 44, Mastboomhuis
58
7
Dorpsstraat 13, Protestantse Kerk
60
8
Rotonde, Kunstwerk
61
Oud Gastel
Lokatie
49
Beeltenis van Sint Antonius tegen de gevel van het binnenterrein van het complex.
Sint Antoinedijk nummers 13-15 De voormalige suikerfabriek waarvan de kern dateert uit 1871 is gebouwd in ambachtelijke traditionele stijl. De gebouwen zijn nadien versoberd door witte bepleistering en beschildering. Het pand heeft cultuurhistorische waarde als illustratieve vertegenwoordiger van de geschiedenis van de Nederlandse suikerindustrie, die een belangrijke concentratie kende in het noordwesten van de provincie Noord-Brabant (de Suikerhoek) en als voorbeeld van het type vroege suikerfabriek.
50
51
Lokatie 1 • Sint Antoinedijk • Suikerfabriek
De R.K. Kerk van de H. Laurentius is in 1906 gebouwd tegen de midden 15de-eeuwse toren van zijn gesloopte voorganger. De kerk is in neogotische stijl gebouwd naar ontwerp van de hoogleraar in de elektrotechniek G.J. van Swaay, die ook de voorgevel van de basiliek in Oudenbosch uitvoerde. De kerk bevat een rijke inventaris, die een afspiegeling is van de geschiedenis van de agrarische nederzetting, bestaande uit altaren, glasramen, meubelen en ten slotte een volledige ivoorkleurige beschildering door Jan Oosterman (1928 vv.) geconcentreerd rond het leven van de H. Laurentius, de H. Familie, Christus en de H. Bernardus.
52
53
Lokatie 2 • Kerkstraat 3 • R.K. Kerk
54
55
Lokatie 3 • Veerkensweg 2 • vm. Pastorie 56
In 1889 als pastorie gebouwd pand en vanaf 1981 in gebruik geweest als gemeentehuis van de voormalige gemeente Oud en Nieuw Gastel. Thans zijn hier appartementen in gehuisvest. Dit pand staat bekend als “de burgemeester”. In de nabijheid van dit gebouw ligt een pleintje (Hoek Schoolstraat en Cheltenhamstraat). Hier staat het beeld “Samenwerking en saamhorigheid” van Kees Keijzer uit 1991.
Huisarts J. van Sprangh heeft het huis in 1858 laten zetten als een representatieve artsenwoning. Notaris Mol kocht de woning in 1924 en breidde het perceel aanzienlijk uit, zodat er een park achter aangelegd kon worden. De gemeente kocht het pand en de grond in 1959, waarna het aangepast werd voor de gemeentelijke taken. In 1960 werd het officieel in gebruik genomen. Thans is het pand weer in particulier eigendom en wordt het gebruikt als woning met op de begane grond een tweetal winkelpanden.
Lokatie 4+5 • Dorpsstraat • Herenhuis+Beeld
Aan de Dorpsstraat te Oud Gastel staat een bronzen Christusbeeld met op de sokkel het opschrift ‘Ik ben de Goede Herder’. Het beeld is gemaakt door beeldhouwer C. A. Smout in 1927.
57
In het complex woonde vanaf de bouw de familie Mastboom. Het balkon aan de voorzijde is gebouwd in 1938 toen de heer Antonius Mastboom (18681954) zijn 40-jarig ambtsjubileum vierde als burgemeester van Oud en Nieuw Gastel. Het pand heeft de oorspronkelijke indeling en detailleringen van het interieur behouden. Met de dood van mr. Henri Mastboom (1907-1999) kwam er een einde aan dit vooraanstaande WestBrabantse geslacht. Het gehele complex heeft na een grondige restauratie een museale functie verkregen.
Aan de Dorpsstraat gesitueerd complex bestaande uit een vrijstaand herenhuis, een bakhuis en een schuur. De geschiedenis van de familie Mastboom en die van het dorp Oud Gastel zijn nauw verweven. In 1874 liet Petrus Mastboom (1819-1896), de opa van Henri Mastboom, op de plaats van de moestuin naast de brouwerij een nieuw huis bouwen: het huidige pand Dorpsstraat 44.
58
59
Lokatie 6 • Dorpsstraat 42-44 • Mastboomhuis
Lokatie 7 • Dorpsstraat 13 • Protestantse Kerk 60
Eenvoudig classicistisch zaalgebouw uit 1809, met dorisch omlijste ingangspartij. Koning Lodewijk Napoleon gaf hiervoor financiële steun ten bedrage van 5000 gulden. Gerard Horsten uit Fijnaart bouwde de kerk voor 4379 gulden. In 1867 kreeg de hervormde gemeente een nieuwe pastorie naast de kerk. Bij een grondige restauratie van de kerk in 1960 werd een nieuwe preekstoel geplaatst en bracht de Halsterse kunstschilder Schipper een fresco aan.
Lokatie 8 • Rotonde • Kunstwerk
In 2002 is dit werk in cortenstaal van Joost Keijzer uit Dordrecht opgericht. Zijn abstracte beeld weerspiegelt de verbondenheid van de drie voormalige gemeenten Hoeven, Oud en Nieuw Gastel en Oudenbosch door een poort en een brug. “Kom langs het beeld en je komt langs de buitenste stadspoort met ophaalbrug”. De poort staat symbool voor het ‘toegang verlenen tot’ en de brug voor ‘het overbruggen van’. Het beeld is een samensmelting van die twee elementen, zoals ook de samensmelting van de vroegere gemeenten heeft plaatsgevonden.
61
