Krisis TABLE OF CONTENTS SOME THOUGHTS ON POP MUSIC, RESISTANCE. Journal for contemporary philosophy KATRIEN SCHAUBROECK ONTHEEMD 62-68

Krisis Journal for contemporary philosophy

TABLE OF CONTENTS Krisis, 2010, Issue 3 www.krisis.eu Dossier: The Crisis in Economics GUUS DIX & PIM KLAASSEN ECONOMICS : A SCIENCE IN CRISIS ? INTRODUCTION HARRO MAAS REKENMEESTERS , HEELMEESTERS , VOGELAARS DE VINGER AAN DE POLS VAN DE ECONOMIE HEUKELOM SENT THE ECONOMICS OF THE CRISIS AND THE CRISIS OF ECONOMICS . LESSONS FROM BEHAVIORAL ECONOMICS TIAGO MATA T RANSGRESSING THE BOUNDARIES TOWARDS A TRANSFORMATIVE HERMENEUTICS OF BEHAVIORAL ECONOMICS Essays RENÉ GABRIËLS WILDERS ’ GEWILLIGE HANDLANGERS

1

2-5 6-25

26-37

38-46

47-61

KATRIEN SCHAUBROECK ONTHEEMD

62-68

Impression SANNE RAAP HET VREEMDE EN HET EIGENE MONDIALE EENHEID EN VERSCHEIDENHEID INZAKE MENSENRECHTEN EN DEMOCRATIE

69-73

30 years of Krisis DE REDACTIE SONGS OF PHILOSOPHY

74-74

ALBERT VAN DER SCHOOT SIE HÄTTE SINGEN SOLLEN , DIESE SEELE !

75-78

RUTH BENSCHOP CELLOVRAGEN

79-81

MELANIE SCHILLER CAN SOUND BE NOISE? S OME THOUGHTS ON POP MUSIC, RESISTANCE AND NATIONALISM

82-85

SAKE VAN DER WALL F ILOSOFEREN ZONDER DAAR VERDER BIJ NA TE DENKEN. EEN INTERNE DIALOOG

86-88

RENÉ BOOMKENS DE ZIN VAN DE SONG

89-90


GUUS DIX & PIM KLAASSEN ECONOMICS : A SCIENCE IN CRISIS ?

Krisis, 2010, Issue 3 www.krisis.eu

According to some it is over already, according to others we are only now beginning to feel it: the latest economic crisis. As to its present and future, we are still very much lingering in uncertainty. But at least by now we all know what it began with: it was subprime mortgages that ‘polluted’ the United States housing market. Eventually this put the entire global financial system into a crisis, for which of course it did not take long to spill over into what economists are used to calling the real economy. Of course this thumbnail sketch of the current economic crisis only reveals the tip of the iceberg, and it is not our intention to develop a thorough analysis of the crisis here (Mackenzie 2010). Yet, following distinguished economist Paul Krugman, we do want to indicate that the crisis in the economy has led us to another crisis: the crisis in the academic discipline that studies this slippery thing called ‘the economy’ (Krugman 2009). According to Krugman, the economic crisis proves previously accepted wisdom in economics to be wrong. The financial system and the housing market were studied, explained and predicted by an economic science of fully rational and forward looking agents with a keen eye on their own interests. But man is not fully rational, far-sighted or selfinterested – or so the critics say. Furthermore, the majority of economists 2

believed that the market is the best instrument to deal with any inconveniences that it might itself bring forth, that the market constitutes a perfect self-cleaning mechanism. As memories of the great depression of the 1930s faded, the very possibility of catastrophic failure became covered up by models positing the eternal recurrence of equilibrium. What should economists learn from the crisis? They should not mistake the beauty of mathematical equations for truth – says Krugman. It is almost certain that ‘economists will have to learn to live with messiness’. As in ‘the economy’, so also in science the phenomenon of a crisis is nothing new. If we follow the philosopher and historian of science Thomas Kuhn, we are led to believe that the development of science is properly described as the succession of periods of normal science, crisis, paradigm shift and normal science again (Kuhn 1996). Were this somewhat idealtypical scheme to apply to economics, we would have ample reason to believe that we are about to witness a paradigm shift in economics. Ever since economics came into existence as an independent academic discipline some hundred and fifty years ago, separate schools have existed alongside each other, sometimes not sharing many basic commitments as to the relevant ontology and/or methodology for the field (Yonay 1998). But from the 1950s or 1960s onwards, economics has certainly become more and more dominated by the so-called neoclassical paradigm, making its activities look more and more like relatively straightforward puzzle-solving (Morgan & Rutherford 1999). Hence, in spite of the relative heterogeneity within economic science, neoclassical economics has clearly dominated the scene during the last forty years or so. And as commentaries by distinguished economists such as Krugman attest to, that dominance is fading today. So even if the field’s current situation was not preceded by a period of absolute homogeneity, we can say that there is a crisis in economics now, if ever there was one. Economists nowadays do not agree amongst each other what their objects of research are or ought to be, nor do they agree as to the right methodological approach that should be taken to investigate these objects. What seems most distinctive of economics today is that economists openly argue amongst themselves about these issues.

Krisis Journal for contemporary philosophy The pieces that are collected together for this thematic dossier each in their own way substantiate the observation that what economics is about is debatable and in fact seriously contested at present. Moreover, the pieces also make clear that we can discern different sites at which this debate takes places, that is, that there are different sites of contestation of the dominant neoclassicism.

Guus Dix & Pim Klaassen – Economics: a Science in Crisis? much on ‘personal judgment’. Yet unlike the more conventional models that over the last fifty or sixty years have become economics’ Gold Standard, these monitors in fact produced a far more accurate representation of the crisis. They more accurately took the economy’s pulse.

The stir within academia ... Economics in the political arena As Harro Maas’ contribution to the present volume elegantly and eloquently shows, one of these sites of contestation is that of the political arena. In his article ‘Rekenmeesters, Heelmeesters, Vogelaars’ (in Dutch) or ‘Masters of Calculus, Healers, Bird Watchers’, Maas investigates two styles of doing policy-oriented economics. Taking the highly influential Netherlands Bureau of Economic Policy Analysis (CPB) as a case study, Maas shows us different ways of ‘taking the economy’s pulse’. First he discusses the dominant macroeconomic models of the economy. By pouring a great many different economic variables into a mathematical mould, these models seek to grasp the present and (near) future state of the economy. The tradition of economic modelling has a long and respectable history in Dutch policy advice. With help thereof, economists working at the CPB have long been able to speak ‘truth to power’. However, the recent economic crisis gave their scientific authority a severe blow, as none of the CPB’s models saw the economic crisis coming. And furthermore they still failed to produce reliable results once the crisis was well underway.

In their article ‘The economics of the crisis and the crisis of economics: Lessons from behavioral economics’ Floris Heukelom and Esther-Miriam Sent show with great clarity how economics’ most dominant viewpoint has come under serious attack. The dominant neoclassical economics centered around the fictitious agent that goes by the name of homo economicus, an agent characterized by greed and full rationality and responsible for market equilibrium. Heukelom and Sent sketch many of the developments that took place in economics in the last couple of decades, paying particular attention to the rise of the new and empirically oriented behavioral economics. Behavioral economics aims at replacing the imaginary homo economicus with human beings of flesh and blood – beings that are at best only ‘boundedly rational.’ With this replacement, behavioral economics simultaneously reshapes economics’ field of objects and brings new observational practices into being. The change of topic is accompanied by a methodological transformation: in addition to formal modelling behavioral economists also engage actively in experimental laboratory work on human decision-making. Indubitably, behavioral economics constitutes the most prominent manifestation of a more general trend within economics to form alliances with all kinds of other disciplines, from psychology to (evolutionary) biology and neuroscience.

Over and against these macroeconomic models, Maas places the far more marginal ‘monitors’ of the economy developed at the very same institute. These monitors are made by staff members collecting a large amount of data from around the world – comprising even a quantitative estimation of ‘worldwide economic news’. These monitors have not received much praise during the last couple of decades. Relying heavily on the skills and (tacit) knowledge of a few experienced staff members, they were being mocked both in- and outside the CPB as ‘unscientific’ for relying too

... does not remain confined to academic matters only

3

In the opinion of Heukelom & Sent, the consequences of a behavioral perspective on economic decision-making does not only imply a transgression of disciplinary walls within academia, but also a transgression of

Krisis Journal for contemporary philosophy academia as such. As we know, the credit crunch was in part due to bad choices being made by a large group of people with limited financial resources, bad choices being made by banks and investors and bad choices by policy makers. Hence, not only economists but also politicians and policymakers might have something to learn from insights from behavioral economics regarding how decisions factually come about.

Guus Dix & Pim Klaassen – Economics: a Science in Crisis? closely guarded. For this possible future to become real, economic science must loosen its guard and cross the boundaries once installed to defend its disciplinary autonomy.

Wrapping up A preliminary sketch of what this might imply is given by Heukelom and Sent in the form of a proposal for redrawing the (Dutch) policy regarding mortgages. Following in the steps of Sunstein and Thaler’s Nudge (2008) they suggest that a relatively risk-free ‘Default mortgage’ should be instated, with several rules attached to ensure that at least the next economic crisis is not caused by a bursting of the housing market.

The plight goes public As in Heukelom and Sent’s article, transgression is also at the heart of Tiago Mata’s highly imaginative essay – albeit in a completely different way. Mata creatively imitates the (in)famous ‘Sokal affair’. The American physicist Alain Sokal published an article with postmodern interpretations of quantum gravity in Social Text in may 1996. After publication Sokal himself revealed that his article was meant to be a ‘hoax’, showing the argumentative sloppiness and lack of rigor of postmodern commentary on the sciences. In his essay, Mata blends Sokal’s text with key quotes from behavioral economics, in order to present us with one of economics’ possible futures. Starting from the growing public interest for this particular branch of economics, Mata seeks to understand its attraction for the lay consumers of economic science. Against the background of the financial crisis, the neoclassical model of human agency with its strong assumptions of rationality, self-centeredness and complete information has lost much of its public appeal. It appears that behavioral economics steps in at this point. With its stress on human uncertainties, biases and miscalculations, behavioral economics gives us a far more wordly perspective on our actions than rationalist neoclassical economics ever provided. However, despite its public appeal, the boundaries within economics remain 4

The pieces grouped together in this dossier raise various questions. First of all, epistemological questions are raised as to the way in which objects of knowledge are constituted in scientific practice – questions that have a long history in the philosophy of science (Fleck 1979, Foucault 1972). In Foucault’s words, every scientific discipline has to find a way of ‘limiting its domain, of defining what it is talking about, of giving it the status of an object – and therefore of making it manifest, nameable, and describable.’ (Foucault 1972: 41). As these contributions show, making such objects as ‘the economy’ or ‘a choice’ manifest requires laborious demarcations. What does or does not belong to these objects is certainly not self-evident. Secondly, questions arise as to the relationship between power and knowledge (Foucault 2000). These relationships exist both within economics as well as between economic knowledge and political power. To start with the first, Mata shows that the enthusiastic public endorsement of behavioral economics is not matched in academia. Professional economists consider it a complement to traditional economic analysis, not a veritable substitute. The actual academic advancement of behavioral economics thus depends on the willingness of current professional authorities to (considerably) broaden their field of vision. Regarding the relation between economics and political power, Maas shows that the ability of economists at the CPB to speak ‘truth to power’ was mediated by their scientific models. As soon as these models falter, they look for ‘outdated’ monitors to keep their reputation intact. How these philosophical issues will work out on the sites of contestations discerned is hard to predict. But bear in mind the commonplace that every crisis is an opportunity. Or as our famous Dutch soccer-philosopher Johan Cruijff wisely states: every disadvantage has its advantage. Both in

Krisis Journal for contemporary philosophy public as in academic debate, economists were regarded (or regarded themselves …) as queens of the social sciences and keepers of truth in matters political. Some contestation is a healthy feature of both science and democracy.

Guus Dix & Pim Klaassen – Economics: a Science in Crisis? Heukelom, F. & E.M. Sent (2010) ‘The economics of the crisis and the crisis of economics: Lessons from behavioral economics’. In: current dossier. Kuhn, T.S. (1996) The Structure of Scientific Revolutions. Chicago & London: The University of Chicago Press. Krugman, P. (2009) ‘How did Economists Get It So Wrong’. In: The New

Pim Klaassen studied philosophy at the University of Amsterdam and History, Philosophy and Sociology of Science at the University of Cambridge. His interests go out to issues on the borderline of science and society. At present he works as a lecturer and PhD candidate at the University of Amsterdam. There he works on the rise of the neurosciences, focusing on the inter- or multidisciplinary project of neuroeconomics this has brought forth, and the various issues of demarcation that have sprung up with it. Guus Dix studied philosophy and sociology at the University of Amsterdam. As a lecturer and PhD candidate he is currently teaching courses in the philosophy of (social) science. He started a PhD-project on the intricate relationship between economic science and market-oriented policy in the Netherlands. First results of his research can be found in an article on the market for job placement services, ‘Interveniërende voorwaarden’ in Beleid en Maatschappij.

References

York Times, September 2. Maas, H. (2010) ‘Heelmeesters en vogelaars’. In: current dossier. MacKenzie, D. (2010) ‘The Credit Crisis as a Problem in the Sociology of Knowledge’. Working Paper on http://www.sps.ed.ac.uk/staff/sociology/mackenzie_donald. Mata, T. (2010) ‘Transgressing the boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Behavioral Economics’. In: current dossier. Morgan, M.S. and M. Rutherford (1999) From Interwar Pluralism to Postwar Neoclassicism. Durham: Duke University Press. Sunstein, C.R. and R. Thaler (2008) Nudge. Improving decisions about health, wealth and happiness. London: Penguin Books. Yonay, Y.P. (1998) The struggle over the soul of economics: institutionalist and neoclassical economists in America between the wars. Princeton: Princeton University Press.

Fleck, L. (1979) Genesis and development of a Scientific Fact. Chicago & London: The University of Chicago Press. Foucault, M. (1972) The Archaeology of Knowledge. New York: Pantheon Books. Foucault, M. (2000) The Essential Works of Foucault, Vol. 3: Power. New York: The New Press. 5

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

HARRO MAAS REKENMEESTERS , HEELMEESTERS , VOGELAARS DE VINGER AAN DE POLS VAN DE ECONOMIE 1


I Het CPB bestaat dit jaar vijfenzestig jaar. In deze jaren heeft het zijn sporen verdiend als hét belangrijkste beleidsvoorbereidende instituut op economisch terrein. Het heeft model gestaan en dient nog steeds als ijkpunt voor andere beleidsvoorbereidende instituties als het Sociaal en Cultureel Planbureau of het Planbureau voor de Leefomgeving (Halffman 2009). Dit prestige ontleent het CPB in niet geringe mate aan de onbetwiste autoriteit van zijn eerste directeur Jan Tinbergen en de veronderstelde superioriteit van econometrische modellen als instrument ter voorbereiding van het economisch beleid. Met Jan Tinbergen begon de traditie van econometrisch modelleren die tot op de dag van vandaag een belangrijk deel uitmaakt van de activiteiten van het CPB. Econometrische modellen zijn wiskundige instrumenten die verschillende heren dienen. Ze geven een representatie van concrete economische structuren; ze geven precisie aan (korte termijn)voorspellingen 6

over economische ontwikkelingen; en ze dienen als platform voor simulaties, of simulatie-experimenten, waarin de consequenties van veranderingen in de economische omgeving of het economisch beleid systematisch in beeld worden gebracht, de zogenoemde ‘spoorboekjes’ of ‘scenario-analyses’. Als er in de dagen weekbladen wordt verwezen naar het werk van de ‘rekenmeesters van de Van Stolkweg’ wordt gewoonlijk gerefereerd naar deze modellen en deze modeltraditie. De drie genoemde functies van modellen staan niet los van elkaar. Als kortetermijnvoorspellingen van modellen er systematisch naast zitten, rijst de vraag of deze modellen wel een betrouwbare representatie van een economie geven. Milton Friedman beantwoordde deze vraag negatief in een korte, maar zeer puntige kritiek op een ‘test’ van het macro-economische model dat de zogenaamde Cowles Commission for Econometric Research vlak na de Tweede Wereldoorlog van de Amerikaanse economie had ontwikkeld (het Klein-, en later Klein-Goldbergermodel); als een model slechter voorspelt dan een bijna structuurloos model (het weer van vandaag is de voorspeller van het weer van morgen), is er geen reden te veronderstellen dat dit model structurele kenmerken van een economie heeft geïdentificeerd (Friedman 1951, 107-114). Een soortgelijk argument kan worden gegeven voor modelsimulaties. Het heeft alleen zin om scenario’s of spoorboekjes met een model door te rekenen als we er vertrouwen in kunnen hebben dat het model waarmee deze scenarioanalyses worden gemaakt een representatie geeft van de economie waarvoor deze scenario’s worden ontworpen.2 De beoordeling van modelvoorspellingen, -representaties en -simulaties staan kortom niet los van elkaar, noch staan zij los van de autoriteit en expertise van de economen, statistici en econometristen die deze modellen maken. Met de val van Lehman Brothers en de kredietcrisis die zich daarop in sneltreinvaart wereldwijd verspreidde, werd acuut zichtbaar dat ‘speaking precision to power’ door middel van modellen niet langer vanzelfsprekend was (Porter 2006). De positieve ramingen over economische groei en begrotingsoverschotten in de Macro-Economische Verkenningen van september 2008 moesten voortdurend naar beneden worden bijgesteld en in de wandelgangen van de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de Universiteit van Amsterdam vertelde Casper van Ewijk, hoogleraar

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie macro-economie en onderdirecteur van het CPB, toentertijd dat men zich op het CPB ernstig afvroeg wat precies de waarde van econometrische modellen was, nu deze het met de crisis zo ernstig lieten afweten. Hij vertelde over de herwaardering op het CPB van manieren om de ‘vinger aan de pols’ van de economie te houden die met de opkomst van de econometrie in de jaren dertig eigenlijk overwonnen leken en verwees naar twee medewerkers die beiden werkten aan een economische ‘monitor’ die op dat moment, in het najaar van 2008, van meer waarde was om een beeld te vormen van de economische gebeurtenissen dan de modellen van het CPB. Toen de directeur van het CPB in maart 2009 bij Pauw en Witteman aanschoof om een toelichting te geven op de meest recente ramingen van het CPB verwees hij interessant genoeg naar deze twee mensen, en niet naar de respectabele modeltraditie van het CPB om duidelijk te maken hoe het CPB op dat moment zijn ramingen over de economie maakte. De vragen die ten tijde van de crisis rond de econometrische modelpraktijk naar boven kwamen, maakten de waarde zichtbaar van een empirische benadering van de economie die berustte op een vorm van statistische ervaringskennis die haar neerslag vond in deze ‘monitors’. Deze benadering was op het CPB onder druk van een academisch discours dat zich steeds sterker richtte op verfijnde mathematische en statistische technieken wel bijna maar nooit helemaal verdwenen. In wat volgt ga ik vooral in op deze statistische ervaringskennis en haar eindproduct, een ‘monitor’ van de economie. De waarde hiervan berust in belangrijke mate op het geloof dat een econoom-statisticus in staat is een beredeneerd oordeel te vellen over een heterogene veelheid aan statistische gegevens die uiteindelijk inzicht geven in de huidige stand van de economie. Voordat de kredietcrisis losbarstte kon deze benadering slechts rekenen op lauw academisch enthousiasme. Pas door de kredietcrisis begonnen de hogere echelons van het CPB zich te realiseren dat de nadruk op wat doorgaat voor up-to-date academisch onderzoek minder bijdraagt aan een begrip van de crisis dan verwacht. Dit heeft, in ieder geval gedeeltelijk, geleid tot een herwaardering van empirisch-statistisch werk. Voor oudgedienden op het CPB is dat oud nieuws; zij hebben er, zoals we zullen zien, nooit twijfel over laten bestaan dat zonder ervaringskennis geen kortetermijnvoorspellingen met econometrische modellen te maken zijn. 7

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars Voor hen stond daarom ook het belang van het werk aan een economische monitor niet ter discussie. Mijn verhaal is historisch en beschrijvend van karakter. Ik geef eerst een (enigszins opgeschoond) transcript van het interview van Teulings bij Pauw en Witteman, om vervolgens, via een bespreking van de veranderende rol van de econoom in het publieke domein ten gevolge van de kredietcrisis in te gaan op de achtergrond van beide vormen van representatie van een economie: monitoren en modelleren.3 Die ligt in de opkomst van statistisch conjunctuuronderzoek in het interbellum. Mijn bespreking van deze achtergrond roept tevens de vraag op wat het ‘wetenschappelijke profiel’ van een econoom behelst – is hij een expertdeelnemer in een publiek debat zoals de huidige economische BN’ers of zoals Keynes vroeger, die in een van zijn laatste gesprekken met Hayek gezegd zou hebben dat hij ‘met een knip van zijn vingers’ de publieke opinie kon veranderen, of is het iemand die op de achtergrond, buiten het publieke bereik, zijn expertise inzet?4 En wat houdt die expertise dan eigenlijk in? Berust die op jarenlange ervaringskennis met statistische data, of uit up-to-date academische inzichten? Of bestaat deze expertise per saldo, in tijden van crisis, misschien uit niets anders dan het vermogen een beredeneerd oordeel te vellen over de stand en toekomstige ontwikkeling van de economie, een oordeel dat in het beste geval richting geeft aan beleid?

II

Op 17 maart 2009 trad Coen Teulings, directeur van het CPB, op in het praatprogramma van Pauw en Witteman voor een interview over de kredietcrisis naar aanleiding van de economische prognoses die het CPB die dag had gepubliceerd. Rond de tafel zaten, zoals gewoonlijk, een aantal andere gasten waaronder Anne-Marie Rakhorst, een specialiste op het gebied van de woningmarkt die was uitgenodigd omdat ze was genomineerd als vastgoedvrouw van het jaar. Teulings was het eerst aan de beurt. […]

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Witteman: We beginnen met de economie en u meneer Teulings, hoewel ik eigenlijk moet zeggen dat we eerst naar Amerika gaan. Want daar was zomaar iemand, en niet zomaar iemand, maar er was zomaar iemand die zei dat het nog wel eens vrij snel goed zou kunnen komen en die man is de baas van de Federale Bank daar, Ben Bernanke, en die zei dit: (volgt een fragment uit de persconferentie van Bernanke dat groot geprojecteerd wordt) Bernanke: There is a good chance that the recession will end later this year and that 2010 will be a period of growth. Witteman: En dan is de vraag: Hier ook? Teulings [zoekt naar een begin]: Voor 2009 weten we langzamerhand redelijk waar we aan toe zijn. We gaan 3,5% krimpen, dat kan wat meer zijn, wat minder, maar dat is wel redelijk vast. We zijn ook al twee maanden onderweg. Voor 2010 is het allemaal nog zeer onzeker. Je ziet dat Europa in deze crisis wat achterloopt op Amerika; Amerika loopt, zeg maar, een half jaar voor, dus dat maakt al uit … Witteman [onderbreekt]: Dus dat zou ook gelden voor het herstel? Teulings [knikt bevestigend]: Dat zou voor het herstel ook zomaar kunnen gelden en … ja, de onzekerheid blijft groot. Dus … het is goed dat meneer Bernanke zo optimistisch is, we moeten voorlopig nog even kijken hoe zich dat precies gaat ontwikkelen. Witteman: Zegt zo’n man nou de waarheid? Ik bedoel, in die zin: manipuleert hij met de waarheid omdat hij denkt: ‘het is goed als iemand van mijn positie op dit moment wat aardigs, wat positiefs laat horen?’

Teulings [nadrukkelijk]: Ik weet dat niet. Mij lijkt dat iedereen in zo’n positie nadenkt over de gevolgen van niet de waarheid spreken, namelijk als je een keer … voor je … laten we zeggen om mensen moed in te spreken maar zeg je ‘het komt allemaal wel goed’ en het komt niet goed, dan ben je je geloofwaardigheid kwijt en dat is veel erger. [haalt diep adem] Dus ik neem aan dat hij goede redenen heeft gehad om dit te zeggen, er waren vandaag berichten dat de Amerikaanse huizenmarkt eindelijk weer aantrok en dat is echt de voorwaarde voor herstel. [Anne-Marie Rakhorst, 8

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars vastgoedspecialiste, knikt bevestigend] Ik heb dat nog niet gezien, ik heb dat eigenlijk net op het journaal gehoord. … Dus we moeten maar kijken wat daar verder [gebeurt – HM], we wachten af en dan komt er meer helderheid.

Pauw: Dit is een belangrijke man. Hij wordt in Amerika op de president na als de belangrijkste man gezien als het gaat om economische voorspellingen, vanwege zijn functie die hij heeft, Ben Bernanke. Die zegt, het gaat goed met de huizenmarkt, er worden meer huizen gebouwd in Amerika in de maand februari. We hoorden eind vorige week al wat voorzichtige berichten dat het bij de banken alweer wat beter zou gaan. Memootjes van de topman van de City-group die zei dat er in februari en januari alweer een beetje een lift zat. Dat zijn toch allemaal elementen die u ook meeneemt, neem ik aan, als u dat allemaal hoort, in de voorspellingen die u geeft. Of helemaal niet? Teulings: Nou, kijk, de voorspellingen die we nu hebben … de ramingen die we nu hebben afgegeven die zijn feitelijk afgesloten in februari. 17 februari zijn we met die ramingen naar buiten gekomen dat de economie dit jaar 3,5% krimpt.5 We hebben de afgelopen maanden, de afgelopen maand bijgehouden wat er aan nieuw bericht binnenkwam en dat spoorde over het algemeen vrij aardig met wat wij in februari hadden voorzien. Het was eigenlijk iets negatiever. Dit is een bericht – nu vandaag over de Amerikaanse huizenmarkt – dat misschien wat positiever is dan we verwachtten … ja, het gaat altijd een beetje heen en weer. Dus dat kun je niet langs een … op een goudschaaltje wegen.

Pauw: Ja maar kun je nou zeggen dat er reden voor optimisme is als de plek waar het slechte nieuws vandaan kwam nu de plek is waar voorzichtig goed nieuws vandaan komt? Teulings: Ja, dat is op zich gunstig. Maar er is ook een heleboel ander nieuws dat juist weer slecht nieuws is dus … Laten we wel … De afgelopen maand zijn de aandelenkoersen weer fors onderuitgegaan. Nou, dat was heel slecht nieuws. De wereldhandel, die de voornaamste reden is voor de verslechtering van de Nederlandse economie, die is in november met 5% achteruitgegaan, die is in december met 5% achteruitgegaan, zo,

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie gemiddeld genomen, en in januari zag het er ook niet heel best uit. Dus ja, een zwaluw maakt niet onmiddellijk lente.

Witteman: Gooit u al die zwaluwen nou in een volière en daar [steekt arm naar voren] steekt u een thermometer in … [Teulings: Ja, zo doen we dat] [gelach aan tafel] Dus al die berichten … [Teulings: Dus er zijn bij ons mensen …] die we tevoren even opnoemden die komen ook allemaal … [Teulings: Ja.] in uw … ja wat is het … computer uiteraard?

Teulings: Niet in de computer. Er zit, er zijn bij ons een aantal mensen, dat heet bij ons de afdeling Internationale Conjunctuur, en die houdt gewoon bij … die geeft iedere week een berichtje uit met dit zijn de nieuwsfeiten van de komende week, dit zijn de persconferenties die gepland zijn, dit was wat er van de vorige week is uitgekomen. En gegeven wat we verwachten viel dat tegen en valt dat mee … en op die manier houden we als het ware permanent de vinger aan de pols. Pauw: Nou heeft u het over procenten en procenten groei of procenten krimp: dat is natuurlijk ook soms wat moeilijk te voelen. Is het zo, d’r zijn mensen die zeggen: ‘Kijk, als je drie procent krimp hebt, dan kom je dus (behalve als je je baan verliest) eigenlijk gewoon uit op het welvaartsniveau wat je had in 2006.’ Is het zo simpel? Teulings: Ja … nou, ik denk dat het uiteindelijk alles bij elkaar wat forser zal zijn. Dat als je nou die hele kredietcrisis straks achter de rug hebt … dat dan zal blijken dat je, qua welvaartsniveau, weet ik veel, per inwoner – daar moet je ook nog een beetje rekening mee houden – 2004, 2005 of zo zit. Maar dat is inderdaad waar: in die zin is het allemaal best te overleven. In 2004 of 2005 was het in Nederland ook best aardig toeven. … Maar het komt natuurlijk zeer ongelijk terecht. Mensen die werkloos worden of mensen die nu twee huizen hebben … ja, die hebben het echt lastig. Dus de gevolgen van zo’n crisis zijn zeer ongelijk verdeeld en daar hebben sommige mensen … kunnen het daar zeer zwaar mee krijgen. (Hierna ging Witteman over naar Anne-Marie Rakhorst)

9

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars III In maart 2009 was de kredietcrisis een dik halfjaar oud. Met het uitbreken van de crisis, in september 2008 met de val van Lehman Brothers, transformeerden economen van specialisten achter de schermen in publieke persoonlijkheden en opiniemakers. Waar economenblogs tot dan toe een goed bezocht, maar gespecialiseerd publiek hadden gekend, kon een discussieforum als Mejudice in Nederland, of persoonlijke blogs van Paul Krugman, Joseph Siglitz en vele anderen zich in korte tijd verheugen in de warme belangstelling van een veel breder publiek dan alleen economen. In Nederland groeiden economen als Sweder van Wijnbergen, Arnout Boot en Sylvester Eijffering uit tot BN’ers die niet van de beeldbuis waren weg te slaan. Maar hetzelfde gold voor mensen als Nout Wellink, president-directeur van de Nederlandsche Bank, of Coen Teulings, directeur van het Centraal Planbureau, die ineens in praatprogramma’s werden uitgenodigd (of zorgden dat ze werden uitgenodigd) om hun kant van het verhaal te vertellen. Op een enkele uitzondering na speelden economen tot dan toe een geheel andere rol. Niet die van publieke persoonlijkheid, maar van specialist op de achtergrond. De financiële crisis maakte niet alleen dat deze specialisten zich uit zichzelf aanmeldden in het publieke domein, maar ook dat er vanuit het publieke domein behoefte bestond om beter te begrijpen hoe economen aan hun kennis over de economie kwamen en wat de waarde van dergelijke kennis was. Als ze de crisis niet hadden zien aankomen (en dat hadden ze niet), hoe konden ze dan nu wel met autoriteit spreken over de toestand en toekomstige ontwikkeling van de economie?6 Wat voor soort instrumenten hadden ze om ‘de waarheid’ te spreken over de economie? Waren dat wel de juiste instrumenten?7 In een paginagroot interview in NRC Handelsblad van zaterdag 25 en zondag 26 oktober vertelde Willem Buiter, toentertijd verbonden aan de London School of Economics en tegenwoordig eerste econoom van de Citybank, over de verbijstering die hem was overvallen in de eerste weken van de crisis: ‘Zo’n catastrofale inzinking in vertrouwen en zo’n golf van vrees en volkomen irrationeel pessimisme heb ik nooit eerder gezien. Je moet het echt gezien, gehoord en geproefd hebben voordat je de kracht

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie en het onwezenlijke ervan onderkent.’8 Een opmerkelijke uitspraak. Want hoe zie, hoor of proef je een kredietcrisis? Welke smaak heeft een daling van de beurskoersen? Hoe ‘hoor’ je het onwezenlijke van irrationeel pessimisme? Jeroen Pauws vraag aan Teulings hoe procenten daling van het BNP precies te voelen zijn sloeg de spijker op de kop, net als Wittemans vraag hoe Teulings een thermometer in de economie stopt. Een thermometer is een prima manier om de toestand van een patiënt te peilen. Iemand die de ‘vinger aan de pols’ van de economie wil houden, zou graag de beschikking over zo’n instrument willen hebben. Hadden economen wel een dergelijk instrument? Witteman dacht dat zo’n instrument ‘uiteraard’ de computer was, maar opvallend genoeg werd juist dat door Teulings ontkend. Opvallend, omdat het CPB zijn naam en faam tot op de dag van vandaag ontleent aan zijn economische structuurmodellen.

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars inderdaad de ‘vinger aan de pols’ van de economie te houden. Hij toonde de huidige ontwikkeling en gaf tegelijkertijd een indicatie van de richting waarin de reële productie zich in de toekomst zou ontwikkelen. Ook al oversteeg een dergelijke interpretatie de bedoelingen van Keynes, het was met een dergelijk doel dat het conjunctuuronderzoek in Nederland op het CBS (niet het CPB – dat was er nog niet) in de jaren twintig werd opgepakt. Dit onderzoek vormde de achtergrond voor Tinbergens econometrische modellenbouw in de dertiger jaren.

IV Witteman verwoordde eigenlijk het oude ideaal van een conjunctuurbarometer. In navolging van de zogenaamde ABC-barometer die door de economische studiedienst van Harvard in 1919 was ontwikkeld (zie afbeelding 1), was het vooral John Maynard Keynes geweest die de ontwikkeling van gelijksoortige barometers voor de Europese landen stimuleerde.9 Aanleiding vormden de zogenaamde wederopbouwsupplementen die de Guardian na de Eerste Wereldoorlog uitbracht, waarvan Keynes de gastredacteur was. Keynes wilde door middel van deze barometers de inspanningen van de wederopbouw na de Eerste Wereldoorlog zichtbaar maken voor het brede publiek. Maar de Harvard-barometer beloofde meer te zijn dan louter een representatie van de verschillende Europese economieën. Door te spreken van een barometer speelden de Harvard-economen met het gegeven dat een barometer zowel een momentopname als een kortetermijnvoorspeller, in dit geval van een economie, is. Bovendien suggereerden de drie verschillende grafieken in het diagram een volgtijdelijke samenhang van de drie afgebeelde markten: de effectenbeurs (speculatie), de goederenmarkt en de geldmarkt. In hun show-casepresentatie leek het dat de gebeurtenissen op de effectenbeurs vooruitliepen op de ontwikkelingen op beide andere markten. De Harvard-barometer leek daarmee 10

Afbeelding 1. Harvard-barometer. Bron: Adrienne van den Bogaard (1998) Configuring the Economy. The Emergence of a Modelling Practice in the Netherlands, 1920-1955. Amsterdam: Thela/Thesis), 114.

In zijn retrospectief geschreven Dagboek Conjunctuuronderzoek schreef het toenmalige hoofd van de afdeling Conjunctuuronderzoek M.J. de Bosch Kemper dat zijn hoop in eerste instantie gericht was op de ontwikkeling van een instrument dat ‘vrijwel automatisch’ niet alleen de huidige toestand van de economie zou weergeven, maar ook een indicatie zou geven over het toekomstig verloop van de conjunctuur (De Bosch Kemper 1933). Al snel bleek dat daar helemaal niets van terechtkwam. Zonder veel succes worstelde De Bosch Kemper met zo’n vijfenvijftig verschillende tijdseriereeksen die hij tot eenzelfde eenvoud probeerde te comprimeren als de drie grafieken van de Harvard-barometer.10 Ook de lijnen van deze barometer bestonden uit een samenstel van andere tijdreeksen. Het was

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie met een bijna hoorbare zucht van verlichting dat De Bosch Kemper melding maakte van de komst van Jan Tinbergen op zijn afdeling (De Bosch Kemper 1933, 10). De Bosch Kemper (en niet alleen hij) was duidelijk onder de indruk van Tinbergens statistische en wiskundige vaardigheden (verworven tijdens zijn studie natuurkunde onder Ehrenfest in Leiden) en al snel nam Tinbergen het voortouw bij de ontwikkeling van de barometer. Tinbergen vormde de conjunctuurbarometer om in een vergelijkende representatie van Nederland met de economieën van Engeland, de VS en Duitsland voor de goederenmarkt, de effectenmarkt en de geldmarkt die in drie verschillende diagrammen werden afgebeeld. In tegenstelling tot de Harvard-barometer suggereerde Tinbergens barometer geen causale samenhang meer tussen deze drie markten.11 Het werd een louter beschrijvende vergelijking van de stand van de economie in een aantal belangrijke handelspartners van Nederland zonder voorspellende pretenties. Van De Bosch Kempers ideaal van een instrument dat automatisch de huidige stand en kortetermijnontwikkeling van de (Nederlandse) economie zou aangeven, was weinig over.

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars tijdreeksen werd geschat. Tinbergens modelexercities mondden in 1936 uit in het eerste model van een economie (de Nederlandse) ooit dat aan statistische data was geschat. Kort daarop vertrok Tinbergen naar Genève om in opdracht van de Volkerenbond onderzoek te doen naar conjunctuurtheorieën. In dat kader ontwikkelde hij een gelijksoortig model van de Amerikaanse economie. Wiskundige modellen (en niet het type barometers als van Harvard) gingen dienen om uitspraken te doen over de huidige stand en het toekomstige verloop van een economie. Met deze twee modellen begon de modeltraditie die met Tinbergen als eerste directeur kenmerkend zou worden voor het vlak na de Tweede Wereldoorlog opgerichte Centraal Planbureau.

V Tinbergen gooide het conjunctuuronderzoek op het CBS over een geheel andere boeg. In plaats van een statistisch instrument te ontwikkelen dat de stand van de conjunctuur ‘automatisch’ zou registreren en voorspellen, ontwikkelde hij een geheel ander soort ‘barometers’: wiskundig modellen – die hij in het begin ook wel aanduidde als ‘schemata’ of ‘wiskundige machines’. Dergelijke modellen waren geïdealiseerde representaties van de causale samenhang – de structuur – van verschillende macro-economische variabelen in een fictieve economie. Tinbergen stoeide met de wiskundige karakteristieken van deze modeleconomieën die hij probeerde de laten aansluiten bij een aantal ‘gestileerde feiten’ over conjunctuurcycli, zoals de gemiddelde lengte van een conjunctuurgolf. Afbeelding 2 laat zien dat Tinbergen zich in deze zoektocht duidelijk liet inspireren door de Harvard-barometer. Maar waar de Harvard-barometer berustte op zwaar bewerkte statistische tijdseries, beschreef Tinbergens ‘barometer’ een fictieve wereld die pas in een volgende stap aan statistische 11

Afbeelding 2. Een voorbeeld van Tinbergens geïdealiseerde ‘barometers’. Het bovenste diagram geeft prijzen, consumptie en goederenproductie weer. Het middelste diagram is


Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars

een ‘partiële barometer’ voor een ‘iets gecompliceerdere situatie’ waarin Tinbergen de invloed van wijzigingen in de arbeidsproductiviteit en lonen onderzoekt. Het onderste diagram toont een ‘gegeneraliseerde barometer’, waarin grondstoffen en eindproducten apart worden behandeld. Bron: Jan Tinbergen (1936) ‘Über den Wert mathematischen Konjunkturtheorien’. Beiträge zur Konjunkturlehre. Festschrift zum zehnjährigen Bestehen des Instituts für Konjunkturforschung. Hamburg, 198-224.

VI In een roemruchte bespreking in de Economic Journal, het huisblad van de Britse Royal Economic Society waarvan hij de hoofdredacteur was, leverde Keynes een vernietigende kritiek op Tinbergens werk voor de Volkerenbond. Keynes maakte bezwaar tegen de willekeurige selectie van de variabelen in het model, die eerder leken te zijn gekozen op pragmatische gronden dan op basis van een coherente analyse van de samenhang van economische grootheden. Hij maakte bezwaar tegen het gebruik van alleen maar lineaire vergelijkingen, terwijl duidelijk was dat dit een ongeoorloofde simplificatie was, en tegen de lukraak bij elkaar geraapte statistische tijdreeksen die Tinbergen gebruikte om zijn vergelijkingen te schatten.12 Keynes vreesde dat de belangrijkste drijfveer voor Tinbergen was geweest om de ‘klus te klaren’, onafhankelijk van wat eigenlijk de waarde van de klus zelf was. En hij vreesde nog meer dat Tinbergen maar al te bereid zou zijn om dit allemaal toe te geven, maar dat hij vervolgens ‘zijn verdriet zou verdrinken’ door nog meer rekenaars (‘computers’ – dat waren toen natuurlijk nog mensen) in te huren. Voor Keynes was Tinbergens model a nightmare to live with, en het was hem een raadsel hoe de Volkerenbond Tinbergen met een dergelijke opdracht had kunnen opzadelen, alsof er in 1939 aan de vooravond van een nieuwe wereldcatastrofe geen dringender zaken waren.

Afbeelding 3. John Maynard Keynes in zijn studeerkamer in Bloomsbury, naar aanleiding van zijn plannen hoe de oorlog tegen Duitsland te financieren. 16 maart 1940. Bron: Getty Images.

Weliswaar had Keynes zelf de ontwikkeling van conjunctuurbarometers aangemoedigd, maar niet met de inzet om in modelvorm een soort quasimechanische wiskundige beschrijving van een economie te 12

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie produceren. De volgende, sterk geposeerde foto van Keynes in zijn werkkamer in Bloomsbury toont een geheel andere werkwijze (zie afbeelding 3). Volkomen ontspannen zit Keynes op zijn chaise longue. Naast de bank staat een grote rieten wasmand die dienst doet als prullenbak. Keynes is omringd met papier – rapporten en documenten die ongetwijfeld betrekking hebben op voorgenomen overheidsbeleid, of die samenvattingen geven van belangrijke economische gebeurtenissen. Opschrijfboekje losjes in de hand om aantekeningen te maken. Op een tafeltje een telefoon voor het geval een hoge overheidsfunctionaris, of de minister-president zelf hem belt voor advies. ‘Mr. Keynes has a plan’, schreeuwt de tekst onder de foto. Keynes, de morele held die ziedend wegliep van de onderhandelingstafel in Versailles, omdat hij vond dat de geallieerden een duurzame vrede verkwanselden voor een wraakoefening op de Duitsers die ongetwijfeld op een nieuwe catastrofe uit zou lopen. Keynes, de informele adviseur waar de Britse overheid niet omheen kon. Keynes, die uitdokterde hoe GrootBrittannië de nieuwe oorlogsinspanning zou kunnen doorstaan. In tegenstelling tot Tinbergens poging om de structuur van een economie in de objectieve taal van wiskunde en statistiek te beschrijven en te schatten, spat de centrale rol van Keynes’ persoonlijke oordeelsvermogen van de foto. Voor Keynes is de taak van de econoom om vanuit zijn diepgaande persoonlijke kennis van de economie te komen tot een oordeel dat ook richting geeft aan beleid. Keynes functioneert zelf als de thermometer die ‘voeling heeft’ met ‘de economie’. Voor de naoorlogse economische professie voerde Keynes een achterhoedegevecht. Weliswaar werden zijn ideeën van grote waarde gevonden, maar zij hingen te zeer op zijn persoonlijke oordeel. Voordeel van een modelmatige aanpak als die van Tinbergen was dat zijn resultaten objectief toegankelijk waren; iedereen (met de juiste opleiding) was in staat de schattingsresultaten te controleren. Deze waren niet afhankelijk van de subjectieve brille van de individuele econoom. Bovendien verleenden modellen precisie aan vage voorstellen. Waar Keynes in de ogen van de opkomende klasse van econometristen alleen maar in staat was plausible stories te produceren, garandeerde Tinbergens werkwijze objectieve en toetsbare resultaten. Zij leek daarmee een instantiatie van de roemruchte uitspraak van een van de grondleggers van de kwantitatieve statistiek, Karl 13

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars Pearson, dat ‘scientific man has above all things to strive for self-elimination in his judgments’.13

VII Dat gold zeker in het Nederlandse verzuilde polderlandschap. Al in de ambtelijke nota uit 1936 waarin Tinbergen zijn model presenteerde maakte hij duidelijk hoe het model de vragen objectiveerde en disciplineerde die aan en over de economie gesteld konden worden: ‘Het zou voor een doelmatige discussie van groote waarde zijn, wanneer de bezwaren tegen het hier weergegeven model aldus geformuleerd werden, dat daarbij steeds werd vermeld op welke vergelijking zij betrekking hebben, of welke detailleering van het model als noodzakelijk wordt gezien’ (Tinbergen 1936). In dezelfde geest schreef de voorlaatste directeur van het CPB, Henk Don, in een gezamenlijk artikel uit 2006 met Johan Verbruggen, hoofd CPB afdeling Conjunctuur: ‘Many policy measures in the macroeconomic sphere can only be understood and discussed properly with the help of a model which sets out the key relationships between macroeconomic variables. Such a model is an important instrument in considering relevant relationships’ (Don en Verbruggen 2000). In de Nederlandse context structureerden en beperkten econometrische modellen de politieke speelruimte. Juist omdat deze modellen gekwantificeerd en – althans op het oog – ‘objectief’ waren, werd het CPB het instituut bij uitstek dat politiek onpartijdig ‘de waarheid zei’ (Van den Boogaard 1998). In de jaren zestig en zeventig groeide het prestige van het CPB tot zulke hoogten, dat de Nederlandsche Bank besloot tot een herstructurering van haar eigen onderzoeksafdeling en tot de ontwikkeling van een eigen econometrisch model, omdat zij het in instellingen als

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie de SER bij voortduring moest afleggen tegen de veel gedetailleerdere en coherentere analyses van het CPB (Maas 2010, hoofdstuk 9). Gedetailleerder, omdat het model door de almaar toenemende rekencapaciteit van computers complexere modelspecificaties toeliet, waarbij de weliswaar ook statistisch onderbouwde, maar toch grotendeels verbale analyses van de Nederlandsche Bank bleek afstaken. Coherenter, omdat de causale samenhang tussen de variabelen tot in de plussen en minnen kon worden gevolgd. Vanwege deze deugden wist ook kritiek vanuit academia in het begin van de jaren tachtig de onafhankelijke status van de analyses en voorspellingen van het CPB nooit effectief in twijfel te trekken.14 Weliswaar richtte de economische horzel Eduard Bomhoff het concurrerende onderzoeksinstituut Nyfer aan de business school van Nijenrode op, maar zijn glazen bol kon toch niet wedijveren met de berekeningen die aan de Van Stolkweg in Den Haag werden geproduceerd.15 Het meest kenmerkend voor de onafhankelijke status van het CPB tot op de dag van vandaag is de volstrekt unieke Nederlandse polderfolklore om partijprogramma’s op de pijnbank van het CPB te leggen, waarna het goedkeuringsstempel vervolgens te pas en te onpas een rol speelt in het politieke debat. Wie wilde weten hoe het er met de Nederlandse economie voorstond, stelde een vraag aan het model, dat, zo was lange tijd het beeld, vervolgens een onpartijdig en onafhankelijk antwoord gaf.

VIII Witteman had duidelijk deze modeltraditie van het CPB voor ogen toen hij Teulings vroeg of alle nieuwsfeiten die tijdens het interview over de tafel vlogen ‘uiteraard’ in een computer werden gestopt. Zijn vergelijking met een ‘volière’ leek net als Pauws vraag naar de gevoelswaarde van procenten een poging om de werkwijze en conclusies van het CPB te visualiseren. Verrassend genoeg wilde Teulings al tijdens Wittemans vergelijking zeggen dat op het CPB de ‘vinger aan de pols wordt gehouden’ door een aparte afdeling, de afdeling Internationaal Conjunctuuronderzoek.16 En nee, de nieuwsfeiten die over de tafel gingen, gingen niet de computer – een model – in, maar werden bijgehouden in een nieuwsbrief 14

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars die iedere week op het CPB werd gedistribueerd. In deze nieuwsbrief stonden de belangrijkste nieuwsfeiten van de afgelopen week, geplande persconferenties, dat soort nieuws. Niet het model dient als een soort ‘thermometer’ om de ‘vinger aan de pols’ van de economie te houden, maar een aparte afdeling, Internationaal Conjunctuuronderzoek, die nieuwsfeiten verzamelde en deze op wekelijkse basis binnen het CPB distribueerde. Aan wat voor nieuws moesten we denken? Aan ‘persconferenties die gepland zijn’, aan memootjes van een CEO van de City-groep, waarin staat dat het alweer stukken beter gaat met de banken? Naast statistische informatie was dat het soort nieuws dat mensen als Keynes (of tegenwoordig Krugman) gebruikten om te beoordelen in welke richting de economie zich bewoog om vervolgens een oordeel te vellen over de vraag of de voorgenomen beleidsmaatregelen wel de juiste zijn. Can Lloyd George Do It? dat Keynes in 1929 in The Nation and Athenaeum publiceerde, was zo’n soort stuk. Was het mogelijk om Engeland door middel van inflatoir begrotingsbeleid de crisis uit te financieren? En welke feiten ondersteunden Keynes’ oordeel? Dat Teulings een verzameling van nieuwsfeitjes en persconferenties publiekelijk naar voren haalde, was te meer opvallend omdat er tot het uitbreken van de kredietcrisis bij internationale visitatiecommissies maar weinig waardering bestond voor de medewerkers van de afdeling Internationaal Conjunctuuronderzoek die van het systematisch verzamelen van economisch nieuws hun dagelijks werk hadden gemaakt. Zij maakten een beredeneerde keuze uit de ongeveer 5000 berichten die dagelijks door Bloomberg gepubliceerd worden, misschien wel de belangrijkste up-to-date site voor economische ‘feitjes’. Internationale visitatiecommissies die de kwaliteit van het onderzoek op het CPB onderzochten, waren altijd vol lof over de prestaties van de modellenbouwers, maar ze waren veel minder te spreken over de afdeling Internationaal Conjunctuuronderzoek. Het advies was om ‘fewer resources’ te besteden aan het produceren van ‘in-house forecasts of foreign variables that are easily available from a variety of international sources. Examples would be macroeconomic data from trading partners, e.g. real growth, inflation, or global variables such as oil prices, etc.’17 In gewoon

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Nederlands, het werk van de afdeling Internationaal Conjunctuuronderzoek was niet wetenschappelijk, zonder theoretisch fundament, slecht controleerbaar en gedreven door willekeur in de dataverzameling. Toen Teulings in 2006 als directeur van het CPB aantrad, overwoog hij om deze afdeling op te heffen. Door interne oppositie binnen het CPB, onder andere vanuit de afdeling Conjunctuur (die verantwoordelijk is voor de macromodellenbouw), maar ook door oppositie vanuit de Haagse departementen en zelfs vanuit de Europese Commissie, zijn deze overwegingen nooit buiten de muren van het CPB gekomen. Een van de medewerkers van de afdeling Internationale Conjunctuur wordt nu gedeeltelijk door de Europese Commissie betaald. Met het uitbreken van de kredietcrisis bleek juist de dataverzameling en analyse door deze medewerkers van onschatbare waarde. Toevallig had ik vlak na de uitzending van Pauw en Witteman een interview met beide betrokken medewerkers, en zij waren begrijpelijk uitgelaten over de erkenning die zij eindelijk, en zo publiekelijk, voor hun werk kregen. In plaats van een model had een van hen, Gerard van Welzenis, een ‘wereldhandelsmonitor’ ontwikkeld die op basis van maandcijfers de groei of krimp van de wereldhandel liet zien. Wim Suyker maakte wat hij een world-release assessment-monitor noemde.18

IX Van Welzenis construeert zijn monitor op basis van zo’n 4000 verschillende tijdreeksen, lopend van de maandelijkse handelscijfers van Argentinië tot die van Zuid-Korea. Van Welzenis had in de jaren negentig onder leiding van Hans Timmer meegewerkt aan de constructie van een wereldmodel.19 Dat model is uiteindelijk nooit in gebruik genomen, ook al heeft hun werk wel bijgedragen aan de modellen die het CPB in de jaren negentig ontwikkelde. Aan het eind van de jaren negentig kwam Van Welzenis te werken op de afdeling Internationale Conjunctuur, waar hij begon met onderzoek naar de verhouding van economische voorspellingen en realisaties. Een van zijn conclusies was dat de kwaliteit van 15

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars voorspellingen belangrijk zou kunnen worden verbeterd door het gebruik van een zo goed mogelijke economische monitor (ook wel aangeduid als nowcasting), met name voor internationale goederenhandel en de daarmee nauw verbonden industriële productie. In dat kader begon Van Welzenis met de verzameling van wereldhandelscijfers, eerst op basis van een beperkt aantal tijdreeksen, maar vervolgens op basis van een steeds uitgebreidere set statistische tijdreeksen (die zich nog steeds uitbreidt). Door jarenlange ervaring heeft hij een expertise ontwikkeld over de kwaliteit van de statistische datareeksen die hem er, sporadisch, toe brengt een buitenlands statistisch instituut te benaderen wanneer hij een specifiek cijfer niet vertrouwt. Voor een onderzoeksvisitatiecommissie is een dergelijke manier van werken onnavolgbaar. Zo zij er al iets van waarde in kon zien, was Van Welzenis’ werk een vorm van beschrijvende statistiek; zonder enige blik op economische theorie zocht hij naar een zo precies mogelijk cijfer voor de (verandering van de) wereldhandel. Dat was geen werk voor een beleidsvoorbereidend onderzoeksinstituut met wetenschappelijke pretenties als het CPB. Het moet voor Teulings dan ook een verrassing geweest zijn dat Van Welzenis’ getallenacrobatiek met wereldhandelscijfers nauwlettend gevolgd werd door de toenmalige Europese Commissie, en ondertussen zelfs ook door de Wereldbank en de OESO gebruikt worden. Van Welzenis behoort tot het uitstervende ras van economen-statistici die bij wijze van spreken bij een verandering in een statistisch gegeven weten welk bedrijf waar een grote order had geplaatst; iemand voor wie binnen de steeds sterker geacademiseerde cultuur van het CPB steeds moeilijker plaats was. Het succes van Van Welzenis’ wereldhandelsmonitor tijdens de eerste maanden van de kredietcrisis heeft evenwel tot gevolg gehad dat het CPB ondertussen (ook op de Engelse versie van zijn website) adverteert met de rather unique monthly world trade monitor die het gebruikt voor zijn modelmatige kwartaalprojecties. Van Welzenis’ berekening van de verandering in de wereldhandel dient als een van de belangrijkste inputs in de kortetermijnvoorspelmodellen van het CPB. Dat is ook begrijpelijk, want een model biedt een structuur, maar zegt uit zichzelf niets over veranderingen in variabelen waarvan de waarde buiten het model tot

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie stand komt. Voor Nederland zijn veranderingen in de wereldhandel daar een belangrijk voorbeeld van.

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars Afbeelding 4. Wijze waarop Wim Suyker het nieuws bijhoudt en ‘weegt’. De nieuwsitems lopen van 6 tot en met 20 maart en kunnen betrekking hebben op een geheel verschillend soort waarnemingen. Kolom 5 geeft de periode aan waarop het nieuwsitem betrekking heeft. Kolom 4 geeft de subjectieve wegingsfactor van het belang van het item aan, op een halfprocentsschaal van 0 tot 3. Kolom 6 geeft een korte beschrijving van de inhoud van het nieuwsitem. Kolom 7 geeft aan of er sprake is van positief of negatief nieuws, op een schaal die loopt van -3 tot 3. Kolom 9 geeft een gewogen bijdrage van het nieuwsitem aan de al bestaande verzameling nieuws (die rond het interview uit zo’n 18.000 nieuwsitems bestond). De laatste kolom telt deze bijdrage op in een soort index. Kolom 8 ten slotte geeft een ‘tennisranking’ van het nieuwsitem.

X Waar Van Welzenis’ wereldhandelsmonitor gebruik maakt van voor economen conventionele bronnen als import- en exportstatistiek, was de zogenaamde world-release assessment monitor van Wim Suyker een stuk exotischer. Ten tijde van het interview was Suyker hoofd van de afdeling Internationaal Conjunctuuronderzoek. Zijn carrière was begonnen op het CPB, waarna hij een aantal jaren bij de OESO in Parijs had gewerkt om in 2002 op het CPB terug te keren. In datzelfde jaar begon Suyker met het bijhouden van ‘nieuws’. Op zich niets bijzonders. Het werk van jonge medewerkers op de studiediensten van banken bestond in de jaren tachtig en negentig nog steeds uit het bijhouden van ‘nieuws’ voor een bepaalde regio. Op basis van dit ‘nieuws’ werden vervolgens met enige regelmaat rapporten geschreven die gebruikt werden om het bankbeleid voor die regio te evalueren. Het bijzondere van Suykers monitor was dat hij van zichzelf een soort weegschaal maakte om het belang van het door hem verzamelde nieuws te kwantificeren. Afbeelding 4 laat zien op welke wijze Suyker te werk ging. In een tabel verzamelt hij een keuze uit economisch nieuws (in de afbeelding van 6 t/m 20 maart 2009), variërend van de verandering van de industriële productie van Brazilië in januari die slechter blijkt dan het laatste dieptepunt, uit 1991, tot en met het bericht van Reuters in Japan op 19 maart dat de productie-index van Japan een nieuw laagterecord heeft 16

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie bereikt. Het soort nieuws heeft betrekking op landen, wisselkoersen, consumentensentiment (in Michigan) of berichten van persbureaus als Reuters et cetera – kortom, divers van karakter.

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars tuur, maar zegt zelf niets over veranderingen van variabelen die buiten het model om worden bepaald.

Vervolgens scoort Suyker deze berichten op hun ‘relevantie’ op een schaal van 0 tot 3. De orderportefeuille van Duitsland in januari bijvoorbeeld (bericht genoteerd op 11 maart) is zeer relevant en krijgt een 3. Het ondernemersklimaat in Oost-Europa (bericht van 10 maart) is veel minder relevant en krijgt een 0,5. Deze wegingsfactoren worden vermenigvuldigd met Suykers oordeel of er sprake is van positief of negatief nieuws. Voor de enorme daling van de Duitse orderportefeuille levert dat 3x-3 = -9 op. De daling van de industriële productie in de VS (bericht van 16 maart) is minder dramatisch dan zij zou kunnen zijn en krijgt een 2x-1 = -2. En zo verder. De tweede column rechts geeft een ‘tennisranking’ voor de nieuwsitems aan, de laatste column telt de gewogen positieve of negatieve bijdragen op in een soort index. Deze index presenteerde Suyker in een grafiek die in een oogopslag het verloop van het nieuws door de tijd liet zien (zie afbeelding 5). Tevens presenteerde Suyker een grafiek waarin het nieuws van de afgelopen week een ‘rapportcijfer’ kreeg. Na het uitbreken van de kredietcrisis vulde Suyker zijn grafieken aan met citaten over de stand van de economische wetenschap uit de pers, komende conferenties, maar ook met cartoons uit de internationale pers. Deze aanvulling diende vooral om de internationale economische beleidsdiscussies weer te geven, met als overweging dat discussies elders op kortere of langere termijn ook in Nederland gaan spelen. Afbeelding 5 toont een compilatie van Suykers nieuwsbrief. Goed te zien is dat Suykers globale indicator al vanaf halverwege 2007 daalt, terwijl er in die periode van een conjunctuuromslag in de modelvoorspellingen van het CPB nog geen sprake is. Na het uitbreken van de kredietcrisis in september 2008 gaat de lijn natuurlijk steil naar beneden. De reactie van het CPB was dat dergelijke onverwachte schokken niet te voorzien zijn. Maar vanaf september 2008 probeerde Teulings te begrijpen wat Suyker aan het doen was, want blijkbaar was Suyker in staat om veranderingen waar te nemen die op basis van voorspellingen met modellen niet naar boven kwamen. Want een model beschrijft wel een struc17

Afbeelding 5. Een aantal fragmenten uit het weekbericht kredietcrisis van maandag 23 maart 2009, 9.15 uur van Wim Suyker. Het weekbericht is aangevuld met stemmen vanuit de tijdschriften en de economische professie in verband met de kredietcrisis (en het reputatieverlies van de economische professie), met cartoons, met kerncijfers en met een agenda van komende belangrijke gebeurtenissen. De eerste grafiek toont het verloop van de ‘wereldnieuwsmonitor’ vanaf het begin van Suykers observaties tot heden. De tweede grafiek geeft het verloop weer van het wekelijkse nieuws met een ‘rapportcijfer’.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Of Suyker erin geslaagd is Teulings van de waarde van zijn monitor te overtuigen weet ik niet. Waarschijnlijk niet. Zeker is dat Suyker met zijn overstap naar de afdeling Overheidsfinanciën op 1 oktober 2009 stopte met zijn weekbericht. De laatste editie van deze nieuwsbrief dateert van maandag 7 september 2009. De reden die Suyker toen aangaf om te stoppen was dat de crisis in ‘rustiger vaarwater’ was terechtgekomen, waarmee de urgentie om op dagelijkse voet de vinger aan de pols van de economie te houden verminderde. Wellicht. Maar zeker ook speelde de enorme hoeveelheid werk een rol die de nieuwsbrief met zich meebracht. In een email schreef Wim Suyker me dat ‘een weekbericht niet [is] vol te houden zonder organisatorische aanpassingen hier in het CPB. Het heeft tot nu toe zeer zwaar geleund op mijn werkzaamheden tijdens het weekend’.20 Een hoge ambtenaar uit de economische driehoek schreef Suyker: ‘Neeeee, toch niet stoppen met het meest succesvolle product van het CPB? door DG’s en andere hoge pieten hier gretig verslonden en regelmatig aan medewerkers doorgestuurd. En voor die medewerkers sowieso onmisbaar. Moet ik een handtekeningenactie beginnen?’21

XI We hebben gezien dat J.M. de Bosch Kemper in het interbellum op het CBS hoopte te komen tot een barometer die ‘bijna automatisch’ de toestand en ontwikkeling van de conjunctuur zou registreren. In plaats daarvan ontwikkelde Tinbergen zijn quasimechanische modellen waarmee economieën konden worden gerepresenteerd ten behoeve van het doorrekenen van beleidsscenario’s. Keynes’ kritiek op deze modellen kwam onder andere voort uit het grote vertrouwen dat hij in zijn eigen ervaringen en oordeelsvermogen stelde. Door econometristen werd deze kritiek weggezet als alleen maar leidend tot plausibele verhalen. Ondanks de kritiek die vanaf de Tweede Wereldoorlog ook binnen de universiteitsmuren op economische modellen werd geuit, werd de voorkeur gegeven aan theoretisch geïnformeerde en empirisch geteste modellen. Met name in Nederland wist het CPB met deze modellen een bijna onaantastbare positie te verwerven. Binnen zo’n werkwijze was eigenlijk geen 18

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars plaats voor een beschrijvende statistische aanpak als die van Van Welzenis, laat staan voor de hoogst idiosyncratische manier van getallenmanipulatie die Wim Suyker tot zijn gekwantificeerde oordeel over het ‘nieuws’ bracht. Vooral Suykers aanpak was een verrassende hybride tussen geloof in kwantificering en vertrouwen in zijn eigen oordeel. Alsof Suyker zelf een weegschaal was die goed geijkt van dag tot dag, week op week, door de jaren heen het nieuws op dezelfde wijze in de linker- en rechterschaal zou kunnen leggen. Het is niet zo vreemd dat niet alleen leden van visitatiecommissies die academische standaarden hoog wilden houden, maar ook een net aangetreden directeur het liefst de deuren van de Van Stolkweg wilde sluiten voor een dergelijke manier van werken. Des te opvallender was het dat Teulings ontkende dat informatie ‘in een computer werd gestopt’, maar werd verzameld in een nieuwsbrief die wekelijks op het CPB circuleerde. Teulings leek te bevestigen wat economen in de hoogtijdagen van de crisis in de wandelgangen en op de blogs tegen elkaar en het brede publiek zeiden: dat de economische modellen op ‘zwart’ sloegen, en geen zinnige voorspellingen opleverden.22 Teulings leek impliciet te laten doorschemeren dat hij zelf de eerste maanden na het uitbreken van de kredietcrisis ook twijfelde aan de waarde van de modellen die het CPB hadden grootgemaakt.23 In deze eerste maanden bleken de macro-economische voorspellingen van het CPB er in ieder geval keer op keer volkomen naast te zitten. Waar de track record van economen als het om voorspellingen gaat hoe dan ook niet onberispelijk is, was het vanaf september 2008 goed mis. Groei veranderde in krimp en een begrotingsoverschot verdampte waar je bijstond. Het verweer van medewerkers van het CPB dat macro-economische modellen onverwachte schokken in de economie natuurlijk nooit goed kunnen voorspellen, werd ondersteund met retrospectieve berekeningen waaruit bleek dat als de CPB-modellen ‘met de kennis van nu’ opnieuw werden doorberekend ze zeer goed in staat waren de feitelijke catastrofale ontwikkeling van de economie te berekenen (Kranendonk, De Jong en Verbruggen 2009). Maar dat is toch een vreemd argument. Op het moment dat je een model het hardst nodig hebt, om te beoordelen wat voor soort maatregelen gegeven de huidige stand van de economie er

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie zouden moeten worden genomen om een economische crisis zo goed mogelijk het hoofd te bieden, biedt het geen adequaat richtsnoer.24 Als macro-economische modellen alleen maar het achteraf gelijk van economen kunnen laten zien, waaruit bestaat dan de toegevoegde waarde van een dergelijke econometrische benadering voor de toekomst? Dat was precies de kritiek die Milton Friedman al in 1951 tegen de modelexercities van het toen belangrijkste econometrische instituut in de VS naar voren had gebracht. Met de wereldhandelsmonitor van Van Welzenis en de nieuwsbrief van Suyker leek het CPB beter de ‘vinger aan de pols’ van de economie te kunnen houden dan met zijn modellen. Van Welzenis en Suyker van de afdeling Internationaal Conjunctuuronderzoek leken de crisis – in de woorden van Willem Buiter – beter te ‘zien, horen en proeven’ dan de rekenmeesters van de afdeling Conjunctuuranalyse waar het Planbureau zijn modellen maakt. Keynes schreef plausible essays om zijn oordeel te onderbouwen. In lijn met de getallencultuur van het CPB presenteerden Van Welzenis en Suyker hun oordeel niet in een essay, maar in een getal.

XII Misschien bedoelde Willem Buiter zijn uitspraak niet zo letterlijk. Maar het is opmerkelijk dat hij voor de karakterisering van zo’n ingrijpende gebeurtenis als de kredietcrisis teruggreep op vormen van waarnemen die binnen de economische wetenschap geen plaats meer hebben. Zien, horen en proeven verwijst naar zeventiende-eeuwse piskijkers en heelmeesters die niet te beroerd waren om een slok van de urine te nemen om een adequate diagnose van een patiënt te stellen. Het verwijst naar negentiendeeeuwse sanatoria waar artsen aan de rochel van een patiënt hun diagnoses stelden. Wie zoekt naar equivalenten op het gebied van de (politieke) economie, komt snel uit op Dickens’ Hard Times (1854), Henry Mayhews London Labour and the London Poor (1861), Friedrich Engels’ beschrijving van de toestand van de arbeidsklasse in Manchester (1845), waar hij als (rijke) buitenstaander met een Iers liefje zeer direct toegang had, of The Pit van Frank Norris, over een beurspeculant aan de Chicago board of 19

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars trade die het leven van gewone mensen verwoest. Of, inderdaad, bij boeken als Economic Consequences of the Peace uit 1919 van Keynes of De Prooi van Jeroen Smit. Wie dergelijke boeken leest, ziet, hoort en proeft wat de gevolgen van greed, speculatie en mismanagement zijn. Met de opkomst van de econometrie in de jaren dertig namen economen afscheid van de observatiepraktijken van de negentiende-eeuwse piskijkers van de economie. Modellen werden de instrumenten waarmee economen naar de wereld keken. Met deze wiskundige en statistische instrumenten werden twee belangrijke bezwaren tegen traditionele observatiepraktijken weggenomen. Modellen waren niet anekdotisch maar systematisch, modellen waren evenmin afhankelijk van het persoonlijke oordeel van de politiek econoom. De politiek econoom veranderde van een partijdige essayist als Keynes in een scheidsrechter, in iemand die met behulp van een neutraal instrument objectieve uitspraken over de economie kon doen. Zeker tot halverwege de jaren zeventig ontleende het CPB deze rol van onafhankelijke arbiter juist ook aan het feit dat zijn modellen ‘geblackboxt’ waren. Voor zover het algemene publiek al enig zicht had op de rol van het CPB in de beleidsvoorbereiding was dat in termen van de ‘rekenmeesters van de Van Stolkweg’ die met ingewikkelde wiskunde in staat waren de stand van de economie objectief te kwantificeren. En ten opzichte van het politieke domein was het CPB hét voorbeeld van een instituut dat truth to power sprak; het oordeel van de individuele medewerkers verdween achter de objectieve modelspecificatie en de statuur van het CPB als instituut. Maar de modellenbouwers op het CPB weten als geen ander dat dit maar de helft van het verhaal is. Net zoals de constructie van de monitoren van Van Welzenis en Suyker persoonsgebonden expertise vraagt, zo vereist ook de bouw van modellen jarenlange ervaring. Johan Verbruggen, een van de belangrijkste modellenbouwers op het CPB, vergelijkt het bouwen van een model dan ook met een ambacht, een vergelijking die ver afstaat van academische pretentie van objectiviteit die uit de internationale visitatierapporten van het CPB spreekt.25 Los van technische expertise en persoonsgebonden ervaring die nodig is voor het bouwen van een model,

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie zijn de eerstverantwoordelijken voor de modellenbouw op het CPB zich er maar al te goed van bewust dat in de schijnbaar objectieve modelspecificaties ook een andersoortige persoonsgebonden expertise zit ingebouwd die buiten het model om is verkregen. Een schema dat Verbruggen gebruikt voor de postdoctorale opleiding voor veelbelovende financieeleconomische ambtenaren BOFEB laat dat mooi zien. (zie afbeelding 6).

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars CPB-modellen en a fortiori voor het gebruik van modellen voor scenarioanalyse. Bron: syllabus BOFEB-opleiding, 29 oktober 2009, Johan Verbruggen, CPB.

Het gaat in het schema om een model (SAFE) dat het CPB niet meer gebruikt, maar de structuur van modelleren is nog steeds dezelfde. Wat opvalt, is dat de vakjes ‘ experts’ en ‘model’ even groot zijn. Niet voor niets. Want er is geen model te maken zonder dat er oordelen van economen meegenomen worden in de opzet van het model, de specificatie van individuele vergelijkingen en de aanpassingen die nodig zijn op de schattingsresultaten. In deze aanpassingen speelt kennis die komt van buiten het model een belangrijke rol. Het is precies deze kennis die ook een belangrijke rol speelt in de constructie van de monitors van Van Welzenis en Suyker. Is het toeval dat Teulings zichzelf en Jeroen Pauw corrigeert door in plaats van ‘voorspellingen’ over ‘ramingen’ te spreken? Het lijkt me niet. Want nog steeds speelt het oordeel van de econoom een belangrijke, maar voor het publiek verborgen rol. In rustige tijden veranderen variabelen minder heftig en lijkt er weinig mis mee om een model te zien als een objectieve representatie van een economie die ook sturing geeft aan beleid. Maar in tijden van crisis veranderen variabelen heftig, en is het maar de vraag of de gekozen modelspecificatie een stabiele onderliggende structuur van een economie beschrijft. Niet voor niets groeit op zo’n moment het belang van expertkennis zoals van Van Welzenis of Suyker. Op zo’n moment verliest ook het CPB zijn rol van onafhankelijke scheidsrechter en verandert zijn directeur in een vogelaar die zoekt naar structuur in een diverse verzameling informatie.

XIII

Afbeelding 6. Verhouding tussen de kennis van experts en het model zoals gezien door het CPB. Het schema heeft betrekking op kortetermijnramingen (waarvoor het model SAFE halverwege de jaren negentig werd ontwikkeld), maar geldt in het algemeen voor

20

De Oxford English Dictionary geeft de volgende omschrijving van het woord jizz: ‘The characteristic impression given by a plant or animal.’ Het woord werd in de jaren twintig gebruikt door iemand die heel goed bekend was met de planten en dieren die aan de Ierse Westkust voorkwamen. Op de vraag hoe hij ze herkende, antwoordde hij: ‘By their “jizz”.’ Ik vroeg een Amerikaanse collega, een vogelaar, of hij wist wat jizz

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie betekende. Natuurlijk kende hij het woord, want nog steeds geldt voor goede vogelaars dat zij aan de jizz van een vogel kunnen zien tot wat voor soort die behoort (Daston 2008, Coward 1922). In dit essay heb ik verschillende strategieën de revue laten passeren om de jizz van een economie te bepalen. Terugkijkend is de verhouding tussen de persoonsgebonden kennis, het persoonlijke oordeel en onpersoonlijke technieken om tot een beeld van een economie te komen verre van constant. De Bosch Kemper had de hoop een economische barometer te ontwikkelen die volstrekt onafhankelijk van een econoom of statisticus een beeld van de economie zou produceren. Tinbergen realiseerde zich dat dit een onbegaanbare weg was en ontwikkelde in plaats daarvan theoretisch geïnformeerde representaties van een economie die daarenboven een coherent beeld gaven van de samenhang tussen economische variabelen – econometrische modellen. Deze modellen leken alsnog te voldoen aan de eis van wetenschappelijke objectiviteit; de modelspecificaties suggereerden onafhankelijk te zijn van het subjectieve oordeel van de econoom. Met de kredietcrisis drong zich (hernieuwd) de vraag op wat eigenlijk gerepresenteerd werd met deze modellen, gegeven de beroerde voorspellingen die er uit deze modellen rolden. Waarop de ambachtelijk geproduceerde monitoren van de afdeling Internationaal conjunctuuronderzoek ineens in het centrum van de belangstelling kwamen te staan. Maar het oordeel van de econoom is natuurlijk nooit weggeweest. Van Keynes tot en met Krugman waren economen in het publieke domein zich ervan bewust dat het juist de kwaliteit van hun oordeel was die gewicht gaf aan hun uitspraken. Voor Nederlandse BN‘ers als Boot, Van Wijnbergen en anderen ligt dat niet anders. Maar het zou een verkeerde conclusie zijn te denken dat het oordeel van de econoom alleen in het publieke domein een rol speelt. De modellenbouwers op het CPB zelf zijn zich er maar al te zeer van bewust dat ook zij, net als Van Welzenis en Suyker een ambachtelijk product maken waarvoor ervaring en oordeelsvermogen onontbeerlijk zijn. Het gaat hier niet om tacit knowledge. Het gaat om wat vogelaars jizz noemen. Het gaat erom – in de woorden van Sherlock Holmes – dat je niet alleen kijkt, maar observeert; dat je beoordeelt wat je ziet. En in tijden van crisis is dat zo makkelijk nog niet.

21

Harro Maas – Rekenmeesters, heelmeesters, vogelaars Aan tafel bij Pauw en Witteman veranderde de directeur van het Centraal Planbureau van een onafhankelijke en onpartijdige expert in iemand die samen met zijn interviewers het nieuws doornam om de jizz van de conjunctuurbeweging te bepalen. Ben Bernanke zal wel goede redenen hebben voor wat hij zegt, één zwaluw maakt nog geen zomer, en het kan een beetje meer of minder zijn. Dat is allemaal waar. Plausibele verhalen; als het erop aankomt heeft een econoom, in tijden van crisis, misschien niet meer te bieden.

Harro Maas is universitair hoofddocent in de geschiedenis en methodologie van de economie aan de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de Universiteit van Amsterdam. Zijn Boek William Stanley Jevons and the Making of Modern Economics (Cambridge, 2005), dat gaat over een van de grondleggers van de tegenwoordig dominante neoklassieke economische theorie, won de Joseph J. Spengler Best Book Prize van de History of Economics Society. Momenteel leidt hij met een VIDI-beurs van NWO een historisch onderzoeksproject naar observatiepraktijken van economen, dat voortbouwt op zijn deelname aan een interdisciplinair onderzoeksproject naar de geschiedenis van wetenschappelijke observatie aan het Max Planck Instituut voor Wetenschapsgeschiedenis te Berlijn. Zijn meest recente boek verscheen bij Boom-Lemma in 2010 onder de titel

Spelregels van economen: de ontwikkeling van de economiebeoefening. Hij verhuist binnenkort met zijn VIDI-project naar de Universiteit Utrecht, waar economen meer openstaan voor de geschiedenis van hun vakgebied dan hun collega's aan de UvA.

Literatuur Bezemer, Dirk J. (2009) ‘“No One Saw This Coming”. Understanding Financial Crisis Through Accounting Models’. MPRA Paper No. 15892, geplaatst op 16 Juni 14:58 uur.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Bogaard, Adrienne van den (1998) Configuring the Economy. the Emergence of a Modelling Practice in the Netherlands, 1920-1935. Amsterdam:


Thela-thesis UvA.

Don, Henk en Johan Verbruggen (2000) ‘Models and methods for economic policy. 60 years of evolution at CPB’. Statistica Neerlandica, 60 (2), 145-170.

Boumans, Marcel J. (1992) A Case of Limited Physics Transfer. Jan Tinbergen’s Resources for Re-shaping Economics. Amsterdam: PhD-

Driehuis, Wim en Arie van der Zwan (1978) De voorbereiding van het economisch beleid kritisch bezien. Leiden: Stenfert Kroese.

thesis UvA. Boumans, Marcel J. (1998) ‘Lucas and artificial worlds’. In: John B. Davis (red.) New Economics and its history. Annual suppl. to vol. 29 of History of Political Economy, 63-88.

Friedman, Milton (1951) ‘Comment on Carl Christ’. In: Conference on Business Cycles. New York: National Bureau of Economic Research, 107-

Boumans, Marcel J. (2005) How Economists Model the World Into Numbers. Londen en New York: Routledge.

114. Halffman, Willem (2009) ‘Measuring the Stakes. The Dutch Planning Bureaus’. In: Peter Weingart en Justus Lentsch (red.) Scientific Advice in Policy Making. International Comparison, 41-65.

Commissie-De Wit (2009/2010) ‘Parlementair onderzoek financieel stelsel’.

Tweede Kamer, vergaderjaar 2009-2010, 31980, nr. 5. Gesprekken. Coward, Thomas (1922) “‘Jizz’”. In: Bird Haunts and Nature Memories. London: Warne, 141-144. Daston, Lorraine (2008) ‘On Scientific Observation’. Isis, 99, 97-110. Daston, Lorraine en H. Otto Sibum (red.) (2004) ‘Scientific Personae and their Histories’. Science in Context, vol. 16 (1/2). De Bosch Kemper, M.J. (1933) Dagboek Conjunctuur-Onderzoek (Economische Barometers). Kort retrospectief overzicht 1921-1933, 3. De Gans, Henk en Harro Maas (2008) ‘Making Things Visible. The Development and Use of the Graphical Method in the Netherlands, 18701940’. In: Jacques van Maarseveen, Ida Stamhuis and Paul Klep (red.) The Statistical Mind in the Netherlands 1850-1940. Atlanta: Rodopi, vol. 2, 199230. De Haan, Wouter http://www.mejudice.nl/artikel/296/gooi-niet-allemacro-economische-modellen-op-een-hoop (site bezocht op 1 september 2010). 22

Hendry, David F. en Mary S. Morgan (1995) The Foundations of Econometric Analysis. Cambridge: Cambridge University Press. Hoppe, Rob (1999) ‘Policy Analysis, Science, and Politics. From “Speaking Truth to Power” to “Making Sense Together”’. Science and Public Policy 26 (3), 201-210. http://pauwenwitteman.vara.nl/Archief-detail.113.0.html?&no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=5577&tx_ttnews[backPid]=111&cHash=3d1 4f54ecb (site bezocht 1 september 2010). Jolink, Albert (2003) Jan Tinbergen. The Statistical Turn in Economics: 1903–1955. Rotterdam: Chimes. Kalshoven, Frank ‘Bomhoffs glazen bol’. In: Elsevier. Exacte referentie onbekend. Kranendonk, Henk, Jasper de Jong en Johan Verbruggen (2009) ‘Trefzekerheid CPB-prognoses 1971-2007’. CPB-document 178. Maas, Harro (2010) Spelregels van Economen. De Ontwikkeling van de Economiebeoefening. Den Haag: Boom.



Morgan, Mary S. (1990) The History of Econometric Ideas. Cambridge: Cambridge University Press.

Arbeidstijdverkorting. Economische monografie nr. 1. Amsterdam:

Morgan, Mary S. (2004) ‘Simulation. The Birth of a Technology to Create “Evidence” in Economics/La Simulation. Naissance d'une Technologie de la Création des “Indices” en Economie’. Revue d'histoire des sciences, 57 (2), 339-375.

Van Ewijk, Casper e.a. (2009) De Grote Recessie. Het Centraal Planbureau over de Kredietcrisis. Amsterdam: Balans.

Universiteit van Amsterdam.

Van Welzenis, Gerard: http://www.cpb.nl/nl/research/sector2/data/trademonitor.html (site bezocht 1 september 2010).

Noordegraaf-Eelens, Liesbeth en Olav Velthuis (2009) Op naar de Volgen-

de Crisis! Kampen: Klement. NRC Handelsblad (25 en 26 oktober 2010) Economiekatern, 6. Interview met Willem Buiter.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Porter, Theodore M. (1994) ‘Making Things Quantitative’. Science in

Context, 7, 389-407. Porter, Theodore M. (2004) Karl Pearson. The Scientific Live in a Statistical Age. Princeton: Princeton University Press. Porter, Theodore M. (2006) ‘Speaking Precision to Power. The Modern Political Role of Social Science’. Social Research, 73 (4), 1273-1294.

1

Dank gaat uit naar Casper van Ewijk, die mij wees op het werk van Gerard van Welzenis en Wim Suyker, naar Gerard van Welzenis en Wim Suyker zelf, en naar Henk Kranendonk en Johan Verbruggen, die allen welwillend bereid waren met mij te spreken. Ik ben vanzelfsprekend verantwoordelijk voor eventuele fouten en omissies in dit artikel.

2

Rapport visitatiecommissie (2003) CPB in Focus. Salverda, Wiemer, (1993) ‘De Planbureauparadox. Minder Gezag en Meer Invloed’. Tijdschrift voor Politieke Economie, 15(3), 106-111. Tinbergen, Jan (1936) Nota Betreffende het Algemeene Conjunctuuronderzoek. CBS, afdeling II. ARA classificatie 12.330.1 file 381.

Een manier om de kwaliteit van een model in de context van modelsimulaties te beoordelen is de zogenaamde Adelman-Adelmantest. Zie bijvoorbeeld Boumans (1998); Morgan (2004); Maas (2010).

3

Zie voor het interview http://pauwenwitteman.vara.nl/Archief-detail.113.0.html?&no_cache=1&tx_ttnews[tt_news]=5577&tx_ttnews[backPid]=111&cHash=3d14f54ecb. (bezocht 1 september 2010). In het transcript heb ik stopwoorden en aarzelingen vervangen door puntjes. Versprekingen en grammaticale fouten heb ik laten staan.

Van Ewijk, Casper e.a. (1980) Economisch Beleid uit de Klem. Amsterdam: SUA/TPE.

Ik gebruik ‘wetenschappelijk profiel’ voor het Angelsaksische scientific persona. Zie over dit begrip Daston en Sibum (2004).

Van Ewijk, Casper e.a. (1982) Macro-economisch Stimuleringsbeleid. Een

5

Analyse van Grondslagen en Effecten van Bestedingsverruiming en 23

4

In december 2008 raamde het CPB de krimp nog op ¾%, waarbij het CPB wel aangaf dat de onzekerheid rond deze raming ‘bijzonder groot’ was. Zie bijvoorbeeld CPB-nieuwsbrief december 2008.


6

Eén van de drie vragen van de commissie-De Wit aan Teulings was dan ook ‘hoe het kan dat de economische wetenschap niet in staat is gebleken voldoende te waarschuwen voor de crisis’. Teulings’ antwoord benadrukt de ‘heel zware niet-lineariteiten’ waar economische modellen mee te maken hebben. Als ingegaan wordt op de toekomstige taakopvatting van het CPB antwoordt Teulings dat het CPB meer aandacht moet besteden aan het verzamelen van ‘kernstatistics, een aantal sleutelvariabelen’ die het CPB ‘als een soort indicatoren’ moet bijhouden. Teulings doelt hier met name op financiële kernvariabelen. Zie ook Bezemer (2009) en de discussie met Wouter den Haan op Me Judice, waarin De Haan met name zogenaamde dynamische stochastische algemene evenwichtsmodellen (die theoretisch interessant, maar empirisch hoogst problematisch zijn) verdedigt. http://www.mejudice.nl/artikel/296/gooi-niet-alle-macro-economische-modellen-opeen-hoop. 7

Er is een uitgebreide literatuur over experts (economen) en expertinstituten die in de naoorlogse periode de positie verworven dat zij ‘de macht de waarheid zeggen’. Zie voor een overzichtsartikel, Hoppe (1999) en specifiek voor Nederlandse beleidsvoorbereidende instituties het al eerder aangehaalde Halffman (2009).


13

Geciteerd uit Porter (1994). Voor de diepere betekenis van Pearsons uitspraak, zie Porter (2004). Zie ook de reactie van Marschak en Lange op Keynes’ bespreking van Tinbergens werk in Hendry en Morgan (1995).

14

Voor deze discussie rond het Vintaf-model eind jaren zeventig, begin jaren tachtig, zie Driehuis en Van der Zwan (1978) en Van Ewijk e.a. (1982), Van Ewijk e.a. (1980). Over de veranderende invloed van het CPB in de jaren tachtig, zie ook Salverda (1993). 15

In een column in Elsevier rond 1986 van Kalshoven. Ik ben niet in staat geweest de oorspronkelijke column te achterhalen. 16

Deze paragraaf en de volgende twee paragrafen zijn mede gebaseerd op een interview met Gerard van Welzenis en Wim Suyker dat ik samen met Tiago Mata op maandag 23 maart 2009 heb afgenomen.

17

Voor een geschiedenis van conjunctuurbarometers, zie Morgan (1990). Zie ook Van den Bogaard (1998) en De Gans en Maas (2008).

Rapport visitatiecommissie 2003 CPB in Focus, 12. Teulings is hier duidelijk van teruggekomen. Voor de commissie-De Wit stelt Teulings dat het CPB in de toekomst meer aandacht moet besteden aan het verzamelen van ‘kernstatistics, een aantal sleutelvariabelen’ die het CPB ‘als een soort indicatoren’ moet bijhouden. Teulings doelt hier op indicatoren van de financiële sector, waarover het CPB evident in gebreke was gebleven. Zie ‘Parlementair onderzoek financieel stelsel,’ Tweede Kamer, vergaderjaar 2009-2010, 31980, nr. 5. Gesprekken, 13-14.

10

18

8

NRC Handelsblad 25 en 26 oktober, Economiekatern, p. 6.

9

Zie voor een uitgebreide analyse van deze episode, Van den Bogaard (1998) en De Gans en Maas (2008).

11

Voor biografische informatie over Jan Tinbergen, zie Jolink (2003). Voor een analyse van Tinbergens werk, zie Boumans (1992) en Boumans (2005).

Voor Van Welzenis’ wereldhandelsmonitor, zie de website van het CPB http://www.cpb.nl/nl/research/sector2/data/trademonitor.html, waar ook een beschrijving van de methodologie achter de wereldhandelsmonitor is te downloaden. Wim Suykers ‘world-release assessment-monitor’ maakte deel uit van een nieuwsbrief die hij na het uitbreken van de kredietcrisis op wekelijkse basis via interne mail op het CPB en een selecte verzendlijst verspreidde.

12

Deze kritiek is herdrukt in Hendry en Morgan (1995, 382-389), gevolgd door de (door Keynes voor de Economic Journal geweigerde) reactie van Jakob Marschak en Oskar Lange (390-398).

19

Hans Timmer is op dit moment directeur van de Development Prospects Group van de Wereldbank. 20

24

E-mail Wim Suyker van 24-8-1998.


21

Geciteerd in e-mail Wim Suyker van 11 oktober 2010 aan de auteur.

22

Voorzitter De Wit citeert in een vraag aan Teulings The Economist van 18 juli 2009: ‘Van alle zeepbellen die het afgelopen jaar zijn doorgeprikt, is er geen een die zo spectaculair tot ontploffing is gekomen als de reputatie van de economische wetenschap.’ 23

Iets was ook blijkt uit het gesprek met de commissie-De Wit. ‘Wij rapporteren op de website ieder jaar onze voorspelprestaties: die zijn niet zo heel geweldig.’ Tweede Kamer, vergaderjaar 2009-2010, 31980, nr. 5, 13.

24

Zie bijvoorbeeld Velthuis en Noordegraaf-Eelens (2009). Voor het verhaal vanuit het CPB, zie Van Ewijk e.a. (2009). 25

Interview op donderdag 5 november 2009 met Henk Kranendonk en Johan Verbruggen. Het is belangrijk te benadrukken dat voor Kranendonk en Verbruggen de waarde van de CPB-modellen niet zit in hun al dan niet vermeende vermogen om de economie te voorspellen, maar in hun vermogen om een coherente representatie van een economie te geven. Dit beeld van economische modellen wordt bijvoorbeeld gedeeld door Frank den Butter, hoogleraar macro-economie. Den Butter was nauw betrokken bij de ontwikkeling van het econometrische model van de Nederlandsche Bank in de jaren zeventig. De modelopvatting van Den Butter, Kranendonk en Verbruggen sluit veel meer aan bij de tinbergeriaanse traditie van scenarioanalyses (spoorboekjes) dan bij de uit Chicago overgewaaide traditie die aan voorspellingen de waarde van modellen afmeet.

25



FLORIS HEUKELOM & ESTHER - MIRJAM SENT THE ECONOMICS OF THE CRISIS AND THE CRISIS OF ECONOMICS . LESSONS FROM BEHAVIORAL ECONOMICS Krisis, 2010, Issue 3 www.krisis.eu

1. Introduction The economic crisis of 2008 and beyond occurred at a time during which the old neoclassical dominance was giving way to a pluralism of different research programs within economics. At the same time, the financial system that came tumbling down was based on neoclassical economics and its assumption of rational individual behavior and market discipline. In particular, the financial crisis was a direct consequence of the deregulation of financial markets that was urged by the neoclassical economic advocates of efficient markets (e.g. Schwartz, 2009, Kessler, 2010, BresserPereira, 2010). For instance, Alan Greenspan, the former Chairman of the US Federal Reserve Board, noted in retrospect that ‘I have made the error to expect that the self-interest of organizations, especially banks and others, was the best way to protect shareholders, capital, and business’ (Greenspan, quoted in De Graaf, 2010, p.49). As such, the economic crisis also is a crisis of neoclassical economics, thus providing an extra impetus to the new research programs waiting in the wings.

26

Neoclassical economics is based on the so-called holy trinity of greed, selfinterest, and equilibrium (Colander, Holt, and Rosser, 2004). Indeed, greed and the pursuit of self-interest are powerful human motivators. Adam Smith, the founder of economic science, however, argued in the eighteenth century that these human motives are not always morally objectionable. After all, they are the engine of the market while they were presumed to be kept in check by the market (Smith, 2003). After a time, however, cracks appeared in this economic bastion. For instance, a series of simple illustrations showed that self-interest and social welfare do not always go together. For example, it would be better if we did not have to have insurance against theft, required no safes and alarm systems. Unfortunately, however, they are needed to protect us against the greed of others. In addition, there are negative externalities — an action of an economic actor comes at the expense of another without the latter being compensated – and it is debatable whether social welfare is served by the highest possible growth. Indeed, present climate and environmental problems demonstrate the importance of uncontrolled externalities. The credit crisis has subsequently beaten gaping holes in the neoclassical economics bastion. For instance, although self-interest and greed are the engine of the market system, the credit crisis once again made clear that the market system equally depends on institutions which constrain and control its counter-productive effects. The market institutions have proven unable to suitably discipline powerful human motivations. This raises the question concerning the future of economics, not only of the institutions of the economy, but also of the future of the economic discipline. But before looking at the future, we will first revisit the past. The following section briefly sets out what neoclassical economics consists of, and how the new research programs have adapted it. We pay special attention to behavioral economics as one of the most prominent new programs. In the third section, we discuss which fault economists of different theoretical inclinations have observed to have caused the crisis, and which solutions they have advanced to solve it. In the final section, then, we propose what we believe is an example of a promising behavioral eco-

Krisis Journal for contemporary philosophy nomic solution to help prevent future crises, the Default mortgage. The Default mortgage guards individuals against their bounded rationality while at the same time maintaining, if not enhancing, the welfareproducing capacities of the market.

2. From neoclassical dominance to pluralism In the decades following World War Two the economic discipline was characterized by the dominance of one research program: neoclassical economics (e.g. Colander, Holt, and Rosser, 2004, Davis, 2003, Sent 2006). At the core of neoclassical economics stood the rational, self-interested individual who maximized the satisfaction of her preferences given her budget and given the prices of all the commodities. In this view, the budget was broadly defined to include not only income and wealth, but also (spare) time and whichever other resource that could be traded. Similarly, commodities included not only bread and bicycles, but also services, leisure, children, cultural identity and whatever else individuals could prefer to have or could prefer not to have (e.g. Wheelan, 2002). Because the individuals in the economy were on average rational in satisfying their preferences, the economy as a whole, i.e. the sum total of the individuals in the economy, would be in equilibrium. Equilibrium meant that the commodities had been distributed as efficiently as possible among the individuals in the economy given the individual preferences and budget constraints. Starting around 1980 the dominance of neoclassical economics gradually faded and a pluralism of new economic research programs emerged (Davis, forthcoming). Most of these new research programs, however, were adjustments of the neoclassical program rather than fundamental rejections of it. Evolutionary economists, for instance, argued among others – as the name suggests – that the economy should be seen as resulting from a Darwinian process of selection in which the economy’s equilibrium is not a static, fixed set of prices and preferences, but the outcome of a constantly changing environment (e.g. Nelson and Winter, 1982, Groenewegen, Spithoven, and van den Berg, 2010). Experimental 27

Heukelom & Sent – The Economics of the Crisis economists introduced the methodological novelty of marketexperiments and argued that the rational equilibrium does not immediately emerge, but that the economy needs time to evolve towards the most efficient set of preferences and prices because individuals need time to adjust their behavior (e.g. Smith, 2008, Plott and Smith, 2008, Heukelom, forthcoming 2011). In addition, experimental economists argued that the eventual equilibrium depends not only on demand and supply, but also for example on the elasticity of demand and supply and the relative number of buyers and sellers (e.g Smith, 1982, Plott, 1982). Institutional economists, for their part, emphasized how cultural specificities or institutions such as the law might constrain individuals to maximally satisfy their preferences, or on the contrary enable them to achieve a higher amount of welfare than would have been possible without those institutions (e.g. North, 2005, de Jong, 2009). One of the most prominent new economic research programs has been behavioral economics (see Heukelom, 2010 for an overview). Behavior as a concept encapsulating all acts of the human being – and, more controversially, of the animal being – originates in the United States of the early twentieth century (Danziger, 1997). Subsequently, this new concept of behavior provided the basis for the label of the new approach to psychology baptized behaviorism (Mills, 1998). Behaviorism in its strictest sense is a scientific program commenced and developed by John Broadus Watson, Burrhus Frederick Skinner and others, which reigned American psychology in the 1920’s and 1930’s. In addition, behaviorism forms part of a broader characteristic of twentieth century American social science and society, namely to ‘think behavioristically’ (Mills, 1998, p.1, see also e.g. Ross, 1991). To think behavioristically is to equate ‘theory with application, understanding with prediction, and the workings of the human mind with social technology’ (Mills, 1998, p.2). Although behavioral economics does not directly relate to behaviorism, it is part of the twentieth century American focus on thinking behavioristically. It was after World War Two that behavior’s adverbial conjugation ‘behavioral’ was introduced in relation to ‘science’ and ‘economics’. The usage of ‘behavioral economics’ was initially popularized at the University of Michigan’s Survey Research Center in the late 1940’s, where George Ka-


Heukelom & Sent – The Economics of the Crisis

tona understood behavioral economics as investigating economic behavior, that is the sub-class of behavior produced in the course of the agent’s activities in the economy (e.g. Festinger and Katz, 1953, Juster, 2004). Other users of the adverb ‘behavioral’ included Ward Edwards, also at the University of Michigan, who, starting in the late 1950’s, employed it as the name of his branch of operations research called behavioral decision research (Edwards, 1954, 1961); and Herbert Simon, who from the late 1950’s advanced what he labeled behavioral economics as an alternative to the dominant neoclassical school in economics (Simon, 1959, 1987). The label of behavioral economics was later picked up by economists who sought to reform the dominant neoclassical view of the day along the lines set out by Simon, establishing a to this day thriving, albeit non-mainstream economic research program. During the early 1980’s, behavioral economics was furthermore claimed by the behavioral economics program of the Alfred P. Sloan and Russell Sage Foundations. Individuals involved in this program from the first hour included Amos Tversky, Daniel Kahneman, Richard Thaler, Robert Shiller, Lawrence Summers, and others. After a number of years in the margin of economics, this ‘new’ program of behavioral economics (Sent, 2004) became influential in the 1990’s, and developed into one of the key contenders for replacing the no longer dominant neoclassical economic theory in the 2000’s – as exemplified among others by Kahneman’s Nobel memorial prize in economics in 2002 (Kahneman, 2003).

of John Neville Keynes’ Scope and Method of Political Economy (1890). In the normative domain one discussed what was good, fair, just, or ethical in other ways (Hands, 2001, p.30). Positive first of all meant not valuebased, and secondly referred in a general sense to the empirical basis of a value-free science of economics. Behavioral economists, by contrast, introduced to economists the definition of normative as used by behavioral decision researchers, mathematical psychologists, mathematicians, philosophers and others, namely: normative as the rubric under which to discuss how one ought to behave if one wants to behave rationally. In addition, behavioral economists have claimed to be more empirically oriented than neoclassical economists (e.g. Camerer and Loewenstein, 2004).

Observing these developments Abu Rizvi (1994b, p. 19n) noted that ‘It is interesting that Simon’s ideas were not used by mainstream theorists for years but have recently been “discovered”.’ And Herbert Simon (1992, p. 266) observed: ‘Readers would not be deceived by the claim that economists flocked to the banner of satisficing man with his bounded rationality. The “flocking” was for a long time a trickle that is now swelling into a respectable stream’. In fact, Simon (1991, p. 385) had earlier lamented: ‘My economist friends have long since given up on me, consigning me to psychology or some other distant wasteland’.

During the same period, a distinction was drawn between the older and newer approaches to behavioral economics (Sent, 2004). In the 1960’s, appeals to psychology on the part of behavioral economists were designed to develop an alternative to the mainstream model. Firmly rooted in its mathematical models, the mainstream exhibited little interest in these efforts. In the 1970’s, cognitive psychologists, as stated above, suggested ways to incorporate behavioral insights in ways that provided less of a threat to the standard model. At the same time, the mathematical foundations of the mainstream started showing some flaws. In the 1980’s, disagreements emerged between old and new behavioral economists, with the latter emerging as the victors in the 1990’s, partly because Simon abandoned his efforts and partly because new behavioral economists sug-

A central feature of behavioral economics has been its – to economists – new use of the term ‘normative’ and ‘descriptive’ (or ‘positive’). Normative has been defined ethically in economics at least since the publication 28

In the early 2000’s, the concept of bounded rationality was adopted from Simon and together with the concept of full rationality was employed to rephrase Kahneman and Tversky’s normative–descriptive distinction. Gradually what was previously understood as the normative decision, now became the full rationality decision. Similarly, when the actual decision made by the individual deviated from the full rationality decision, it was now deemed boundedly rational instead of descriptive. In one clear sweep, Kahneman and Tversky’s distinction between the concepts of normative-descriptive was replaced by concepts more appropriate in an economic context, while at the same time Simon was appropriated as an authoritative source for the use of these concepts.



gested ways in which their insights could be of help in rebuilding the mainstream stronghold.

themselves explicitly from the traditional neoclassical stance towards welfare issues.

Returning to the early 2000’s, the normative-descriptive foundation of behavioral economics gave rise to a new perspective on welfare economics. For instance, behavioral economists discovered that people often save much less for their pensions than they should, and that when they do save, they do not diversify their portfolios optimally. Following on these results, programs have been set up to investigate how people can be induced to save more for retirement and better diversify their stock portfolios (e.g. Cronqvist and Thaler, 2004, Thaler and Benartzi, 2004). Another example concerns the use of medication. It has often been found that people who need to take drugs on a regular basis are very lax at doing so. Even when the risks are substantial and potential costs in terms of health very great, such as in the case of medication that reduces the chance of having a second stroke, people are very negligent at taking their medication properly. To solve this problem, programs have been set up that investigate how insights from behavioral economics can be used to design incentive mechanisms that induce people to take their medication (e.g. Badger et al., 2007). Finally, behavioral economists have turned their attention to development economics, with the purpose of using insights from behavioral economics to improve the functioning of development programs. It is for instance suggested that being poor is cognitively more difficult than not being poor, because the poor individual constantly has to weigh pros and cons of possible expenditures. As a result, poor individuals may be more susceptible to misleading information and be less cognitively capable of making long term decisions, simply because of the fact of being poor (e.g. Betrand, Mullainathan and Shafir, forthcoming a, b).

‘We clearly do not always equate revealed preference with welfare. That is, we emphasize the possibility that in some cases individuals make inferior choices, choices that they would change if they had complete information, unlimited cognitive abilities, and no lack of willpower.’ (Thaler and Sunstein, 2003, p.175)

Behavioral economists have framed and defended this research in a number of closely related ways. Well-known is Thaler and Sunstein’s (2003) ‘Libertarian Paternalism’, in 2008 followed up by Nudge, Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness (Thaler and Sunstein, 2008). Libertarian paternalism can be understood as a paternalism that does not restrict individual freedom of choice. Thaler and Sunstein distinguished 29

In the behavioral economics paternalism debate, the justification for paternalistic policies has been the fact that decisions people actually make, their ‘revealed preferences,’ do not always match with their ‘true’ preferences. Behavioral economists have thus constructed a distinction between ‘revealed’ and ‘true’ preferences. However, this does not mean that preferences are context dependent. Rather, it means that it depends on the context and on the individual’s willpower whether the true preferences can and will be revealed appropriately. While behavioral economists were gaining prominence within the economics profession, the same cannot be said for the policy arena. Relying on the outdated image of the decision maker as self-interested and greedy and the idea that markets would align these interests in such a way that general welfare would be enhanced, policy makers introduced market mechanisms in a whole range of areas, including health care, telephone communication, and postal services. And it was also on the basis of this holy trinity of self-interest, greed, and equilibrium that financial markets were liberalized. The devastating results became clear in the credit crisis that erupted in 2008.

3. The economics of the crisis Let us give a very sketchy overview of the events that led up to the eruption of the credit crisis. It all started in the American housing market. New forms of mortgages had been created, making it easier for people to qualify for a mortgage. With the rising housing prices, the idea was that it

Krisis Journal for contemporary philosophy had become less risky to give mortgages to people who could not afford them. After all, they could always refinance their mortgage based on the risen value of their home. These mortgages were labeled ‘subprime’ mortgages, because of the potential risks they carried, and are an illustration of a new technological and financial innovation. What made this innovation possible was the adjustable-rate mortgage, which allowed the home owner to choose among various monthly payment options, including the interest only option. This enabled more and more people to become home owners with mortgages whose risk was presumed to be reduced by the increasing housing prices. This trend did not limit itself to mortgages, but was extended to loans as well. Consumers were given the impression that they could borrow money ‘without costs’. These loans were called NINJA loans, with NINJA referring to ‘No Income, No Job, or Assets’. It is clear that people with a low credit rating qualified for these loans. The risks associated with these mortgages and loans spread throughout the financial markets. Again, new technological and financial innovations played a role. Issuers of the mortgages and loans resold them to investment banks on Wall Street. The growth in lending that accompanied this gave an incentive to the lenders to give out as many mortgages and loans as possible, in an effort to earn more money with the issuing of the mortgages and loans. Wall Street bundled and repackaged these mortgages and loans in new financial products, the so-called securitizations. The securitizations were subsequently resold as an investment opportunity. Because the mortgages and loans had been divided and repackaged, it was difficult to determine the underlying value of the loans and mortgages. This in turn made it difficult to quantify the risks of the securitizations. At the same time, they were presumed to be profitable investment opportunities because of diversification concerns, which led to a growing popularity for securitizations. As a result, the risks of the underlying mortgages and loans were spread throughout the entire financial system. The whole financial system collapsed the moment interest rates started rising and housing prices started falling. People who were no longer able to pay their mortgages had to sell their homes. However, the falling hous30

Heukelom & Sent – The Economics of the Crisis ing prices no longer matched the size of the mortgages. Many home owners went bankrupt and turned their homes over to the bank, which was then left with homes that could not be sold and mortgages that were not paid. This suddenly made it obvious that the value of bundled and repackaged mortgages was much lower than had previously been considered. This changed into a virus that spread throughout the financial system as a result of the securitizations. In an effort to halt the ‘subprime meltdown’ central banks pumped liquidity into the financial markets. The hope was that this would enable the mortgage issuers, banks, and hedge funds to continue their work. However, a snowball had been set into motion that turned into an avalanche: the falling housing prices and growing numbers of people defaulting on their mortgages led to bankruptcies in the financial system. As a result of the close ties within capital markets, the crisis quickly spread to Europe. Nobody knew which loans were toxic and which were not. Nobody wanted to lend money and encounter liquidity problems. A few financial institutions collapsed, and several were bailed out with government support to prevent the financial system from imploding. The financial panic and constraints in turn led to a ‘great recession’ in the real economy, with many economies contracting at unprecedented speed (e.g. Reinhart and Rogoff, 2009, IMF, 2009). In response, many governments increased their spending in a classic Keynesian effort to prevent the great recession from turning into a new Great Depression. As a result, however, many governments started to run deficits that over the course of 2010 began to look increasingly unsustainable, at least as judged by the financial markets which by this time few economists still dared to call rational. The bounded rationality that is central to behavioral economics is key to the two main narratives concerning the cause of the crisis, namely faulty policy making and faulty markets. Let us address these in turn.



3.1 Policy makers and the crisis

3.2 Markets and the crisis

One set of arguments seeking to understand the onset of the crisis focuses on the bounded rationality of policy makers. In particular, their actions were myopic, focusing on the potential short-term gains, while neglecting the negative long-term repercussions. Jimmy Carter, Bill Clinton, and George W. Bush and their Community Reinvestment Act (CRA) stimulated subprime mortgages. That is, the CRA was adopted under Jimmy Carter in 1977 and forced banks to provide mortgages to risky minority groups. In 1995 this law was modified under Bill Clinton. Expanded in 2002, George W. Bush further stimulated the issuing of mortgages for minority groups so they could live the American Dream. However, when the circumstances changed, this turned into an American nightmare for both home owners and banks.

Another set of narratives concerning the crisis blames the faulty functioning of financial markets. While individuals may in general be rational in their economic decision making, and while the market may often be the superior mechanism with which to organize the economy, the problem was that some institutions had been absent which should not have been absent, and that other institutions had not worked the way they should.

Moreover, under the leadership of Alan Greenspan the American central bank conducted a far too loose monetary policy with negative long-term repercussions. In an effort not to burst the bubble, huge amounts of money were pumped into the economy. Some of that money eventually made it to the U.S. subprime market. In his focus on the short run, the loose money policy seemed like a good idea, but in the long run the bounded rationality of this effort had devastating results. Also the Chinese policy makers were myopic in systematically keeping the value of their currency low. This created a trade surplus in China, which led to an inflow of large reserves of U.S. dollars that were subsequently invested in U.S. treasuries. This kept American interest rates systematically low, thereby reinforcing the loose monetary policy of the U.S. central bank. Again, this seemed like a good short-run strategy, but eventually led to a destruction of the value of the assets held by China (Schwartz, 2009, Kessler, 2010, Bresser-Pereira, 2010). In the Netherlands the importance of psychology for the economy was equally overlooked. Prime Minister Balkenende already talked about recession even before there was any economic downturn. Such talk about recession helped cause the boundedly rational consumers and producers to hold back on their purchases. It is therefore not surprising that the American National Bureau of Economic Research waits a few quarters before pronouncing on the economic cycle (van Ewijk and Teulings, 2009). 31

Indeed, the financial system that almost imploded was founded on a belief in free markets. The gradual deregulation that started in the United States upon the advice of Milton Friedman and others in the 1960’s (e.g. MacKenzie, 2006, 2007, Reinhart and Rogoff, 2009, Cassidy, 2009) was based on the assumption that markets always produce the highest amount of welfare and that any law or other restriction reduced the welfare-creating powers of the markets. Also the integration of the European economies and the creation of the euro were partly based on the idea of rational markets. The belief was that markets in their rationality would judge government bonds of countries with higher current account deficits and budget deficits to be riskier than others, and would hence demand a comparatively higher interest rate on those bonds. In turn, this would induce the governments of those countries to reduce their deficits. This belief in the market mechanism was inspired by New Classical macroeconomics, which is closely linked to neoclassical microeconomics. Scared by the experience of stagflation in the 1970’s, New Classical economists embraced an unbridled belief in the rationality of man and the benefits of markets. Policy recommendations focused on structural matters, with the expectation of higher economic growth. The fluctuations in the economy were taken for granted. Not surprisingly, then, these economists had not seen the crisis coming (Krugman, 2009, Buiter, 2009, Stiglitz, 2010).With the credit crunch shattering these beliefs, policy makers en masse embraced the earlier maligned insights of John Maynard Keynes and thus an active role for fiscal policy in managing the fluctuations in the economy.



As noted earlier, the crisis erupted during a time in which microeconomics was no longer dominated by one, neoclassical paradigm, but by a pluralism of economic research programs. These research programs offered different assessments and suggested different solutions to the crisis. To neoclassically minded economists, the market was still the best economic system and individuals were on average rational. It was just that a few people had been so stupid to take on mortgages they could not afford, that some banks had not realized American individuals could simply walk away from the house they could no longer pay, and that some countries had failed to enact the proper systematic reforms of their economies (Ferguson, 2009). The solution, then, was to simply let the crisis do its work to teach the economic actors how to be rational (Posner, 2009, Shiller, 2008).

from the rational decision, implies that companies can take advantage of individuals. For instance, if consumers systematically underestimate the number of minutes they are going to use their cell-phones each month, cell-phone companies can run a profit by charging a high price for the minutes exceeding the number of minutes specified in the contract (Grubb, 2006). Consumers will not mind because they do not expect to exceed the amount of minutes of their contract, whereas cell-phone companies know that on average they will. Another example is the cost of cartridges consumers fail to take into account when buying a new printer (Epstein, 2006).

The crisis, however, showed that markets were unable to contain the boundedly rational behavior of individual agents. Agents who had sold the mortgages and bankers who had owned them had operated under incentive structures that had induced them to take on as much risk as possible. Credit rating agencies stimulated unrealistic optimism by giving out unrealistically optimistic credit ratings. Shareholders pushed banks to go for short-term gains at the expense of long-run financial health. Likewise, bonuses focused on the short-run stimulated bankers to take on excessive risks, since the potentially high gains were rewarded, while the likely losses were not held against them. And banks that did not go along with the unrealistic optimism that was sweeping the market were not performing as well as those heavily involved in the business of securitization. Moreover, banks that were considered too big to fail knew they would receive government support if things took a bad turn.

4. Behavioral economic lessons

The problem, then, was that markets were unable to constrain these excesses. What may have been rational from a short-run, individual perspective turned out to be boundedly rational from a long-run, societal perspective. The contribution of behavioral economics to this narrative is the insight that the institutions that had been designed to enable and constrain the market’s welfare-increasing mechanism might not always work as intended. In the opinion of behavioral economists, we need institutions that take into account the bounded rationality of individuals. Moreover, the fact that individuals’ behavior deviates systematically and predictably 32

Behavioral economic solutions to the crisis are still a largely unexplored territory. This is partly because there is little attention for the bounded rationality of the consumer. After all, it is not possible to get ‘the consumer’ to appear in front of a national committee investigating the causes of the crisis. In addition, there are two psychological hurdles to drawing lessons from the crisis. The first is a combination of the self-serving bias, fundamental attribution error, and actor-observer bias. The self-serving bias involves people attributing their successes to internal or personal factors but attributing their failures to situational factors beyond their control (Miller and Ross, 1975). If the crisis is beyond one’s control, then there is no need to change one’s behavior. The fundamental attribution error involves the tendency to over-value dispositional or personality-based explanations for the observed behaviors of others while under-valuing situational explanations for those behaviors (Ross, 1977). This explains why we all pointed to the bankers as the guys with the bad character traits. At the same time, we were reluctant to point to ourselves, which is related to the actor-observer bias, which causes us to stress situational factors when considering our own behavior (Jones and Nisbett, 1971). As a result of these biases and errors, bankers point their fingers at shareholders, credit-rating agencies, and central banks, who in turn point their fingers at policy makers, who



in turn point their fingers at bankers. This became painfully clear during the hearings of the ‘Commissie-De Wit’ in the Netherlands. And so we come full circle without drawing any lessons from the crisis.

– the traditional reason for market intervention – but a solution to the bounded rationality of the consumers who operate in the market. As such, it derives from behavioral economic insights.

The second is disaster myopia, which refers to the propensity to underestimate the probability of adverse outcomes, in particular small probability events from the distant past (Guttentag and Herring, 1986). As a result, for example, large groups of people choose to travel by car immediately after an airplane accident, but happily hop on the plane a year later. With the crisis seemingly disappearing rather quickly, the momentum for drawing lessons goes away. Thus, never waste a good crisis, but make sure to learn from it while you are in the middle of it. With much of fiscal policy focused on softening the effects of the crisis, the desire to tackle its causes evaporates. Worse, the focus subsequently moves to fixing the government budget, while myopically ignoring the serious blows it may receive in the future.

Once installed, banks and other providers may start offering the Default mortgage to consumers, but only under the rules set by the government. They compete on the interest rate charged as well as through their general service and reputation. In other words, the default mortgages ensures that the market can still do its welfare-enhancing work, but at the same time guards individuals against their bounded rationality. Mortgage providers still have an incentive to reduce their costs, so as to be able to reduce the interest rates charged, and equally have an incentive to increase their service to consumers and their reputation in general. Thus, under the Default mortgage, the mortgage-providers are still fully incentivized to maximize their profits, but the possibility of taking unfair advantage of individuals has been eliminated.

Despite these hurdles, it is not too difficult to see what implications derive from the behavioral economic position as sketched above. We will introduce what we think could be one promising behavioral economic policy proposal that might help prevent future crises. As the crisis started with mortgages, our example will also be about mortgages. From a behavioral economic perspective, the challenge of the crisis is to preserve what is good about the market while simultaneously taking into account the bounded rationality of economic actors. To that effect we propose the Default mortgage. The Default mortgage is a mortgage of which the contract is determined by the government. One could think of a mortgage not exceeding five times annual income before taxes, with a thirty-year life span, a fixed interest-rate, a linear repayment of the mortgage in thirty years, no backing by securities or bonds, a fixed fee for the agent selling the mortgage, and no life-insurance other than that determined by law. Of course, there is no such thing as a risk-free mortgage, and the exact parameters of the Default mortgage may be altered. Alternatively, one could design two or three different Default mortgages. The crucial aspect, however, is that the Default mortgages guard the individual as much as possible against his or her bounded rationality. In other words, the Default-mortgage is not a solution to an imperfection of the market-system

Another important feature of the market system is the freedom of the individual to choose the commodities s/he wants. To ensure the continuity of freedom of choice, we propose that in addition to the default mortgage, banks and other providers will be allowed to offer all the different types of mortgages as before. Individuals who are willing to take extra risk over and above the Default mortgage, or who for whatever reason argue a contract outside the default mortgage scheme to be superior, are hence free to do so. In that case, however, the responsibility for the contract’s parameters rests entirely with the bank and the individual taking the mortgage. Of course, the costs of the continuity of a maximum freedom of choice is that some boundedly rational individuals who should opt for the Default mortgage are lured into taking a mortgage outside the Default mortgage scheme. After all, some individuals are more aware of their bounded rationality than others. To minimize this cost the government could start a campaign promoting the default mortgage, require all mortgage providers to at least propose the default mortgage, or install some other form of discouragement.

33

Thus instituted, the default mortgage improves the functioning of the market system in a number of ways. First of all, it assures that firms can-

Krisis Journal for contemporary philosophy not take advantage of individuals’ bounded rationality. This will increase the welfare of the individuals and marginally reduces the welfare of the banks issuing the mortgages. Hence, it increases the welfare created by the market. Second, it forces the banks and other providers to compete on interest rates and service, instead of on the mortgage contract that most disguises the true risks and costs. Third, despite its constraint on how the market operates, the Default mortgage ensures the freedom of choice. And last but not least, although zero risk is impossible, the Default mortgage scheme reduces the chance of a new mortgage-driven financial crisis.

5. Conclusion Behavioral economics is one of the most prominent new research programs that have largely replaced the formerly dominant neoclassical paradigm. As the financial system that came tumbling down in 2008 was constructed on the basis of the neoclassical theories it is no more than natural to look at behavioral economics as one of neoclassical economics’ contestants for answers to the crisis. From an economic perspective, the problem is that human self-interest – if not greed – provides the basis for the functioning of the market system but at the same time seeks to destroy the market system that allows it to flourish. The financial and economic crisis has once again emphasized that we need institutions that both allow and constrain the pursuit of human self-interest. This puzzle is further complicated by the only boundedly rational capacities of many, if not all of the consumers, managers, policy makers and so on who together make up the economy. An example of such a post-crisis institution, inspired by behavioral economics, is the Default mortgage. The essence of the Default mortgage is that it specifies in which domains the self-interested market actors are allowed to pursue their self-interest, and in which domains they are not allowed to do so. As such, the Default both guards boundedly rational individuals against their limited capacities, while at the same time maintaining, if not enhancing, the welfare-producing capacities of the market. 34


Floris Heukelom is Assistant Professor of Economics at Radboud Univeristy Nijmegen, The Netherlands. His research includes the history of behavioral economics, and more generally the interactions between economists and psychologists during the twentieth century. Among others, his research is published in the Journal of the History of the Behavioral Sciences and History of Political Economy. He is currently working on a book on behavioral economics. More information can be found at http://www.ru.nl/economie/personen/heukelom/. Esther-Mirjam Sent is Professor of Economic Theory and Policy at the Radboud University Nijmegen in the Netherlands. Before this, she was affiliated with the University of Notre Dame in the US and also a visiting fellow at the London School of Economics, Erasmus University Rotterdam, and the Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS). Her research interests include the history and philosophy of economics as well as the economics of science, and was published in, amongst others, two books: The Evolving Rationality of

Rational Expectations: An Assessment of Thomas Sargent’s Achievements (Cambridge University Press, 1998) that was awarded the 1999 Gunnar Myrdal Prize of the European Association for Evolutionary Political Economy, and Science Bought and Sold: Essays in the Economics of Science (University of Chicago Press, 2002; edited with Philip Mirowski). She is also member of the Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO), coeditor of the Journal of Institutional Economics and the Academische Boekengids and member of the Board of Oversight of Plan Nederland. Recently her research interests moved towards behavioral economics, experimental economics, and economic policy. Esther-Mirjam Sent obtained her PhD in 1994 at Stanford University in the US, under the supervision of Nobel Laureate Kenneth Arrow. In 2009 she won the Frans Duynstee award for the Radboud University member with the most media appearances. She won the prize for the many times she commented on the economic crisis in the media.



References

Davis, J. B. (2003) The Theory of the Individual in Economics. New York: Routledge.

Badger, G. J., W. K. Bickel, et al. (2007) ‘Altered states: The impact of immediate craving on the valuation of current and future opioids’. In: Journal of Health Economics, 26: 865-876.

Davis, J. B. (2010) Individuals and Identity in Recent Economics. Cambridge: Cambridge University Press.

Bertrand, M., S. Mullainathan, et al. (forthcoming) ‘Behavioral Economics and Marketing in Aid of Decision-Making among the Poor’. In: Journal of Public Policy and Marketing.

Global, 4: 48-51.

Bertrand, M., S. Mullainathan, et al. (forthcoming) ‘A Behavioral Economics View of Poverty.’

De Graaf, F. J. (2010) ‘Economics, scientific doubt & history’. In: EFMD De Jong, E. (2009) Culture and Economics: On values, economics and international business. London: Routledge. Edwards, W. (1954) ‘The Theory of Decision Making’. In: Psychological

Bresser-Pereira, L. C. (2010) ‘The global financial crisis, neoclassical economics, and the neoliberal years of capitalism’. In: Revue de la regulation, 7: 2-29.

Bulletin, 51: 380-417. Edwards, W. (1961) ‘Behavioral decision theory’. In: Annual Review of

Psychology, 12: 473-498. Buiter, W. (2009) ‘The unfortunate uselessness of most “state of the art” academic monetary economics’. In: Financial Times, London. March 3, 2009.

Epstein, R. A. (2006) ‘Behavioral Economics: Human Errors and Market Corrections’. In: The University of Chicago Law Review, 73(1): 111-132.

Camerer, C. F., G. Loewenstein, et al. (2004) Advances in Behavioral Economics. Princeton: Princeton University Press.

Times. London, January 15, 2009.

Cassidy, J. (2009) How Markets Fail, The Logic Of Economic Calamities. London: Allen Lane.

Sciences. Fort Worth: Dryden Press.

Ferguson, N. (2009) ‘An imaginary retrospective of 2009’. In: Financial Festinger, L. and D. Katz, Eds. (1953) Research Methods in the Behavioral

Colander, D., R. Holt, et al. (2004) ‘Introduction’. In: D. Colander, R. Holt and J. B. Rosser (eds.) The Changing Face of Economics. Ann Arbor: University of Michigan.

Groenewegen, J., A. Spithoven, et al. (2010) Institutional Economics. An Introduction. Houndmills: Palgrave Macmillan.

Cronqvist, H. and R. Thaler (2004) ‘Design Choices in Privatized SocialSecurity Systems: Learning from the Swedish Experience’. In: American Economic Review, papers and proceedings, 94(2): 424-428.

Working Paper.

Grubb, M. D. (2006) ‘Selling to Overconfident Consumers.’ In: Stanford

Danziger, K. (1997) Naming the Mind. How Psychology found its language. London: SAGE Publications. 35

Hands, D. W. (2001) Reflection without Rules, Economic Methodology and Contemporary Science Theory. Cambridge: Cambridge University Press.

Krisis Journal for contemporary philosophy Heukelom, F. (2011) ‘Bounded pluralism in contemporary behavioral economics’. In: Research in History of Economic Thought and Methodology, 29(A). Heukelom, F. (2011) ‘What to Conclude from Psychological Experiments: The Contrasting Cases of Experimental and Behavioral Economics’. In: History of Political Economy.

Heukelom & Sent – The Economics of the Crisis North, D. C. (2005) Understanding the process of economic change. Princeton: Princeton University Press. Plott, C. R. (1982) ‘Industrial Organization Theory and Experimental Economics’. In: Journal of Economic Literature, 20(4): 1485-1527. Plott, C. R. and V. L. Smith (eds.) (2008) Handbook of Experimental Economics Results, Volume 1. Amsterdam: Elsevier.

IMF (2009) World Economic Outlook. Washington: IMF. Juster, F. T. (2004) ‘The Behavioral Study of Economics’. In: J. S. House, F. T. Juster, R. L. Kahn, H. Schuman and E. Singer (eds.) A Telescope on

Posner, R. A. (2009) A Failure of Capitalism. The Crisis of ’08 and the Descent Into Depression. Cambridge: Harvard University Press.

Society. Survey Research & Social Science at the University of Michigan & Beyond. Ann Arbor: The University of Michigan Press.

Reinhart, C. M. and K. S. Rogoff (2009) This Time Is Different. Eight Centuries of Financial Folly. Princeton: Princeton University Press.

Kahneman, D. (2003) ‘Maps of Bounded Rationality: Psychology for Behavioral Economics’. In: The American Economic Review, 93(5): 14491475.

Rizvi, S. A. T. (1994) ‘Game Theory to the Rescue?’. In: Contributions to Political Economy, 13: 1-28.

Kessler, A. (2010) ‘Cognitive dissonance, the Global Financial Crisis and the discipline of economics’. In: Real-World Economics Review, 54: 2-18. Krugman, P. (2009) ‘How Did Economists Get It So Wrong?’. In: New York Times. New York, September 2, 2009. MacKenzie, D. A. (2006) An Engine, Not a Camera, How Financial Models Shape Markets. London: MIT Press. MacKenzie, D. A. and F. Muniesa (eds.) (2007) Do Economists Make Markets? On the performativity of economics. Princeton: Princeton University Press.

Rizvi, S. A. T. (2003) ‘The Microfoundations Project in General Equilibrium Theory’. In: Cambridge Journal of Economics, 18(4): 357-377. Ross, D. (1991) The origins of American Social Science. Cambridge: Cambridge University Press. Schwartz, H. (2009) Subprime Nation American Power. Global Capital, and the Housing Bubble. Cornell: Cornell University Press. Sent, E.-M. (2004) ‘Behavioral Economics: How psychology made its (limited) way back into economics’. In: History of Political Economy, 36(4): 735-760. Sent, E.-M. (2006) ‘Pluralisms in Economics.’ In: Minnesota Studies in the

Mills, J. A. (1998) Control. A History of Behavioral Psychology. New York: New York University Press. Nelson, R. B. and S. G. Winter (1982) An evolutionary theory of economic change. Boston: Belknap Press of Harvard University Press. 36

Philosophy of Science, 2006: 80-101. Shiller, R. J. (2008) The Subprime Solution: How Today’s Global Financial Crisis Happened, and What to Do About It. Princeton: Princeton University Press.

Krisis Journal for contemporary philosophy Simon, H. A. (1959) ‘Theories of Decision-Making in Economics and Behavioral Sciences’. In: American Economic Review, 49(1): 253-283.

Heukelom & Sent – The Economics of the Crisis Wheelan, C. (2002) Naked Economics, Undressing the Dismal Science. New York: W.W. Norton & Company.

Simon, H. A. (1987) ‘Behavioural Economics’. In: J. Eatwell, M. Milgate and O. Newman (eds.) The New Palgrave Dictionary of Economics. London: Macmillan. Simon, H. A. (1991) Models of My Life. New York: Basic Books. Simon, H. A. (1992) ‘Living in Interdisciplinary Space’. In: M. Szenberg (eds.) Eminent Economists: Their Life Philosophies. Cambridge: Cambridge University Press: 261-269. Smith, A. (2003) The Wealth of Nations. New York: Bantam Dell. Smith, V. L. (1982) ‘Microeconomic Systems as an Experimental Science.’ In: American Economic Review, 72: 923-955. Smith, V. L. (2008) Rationality in Economics. Constructivist and Ecological Forms. Cambridge: Cambridge University Press. Stiglitz, J. (2010) Free Fall, Free Markets and the Sinking of the Global Economy. London: Allen Lane. Thaler, R. H. and S. Benartzi (2004) ‘Save More Tomorrow: Using Behavioral Economics to Increase Employee Saving’. In: Journal of Political Economy, 112: 164-187. Thaler, R. H. and C. R. Sunstein (2003) ‘Libertarian Paternalism’. In: The

American Economic Review, 93(2): 175-179. Thaler, R. H. and C. R. Sunstein (2008) Nudge, Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness. New Haven & London: Yale University Press. van Ewijk, C. and C. Teulings (2009) De Grote Recessie, Het Centraal Planbureau over de kredietcrisis. Amsterdam: Balans. 37

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.


TIAGO MATA TRANSGRESSING THE BOUNDARIES TOWARDS A TRANSFORMATIVE HERMENEUTICS OF BEHAVIORAL ECONOMICS Krisis, 2010, Issue 3 www.krisis.eu

The promise of behavioral economics in the public imagination From 2008, enter any bookshop of a reasonable size and you will find a well stocked shelf of titles on economics and the crisis. In contemporary publishing houses the division that edits these volumes is the ‘business and management’ section, and as a McGraw-Hill executive explains: ‘We see a lot of opportunity in this climate in publishing books that help managers get through difficult times, present lessons learned from the economic crisis and offer insights into business sectors that will grow as a result of [government policy].’ The teachings offered by this class can be grouped into five themes: sustainability, design, talent, simplicity and decision making (Danford 2009). It is under the latter category that we find the best selling titles: Nudge, Sway, Predictably Irrational, Freakonomics, and Blink. Their selling pitch is that they educate the business-minded mass public on a new economics of behavior. From the standpoint of erudite journalism and professional economics, the new science of decision making has a disciplinary pedigree as ‘behav38

ioral economics’. Its genealogy has been constructed by practitioner and historian alike, as a long and august lineage (Camerer and Lowenstein 2004, Heukelom 2009). Yet, its currency in today’s popular, semi-popular and professional literature is not explained by its past achievements but by the appeal of behavioral economics as an alternative to a disreputable economics mainstream. Examples of these expectations can be found at the New Yorker magazine. John Cassidy explained in October 2009 that ‘The Great Crunch wasn’t just an indictment of Wall Street; it was a failure of economic analysis. From the late nineteen-nineties onward, the Fed stubbornly refused to recognize that speculative bubbles encourage the spread of rationally irrational behavior’. The author followed that piece with a new blog named ‘Rational Irrationality’ and in his book How Markets Fail has sought to blend Keynesian doctrine with the behavioral literature.1 Others at the magazine are on the same trail. In a profile of books on decision making we read that ‘actual economic life, as opposed to the theoretical version, is full of miscalculations, from the gallon jar of mayonnaise purchased at spectacular savings to the billions of dollars Americans will spend this year to service their credit-card debt. The real mystery, it could be argued, isn’t why we make so many poor economic choices but why we persist in accepting economic theory.’ (Kolber 2008) And on the side of contemporary policy, the magazine reports that the debate gripping the Obama administration is a feud between a traditional sort of thinking championed by Lawrence Summers, and the budget division which Peter Orszag heads as a ‘behavioral economics think tank.’ (Lizza 2009) Orszag is the better man, and in the behavioral lies the way of the future.2 A cartel of book publishers and journalists agree that behavioral economics can save economics from itself. Economists are more measured in their assessment. Practitioners invested in the approach have written against the use of behavioral economics as a policy panacea, since ‘it’s becoming clear that [it] is being asked to solve problems it wasn’t meant to address.’ They also object to the implication that it might one day replace traditional economic analysis, stating that behavioral economics ‘should complement, not substitute for, more substantive economic interventions.’ (Lowenstein and Ubel 2010) In this statement we find the program for professional reform most favored by the bulk of economists, which The

Krisis Journal for contemporary philosophy Economist has also endorsed in its polemical July 18th 2009 issue: to better integrate the disparate branches of the discipline. From authority we learn that behavioral economics is a way forward only in incomplete and complementary terms. Controversially, journalists and popular writers persist in their endorsement. One response to this pattern might be to reassert the credentials of economists speaking for the science and damn the rest for their ignorance. However, that would be to ignore the fact that the crisis of economics is not principally one diagnosed by its practitioners but announced by everyone else. (Most famously, the Queen of England inaugurating a new building at the London School of Economics, in November 2008, asked economists about the financial collapse: ‘Why did nobody notice it?’!). Hence, engagement with the crisis of economics should not be bounded by academic script and should probe the public’s anxiety and dissatisfaction. Taking lay (and royal) views seriously, the problem posed by this essay is to ask: why has behavioral economics been so fascinating at this time of failing public credibility of economics? The answer will advance our understanding of economics’ public crisis. The immediate explanation gleaned from the pages of The New Yorker is that behavioral economics promises to be ‘humanizing’. We read that ‘What we most value in other people, after all, has little to do with the values of economics. (Who wants a friend or a lover who is too precise a calculator?). Some of the same experiments that demonstrate people’s weak-mindedness also reveal, to use a quaint term, their humanity.’ (Kolbert 2008). In the book Nudge, the authors separate the world between the econs and the humans. The former being those coached to act under rules of rational cost benefit, a small and pitiful breed that walks among us (Thaler and Sunstein 2008). This focus is shared on both sides of the Atlantic. UK economist and journalist Diane Coyle (2007, p. 118) is also writing on ‘humanizing economics’. She argues that the current dialogue with psychological research is ‘restoring morality to economic debate’. Such statements convey the expectation that the behavioral movement in economics will elaborate on a flawed and emotional individual to replace the dull automaton that inhabits mainstream economic theory. 39

Tiago Mata – Transgressing the Boundaries The peculiar ‘economics science wars’ My strategy for this essay is unconventional. A frontal attack on the question would imply probing the prejudices of journalists and other behavioral cheerleaders. Another reasonable strategy would be a methodological assessment of behavioral economics.3 But because the public conversation has been primarily about research futures, I will approach the topic imaginatively. The text of reference that I will examine and that constitutes the interpretative centerpiece of this essay is fictional and my own. The reason why I approach the subject in such a contorted way is that we lack a documented record of the representations of economics and its status and labors in our culture. The field of science studies, for all its focus on the social, has largely excluded from its sights the social sciences, economics included.4 Because of this neglect, economics has been the subject of an elusive variation on the science wars (see Weintraub 2009). Contrary to the science wars of the natural sciences, it has lacked the drama of contending public intellectuals, and the fanfare of jousting over the virtue of academia. Economists have also discovered unqualified or prejudiced analysts (not all postmodern) that they quickly dismiss. But these are methodologists, philosophers and historians that too often have offices down the same corridor as the economists themselves. As a consequence, conversation has largely remained enclosed by seminar walls and coffee encounters, evading print and the urgings of Arjo Klamer and Deirdre McCloskey (Klamer 2007). As an historian I cannot employ my craft without a record. But for once I will not be deterred, I will invent the evidence.

The Sokal hoax as grammar Although not its starting salvo, an honour that is deserved by Paul Gross and Norman Levitt’s Higher Superstition, Alan D. Sokal’s 1996 article in the journal Social Text brought the science wars to its most farcical mo-

Krisis Journal for contemporary philosophy ment. Sokal, a physicist at New York University, submitted ‘Transgressing the Boundaries: Toward a Transformative Hermeutics of Quantum Gravity’ purporting to make connections between cultural/science studies literatures and new trends in physics. The article was loaded with overgenerous analogies and unsubstantiated statements. Sokal saw himself performing an experiment, and certainly for him a ‘crucial experiment’ that forever damned postmodern commentary on science. He hoped to demonstrate that because his jargon-littered and erroneous piece could pass by the scrutiny of postmodern editors, all postmodern text was nothing but error and pose.

Tiago Mata – Transgressing the Boundaries ics and science but in terms which should not ‘infring[e] on the disciplinary specificity of the latter.’ However ill-meant, the Sokal hoax has become a much analyzed, debated, and I dare say, ‘cherished’ classic.5 A piece that once carefully evaluated, once judged for its excesses, is not without imagination and opportunity. Importantly for my purposes, Sokal simulates a ‘transgression of the boundaries’ of fields of expertise, intimating loose connections between science and its cultural valence and circulation. Despite himself, Sokal has advanced the study of science’s public meanings and the conversation between the ‘two cultures’ (see for instance Labinger and Collins 2001).

For all its deception and intended absurdity, Sokal’s text was grammatical. The author explained its structure as: ‘First, I quote some controversial philosophical pronouncements of Heisenberg and Bohr, and assert (without argument) that quantum physics is profoundly consonant with “postmodernist epistemology”. Next, I assemble a pastiche – Derrida and general relativity, Lacan and topology, Irigaray and quantum gravity – held together by vague rhetoric about “nonlinearity”, “flux” and “interconnectedness”. Finally, I jump (again without argument) to the assertion that “postmodern science” has abolished the concept of objective reality. Nowhere in all of this is there anything resembling a logical sequence of thought; one finds only citations of authority, plays on words, strained analogies, and bold assertions.’ (Sokal 1996b). The essay was a juxtaposition of cultural studies writings and concepts from physics and mathematics. Sokal, in his confession, labours to disassemble the overlaps, having booby-trapped the text with allusions to fringe theories in physics of no credibility. Sokal’s efforts to explain himself, to undermine his own text, suggest that he had produced a plausible piece. It was plausible to the editors who read him as someone ‘seek[ing] some kind of affirmation from postmodern philosophy for developments in his field.’ (Robbins and Ross 1996) But it was plausible also at an analytical level, as Arkady Plotnitsky (2002) and others have shown, some of the claims that Sokal borrows and that the latter labels as non-sense, are defensible. Lacan and Derrida do shed philosophical insight into mathemat40

My assignment Economics has had no Sokal affair, lacking any piece comparable in daring and poisonous imagination.6 The vitality of Sokal’s text is its ability to be a sign for so many disparate and unstable readings. I think it appropriate to use that text’s grammar to address a disparate and unstable subject, the expectations surrounding behavioral economics. Strip the Sokal essay from its contextual baggage: a debate on the strategies for the academic left, and an indictment on continental philosophy, and we have a usable template. My essay assignment, not unlike those handed to students in a classroom, is: Rewrite Sokal (1996) as if Sokal was a behavioral economist. My purpose is to follow the language of behavioral economics, liberally quoting and reinterpreting precursors and latest trends, to project the futures of the approach. I expect my reader to be discomforted by my statements but willing to give them the benefit of the doubt, recognizing in it some measure of plausibility. In the final section of this essay I acknowledge that many of my claims are indeed untenable. By imagining the limits of behavioral economics I hope to reveal where lies for the lay reader, not constrained by the rules of academic authority and argument, the promise of a new economics.

Krisis Journal for contemporary philosophy If the Sokal piece is self-described as a ‘pastiche’ or imitation of postmodern literature to imagine the possibilities of a postmodern physics, mine is the imitation of the imitation, to imagine a postmodern economics. I rehearse two sections of Sokal’s text in an ‘economics edition’. ‘Quantum mechanics: Uncertainty, Complementarity, Discontinuity and Interconnectedness’ will become ‘Procedural rationality: Complexity, Satisfying and Contingency’. Like Sokal I use this section to draw a genealogy of current research. Following the canonical accounts, Herbert Simon is selected as the author that began the re-examination of cognition in economics. ‘Quantum gravity: String, Wave, or Morphogenetic Field’ will become ‘Behavioral Economics: Irrational, Emotional, or Neural Field’. The critical section in the hoax is where one is invited to interpret the latest trends in research, marginal approaches are offered as dominant and their insights projected beyond disciplinary boundaries. I preserve the structure of Sokal’s sections, looking for quotes where he has placed quotes, keeping to the size of his paragraphs, and sentences, keeping even as much of the original text as I can. I however will not load the text with footnotes as the Sokal original. After the extracts I conclude by briefly discussing my fantasy. I seek to identify what transgressions behavioral economics is promising us.

Extract 1: Procedural rationality: Complexity, Satisfying and Contingency It is not my intention to enter here into the extensive debate on the conceptual foundations of decision theory. Suffice it to say that anyone who has seriously studied the subject will assent to Herbert Simon’s reasonable (pardon the pun) summary of his celebrated principle of procedural rationality: ‘the capacity of the human mind for formulating and solving complex problems is very small compared with the size of the problems whose solution is required for objectively rational behavior in the real world – or even for a reasonable approximation to such objective rationality’. (Simon 1957, 198) 41

Tiago Mata – Transgressing the Boundaries We must give an account not only of substantive rationality – the extent to which appropriate courses of action are chosen – but also procedural rationality – the effectiveness, in light of human cognitive powers and limitations, of the procedures used to choose actions. As economics moves out to situations of increased cognitive complexity, it becomes increasingly concerned with the ability of actors to cope with the complexity (Simon 1978, 9). Along the same lines, we arrive at the insight that ‘the apparent complexity of our behavior over time is largely a reflection of the complexity of the environment in which we find ourselves’ (Simon 1996, 80). Stanley Aronowitz (1988, 340) has convincingly argued that ‘all relations with this world are mediated by material and social structures’ and that the view of unmediated reason and knowledge is an ideology that draws ‘its inspiration from the bourgeois protest against capitalism’. A second important aspect of decision theory is its principle of satisfying. When is one to say that an action is rational or optimal? This is the recognition that few real life situations will afford programs of action that meet both standards, and by implication that all knowledge is local. Satisfying ‘is one of the most general and effective means of attaining heuristic power with modest amounts of computation. The fundamental reason for its effectiveness is that it does not require the comparison of all possible solutions with each other, but only the comparison of each possible solution, as it is generated, with a standard.’ (Simon 1977, p.173) There are profound connections between satisfying and a critical reconsideration of the place of man within nature and its environment, which has been expressed in such later work as Daly (1997) and Kim et al (2000). A third aspect of procedural rationality is contingency or framing: as Tversky and Kahneman and (1981, p. 547) explain. ‘If while traveling in a mountain range you notice that the apparent relative height of mountain peaks varies with your vantage point, you will conclude that some impressions of relative height must be erroneous,

Krisis Journal for contemporary philosophy even when you have no access to the correct answer. Similarly, one may discover that the relative attractiveness of options varies when the same decision problem is framed in different ways. (…) The susceptibility to perspective effects is of special concern in the domain of decision-making because of the absence of objective standards such as the true height of mountains.’ Finally, an elaboration of these principles is the impetus behind ‘prospect theory’ an elaboration that shows that decision is displaced by observation and in turn displaced by the act of observation. As Kahneman and Tversky (1979, 275) formalize it, decision operates in two stages: ‘The editing phase consists of a preliminary analysis of the offered prospects, which often yields a simpler representation of these prospects. In the second phase the edited prospects are evaluated and the prospect of the highest value is chosen.’(my emphasis) This vision is a radical reevaluation of our mechanistic conceptions of reason, objectivity, and optimality, and suggests an alternative worldview in which our knowledge of the universe is characterized by contingency and human representation.

Tiago Mata – Transgressing the Boundaries The earliest attempts, dating back to the early 1980’s, sought to name the limits of cognition and portrayed it as ‘biases’: the outcomes of subjective probability and perception with a topology of interconnected mnemonic and decision rules (Kahneman, Slovic and Tversky 1982). But economists and psychologists alike were unable to carry this approach further, perhaps because of the inadequate development at that time of experimental and neuro-imaging protocols (see below). In the 1990’s economists continued this program in an even more conventional approach: simplify the phenomenon by classifying it into various brands of ‘effects’, pretending that they are almost rational, and then apply the standard methods of utility maximization to adjusted decision rules. But this method, too, failed: it turned out that ‘presence of an endowment effect [and one could add others] frustrates common interpretations of indifference curves and makes cost/benefit analysis illegitimate’ (List 2004, p. 624). This means that the behavioral patterns one observes are intrinsic to a new theory; any attempt to pretend that the standard microeconomics can accommodate them is simply selfcontradictory. (This is not surprising: the almost-linear approach complicates and destroys the most characteristic features of neoclassical economics, such as optimality.)

Extract 2: Behavioral Economics: Irrational, Emotional, or Neural field However, this interpretation, while adequate within classical decision theory, becomes incomplete within the emerging postmodern view of behavioral economics. When even the neural field - biology incarnate becomes a social space, how can the classical interpretation of reason as an independent variable be sustained? Now not only the observer, but the very concept of cognition, becomes relational and contextual. The synthesis of decision theory and behavioral science is thus the central unsolved problem of theoretical economics; no one today can predict with confidence what will be the language and ontology, much less the content, of this synthesis, when and if it comes. It is, nevertheless, useful to examine historically the metaphors and imagery that theoretical and experimental economists have employed in their attempts to understand behavior. 42

In the late 1990’s a very different approach became popular: here the fundamental constituents of decision became not the cognitive limits of subjective calculation but the very social fabric (Singer and Fehr 2005). In this view, reason does not exist as a calculative process but rather decision is at its core relational, an act binding the decision-maker and its social environment! Many enthusiasts of behavioral economics believe that they are closing in on a Theory of Everything - although in most professional venues they will show more modesty (Fehr and Gachter 1998). But the formalization difficulties are formidable, and it is far from clear that they will be resolved any time soon. Finally, an exciting proposal has been taking shape over the past few years in the hands of an interdisciplinary collaboration of economists, pyschologists and neuroscientists: this is neuroeconomics. Since the early 2000’s evidence has been accumulating that this field, the use of functional

Krisis Journal for contemporary philosophy neuro-imaging to study decision making, can bring to the fore new layers of interconnection between the human and the artifactual: (a) brain mapping and geographical mapping, the human and the natural, are shown to have similar topographies; (b) the neural network is itself a statistical map, and responsive to choices in standardization, yet another site of framing; (c) the brain has been shown to be infinitely modular and plastic. All three properties are characteristic of a new conception of cognition; and it was proved some years ago that the biases and effects reported in the work of prospect theorists have neural counterparts (see review in Camerer, Loewenstein, Prelec 2005). Thus, neuroeconomics is a fulfillment of Simon and Kahneman and Tversky’s decision theory. Until recently this theory has been deemed out of the bounds of the high theory economics establishment, which has traditionally resented the encroachment of biologists (not to mention psychologists) on its ‘turf.’ However, some theoretical economists have recently begun to give this theory a hearing, and there are good prospects for progress in the near future (Camerer, Loewenstein, Prelec 2004). It is still too soon to say whether homo reciprocans, or neuroeconomics will be confirmed beyond the laboratory: the field experiments, in contrast to the laboratory ones, are not easy to perform. But it is intriguing that all theories have similar conceptual characteristics: contingency and fallibility of choice, regard for others, and a stress on the overlapping topology between the human and the artifactual.

Transgressing the Boundaries: Toward a Liberatory Economics? What have I learned from my assignment? I replaced Herbert Simon, Daniel Kahneman and Amos Tversky for Heisenberg and Bohr, which mangles a careful history of behavioral economics but that helps me highlight how these early writings were preoccupied by the uncertainty and unreliability of cognition. The second extract was much harder to compose. I could only write it after deciding that Sokal’s cooperative quantum gravity was to become the equally cooperative and similarly fringe neuroeconomics. I could then construct backwards a sequence of behavioral 43

Tiago Mata – Transgressing the Boundaries writings, relying on the role of emotions and reciprocity/justice as driver for human decision making. My extracts, like Sokal’s original, are plausible, but only that. As in the way of the original a second reading reveals many (too many) obstacles. For instance, while I quote Stanley Aronowitz’s Science and Power, I am aware that a few pages down from my choice quote (p. 349) he blasts at those scholars that seek to explain irrational behavior and examine its reasons and its ‘system’. An indictment that applies to psychiatry but also behavioral economics (of all sorts) with its rhetoric of conservative experimentalism and reductionism (Mäki 2010). Economists would object to nearly all that has been said. Entering the behavioral laboratory, economists are not looking to hybridize knowledge nor seeking cooperative ventures as I claimed. Their first intuition, as accords the sociology of academic professions (Abbott 1988), is to compete. So economists will differentiate themselves from psychology even as they learn from it, as in the representative statement that ‘I really like the strong theoretical emphasis of economics and our desire for unifying explanations. It distinguishes us a lot from biologists and psychologists, and provides us with a normative anchor’ (Fehr in Rosser, Rosser, Holt and Colander, 2010, p. 73). For economists it is mandatory that boundaries are not transgressed and that exchange between disciplines be well regulated. For all its implausibility, I learned from my Sokal pastiche. Pursuing the humanizing clue, I argue, perhaps discover, that the excitement around behavioral economics lies in its treatment of agency. This is a science of mistakes (biases, effects) which offers us a tortured contrast with an ideal of pure, perfect reason which we have wished for ourselves and our societies. Reluctantly we are invited to abandon substantive rationality for a far distant second best: procedural reasoning. And as economics appears to fold itself into the personal and the flawed, it turns sentimental. It tells us that feelings of justice and regard for the other are deeply rooted in our intimate cognition. At the same time, the impulses that warm our hearts and light our brains are the reason for all errors that pollute and complicate our collective lives. Financial crisis included.

Krisis Journal for contemporary philosophy What is less apparent in my extracts, but which I learned as I opportunistically harvested for quotes, is the cyborg character of behavioral economics. Less the hyper-rational cyborg of the Cold War (Mirowski 2002) but a seemingly more empowering and optimistic version (closer to Haraway 1991). Descriptions of behavioral economics research, and notably in their popular versions, are packed by contraptions, deceptions and games, computer screens, PET and MRI scanners, drugs with too many consonants, and lots and lots of lotteries. However classical and Hobbesian, behavioral economics’s sentimental view of the self is made thoroughly contemporary because of the machinery. In our gadget-filled worlds, we might take comfort in the belief that the artifactual might have something to say about your most intimate thoughts and structures, and can, one day, enhance our choices. The crisis of economics did not emerge in the first months of the financial crisis. It came into full view some two years later, in 2009, and the voices of popular discontent have only increased since then. A final imaginative hypothesis is that the transition from economic crisis to crisis of economics has been triggered by a public recognition and enthusiasm for a new science of the personal and the private. My simulation of a ‘behavioral Sokal’ imagines a new economics that transgresses the rationality that economists have elected for their agent models. My suggestion is that economics’s failing credibility is tied to a popular belief that there is no order or reason in our economies and in our decisions. The public fantasizes for an economic science that represents our insecurities about the choices we make, our feelings, our flaws.

Tiago Mata is a Research Fellow at Center for the History of Political Economy, at Duke University, USA. In 2008-2010, he was Assistant Professor at the Amsterdam School of Economics, in the Netherlands. His research interests are on the sociology of economics and on post-World War II history of the social sciences with a particular concern for the role played by social science knowledge in mass culture. He concluded his doctoral work at the London School of Economics in 2005 and received the Joseph Dorfman Award for the Best Dissertation in the History of 44

Tiago Mata – Transgressing the Boundaries Economics in 2007. His thesis is forthcoming as a book by Cambridge University Press. He has published in the journals History of Political Economy, Science in Context and Journal of the History of the Behavioral Sciences.

References Abbott A. (1988) The System of Professions: An Essay on the Division of Expert Labor. Chicago: University of Chicago Press. Akerlof GA, Shiller RJ. (2010) Animal Spirits: How Human Psychology Drives the Economy, and Why It Matters for Global Capitalism. Princeton: Princeton University Press. Aronowitz S. (1988) Science as power: Discourse and ideology in modern society. University of Minnesota Press. Blinder AS. (1974) ‘The economics of brushing teeth’. In: The Journal of

Political Economy, 82(4): 887-891. Camerer CF, Loewenstein G. Behavioral economics: Past, present, future. Advances in behavioral economics. 2004:3-51. Camerer CF, Loewenstein G, Prelec D. (2004) ‘Neuroeconomics: Why economics needs brains’. In: Scandinavian Journal of Economics, 106(3): 555-579. Camerer C, Loewenstein G, Prelec D. (2005) ‘Neuroeconomics: How neuroscience can inform economics’. Journal of economic Literature, 43(1): 9-64. Cassidy J. (2009a) ‘Rational Irrationality’. In: The New Yorker. Cassidy J. (2009b) How markets fail: the logic of economic calamities. London: Allen Lane.


Tiago Mata – Transgressing the Boundaries

Covick OE. (1974) ‘The Quantity Theory of Drink-A Restatement’. In: Australian Economic Papers, 13(23): 171-177.

Kahneman D, Tversky A. (1979) ‘Prospect theory: An analysis of decision under risk’. In: Econometrica, 47(2): 263-291.

Coyle D. (2007) The Soulful Science: What economists really do and why it matters. Princeton: Princeton University Press.

Kim JY, Millen JV, Irwin A, Gershman J. (2000) Dying for growth: global inequality and the health of the poor. Common Courage Press.

Daly HE. (1997) Beyond growth: the economics of sustainable development. Beacon Press.

Klamer A. (2007) Speaking of economics: how to get in the conversation. Kolbert E. (2008) ‘What Was I Thinking?’. In: The New Yorker.

Danford N. (2009) ‘Managing to Survive: Business Management Books’. In: PW, 256(23). Fehr E, Gächter S. (1998) ‘Reciprocity and economics: The economic implications of Homo Reciprocans’. In: European Economic Review, 42(35): 845-859. Fourcade M. (2009) Economists and societies: Discipline and profession in the United States, Britain, and France, 1890s to 1990s. Princeton: Princeton University Press.

Labinger JA, Collins HM. (2001) The one culture? A conversation about science. Chicago: University of Chicago Press. Leijonhufvud A. (1973) ‘Life Among the Econs’. In: Economic Inquiry, 11(3): 327-337. Lizza R. (2009) ‘Peter Orszag and the Obama budget’. In: The New Yorker. Loewenstein G, Ubel P. (2010) ‘Economics Behaving Badly’. In: The New

York Times. Fox J. (2009) The myth of the rational market: a history of risk, reward, and delusion on Wall Street. New York: Harper Business. Gross PR, Levitt N. (1994) Higher Superstition: The Academic Left and Its Quarrels with Science. Johns Hopkins University Press.

Mäki U. (2010) ‘When economics meets neuroscience: hype and hope’. In: Journal of Economic Methodology, 17(2): 107-117.

Hands D. (2001) Reflection without rules: economic methodology and contemporary science theory. Cambridge: Cambridge University Press.

Mackenzie, D., Muniesa, F. & Siu, L. (2007) Do Economists Make Markets? On the Performativity of Economics. Princeton University Press.

Haraway DJ. (1991) Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention of

Nature. Routledge.

MacKenzie, D. (2008) An engine, not a camera. How financial models shape markets. Cambridge: MIT Press.

Heukelom F. (2009) Kahneman and Tversky and the making of behavioral economics. Amsterdam: University of Amsterdam. PhD.

Mirowski P. (2002) Machine Dreams: Economics Becomes a Cyborg Science. Cambridge: Cambridge University Press.

Kahneman D, Slovic P, Tversky A. (1982) Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Cambridge University Press.

Plotnitsky A. (2002) The knowable and the unknowable: modern science, nonclassical thought, and the ‘two cultures’. University of Michigan Press.

45

Krisis Journal for contemporary philosophy Robbins B, Ross A. (1996) ‘Mystery science theater’. In: Lingua Franca, 6(5): 54-57.

Tiago Mata – Transgressing the Boundaries This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

Rosser BJ, Rosser JB, Holt RP, Colander DC. (2010) European Economics

at a Crossroads. Edward Elgar Publishing. Simon HA. (1957) Models of man: Social and Rational. New York: Wiley. Simon HA. (1977) Models of Discovery. Reidel. Simon HA. (1978) ‘Rationality as Process and as Product of Thought’. In: American Economic Review, 68(2): 1-16.

1

In the same vein see Akerlof and Shiller (2010) and Fox (2009).

2

Simon HA. (1996) The Sciences of the Artificial. Cambridge: MIT Press. Shermer M. (2007) The mind of the market: compassionate apes, competitive humans, and other tales from evolutionary economics. Macmillan. Sokal AD. (1996) ‘Transgressing the Boundaries: Toward a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity’. In: Social Text, 46/47: 217-252. Sokal AD. (1996) ‘A physicist experiments with cultural studies’. In: Lingua Franca, 6(4): 62-64.

James Surowiecki, the New Yorker financial pages writer, seems less enthusiastic. His commentary is more eclectic and nuanced. 3

4

The statement ought to be qualified by making note of the recent literature on ‘performativity’. (Mackenzie et al 2007; Mackenzie 2008). Also see Hands (2001) for a comprehensive effort to connect science studies literature to the analysis of economics, and Fourcade (2009) as a notable exception, although one not coming from science studies.

Thaler, R.H. & Sunstein, C.R. (2008) Nudge: improving decisions about health, wealth, and happiness. Yale University Press.

5

Tversky A, Kahneman D. (1981) The framing of decisions and the psychology of choice. In: Science, 211(4481): 453-458.

6

Weintraub ER. (2009) ‘Economic Science Wars’. In: Journal of the History

of Economic Thought, 29(03): 267. Zweig J. (2008) Your Money and your Brain: How the new Science of Neuroeconomics can Help make you Rich. Simon and Schuster.

46

An engagement that might follow the leads set out in the June 2010 themed issue of the

Journal of Economic Methodology.

Concerning the ethics of Sokal’s actions, I share the views expressed by Stanley Fish in the New York Times, May 21, 1996, ‘Professor Sokal’s Bad Joke’.

Not that economics has not had its parodies, but they are designed for light entertainment (Leijonhufvud 1971, Blinder 1974, Covick 1974). I thank Roger Backhouse for these references.


RENÉ GABRIËLS WILDERS ’ GEWILLIGE HANDLANGERS


Politiek filosofen verschuilen zich tegenwoordig achter een nieuw soort veil of ignorance (Rawls). Zij bekommeren zich niet of nauwelijks om de politieke actualiteit. Blijkbaar hebben zij alleen belangstelling voor wat hun vakgenoten in bladen schrijven die noch door politici, noch door doorsneeburgers gelezen worden. Frank Ankersmit merkte terecht over hen op: ‘Zij zijn meer geïnteresseerd in academische disputaties dan in de vraag welke bijdrage de politieke filosofie leveren kan aan het overwinnen van onze grootste politieke uitdagingen’ (Ankersmit 2010, 271). De vraag is waar de voor de huidige politieke filosofie zo kenmerkende kloof tussen theorie en praktijk vandaan komt. Heeft dat te maken met een filosofieinterne kwestie, zoals de dominantie van een abstract proceduralisme à la John Rawls? Of is dat te wijten aan een filosofie-externe kwestie: de verandering van de academische wereld? Voordat ik op deze vragen een kort antwoord geef, wil ik vooral focussen op een actueel politiek vraagstuk: het fenomeen Geert Wilders. Hoe krijgt deze politicus het voor elkaar om zoveel stemmen te vergaren en met een 47

gedoogakkoord een groot stempel te drukken op een minderheidsregering van de VVD en het CDA? Is dat louter te wijten aan zijn retorisch vernuft? Of heeft dat ook iets te maken met de inhoud van zijn politieke programma? Of beide? Wordt de aandacht niet te veel gericht op de persoon Wilders? Hoe zit het met zijn handlangers? Waarom hebben zoveel politici van de VVD en het CDA ingestemd met het gedoogakkoord? Welk belang hebben zij daarbij? Wat zijn de motieven van burgers om op Wilders te stemmen? Zelden of nooit buigen politiek filosofen zich over dit soort vragen. Wie het fenomeen Wilders wil begrijpen, zo is mijn stelling, moet het hebben over het kapitalisme, de daarmee samenhangende belangen van zijn politieke handlangers en de predisposities van burgers die op hem stemmen. Daarvoor zullen niet alleen Marx, Weber en Freud uit de kast moeten worden gehaald, maar ook degenen die in hun voetsporen vorm geven aan een kritische maatschappijtheorie. Zij hebben gemeen dat ze op verschillende manieren aandacht vragen voor de wijze waarop mensen geknecht en veracht worden. De wijze waarop Wilders moslims veracht, staat mijns inziens niet los van de wijze waarop mensen nog steeds door het kapitalisme worden geknecht. Om dit te begrijpen is het nodig de aandacht te vestigen op het neoliberalisme, het populisme en de nieuwe geest van het kapitalisme.1 Vervolgens kan de vraag aan de orde worden gesteld in hoeverre deze triade een gevaar voor de democratie vormt.

Neoliberalisme Niettegenstaande het zwijgen van politiek filosofen hebben zich tal van journalisten, essayisten, columnisten en wetenschappers over de politicus Wilders gebogen. Ze proberen onder meer te verklaren waarom op 9 juni 2010 ongeveer één op de zes kiesgerechtigden een stem op de PVV heeft uitgebracht. Daarbij worden drie verklaringen relatief vaak genoemd.2 Een veelgehoorde verklaring wijst erop dat veel mensen voor Wilders hebben gekozen omdat hun stem door politici niet wordt gehoord. De politici in Den Haag zouden geen aandacht schenken aan negatieve ervaringen als

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie onveiligheid, verloedering en vervreemding van de omgeving van burgers die in woonwijken met veel allochtonen wonen. Wilders zou de enige zijn die deze problemen benoemt.3 In tegenstelling tot de politieke elite in Den Haag zou hij burgers wel representeren. Deze verklaring is niet uit de lucht gegrepen. Immers, net als veel andere landen kent Nederland een diplomademocratie: de bijna 90% van de Tweede Kamerleden die een diploma bezit van een hogeschool of universiteit correspondeert niet evenredig met het opleidingsniveau van de bevolking (Bovens 2006). Van de beroepsbevolking is slechts een op de vier personen hoogopgeleid.4 Omdat het parlement geen goede afspiegeling is van de samenleving, spreekt David van Reybrouck liever van een postdemocratie dan van een diplomademocratie (Van Reybrouck 2008). De tweede verklaring voor het politieke succes van Wilders sluit aan bij de vorige, maar verschuift de aandacht van de kloof tussen burgers en politici naar de kiezers. Het deel van het electoraat dat op de PVV stemt is grotendeels laagopgeleid, ook al is het aandeel hoogopgeleide kiezers iets toegenomen. Hoogopgeleiden die op Wilders stemmen zouden vooral gecharmeerd zijn van zijn inzet voor de vrijheid van meningsuiting. Volgens onderzoeksbureau Motivaction heeft 41% van de PVV-kiezers het mbo als hoogst voltooide opleiding gevolgd (tegen 30% van de totale bevolking), 46% heeft zelfs een lagere opleiding gevolgd en slechts 13% een hogere opleiding (tegen 30% van de totale bevolking). Bovendien ligt het meest voorkomende huishoudinkomen tussen 1.000 en 1.500 euro per maand (Motivaction 2009, 4). Dat het merendeel van degenen die op Wilders stemt laagopgeleid is, zou vooral te maken hebben met het ressentiment van laagopgeleiden ten opzichte van het politieke establishment en het feit dat Wilders zo goed weet te vertolken wat zij denken.5 Hierbij aansluitend schrijft de derde verklaring de grote verkiezingswinst van de PVV toe aan het discours van Wilders. Daarbij legt de een het accent op de inhoud van het discours en de ander op de vorm. Degenen die, zoals Kees Sanderse, onderzochten welke inhoudelijke elementen van Wilders’ discours kiezers aanspreken, wijzen erop dat vooral zijn kritiek op de politiek (‘zakkenvullers’), de criminaliteit (‘te lage straffen’) en de islam (‘als moslims willen participeren, moeten ze afstand nemen van de Koran’) door PVV-kiezers wordt geapprecieerd (Sanderse 2009, 5). Ook al 48

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers verwoordt de PVV wat veel burgers denken, volgens Hans de Bruijn en Jan Kuitenbrouwer gaat het er ook om hoe hun gedachten worden gepresenteerd (De Bruijn 2010 en Kuitenbrouwer 2010). Zo roept een discours waarin criminaliteit voortdurend wordt geassocieerd met moslims een beeld over migranten op dat haat zaait. In antwoord op de vraag of er een verband is tussen de islam en criminaliteit heeft Wilders bijvoorbeeld het volgende gezegd: ‘Absoluut. De cijfers tonen dat aan. Een op de vijf Marokkaanse jongeren staat als verdachte bij de politie geregistreerd. Hun gedrag vloeit voort uit hun religie en cultuur. Je kunt dat niet los van elkaar zien. De paus had laatst volkomen gelijk: de islam is een gewelddadige religie. Islam betekent onderwerping en bekering van niet-moslims. Die interpretatie geldt in de huiskamers van die probleemjongeren, in de moskeeën. Het zit in die gemeenschap zelf’. (Jurisprudentie 2009, p. 119-120) De tekortschietende representatie van de PVV-kiezers in het parlement, hun relatief laag opleidingsniveau en het specifieke discours waarmee Wilders hen aan zich bindt, het zijn allemaal relevante factoren ter verklaring van de opmars van de PVV. Voor een goede verklaring van het fenomeen Wilders moeten deze factoren echter in een bredere context worden geplaatst. Wie zich blindstaart op de persoon Wilders, ziet over het hoofd dat het opkomende populisme een internationaal fenomeen is. Ook al wordt het huidige populisme in ieder land anders ingekleurd, het kan niet los worden gezien van de negatieve gevolgen van het kapitalisme. Het kapitalisme leeft van de belofte van meer welvaart en vrijheid voor allen. Zijn protagonisten achten een op de markt gebaseerde economie die zo veel mogelijk is gevrijwaard van de bemoeienis door de staat het beste middel om dat doel te bereiken. De staat heeft enkel de taak door middel van wetgeving garant te staan voor de vrijheid van de markt. Meer in het algemeen wordt vrijheid gezien als het vrij zijn van de inmenging van derden met het persoonlijk leven van een individu. Wanneer individuen in een samenleving deze vrijheid genieten, ze hun eigenbelang kunnen behartigen en er sprake is van eerlijke concurrentie, dan komt dit de welvaart van allen ten goede.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Tussen pakweg de Tweede Wereldoorlog en de jaren zeventig kon het kapitalisme de belofte van meer welvaart en vrijheid voor allen in westerse landen relatief goed waarmaken. Maar dat kon enkel en alleen omdat de staat volgens keynesiaanse recepten ingreep in de economie. Het was de verzorgingsstaat die het conflict tussen kapitaal en arbeid pacificeerde en garant stond voor een hoge mate van solidariteit, dat wil zeggen dat burgers op grond van een saamhorigheidsgevoel bereid waren om risico’s op het vlak van de sociale zekerheid te delen. De oliecrisissen van 1973 en 1979 en de erop volgende sociaaleconomische problemen zetten de verzorgingsstaat zwaar onder druk. Daardoor werd in de jaren tachtig van de vorige eeuw de weg geëffend voor de neoliberale fase van het kapitalisme (Willke 2003; Steger en Roy 2010). Deze loste de sociaaldemocratische fase af door instituties van de verzorgingsstaat die de markt tot op zekere hoogte aan banden hadden gelegd volgens marktprincipes te reorganiseren. De energievoorziening, de huisvesting, het onderwijs en de zorg werden onderworpen aan de logica van de markt. Hierdoor zou voor minder geld meer kwaliteit worden geboden. Het onderwerpen van domeinen in de samenleving aan de logica van de markt die dat tot voor kort nog niet waren, is een teken dat het kapitalistische landjepik, door Karl Marx onder het kopje ‘oorspronkelijke accumulatie’ beschreven, zijn grenzen nog niet heeft bereikt (Marx 1988, hoofdstuk 24). De overgang van een feodale naar een kapitalistische productiewijze kon zich volgens Marx alleen voltrekken doordat boeren tegen hun wil afstand moesten doen van hun land en gedwongen werden hun arbeidskracht als handelswaar tegen de scherpst mogelijke prijs aan te bieden. Ook nu vindt de onderwerping van domeinen als bijvoorbeeld het onderwijs en de zorg tegen de wil van veel betrokkenen plaats en laat de beloofde kwaliteitsverbetering op zich wachten.6 Naast het nieuwe staaltje kapitalistische landjepik, is de relatieve ontkoppeling van de financiële markten en de diensten- en goederenmarkten kenmerkend voor het neoliberalisme. In 1998 bedroeg het dagelijkse transactievolume op de deviezenmarkten met 1400 miljard dollar ruim honderd keer het bedrag dat voor de financiering van de transacties van diensten en goederen nodig was (Döre 2009, 55).

49

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers Terwijl het kapitalisme in de sociaaldemocratische fase in zekere zin nog garant kon staan voor meer welvaart en vrijheid voor allen, kan het dat in de neoliberale fase niet meer. In de jaren negentig, dus voordat de economische crisis in het najaar van 2008 uitbrak, wezen kritische filosofen en wetenschappers erop dat een substantieel deel van de bevolking niet profiteert van de economische groei. Het kapitalistische ideaal van meer welvaart voor allen stond meer en meer op gespannen voet met de werkelijkheid. De solidariteit met de zwakken in de samenleving was al in de jaren tachtig van de vorige eeuw tanend. Het feit dat sindsdien in tal van rijke landen een onderklasse is ontstaan, is daarvoor een goede indicator.7 Het percentage kinderen tussen 0 en 17 jaar dat in Nederland opgroeit in armoede bedroeg de laatste tien jaar nooit minder dan 8%. In 2009 was hun aandeel zelfs 9,1 % (SCP/CBS 2010, 55). In het regeerakkoord van de VVD en het CDA wordt met geen enkel woord gerept over de armoede. Slechts een keer wordt over armoedebestrijding gesproken, en wel in het kader van de wereldwijde rol die de Nederlandse agrofoodsector daarbij kan spelen (VVD/CDA 2010, 11). En wie zou hebben verwacht dat de PVV als representant van de belangen van de onderklasse in het gedoogakkoord iets over armoede zou laten optekenen, komt ook bedrogen uit.8 Het is opmerkelijk dat de neoliberale fase van het kapitalisme gepaard gaat met de opkomst van de zogenaamde bewakingsmaatschappij (surveillance society).9 Meer dan ooit stelt de moderne informatie- en communicatietechnologie zowel de overheid als het bedrijfsleven in staat het persoonlijk leven van een individu nauwlettend in de gaten te houden. Hierdoor raakte ook het andere kapitalistische ideaal, meer vrijheid voor allen, in toenemende mate in de verdrukking. Bovendien heeft het onderwerpen van de huisvesting, het onderwijs en de zorg aan de logica van de markt niet tot minder bureaucratie en meer efficiëntie geleid. Integendeel, de professionals die in deze domeinen werken worden geconfronteerd met een toename aan regelgeving en een afname van hun handelingsvrijheid (Tonkens 2008a).

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Populisme Een van de consequenties van het neoliberalisme is dat de staat niet meer in voldoende mate zorg kan dragen voor de sociale cohesie. Om de ‘boel bij elkaar te houden’ (Job Cohen) moeten alle burgers kunnen genieten van een minimum aan sociale zekerheid. Dit is een noodzakelijke voorwaarde om een volwaardig lid van de samenleving te zijn. Reeds voordat het bankroet van de investeringsbank Lehman Brothers op 15 september 2008 een wereldwijde economische crisis inluidde, was reeds in veel westerse landen het streven naar volledige werkgelegenheid opgegeven en door de afbraak van de sociale zekerheid een onderklasse ontstaan. Veel burgers die tot de onderklasse horen, hebben elk perspectief op een betere toekomst verloren. Zij hebben dikwijls het gevoel ‘nutteloos’ en ‘overtollig’ te zijn en worden niet zelden ook door anderen zo gezien.10 Bij een groot deel van de middenklasse heerst de angst allerlei verworvenheden kwijt te raken. Bas van Stokkom betoogt dat ook deze klasse in de ban is van de verhuftering. Daaronder verstaat hij maatschappelijke verruwing (lomp, brutaal, ongepolijst en onbeschaafd gedrag) en maatschappelijke verharding (een heerszuchtige, hardvochtige en gevoelloze opstelling tegenover anderen) (Van Stokkom 2010, 8-9). Dat de opvattingen, houding en het gedrag van de middenklasse tekenen van verhuftering tonen, heeft volgens hem ook te maken met de opkomst van het neoliberalisme, omdat dit met zijn ‘nadruk op winst, scoren en ieder voor zich’ bijdraagt aan egoïsme, cynisme en ongevoeligheid jegens de zwakken in de samenleving (Van Stokkom 2010, 94-99).

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers De meerderheid wordt voorgespiegeld dat haar identificatie met de dominante cultuur garant staat voor saamhorigheid. Minderheden behoren zich aan te passen aan de dominante cultuur. Niet alleen de PVV en Trots Op Nederland, maar ook het CDA, de SGP en de VVD vertolken de idee van een Leitkultur. Meestal door te verwijzen naar een exclusieve joodschristelijke en humanistische cultuur. De tweede strategie luidt: verdeel en heers. Populisten spelen bewust bevolkingsgroepen tegen elkaar uit die in sociaaleconomisch opzicht vaak in hetzelfde bootje zitten. Daarbij maken ze handig gebruik van het ressentiment van bevolkingsgroepen die de dominante cultuur belichamen jegens bevolkingsgroepen die dat niet doen. De derde strategie van populisten is morele paniek zaaien over de gang en wandel van minderheden. Handig gebruik makend van de media worden incidenten (meestal criminele handelingen van minderheden) zodanig opgedist dat bij sommige burgers de angst groeit dat de traditionele normen en waarden van de samenleving in gevaar zijn. Zo onderstreept de PVV in haar laatste verkiezingsprogramma dat de traditionele normen en waarden bedreigd worden: ‘De keuze die 9 juni voor ons ligt is een simpele: nog verder de multiculturele afgrond in of herstel van onze traditionele normen en waarden. Kiezen voor veiligheid of kiezen voor nog meer criminaliteit. Kiezen voor de islam of kiezen voor Nederland’ (PVV 2010, 222).

Het populisme van onder andere Geert Wilders, Silvio Berlusconi, HeinzChristian Stracke, Nicolas Sarkozy, Sarah Palin, Filip Dewinter, Pia Kjaersgaard, Gábor Vona, Nick Griffin en Christoph Blocher is de poging om de onderklasse en een groot deel van de middenklasse het gevoel te geven erbij te horen en te bevrijden van de angst in sociaaleconomisch opzicht (verder) af te glijden en hun positie zelfs te verbeteren. Zij hanteren daarvoor drie strategieën.

Het populisme van Wilders cum suis is echter de tot mislukken gedoemde poging om een door het neoliberalisme gegenereerd probleem op te lossen. Ik doel op het probleem dat de staat in de neoliberale fase van het kapitalisme niet meer de sociale integratie van alle burgers kan garanderen, omdat het stelsel van sociale zekerheid in grote mate is ontmanteld. Bewust of onbewust proberen populisten dit probleem te ondervangen door een meerderheid van de bevolking het gevoel te geven dat ze lid is van een exclusieve cultuurgemeenschap. Het populisme van iemand als Wilders is de krampachtige poging om de tekorten van het neoliberalisme te compenseren met een identiteitspolitiek die de eigen cultuur uitdrukkelijk onderscheidt van andere culturen.

De eerste strategie is van sociale cohesie vooral een cultureel vraagstuk te maken, dat al naar gelang de context etnisch of religieus wordt ingevuld.

Tegen deze achtergrond is het dan ook niet zinvol om het over de persoon Wilders te hebben, maar over het fenomeen Wilders. Wie focust op

50

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie de persoon Wilders, ziet snel de overeenkomsten tussen hem en andere populisten in Europa en de Tea Party in de Verenigde Staten over het hoofd. Deze populisten hebben onder meer gemeen dat zij neoliberale opvattingen over de economie combineren met een culturalistische identiteitspolitiek die erop hamert dat de dominante cultuur bedreigd wordt door minderheden die er een andere cultuur op nahouden. In politiek opzicht is het interessant dat juist deze combinatie van neoliberalisme en populisme in Nederland van sommigen gewillige handlangers van Wilders maakt.

De nieuwe geest van het kapitalisme Wilders heeft drie groepen gewillige handlangers: politici van het CDA en de VVD die het gedoogakkoord onderschrijven, burgers die op de PVV hebben gestemd en degenen die hem vanuit het buitenland financieel en intellectueel ondersteunen. Ik beperk me tot een bespreking van de eerste twee groepen, omdat over de laatste groep nauwelijks betrouwbare informatie kan worden vergaard. Nederlandse politici en burgers die Wilders politieke macht hebben geschonken, koesteren dezelfde illusie. PVV-kiezers hebben de niet te verwezenlijken verwachting dat Wilders hun problemen daadwerkelijk zal oplossen, dat hun patriottisme voldoende basis biedt om als volwaardig lid van de samenleving erkend te worden. De aandacht die Wilders vestigt op de culturele identiteit van Nederland en haar bedreiging door ‘massa-immigratie’ en ‘islamisering’ functioneert echter als een politieke bliksemafleider. Door vrijwel alle problemen eenzijdig in termen van culturele tegenstellingen te definiëren, leiden Wilders en tal van andere politici (van met name het CDA, de VVD en Trots Op Nederland) de aandacht af van de sociaaleconomische problemen (onder meer armoede) waarmee tal van burgers worstelen. De problemen van een groot deel van de PVV-kiezers zijn eerder sociaaleconomisch dan cultureel van aard. Ondanks de culturele verschillen tussen Henk en Ingrid en hun buren Ali en Fatima hebben zij als bewoners van een zogenaamde Vogelaarwijk in sociaaleconomisch opzicht meer met elkaar gemeen dan met Jan-Joris en Marie-Louise uit de 51

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers rijkeluiswijk. Dat Wilders de onzekerheden die burgers op sociaaleconomisch vlak hebben niet echt serieus neemt, bleek uit het feit dat hij binnen een etmaal na de verkiezingen in juni 2009 zijn belofte om niet te morrelen aan de AOW-leeftijd liet vallen. In het verkiezingsprogramma heette het nog: ‘De AOW blijft op 65 jaar’ (PVV 2010, 230). Bovendien ondersteunt Wilders het kabinet-Rutte in de belangenstrijd voor het handhaven van de hypotheekrenteafrek en het bevriezen van de lonen in de collectieve sector (exclusief de zorg) in 2010. De politici van het CDA en de VVD die op basis van het gedoogakkoord met de PVV in zee zijn gegaan, koesteren de illusie dat de vrije markt aangevuld met aandacht voor de specifieke culturele identiteit van Nederland garant kan staan voor de sociale cohesie. Tevens leert een vergelijking van de verkiezingsprogramma’s van de drie partijen dat de harde kern van hun economische opvattingen bestaat uit wat Hans Achterhuis terecht ‘de utopie van de vrije markt’ noemt (Achterhuis 2010). In verschillende bewoordingen stellen het CDA, de VVD en de PVV dat de vrije markt beter in staat is het reilen en zeilen in de samenleving te regelen dan de overheid, ook al wordt niet ontkend dat de overheid nog belangrijke taken te vervullen heeft (zeker als het om law and order gaat). De wereldwijde economische crisis die momenteel de wereld plaagt, heeft bewezen dat het hier om een utopie gaat omdat de markt zich niet kon en kan herstellen zonder enorme ingrepen van de overheid. Het is een gotspe dat de PVV en haar handlangers van het CDA en de VVD vasthouden aan een utopie die juist heeft geleid tot deze crisis. Zij dienen daarmee de belangen van degenen die er warmpjes bij zitten en niet degenen die tot de onderklasse behoren of de angst hebben hun sociaaleconomische status te verliezen. De vraag is hoe het komt dat niet alleen Wilders en zijn gewillige handlangers, maar ook veel anderen geen aandacht schenken aan de negatieve gevolgen van het neoliberalisme. Waarom zijn zij blind voor het feit dat veel problemen in de samenleving toe te schrijven zijn aan het kapitalisme en niet aan de dreiging die uitgaat van de minderheden die er een andere religie op nahouden? Wat Luc Boltanksi en Ève Chiapello de nieuwe geest van het kapitalisme noemen, biedt een mogelijk antwoord op deze vraag (Boltanski en Chiapello 1999). De nieuwe geest van het kapitalisme die zij

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie en anderen omschrijven, verhindert volgens mij een adequate analyse van sociaaleconomische problemen omdat deze ertoe leidt dat de problemen van burgers in hoge mate worden geïndividualiseerd en daardoor steeds minder het object worden van collectieve zorg.11 Het uitgangspunt van Boltanski en Chiapello is dat het kapitalisme in al zijn fasen ideologieën nodig heeft die de kritiek op de daarmee verbonden economische orde neutraliseren en de status-quo legitimeren. Deze ideologieën presenteren de bestaande economische orde als een natuurgegeven, als iets dat vanzelf spreekt. Zij ademen de geest van de aan Margareth Thatcher toegeschreven lijfspreuk TINA: ‘There Is No Alternative’. Hiermee legitimeerde zij haar rigoureus economisch beleid. Bij ideologieën die voor de legitimatie van het neoliberaal economisch beleid nodig zijn, gaat het niet in de marxistische zin van het woord om een vals bewustzijn, maar om specifieke ideeën die onlosmakelijk verbonden zijn met de economische orde, haar billijken en de handelingen van burgers predisponeren. Max Weber wees er reeds op dat het kapitalisme het lot van individuen tot in de diepste poriën bepaalt omdat het om een economische orde gaat die niet alleen de sociaaleconomische voorwaarden vastlegt waarbinnen zij zich kunnen bewegen, maar ook hun geest in de greep heeft. Met het laatste bedoelt hij dat het kapitalisme individuen zodanig normaliseert en disciplineert dat zij de heersende economische orde reproduceren en accepteren als een orde waar geen enkel alternatief voor is (Weber 1988). Weber schetste de geest van het kapitalisme die onontbeerlijk was voor de overgang van een feodale naar een kapitalistische productiewijze. In diens voetsporen hebben Boltanski en Chiapello zich de vraag gesteld welke geest bij de neoliberale fase van het kapitalisme past. Waarin onderscheidt zich de nieuwe van de oude geest van het kapitalisme? Boltanski en Chiapello gaan er vanuit dat het kapitalisme behoefte heeft aan een rechtvaardiging voor allerlei praktijken die het vanuit zichzelf niet kan geven. Zij onderscheiden diverse manieren waarop binnen het kapitalisme praktijken worden gerechtvaardigd. Elke manier stelt een bepaalde norm centraal die individuen motiveert om aan een praktijk mee te doen en hun verdiensten daarbinnen te beoordelen. Volgens de 52

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers oude geest van het kapitalisme is het vooral een verdienste wanneer een werkgever op de markt goederen aanbiedt die door potentiële kopers worden begeerd en een werknemer op efficiënte wijze de hiërarchisch vastgestelde bedrijfsdoelen bereikt. De oude geest van het kapitalisme diende ter legitimatie van een economische orde waar een werknemer meestal levenslang aan dezelfde werkgever gebonden was. In de jaren tachtig van de vorige eeuw ontwikkelt zich de nieuwe geest van het kapitalisme. Deze moet een economische orde legitimeren waar een werknemer niet meer levenslang dezelfde werkgever heeft, maar zich voor een beperkte tijd committeert aan een bepaald project. Een werknemer wordt nu niet zozeer beoordeeld op grond van de vraag of hij de door derden vastgestelde doelen op een efficiënte wijze heeft bereikt, maar of hij actief is, zelf alles in het werk stelt om de doelen waar hij bewust voor kiest te bereiken. Volgens Boltanski en Chiapello vormt het plannen, uitvoeren en afsluiten van een project de kern van de nieuwe geest van het kapitalisme. Actief zijn betekent meedoen aan per definitie tijdelijke projecten die anderen op de rails hebben gezet of die iemand het liefst zelf heeft geïnitieerd. Om het even om welk project het gaat, iemand wordt primair beoordeeld aan de hand van de vraag of hij bezig is met het plannen van nieuwe projecten en aan hoeveel ervan hij actief deelneemt. Naast het vermogen tot netwerken, inventiviteit, creativiteit en honderd procent inzet, wordt van hem vooral flexibiliteit verwacht (Sennett 1999). Hij moet in staat zijn probleemloos van het ene naar het andere project te switchen, moet steeds aan zijn concurrentiepositie werken, moet zich overal thuis kunnen voelen en tegelijkertijd gemakkelijk afscheid kunnen nemen. De nieuwe geest van het kapitalisme correspondeert met een specifieke persoonlijkheidsstructuur: iemand die zijn eigen leven als een ondernemer vorm geeft, dat wil zeggen weet wat zijn concurrentiepositie is en hoe hij zichzelf moet verkopen.12 Zo iemand handelt strategisch en ziet andere mensen primair als middel voor het bereiken van persoonlijke doelen. Als perfecte belichaming van de homo economicus gaat hij er vanuit dat het najagen van het eigenbelang uiteindelijk het algemene belang dient. Het leven beschouwt hij als een reeks projecten waar actief vorm aan moet worden gegeven. Niet alleen op het werk, maar ook in andere bereiken

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie ziet hij zich als een concurrent van anderen. Als hij bijvoorbeeld een partner zoekt, begeeft hij zich op de ‘persoonlijkheidsmarkt’. Om niet een ‘loser’ te worden, is hij voortdurend bezig zijn concurrentiepositie en daarmee zijn status te verbeteren. Succes in het leven wordt in de eerste plaats gezien als persoonlijke verdienste. Deze persoonlijkheidsstructuur past niet bij de verzorgingsstaat, die volgens neoliberalen van burgers alleen maar passieve mensen maakt. Neoliberalen zijn dan ook van mening dat de verzorgingsstaat moet worden getransformeerd in een activeringsstaat waar de eigen verantwoordelijkheid van burgers vooropstaat. Burgers die de eigen verantwoordelijkheid hoog in het vaandel hebben, bedienen zich doorgaans van het jargon van de keuzevrijheid. Zij vormen de antipode van de ‘losers’ en ‘inactieven’ die het gevoel hebben dat ze in de huidige samenleving ‘nutteloos’ en ‘overtollig’ zijn. Wilders en zijn gewillige handlangers uit de politiek maken zich vooral sterk voor eerstgenoemde groep, ‘de hard werkende Nederlanders’. Daarvoor wil het kabinet-Rutte – in de taal van het regeerakkoord – ‘op tal van terreinen orde op zaken stellen’ (VVD/CDA 2010, 3). Wat niet op orde wordt gesteld (c.q. gereguleerd) zijn de financiële markten, die een kleine groep hardwerkende speculanten de mogelijkheid hebben geboden en weer bieden om een crisis te veroorzaken die opgevangen moet worden door de belastingen van het overgrote deel van de hardwerkende burgers die daar niet voor verantwoordelijk zijn en zelfs getrakteerd worden op grote bezuinigingen. In het regeerakkoord is geen enkele zin gewijd aan het voorkomen van nieuwe problemen op de financiële markten.13 Wat heeft het betoog over de nieuwe geest van het kapitalisme nu te maken met het fenomeen Wilders? Is het niet te vergezocht om voornoemde persoonlijkheidsstructuur in verband te brengen met de door Wilders en zijn politieke handlangers gepropageerde combinatie van een neoliberaal economisch beleid en een populistische identiteitspolitiek? Nee, want het zijn de schaduwzijden van het kapitalisme en zijn nieuwe geest die niet alleen de opkomst van populisten in Nederland en elders begrijpelijk maken, maar ook verhelderen welk gevaar deze combinatie met zich meebrengt. Ik wil op drie met elkaar samenhangende schaduwzijden wijzen die tezamen ervoor zorgen dat de belofte van meer welvaart 53

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers en vrijheid voor allen een idee-fixe is: vervreemding, vrijheidsverlies en een tanende solidariteit. Het uit de mode geraakte begrip vervreemding verdient een nieuw leven. Het probleem dat aan het klassieke vervreemdingsbegrip kleeft (de essentialistische veronderstelling dat precies vast te stellen is wat het wezen van iets of iemand is), kan worden omzeild door vervreemding te duiden in termen van verstoorde relaties.14 Veel mensen ervaren hun relaties met anderen, de dingen om hen heen en zichzelf als vreemd. Hiervan is sprake wanneer zij zich niet of slechts in geringe mate kunnen identificeren met anderen, zich hun wereld niet eigen willen maken en zich daarin ook niet kunnen ontplooien. Of wanneer ze zich in de bebouwde omgeving niet thuis voelen. Vervreemd zijn ze ook wanneer ze niet authentiek zijn, niet doen wat ze ‘eigenlijk’ willen doen. Denk aan degenen die een rol vervullen die weliswaar goed is voor hun cv, maar die ze tegelijkertijd verafschuwen. De verzakelijking van de relaties tussen mensen wordt dikwijls ook als vervreemding gezien. Hierbij wordt gedoeld op de instrumentele omgang met mensen die inherent is aan de persoonlijkheidsstructuur die het kapitalisme van ze verlangt. Eva Illouz wijst erop dat dit instrumentalisme op gespannen voet staat met de romantische voorstelling van liefde waarbij een individu de ander niet primair beschouwt als middel voor het bereiken van persoonlijke doelen (Illouz 2007). De voor de romantische liefde zo kenmerkende passie en zorg worden onverenigbaar geacht met de kilte in de sfeer van de markt waar strategisch handelen vooropstaat. Ook al is de sfeer van de liefde niet gevrijwaard van strategisch handelen, de passie en zorg voor de ander vallen er vaak niet mee te verenigen. Passie en zorg voor de ander is in de praktijk moeilijk te verenigen met de tijdseconomie die inherent is aan de nieuwe geest van het kapitalisme. De voor de nieuwe geest van het kapitalisme kenmerkende projecten dwingen mensen ertoe kortdurende relaties aan te gaan en zetten het aangaan van langdurige intieme relaties met vrienden, partners en kinderen onder druk. Veel mensen ervaren de flexibiliteit die het engagement voor kortdurende projecten van ze verlangt als een belasting omdat ze dikwijls onverenigbaar is met langdurige intieme relaties.


René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers

De tweede schaduwzijde is dat de vrijheid die de nieuwe geest van het kapitalisme mensen heeft verleend, is omgeslagen in haar tegendeel. Het valt niet te ontkennen dat het terugtreden van de staat de keuzevrijheid van burgers heeft vergroot. Maar geen andere keuze te hebben dan voordurend keuzes te moeten maken, wordt vooral door mensen die geen of weinig invloed hebben op de kwantiteit en kwaliteit van de alternatieven waaruit ze kunnen kiezen als dwang ervaren. En mensen die niet arm zijn en over voldoende middelen beschikken om uit een groot aantal alternatieven te kiezen, hebben dikwijls het gevoel dat ze van alles ‘moeten’. Hierbij past een nieuw soort schuldgevoel (Rosa 2009, 41-42). Nieuw, omdat mensen zich in dit geval niet schuldig voelen omdat ze traditionele waarden en normen aan de laars lappen, maar omdat ze niet de tijd vinden om dat te doen wat ze op grond van de keuzes die ze gemaakt hebben zouden moeten doen. Zo voelen mensen zich bijvoorbeeld schuldig omdat ze te weinig aandacht schenken aan vrienden en familieleden, de hond te weinig uitlaten, nog steeds niet de broodnodige leesbril hebben aangeschaft, te weinig hun lichaam bewegen, de overspannen collega geen kaartje hebben gestuurd of deadlines niet hebben gehaald. Ook al kiezen ze bewust om actief aan diverse projecten deel te nemen, ze lijden vaak aan de daarmee gepaard gaande tijdsdruk, worden vaak depressief en krijgen niet zelden een burn-out. Alain Ehrenberg onderstreept dat de toename van depressies een teken van deze tijd is (Ehrenberg 1999). Volgens hem gaan depressies vaak gepaard met vermoeidheid en schaamte over het eigen falen. De vermoeidheid is het gevolg van de subtiele dwang zichzelf te zijn, zich te moeten/willen ontplooien en het voortdurend aan zichzelf sleutelen om employable te blijven.

omdat ze niet beseffen hoezeer het lot van een individu afhankelijk is van anderen. Neem de armoede. Lange tijd werd armoede beschouwd als het gevolg van een maatschappij die niet in staat is de rijkdom zo te verdelen dat iedereen een fatsoenlijk leven kan leiden. Maatschappelijke structuren zouden tot armoede leiden. Tegenwoordig wordt echter aan armen steeds vaker te verstaan gegeven dat de oorzaak van armoede bij hen gezocht moet worden. Armen worden daarbij gezien als individuen die om de een of andere reden gefaald hebben. Zo wordt gesuggereerd dat zij arm zijn omdat zij niet actief genoeg zijn, zich niet voldoende inzetten om – net als ‘de hardwerkende Nederlanders’ – een plek op de arbeidsmarkt te veroveren. Door deze individualisering van het armoedevraagstuk wordt de oorzaak van armoede eenzijdig bij het individu gezocht. Er wordt immers gesuggereerd dat niet de wijze waarop de rijkdommen worden verdeeld tot armoede leidt, maar het persoonlijk falen van het individu. Het regeerakkoord Vrijheid en Verantwoordelijkheid van het kabinet-Rutte ademt dezelfde sociologische blindheid. Uit geen enkele zin spreekt het inzicht dat het leven van een individu achter zijn rug om wordt bepaald door zaken die in een beschaafde samenleving alleen door de overheid geregeld kunnen worden en juist niet overgelaten kunnen worden aan de markt. Verantwoordelijkheid vereist positieve vrijheid, dat wil zeggen de vrijheid om iets te kunnen. Gezien de schrijnende armoede in Nederland en elders in de wereld is deze vrijheid ongelijk verdeeld. Daarom zijn ook de verantwoordelijkheden in de samenleving niet gelijk verdeeld, ook al wordt dat door het kabinet-Rutte gesuggereerd. Dit kabinet denkt bij vrijheid alleen aan negatieve vrijheid: het vrij zijn van bemoeienis door de overheid. Deze eenzijdigheid ondermijnt de solidariteit in de samenleving.

De derde schaduwzijde van de nieuwe geest van het kapitalisme is dat ze een verlies aan solidariteit in de samenleving in de hand werkt en legitimeert. Op het moment dat het slagen of falen van burgers vooral gezien wordt als het al dan niet actief deelnemen aan projecten of de goede of foute keuzes maken, komt de eigen verantwoordelijkheid op de voorgrond te staan en verdwijnt de op solidariteit stoelende collectieve verantwoordelijkheid steeds meer op de achtergrond. Solidariteit berust op het inzicht dat het lot van een individu achter zijn rug om ook door andere factoren wordt bepaald dan het inactief zijn en het maken van foute keuzes. Veel politici en burgers lijden aan sociologische blindheid

Geert Wilders en zijn gewillige handlangers van het CDA en de VVD besteden geen enkele aandacht aan de schaduwzijden van de nieuwe geest van het kapitalisme, hetgeen te wijten is aan hun eenzijdige fixatie op de als bedreigd ervaren collectieve identiteit van Nederlanders en de economische belangen van ‘de hard werkende Nederlanders’ die zij verdedigen.15 In plaats daarvan houden zij vast aan een neoliberaal economisch beleid en pochen ze op keuzevrijheid en eigen verantwoordelijkheid. Om het onbehagen in de samenleving te kanaliseren veronachtzamen zij de sociaaleconomische problemen en instrumentaliseren zij met hun identiteitspolitiek wat Sigmund Freud het narcisme van het kleine verschil

54

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie noemt. Freud wijst erop dat de intolerantie van een groep dikwijls groter is ten opzichte van kleine dan van fundamentele verschillen met een andere groep (Freud 1982b, 538). Zo geeft een groep haar liefde voor de eigen cultuur eerder gestalte door kleine cultuurverschillen met een andere groep breed uit te meten, dan de meer fundamentele cultuurverschillen met weer een andere groep (Freud 1982b, 243). Terwijl de relatief kleine culturele verschillen tussen christenen en moslims tot intolerantie leiden, maakt zich nauwelijks iemand druk over veel fundamentelere sociaaleconomische verschillen als zeg de groeiende kloof tussen arm en rijk. Waar het verschil in religie tussen Henk en Ali en tussen Ingrid en Fatima niet zelden tot veel politieke stampei leidt, veronachtzaamt iemand als Wilders het grote inkomensverschil tussen deze vier enerzijds en Jan-Joris en Marie-Louise anderzijds. Net als populisten in andere landen instrumentaliseert hij het narcisme van het kleine verschil door het onderscheid in cultuur tussen de meerderheid en een minderheid van de bevolking uit te vergroten en zodanig in te kleuren dat die minderheid een zondebok wordt. Bij Wilders vormen de moslims die minderheid, bij Nicolas Sarkozy de Roma, bij Gábor Vona de homoseksuelen en Joden, bij Christoph Blocher en Heinz-Christian Strache wederom de moslims, bij Silvio Berlusconi ook de Roma, en bij Filip Dewinter en Nick Griffin buitenlanders in het algemeen. Het is opmerkelijk dat deze populisten allemaal aanhanger zijn van de utopie van de vrije markt.

Postdemocratie In vrijwel alle beschouwingen over Wilders gaat de aandacht uit naar hem als persoon. Hij zou vanwege zijn bijzondere biografie en zijn specifieke discours een stem verlenen aan burgers die niet gehoord worden en veelal laagopgeleid zijn.16 Dat is niet onwaar en verklaart ook grotendeels zijn electorale aantrekkingskracht. Toch ben ik van mening dat het in politiek opzicht veel interessanter en belangrijker is om het over het fenomeen Wilders te hebben. Daarvoor heb ik drie redenen. Allereerst wordt daarmee op de politieke verantwoordelijkheid van zijn handlangers gewezen. Nolens volens ondersteunen zij een politiek programma dat aanzet tot haat en discriminatie. Ook al onderschrijven de politici van het CDA en 55

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers de VVD en de PVV-kiezers niet Wilders’ opvattingen over de islam, zij hebben vuile handen gemaakt door zijn macht te vergroten. Voormalig CDA-minister Hirsch Ballin heeft er terecht op gewezen dat degenen die met het gedoogakkoord Wilders een cruciale machtspositie hebben toegekend legitimiteit hebben verleend aan wat hij zegt. Daarom heeft een substantieel deel van de deelnemers aan het CDA-congres op 2 oktober 2010 de verantwoordelijkheid genomen om het gedoogakkoord af te keuren. In de media wordt de persoon Wilders meestal direct in verband gebracht met de op een scherpe wij-zijtegenstelling gebaseerde identiteitspolitiek. Daarbij wordt de identiteitspolitiek ontkoppeld van de neoliberale opvattingen over de economie die hij met de politici van het CDA en de VVD deelt. Het punt dat ik wil maken, is dat de populistische identiteitspolitiek niet los kan worden gezien van het neoliberalisme. Sterker nog, de populistische identiteitspolitiek leidt af van de negatieve gevolgen van het neoliberalisme. Ze zorgt ervoor dat nauwelijks wordt gesproken over de genoemde vervreemding, het vrijheidsverlies en de tanende solidariteit. De combinatie van neoliberalisme en een populistische identiteitspolitiek is voor mij de tweede reden om het over het fenomeen en niet de persoon Wilders te hebben. De persoon Wilders wordt immers vrijwel uitsluitend met zijn verfoeilijke identiteitspolitiek vereenzelvigd, want dat trekt alle mediale en juridische aandacht. De derde reden om het over het fenomeen en niet de persoon Wilders te hebben, is dat de combinatie van neoliberalisme en een populistische identiteitspolitiek niet uniek is voor Nederland. Ze is niet alleen aan te treffen in tal van andere Europese landen, maar ook kenmerkend voor de Tea Party in de Verenigde Staten. In de Verenigde Staten dragen tal van aanhangers van de Tea Party Wilders op handen en in Europa neemt het aantal informele en formele contacten tussen populisten toe. In december 2010 hebben Duitse, Oostenrijkse, Vlaamse en Zweedse populisten in Jeruzalem een verklaring ondertekend waarin ze zich keren ‘tegen de ideologie van de politieke islam’ (NRC Handelsblad 17-10-2010). En Marine Le Pen van het Franse Front National heeft laten weten samen te willen werken met Wilders.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie De geschetste cocktail uit neoliberalisme, populisme en de nieuwe geest van het kapitalisme vormt een gevaar voor de democratie omdat politici daardoor niet in staat zullen zijn de problemen van burgers daadwerkelijk op te lossen en zodoende de boel bij elkaar te houden. De uitholling van de solidariteit met de zwakken in de samenleving kan niet in voldoende mate worden gecompenseerd door ze het gevoel te geven lid te zijn van een exclusieve cultuurgemeenschap. In een sterk geïndividualiseerde samenleving kan het bindweefsel niet alleen bestaan uit een collectieve identiteit die berust op religie of etniciteit en vorm wordt gegeven via een scherpe wij-zijtegenstelling. Dat leidt eerder tot desintegratie dan integratie. Daarmee wordt ook niet de sociale onzekerheid weggenomen bij burgers die aan de onderkant van de samenleving in armoede leven of angst hebben in sociaaleconomisch opzicht van de maatschappelijke ladder af te glijden. Om de boel bij mekaar te houden, moeten burgers een minimum aan sociale zekerheid hebben. Het neoliberalisme heeft de democratie uitgehold omdat het afslanken van de staat de mogelijkheid van de politiek om daadwerkelijk iets te doen voor burgers heeft ingeperkt. Het verminderen van de stuurkracht van de staat door middel van deregulering en privatisering dient het belang van de economische elite en gaat ten koste van de mogelijkheden om de wil van het volk te articuleren. Daarom zit David van Reybrouck er niet naast wanneer hij in navolging van Colin Crouch spreekt over een postdemocratie, die zich kenmerkt door een situatie waar kiezers steeds minder te kiezen hebben omdat politieke partijen zich onderwerpen aan de vermeende directieven van de economie (Crouch 2004). Wie overdreven veel bezuinigt en de belastingen verlaagt, verkleint de politieke armslag om de welvaart en vrijheid van alle burgers te vergroten. Landen die (zoals in Scandinavië) de belastingen en overheidsuitgaven niet hebben verlaagd, blijken het op de wereldmarkt vaak veel beter te doen dan landen die de economie volgens neoliberale recepten hebben geherstructureerd (Van Dam 2009, 145). Zij slagen erin om de mensen de sociale zekerheid te bieden die onontbeerlijk is voor de sociale cohesie. De onrust die echter in veel andere landen gestegen is door het aantasten van de sociale zekerheid, kan slechts tijdelijk worden bezworen met het creëren van een gemeenschapsgevoel dat rust op een gedeelde religie of het lidmaatschap van een specifieke bevolkingsgroep. Politici die daar op het kompas van 56

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers het neoliberalisme varen, kunnen de kapitalistische belofte van meer welvaart en vrijheid voor allen in elk geval niet waarmaken. De natiestaat is te groot voor kleine problemen en te klein voor grote problemen. Het poldernarcisme dat uit het regeerakkoord spreekt staat een adequate aanpak van de grote problemen, problemen die alleen op een transnationaal niveau opgelost kunnen worden, in de weg. Sterker nog, er is geen enkele visie hoe het ecologische vraagstuk, de groeiende kloof tussen arm en rijk en de spanningen tussen mensen met verschillende levensbeschouwingen op dat niveau opgelost moeten worden. Ook zoekt de lezer van het regeerakkoord tevergeefs naar ideeën hoe deze grote problemen op een democratische wijze aangepakt kunnen worden, hoe bepaalde instituties (Wereldbank, Veiligheidsraad, WTO, IMF etc.) eventueel gewijzigd dienen te worden of het internationaal recht gestalte moet krijgen. Voor de broodnodige revitalisering van de politiek is het van belang dat burgers een antwoord krijgen op enkele prangende vragen. Hoe kan het zijn dat de overheid ineens genoeg geld had om allerlei financiële instellingen te redden terwijl het eerder nauwelijks geld zei te hebben om in de zorg de wachtlijsten kleiner te maken of de armoede terug te dringen? Waarom zou de gemiddelde Chinees niet net zoveel C02 mogen uitstoten als de gemiddelde Nederlander? Wat te denken van het voorstel van China om de rijke landen 1% van het bruto nationaal product te laten besteden aan het ondersteunen van een duurzaam beleid in ontwikkelingslanden? Hoe ervoor te zorgen dat niet iedere dag ongeveer 50.000 mensen sterven aan armoedegerelateerde problemen, en over een tijdje wordt gezegd: ‘Wir haben es nicht gewusst’? Moeten staten niet veel meer op een transnationaal niveau samenwerken om de markt te reguleren dan elkaar te zien als louter concurrenten op diezelfde markt? Premier Rutte die stelt ‘Minder overheid, meer economie, dat is mijn verhaal’ heeft de urgentie van deze vragen niet begrepen of reduceert de complexiteit van de werkelijkheid op een onverantwoorde wijze (De Volkskrant 18-102010).

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Tot slot Wie focust op de persoon Wilders en niet op het fenomeen Wilders, ziet snel de overeenkomsten tussen hem en andere populisten in binnen- en buitenland over het hoofd. In Nederland zijn buiten Wilders nog tal van andere politici te vinden die de tekorten van een neoliberaal economisch beleid en de sociale cohesie die daardoor wordt ondermijnd trachten te compenseren met culturalistische verhalen over wat ‘ons Nederlanders’ aan elkaar bindt en waar ‘we’ trots op mogen zijn en dat ‘nieuwkomers’ zich moeten aanpassen. Uiteindelijk zijn Wilders, de CDA’ers en VVD’ers die zich hebben gecommitteerd aan het gedoog- en regeerakkoord, alsmede de PVV-stemmers bewust of onbewust handlangers van het neoliberalisme dat voor de tweespalt in de samenleving zorgt. En om precies te zijn: de politici van het CDA en de VVD die met deze akkoorden instemden zijn in feite gedoogde gedogers. Zij worden niet alleen gedoogd door Wilders, maar gedogen deze van hun kant ook. Naast Wilders zijn er tal van buitenlandse politici die zonder enige nuance hele bevolkingsgroepen beledigen en tot haat en discriminatie aanzetten. Velen van hen, met name Christoph Blocher en Heinz-Christian Strache, hebben het daarbij ook op de islam gemunt. Wilders is dus niet uniek in zijn hetze tegen de vermeende islamisering. Niet voor niets wordt Thilo Sarrazin, auteur van het boek Deutschland schafft sich ab, in de media geafficheerd als de Duitse ‘Wilders’. Kortom, achter het fenomeen Wilders schuilt de in veel andere landen aan te treffen en tot mislukking gedoemde poging om de tweespalt in de samenleving te bezweren door een op etniciteit of religie gebaseerde constructie van een collectieve identiteit. Politici die deze weg inslaan lijden aan zelfbedrog of bedriegen de kiezer, omdat de feitelijke tweespalt juist het gevolg is van het neoliberalisme dat zij voorstaan. Alleen wanneer de politiek weer meer greep krijgt op de economie en de financiële markten bijvoorbeeld beter worden gereguleerd, kan er serieus werk worden gemaakt van het bestrijden van problemen rondom de sociale zekerheid (en de verandering van het klimaat). Vooralsnog lijkt het er echter op dat politici niet veel hebben geleerd van de grootste economische crisis sinds 1929.

57

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers De hierboven beschreven problematiek lijkt aan het gros van de politiek filosofen voorbij te gaan. Van hen geen onvertogen woord over Wilders. Hoe komt het dat zij hun vingers niet willen branden aan de politieke actualiteit? Dat heeft volgens mij inderdaad iets te maken, zoals filosofen als David Miller, Raymond Geuss en Axel Honneth stellen, met een filosofie-interne kwestie.17 Terecht wijzen zij erop dat politiek filosofen zich te veel hebben beziggehouden met het funderen van algemene principes van rechtvaardigheid die niet veel recht doen aan de complexiteit van de werkelijkheid, laat staan dat ze rekenschap geven van wat de doorsneeburger beweegt. De vertaalslag tussen theorie en praktijk is daarom gedoemd te mislukken. Deze vertaalslag wordt mijns inziens ook bemoeilijkt door een filosofieexterne kwestie, namelijk de aan het liberalisme inherente opkomst van het academisch kapitalisme.18 Het academisch kapitalisme zet geen premie op het schrijven van stukken voor een breed publiek. Bevangen door de geest van het nieuwe kapitalisme weten filosofen en wetenschappers maar al te goed dat het voor hun carrière in strategisch opzicht beter is vooral voor een handvol specialisten in het Engels te schrijven en onderzoek belangrijker te vinden dan onderwijs (Boomkens 2008, 63). Voor de politieke filosofie betekent dit dat ze steeds meer depolitiseert. Over veel politieke hangijzers waar burgers mee worstelen hebben politiek filosofen het zelden of nooit. Zij zouden de tandeloze tijd van de politieke filosofie kunnen doorbreken door de vraag te stellen hoe het zit met het verschil tussen de pretentie en werkelijkheid van het kapitalisme. Dan zouden zij zien hoe gevaarlijk de door de PVV, de VVD en het CDA aangehangen utopie van de vrije markt is voor de democratie. In elk geval vragen Wilders en zijn gewillige handlangers erom een einde te maken aan de depolitisering van de politieke filosofie.

René Gabriëls is als universitair docent verbonden aan de faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen van de Universiteit Maastricht. Hij doet momenteel onderzoek naar voedselbanken in België en Neder-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie land en schrijft een boek over de geschiedenis van de Nederlandse filosofie. Tevens is hij redacteur van Krisis.

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers Bude, Heinz en Andreas Willisch (2008) Exklusion. Die Debatte über die ‘Überflüssigen’. Frankfurt am Main: Suhrkamp. Butter, Ewoud (2010) Wie stemmen er PVV? Zie: http://www.republiekallochtonie.nl/wie-stemmen-er-pvv-ewoud-butter.

Literatuur Achterhuis, Hans (2010) De Utopie van de Vrije Markt. Rotterdam: Lemniscaat.

CDA (2010) ‘Partijprogramma Slagvaardig en Samen’. In: Het Grote Partijprogramma Boek 2010. Alle Originele en Complete Programma’s op een Rijtje. Amsterdam: Rainbow, 15-85.

Ankersmit, Frank (2010) ‘Waarheid is Nodig maar Niet Genoeg in de Republiek der Letteren’. De Gids, 268-284.

voor Onderwijs. Den Haag: Sdu Uitgevers.

Ball, Kirstie en Frank Webster (red.) (2003) The Intensification of Surveillance. Crime, Terrorism and Warfare in the Information Age.

Crouch, Colin (2004) Post-Democracy. Oxford: Polity.

Londen: Pluto Press.

Dam, Marcel van (2009) Niemandsland. Biografie van een Ideaal. Amsterdam: De Bezige Bij.

Bauman, Zygmunt (2004) Wasted Lives. Modernity and its Outcasts. Londen: Blackwell Publishers.

Commissie Parlementair Onderzoek Onderwijsvernieuwingen (2008) Tijd

Boltanski, Luc. en Ève Chiapello (1999) Le Nouvel Esprit du Capitalisme. Parijs: Gallimard.

Dörre, Klaus. (2009) ‘Die neue Landnahme. Dynamiken und Grenzen des Finanzkapitalismus’. In: K. Döre, St. Lessenich en H. Rosa, SoziologieKapitalismus-Kritik. Eine Debatte. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 21-86.

Boomkens, René (2008) Topkitsch en Slow Science. Kritiek van de Academische Rede, Amsterdam: Van Gennep.

Ehrenberg, Alain (1999) La Fatigue d’être Soi. Dépression et Société. Parijs: Editions Odile Jacob.

Bourdieu, Pierre e.a. (1993) La Misère du Monde. Parijs: Seuil.

Engbersen, G. (1990) Publieke Bijstandsgeheimen. Het Ontstaan van een Onderklasse in Nederland. Leiden/Antwerpen: Stenfert Kroese.

Bovens, Mark (2006) ‘De Diplomademocratie. Over de Spanning tussen Meritocratie en Democratie’. Beleid & Maatschappij, 33(4), 205-218. Bröckling, Ulrich (2007) Das unternehmische Selbst. Soziologie einer Subjektivierungsform. Frankfurt am Main. Bruijn, Hans de (2010) Over de Framing en Reframing van een Politieke Boodschap. Utrecht: Lemma. 58

Fennema, Meindert (2010) Geert Wilders Tovenaarsleerling. Amsterdam: Bert Bakker. Freud, Sigmund (1982a [1929]) ‘Das Unbehagen in der Kultur’. In: Idem Fragen der Gesellschaft Ursprünge der Religion. Studienausgabe Band LX. Frankfurt am Main: Fischer, 191-270.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Freud, Sigmund (1982b [1934-1938]) ‘Der Mann Moses und die monotheistische Religion’. In: Idem Fragen der Gesellschaft Ursprünge der Religion. Studienausgabe Band LX. Frankfurt am Main: Fischer, 455-581.

René Gabriëls – Wilders’ gewillige handlangers Miller, David (1999) Principles of Social Justice. Cambridge (Mass.): Harvard University Press.

Fulcher, James (2004) Capitalism. Oxford: Oxford University Press.

Motivaction (2009) Stand.tv Meting 26. De Achterban van de PVV. Amsterdam: Motivaction, Research and Strategy.

Geuss, Raymond (2008) Philosophy and Real Politics. Princeton: Princeton University Press.

Münch, Richard (2009) Globale Eliten, lokale Autoritäten. Bildung und Wissenschaft unter dem Regime von PISA, McKinsey & Co. Frankfurt am Main: Suhrkamp.

Honneth, Axel (2001) ‘Das Gewebe der Gerechtigkeit. Über die Grenzen des zeitgenössischen Prozeduralismus’. In: Idem Das Ich im Wir. Studien zur Anerkennungstheorie. Frankfurt am Main: Suhrkamp, 51-77. Illouz, Eva (2007) Cold Intimacies. The Making of Emotional Capitalism. Londen: MacMillan Publishers.

PVV (2010) ‘Partijprogramma De agenda van Hoop en Optimisme’. In: Het Grote Partijprogramma Boek 2010. Alle Originele en Complete Programma’s op een Rijtje. Amsterdam: Rainbow, 219-244. Radder, Hans (red.) (2010) The Commodification of Academic Research. Science and the modern university. Pitssburgh: University of Pittsburgh

Jaeggi, Rahel (2005) Entfremdung. Zur Aktualität eines sozialphilosophischen Problems. Frankfurt am Main/New York: Campus

Press.

Verlag. Jurisprudentie (2009) ‘Strafvervolging Wilders’. Mediaforum, 119-133. Zie: http://www.ivir.nl/publicaties/nieuwenhuis/Annotatie_Mf_2009_3.pdf

Resnick, David A. (2006) The Price of Truth. How Money affects the Norms of Science. Oxford: Oxford University Press.

Kuitenbrouwer, Jan (2010) De Woorden van Wilders en hoe ze Werken. Amsterdam: De Bezige Bij.

Reybrouck, David van (2008) Pleidooi voor Populisme. Amsterdam: Querido.

Lorenz, Chris (red.) (2008) If you’re so Smart, why aren’t you Rich? Universiteit, markt en management. Amsterdam: Boom.

Rosa, Hartmut (2009) ‘Kritik der Zeitverhältnisse. Beschleunigung und Entfremdung als Schlüsselbegriffe der Sozialkritik’. In: Rahel Jaeggi en Tilo Wesche (red.) Was ist Kritik? Frankfurt am Main: Suhrkamp.

Lyon, David (1994) The Electronic Eye. The Rise of the Surveillance Society. Cambridge: Polity, 57-79.

Sanderse, Kees (2009) Motivaties om op de PVV te Stemmen. Amsterdam: Synovate.

Marx, Karl (1988 [1867]) Das Kapital. Bd 1, MEW Bd. 23. Berlijn: Dietz Verlag.

SCP/CBS (2010) Armoedesignalement 2010. Den Haag: SCP.

Massey, Douglas en Nancy Denton (1994) Americas Apartheid. Segregation and the Making of the Underclass. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. 59

Sennett, Richard (1999) The Corrosion of Character. The Personal Consequences of Work in the New Capitalism. Londen: W.W. Norton & Company Ltd.



Sennett, Richard (2007) The Culture of the New Capitalism. Yale: Yale University Press.

Willke, Gerhard (2003) Neoliberalismus. Frankfurt am Main/New York: Campus Verlag.

Sonderegger, Ruth (2009) ‘Wie diszipliniert ist (Ideologie-)Kritik? Zwischen Philosophie, Soziologie und Kunst’. In: Rahel Jaeggi en Tilo Wesche (red.) Was ist Kritik? Frankfurt am Main: Suhrkamp, 55-80.

Wilson, William Julius (1997) When Work Dissappears. The World of the New Urban Poor. New York: Alfred A. Knopf.

Steger, Manfred B. en Ravi K. Roy (2010) Neoliberalism. Oxford: Oxford University Press. Stichting Voorbeeld en Cadre (2009) Multicultureel Onbehagen onder Amsterdammers. Een Kwalitatief Onderzoek naar Onbehagen over de Multiculturele Samenleving. Amsterdam: Stichting Voorbeeld.


Stokkom, Bas van (2010) Wat een Hufter! Ergernis, Lichtgeraaktheid en Maatschappelijke Verruwing. Amsterdam: Boom. 1

Tonkens, Evelien (2008a) Mondige Burgers, Getemde Professionals. Amsterdam: Van Gennep. Tonkens, Evelien (2008b) ‘Marktwerking in de Zorg. Duur, Bureaucratisch en Demotiverend’. In: Frank Ankersmit en Leo Klinkers (red.) De Tien Plagen van de Staat. De Bedrijfsmatige Overheid Gewogen. Amsterdam: Van Gennep, 103-131.

Onder kapitalisme wordt hier een economische orde verstaan waarbij geld wordt geïnvesteerd met als doel daarmee meer geld te vergaren, en dat geld wederom te investeren om nog meer profijt te behalen. Karl Marx vatte dat samen met de formule G-W-G, oftewel geld, waar, meer geld. Vgl. Marx 1988, 169-170; Fulcher 2004, 2.

2

Voor de reconstructie van de hiernavolgende verklaringen heb ik dankbaar gebruik gemaakt van een overzichtsartikel van Ewoud Butter (2010) over PVV-kiezers.

3

Stichting Voorbeeld en Cadre 2009, 1.

VVD (2010) ‘Partijprogramma Orde op Zaken’. In: Het Grote Partij-

programma Boek 2010. Alle Originele en Complete Programma’s op een Rijtje. Amsterdam: Rainbow, 175-214.

Kim van Keken en Jonathan Witteman (4 augustus 2010) ‘Kloof gaapt tussen Volk en Gestudeerde Kamerleden’, de Volkskrant.

VVD/CDA (2010) Vrijheid en Verantwoordelijkheid. Regeerakkoord VVD-CDA. Den Haag.

5

4

VVD/PVV/CDA (2010) Gedoogakkoord. Den Haag.

6

Weber, Max (1988 [1904/1905]) ‘Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus’. In: Idem Gesammelte Aufsätze zur Relgionssoziologie. Tübingen: Mohr Siebeck, 17-206.

7

60

Janny Groen en Annieke Kranenburg (23 februari 2009) ‘PVV zegt wat velen denken’. de

Volkskrant. Zie voor wat betreft het onderwijs het rapport van de Commissie Parlementair Onderzoek Onderwijsvernieuwingen (2008) en voor wat betreft de zorg: Tonkens 2008b. Vgl. Engbersen 1990; Bourdieu e.a. 1993; Massey en Denton 1994; Wilson 1997.


8

Volgens het gedoogakkoord kent Nederland slechts vier problemen: immigratie, veiligheid, ouderenzorg en financiën. Vgl. VVD/PVV/CDA 2010.

9

Vgl. Lyon 1994; Ball en Webster 2003.

10

Vgl. Bauman 2004; Bude en Willisch 2008 en Van Dam 2009. Zij spreken respectievelijk over ‘wasted lives’, ‘Überflüssigen’ en ‘onrentabelen’. De films van Jean-Pierre en Luc Dardenne kunnen gezien worden als een portret van hun leven. Zie voor het ideologiekritische gehalte van deze films: Sonderegger 2009.

11

Zie voor de nieuwe geest van het kapitalisme ook het werk van Richard Sennett, zij het dat hij het heeft over de cultuur van het kapitalisme. Vgl. Sennett 2007.

12

Ter karakterisering van deze persoonlijkheidsstructuur wordt in de Verenigde Staten over ‘me-incorporated’ gesproken en in Duitsland over ‘Ich-AG’, ‘Arbeitskraftunternehmer’, ‘Intrapeneur’ en ‘das unternehmerische Selbst’. Lees vooral: Bröcking 2007.

13

Uit de enige zin die aan de financiële markten is gewijd, spreekt dat het CDA en de VVD nog vasthouden aan de utopie van de vrije markt: ‘Dankzij een relatief goede uitgangspositie is het vertrouwen van de financiële markten in de Nederlandse overheidsfinanciën groot.’ (VVD/CDA 2010, 15). Wie moet wie wan/vertrouwen?

14

Rahel Jaeggi (2005, 19) zegt het heel treffend: ‘Entfremdung ist eine Beziehung der Beziehungslosigkeit’. 15

Zij hebben het wel over de schaduwzijden van de migratie, maar niet over de schaduwzijden van de nieuwe geest van het kapitalisme. Als ze het al over vervreemding hebben, dan gaat het over autochtonen die van hun buurt vervreemd zijn vanwege de toename van het aantal allochtonen. 16

Zie voor zijn biografie: Fennema 2010. En voor zijn discours: De Bruijn 2010 en Kuitenbrouwer 2010.

17

Vgl. Miller 1999, Geuss 2009 en Honneth 2010.

61


18

Vgl. Resnick 2006, Lorenz 2008, Münch 2009 en Radder 2010.


KATRIEN SCHAUBROECK ONTHEEMD


Een vriendin van me is vijftien jaar geleden de honger en het geweld in Djibouti ontvlucht. Ze kwam aan in Brussel, verhuisde al snel naar Leuven omdat ze het er aangenamer vond, leerde Nederlands, volgde een opleiding tot bejaardenverzorgster, werkt voltijds en woont met haar twee jonge kinderen in een klein rijhuis aan de rand van de stad. Haar dochter Marian is acht jaar oud, doet het goed op school, gaat naar balletles, volgt notenleer en heeft bijna uitsluitend blanke vriendinnetjes. Het gezin is zo goed geïntegreerd dat je haast zou vergeten het allochtoon te noemen. Marian is zoals al haar klasgenootjes gek op de tekenfilms van Walt Disney. Op een zondagmiddag toonde ze me haar prentenboek met portretten van Assepoester, Sneeuwwitje en al die andere prinsessen uit meisjesdromen. Trots bladerde ze door haar tekeningen en wees me erop hoe zorgvuldig ze de kleuren van de rokken en japonnen had uitgekozen. Het viel me op dat ze de gezichten nog niet had ingekleurd. Haar uitleg volgde snel en zonder nadenken: dat kwam omdat haar stift met vleeskleur leeg 62

was. Vleeskleur … ik had het woord in geen twintig jaar meer gehoord, maar het riep Proust-gewijs meteen een hele wereld op. Hoeveel van mijn kinderproblemen had deze kleur niet opgelost. Nooit meer aarzelen tussen roze of geel of wit: wanneer het gezicht aan de beurt was, greep de kinderhand automatisch naar dat zalmroze dat ook in mijn schooltijd door iedereen ‘vleeskleur’ werd genoemd. Glimlachend bedacht ik dat er blijkbaar nog niet veel was veranderd. Maar meteen overviel me ook een ander gevoel: hoe verschillend moet Marians kindertijd niet zijn van de mijne? Opgroeiend in een land van Coca-Cola, Sinterklaas en Walt Disney komt ze zelden in aanraking met de cultuur van haar voorouders. Zelf heeft ze daar weinig problemen mee, zo weinig dat ze niet snapt waarom ik getroffen ben door haar opmerking over ‘vleeskleur’. Als ik haar vraag of alle huiden dan dezelfde zalmroze kleur hebben, begrijpt ze het al iets beter. Maar ze ontwijkt het oplichtende probleem en beantwoordt mijn vraag niet. Dat haar eigen huidskleur afwijkt van de norm vastgelegd door kleurstiften heeft haar eigenlijk nog nooit beziggehouden. Dat is enerzijds geruststellend. Blijkbaar wordt ze daar weinig op aangesproken. Maar anderzijds zag ik in dit kleine voorval een teken van hoe weinig ruimte onze samenleving laat voor culturele diversiteit en hoe onterecht het bedreigde gevoel van ‘de bange blanke man’ is. Marian en haar moeder maken er geen punt van dat in de lessen wereldoriëntatie op school enkel de katholieke feestdagen op de kalender worden gezet. Sinterklaas komt bij hen thuis niet langs, Kerstmis en Pasen worden niet gevierd. In huiselijke kring vieren ze wel het Offerfeest en het Suikerfeest. Maar aan de ramadan doen ze dan weer niet mee. Marian is moslim zoals ik katholiek ben. Zoals haast alle katholieken in België beleef ik Pasen nauwelijks nog als een religieus feest maar veeleer als deel van een culturele of familiale traditie. Is Marian ook Belg zoals ik en de meeste mensen die ik ken Belg zijn? Niet echt in hart en nieren, ondoordacht en meestal onbewust, maar toch gelaten en tevreden? Ze heeft op school geleerd over pater Damiaan, ze kent de koningen en alle provincies bij naam, haar moeder toont haar documentaires over de Tweede Wereldoorlog. Als ze zich al minder Belg zou voelen, zal het niet zijn uit gebrek aan kennis en vertrouwdheid met geschiedenis en gewoonten. Maar de

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie kans is groot dat Marian zich even veel of, misschien beter, even weinig Belg voelt als alle achtjarigen in België. Toegegeven, er zijn enkele verschillen tussen Marian en haar blanke vriendinnetjes. Zo is het voor Marian niet helemaal duidelijk wat haar moedertaal is. Ze is geboren in Leuven, maar haar eerste woordjes waren Somalisch. En nog steeds spreekt haar moeder Somalisch met haar kinderen, doorspekt met Vlaamse zinsneden vooral wanneer ik op bezoek ben. Maar Marian gaat naar een Vlaamse school en beheerst het Nederlands duidelijk veel beter dan het Somalisch. Haar dromen en gedachten, de ruzies met haar broertje, de brieven naar alle vriendinnen zijn in het Nederlands geformuleerd. Is de taal van haar moeder dan nog haar moedertaal? Ook wat haar vader betreft, stelt zich een gelijkaardige paradox. Want de ironie wil dat haar vader, een autochtone Belg, na de echtscheiding een nieuw gezin gestart is in Afrika en reeds jaren in Congo woont. Het land van haar vader is met andere woorden niet Marians vaderland. Eerder dan een antwoord te zoeken op de vraag wat Marians vaderland en moedertaal dan wel zijn, dringt zich de suggestie op dat de vraag irrelevant is. De begrippen ‘vaderland’ en ‘moedertaal’ lijken achterhaald in onze geglobaliseerde wereld. Er zijn zo vele kinderen als Marian, zo vele moeders en vaders als die van Marian, van wie het leven zich een bochtig traject kronkelt over de aardbol. Zijn deze migranten ontheemd? Zijn ze ballingen op deze wereld, nooit ergens helemaal thuis? Mocht ontheemding een puur descriptieve term zijn die wijst op het gebrek aan een duidelijk vaderland, een klare moedertaal, dan was het antwoord positief. Maar ‘ontheemd’ draagt ‘verweesd’, ‘ontworteld’ en ‘eenzaam’ in zich, adjectieven die niet zomaar van toepassing zijn op Marian en haar ouders. Of zou het nuttiger zijn om ‘ontheemding’ van deze negatieve associaties te ontdoen, en onbevooroordeeld na te denken over de betekenis ervan? Eenzaamheid, verwezing en ontworteling wensen we niemand toe. Maar de mogelijkheid om zich te distantiëren van het land waar men geboren is, kan daarentegen zeer welkom zijn. Ik betrap mezelf immers soms op een lichte vorm van ‘actieve ontheemding’ in gesprekken met buitenlanders die maar niet verstaan waarom een pietluttig land als België zo moeilijk samen te houden valt. In een dwaze poging me in te dekken en me te distantiëren van al die ‘pietluttigheid’ start ik mijn uitleg soms met de loze opmerking dat ik me voor alle duidelijkheid ‘niet echt 63

Katrien Schaubroeck – Ontheemd Belg voel’. Marian heeft een veel sterker wapen uiteraard, zij hoeft zelfs niet expliciet afstand te nemen van haar Belgische nationaliteit om als vanzelf een zekere afstand te laten vermoeden. Marians relatie tot België is er één met no strings attached, en relaties van deze soort hebben onmiskenbaar bepaalde voordelen. Ik besef trouwens goed dat mijn occasionele wens tot ontheemding iets lafhartigs heeft, Belg zijn is immers hoegenaamd geen last om te dragen. Het weegt zelfs niet meer dan een pluimpje in vergelijking met het gewicht van sommige andere nationaliteiten. Nergens besefte ik dat zo scherp als in Berlijn begin juli 2010 tijdens het wereldkampioenschap voetbal. In de algemene opinie werd het WK in Zuid-Afrika gepercipieerd als het eerste kampioenschap waarbij een Duitser weer ongegeneerd voor zijn nationale ploeg kon supporteren. Maar die mening werd niet door al mijn Berlijnse vrienden gedeeld. Of beter, ze deelden de mening, maar niet het gevoel. Ze erkenden dat er geen argumenten voor waren, maar ze kregen zichzelf nog niet zover om zich 90 minuten onder te dompelen in menigten gehuld in de Duitse driekleur. Sinds hun geboorte hadden deze dertigers de waarschuwingen ingepeperd gekregen. Zwaaien met de Duitse vlag, trots zijn op het vaderland, uitpakken met een unieke nationaliteit … het was ongezien, ongehoord, ongedaan. In 1990 werd WestDuitsland wereldkampioen, maar geen weldenkende Duitser die toen voor de nationale ploeg supporterde. Alle supportersympathie en alle voetbalvreugde werden gekanaliseerd in de richting van het Kameroense elftal, de verrassing van het WK in 1990. Kameroense vlaggen wapperden in Berlijn, de naam van Roger Milla weerklonk door de straten, de Duitsers blonken uit in Kameroense trots, terwijl de Mannschaft haast in stilte zegevierde. Dit jaar was anders. De rouwkledij mocht afgeworpen, de vlaggen in de lucht gestoken, de trots uitgeschreeuwd. En het deed vele Duitsers zichtbaar deugd. Maar voor anderen was het een verwarrende vreugde, een bitterzoet gevoel. Toen ik een vriendin uitnodigde om samen naar de uitzending van de halve finale te gaan kijken, paste ze en zei ze verontschuldigend dat de aanblik van ‘te veel vlaggen’ haar ziek had gemaakt tijdens haar poging om deel te nemen aan het volksfeest naar aanleiding van de overwinning in de kwartfinale. Een andere vriendin gaf toe dat ze door dezelfde worsteling was gegaan, maar dat haar eigen kinderen haar hadden geholpen om het onschuldig karakter van deze

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie uitbarstingen van Duitse trots te erkennen. Haar zoontje die een voetbaltrui wil van zijn idool Schweinsteiger, haar dochter die wil zwaaien met een plastic vlagje – wat kan daar fout aan zijn, vroeg ze zich terecht af. Gaandeweg zal ook de huidige generatie dertigers het juk van een beladen verleden van zich afschudden. Dat valt in elk geval te hopen. Maar op dit moment herinnert een wereldkampioenschap voetbal hen aan een afkomst waar ze liever niet aan herinnerd worden. Duitsland is hun thuisland tegen wil en dank. Hoe graag zouden mijn Berlijnse vrienden op sommige momenten willen zeggen dat Duitsland niet echt hun thuis is – een beetje (maar niet helemaal) zoals ik als tiener zo graag de mogelijkheid opperde dat ik misschien wel geadopteerd was. Uiteraard liep ik niet weg van thuis, en was ik door de bank genomen zeer gelukkig waar ik was, maar ik genoot ervan me op die vrijblijvende manier te distantiëren van in mijn ogen gênante situaties of ongelukkige uitspraken van moeder of vader. Zoals ik het excuus dat ik me niet echt Belg voel inroep om me iets minder Belg te maken, zo twijfelde ik aan de bloedverwantschap met mijn ouders in de hoop me iets minder hun dochter te maken. Die hoop bleek illusoir en de zelfverdediging welbeschouwd dwaas en flauw. Ze verraadt de onwil om een zekere afhankelijkheid te aanvaarden. Niet alles aan me is er door mijn toedoen gekomen, en wie mijn ouders zijn, ligt nu eenmaal buiten mijn controleveld. De zelfverdediging was ook een poging om me boven mijn ouders te stellen, een onhebbelijkheid van de zich superieur wanende adolescent. De halfbakken poging om mijn ouders iets minder mijn ouders te maken, was uiteraard tot mislukken gedoemd. Het was niet mogelijk en, in mijn geval, beslist ook niet wenselijk. De flauwe mopjes van mijn vader, de ouderwetse garderobe van mijn moeder vormden allesbehalve voldoende reden om hun een dochter te ontzeggen. Mijn familienaam kwam zonder bagage en roept, voor zover ik weet, geen bezwaarlijke associaties op. Hoe anders moet het zijn voor de kinderen van criminelen, of ook beroemdheden, die soms bezwijken onder het gewicht van hun familienaam. Een familienaam en een nationaliteit hebben alvast dit met elkaar gemeen: ze zadelen wie haar draagt op met een verleden waar hij niet altijd mee verbonden wil worden. Beide kunnen symbool staan voor een veilige thuishaven maar evenzeer voor een gevangenis. Wat voor mij slechts geldt bij wijze van overdrijving, komt levensecht tot uiting bij Duitse 64

Katrien Schaubroeck – Ontheemd burgers en kinderen van seriemoordenaars: hun relatie tot vaderland of vader is bij uitstek een haat-liefdeverhouding. Zoals bekend komt liefde met lusten en lasten. Dat is niet anders voor vaderlandsliefde of de liefde tussen kinderen en ouders. Soms wordt de last zo zwaar dat liefde nog moeilijk te verdragen valt. Een filosofische vraag die door dergelijke psychologisch zware situaties opgeroepen wordt, is of liefde in die extreme gevallen naast onverdraagbaar misschien ook onverdedigbaar wordt, en of dat dan iets leert over de redenen voor liefde in het algemeen. Dit soort vragen ontlokte de jonge Australische filosoof Simon Keller een uitdagende stelling: hij beweert dat de waarde van loyaliteit schromelijk overschat wordt.1 Doorgaans prijzen we loyaliteit als een waardevolle eigenschap, die we bovendien vaak interpreteren als een maatstaf voor de intensiteit of oprechtheid van een liefdesrelatie. Zowel liefde van mens tot mens (zoals in vriendschappen, romantische relaties of ouderliefde) als van mens tot ‘instituut’ (zoals een voetbalploeg of een land) wordt gekenmerkt door een mate van loyaliteit. Of loyaliteit essentieel een gevoel dan wel een houding betreft, is een punt van discussie dat voor dit essay niet uitgeklaard hoeft te worden. Of iemand trouw is, blijkt enerzijds uiteraard in de eerste plaats uit zijn daden; maar het lijkt anderzijds ook zo dat de getrouwe daad gemotiveerd moet zijn door een bepaalde emotie om diegene die de daad stelt werkelijk als loyaal of trouwhartig te waarderen. Om de relatie tussen liefde en loyaliteit iets scherper te stellen, dient vooraf ook opgemerkt te worden dat loyaliteit niet noodzakelijk gepaard gaat met en niet steeds onderdeel is van een liefdesrelatie. Veel werknemers voelen zich bijvoorbeeld genoodzaakt om loyaal te zijn ten aanzien van een werkgever, maar het is niet gebruikelijk om in dit verband over liefde te spreken; op zijn minst niet zo gebruikelijk als in het geval van een voetbalsupporter of inwoner van een land. Omgekeerd lijkt een zekere mate van loyaliteit wel noodzakelijk (zij het niet voldoende) voor het (voort)bestaan van een liefdesrelatie. Sommigen vinden het misschien natuurlijker om vaderlandsliefde (of patriottisme, ik gebruik beide termen als synoniemen) te definiëren als essentieel een vorm van trots eerder dan loyaliteit. Maar behalve het feit dat deze definitie op de keper beschouwd minstens even verwonderlijk is (hoe kan men trots zijn op iets waar men geen enkele verdienste aan heeft?), is het niet geheel vreemd om vaderlandsliefde te verbinden met een vorm van

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie trouw (waar een beroep op wordt gedaan wanneer het moeilijk gaat zoals in oorlogssituaties of, minder heroïsch, besparingstijden). Zonder beide termen gelijk te stellen beschouwt ook Keller loyaliteit als constitutief voor liefde, inclusief vaderlandsliefde. Voor zover hij in The Limits of Loyalty de waarde van loyaliteit ondergraaft, onderwerpt hij dan ook onvoorwaardelijke appreciatie van liefde aan een sceptische blik. Daarom lijkt het soms alsof de termen ‘loyaliteit’ en ‘liefde’ in zijn argument inwisselbaar zijn, maar liefde omhelst duidelijk meer dan loyaliteit. In elk geval kan men Kellers twijfels over het belang en de waarde van loyaliteit kaderen in een bredere discussie over de redenen, verklaringen en waarde van liefde.2 Keller ontmaskert loyaliteit als een valse deugd aan de hand van volgende voorbeelden: een slaaf kan trouw zijn aan zijn meester, een vrouw aan haar mishandelende echtgenoot, een soldaat aan zijn harteloze generaal, een volk aan zijn corrupte leiders, een idealist aan zijn ontspoorde ideaal. Volgens Keller tonen deze voorbeelden aan dat loyaliteit niet waardevol is op zich, het hangt er maar vanaf waarop ze betrekking heeft. Trouw aan een intelligente leider of een liefhebbende echtgenoot is bewonderenswaardig maar enkel, benadrukt Keller, omdat er goede redenen zijn voor het promoten van de waarden die deze personen belichamen. Er bestaan veel misopvattingen over loyaliteit volgens Keller, maar geen enkele heeft zulke verwoestende gevolgen gehad op zo een grote schaal als de idee dat loyaliteit aan het vaderland, en bij uitbreiding vaderlandsliefde, een ideaal is. Keller acht geen tussenpositie mogelijk en zweert elke vorm van patriottisme af. Centraal in Kellers argument is de definitie van loyaliteit als een vorm van partijdigheid die zich niet enkel in daden veruitwendigt, maar ook de gedachten en gevoelens van een persoon (mis)vormt. In de mate dat loyaliteit het oordeelsvermogen vertroebelt, corrumpeert het de betrokken partijen, stelt Keller. Als we een eerlijk oordeel willen over onze prestaties of plannen kunnen we daarom maar beter niet luisteren naar onze vrienden of onze ouders. Natuurlijk zijn we niet steeds geïnteresseerd in de waarheid, soms willen we gewoon steun, waar Keller zich trouwens niet minachtend over uitlaat, aangezien steun van onze naasten broodnodig kan zijn willen we überhaupt ooit iets tot stand brengen. 65

Katrien Schaubroeck – Ontheemd Partijdigheid wordt echter niet altijd goedgepraat door de positieve gevolgen ervan. De ouderliefde voor een kind en de sympathie voor een vriend leiden tot overschatting die doorgaans aanvaardbaar en dikwijls wenselijk is. Het motto ‘mijn kind, schoon kind’ is vanuit evolutionair oogpunt volstrekt verklaarbaar en vanuit kinderpsychologisch perspectief zeer nuttig. Maar in het geval van liefde voor een land wegen de positieve gevolgen voor Keller helemaal niet op tegen de schade en het onrecht voortgebracht door een overdreven gunstige en dus foutieve beoordeling. Kellers conclusie luidt onverbiddelijk: patriottisme is een ondeugd eerder dan een deugd. En aan loyaliteit dienen daarom grenzen te worden gesteld. Het vraagt weinig inbeeldingsvermogen om te begrijpen hoe Keller tot die conclusie komt. Mijn vrienden in Berlijn zouden het maar al te goed begrijpen. Er is inderdaad niets waardevols aan de loyaliteit van een nazi. Maar tegelijkertijd vind ik het erg moeilijk om gevaar of ondeugd te ontwaren in de voetbalvreugde van de Berlijners, hoewel die niet veel anders was dan een manifestatie van nationale trots. Net zoals de moeder van supporterende kinderen vraag ik me oprecht af: wat kan hier fout aan zijn? Inderdaad, nationale gevoelens kunnen ontsporen en vaderlandsliefde kan wild groeien. Maar zolang patriottisme de vorm aanneemt van een voetbalsupporter, lijkt het overdreven voorzichtig en nodeloos wantrouwig om het af te zweren als ondeugdzaam of gevaarlijk. Ook vaderlandsliefde kan immers, net als vriendschap of ouderliefde, aangenaam en nuttig zijn (wat voor David Hume trouwens zou volstaan om het een deugd te noemen). Het is fijn zich thuis te voelen in een land en, hoe minimaal en kortstondig het effect ook mag zijn, opflakkeringen van solidariteit zijn welkom in een samenleving. Het hangt er maar vanaf over welke samenleving men spreekt, zou Keller opwerpen. Maar deze kritiek kan ondervangen worden door nauwkeuriger te definiëren wat vaderlandsliefde precies is, hoe het tot stand komt en in welke zin het waardevol is. Daar bestaan minstens twee verschillende opvattingen over. Ten eerste zou men kunnen volhouden dat patriottisme intrinsiek waardevol is, doch niet absoluut of allesoverwinnend. De contextafhankelijkheid waar Kellers kritiek op zinspeelt, is geen uniek probleem voor patriottisme en de erin vervatte loyaliteit. Ook andere deugden als eerlijkheid, dankbaarheid of vrijgevigheid kunnen worden tentoongespreid ten

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie aanzien van personen die deze eerlijke, dankbare of vrijgevige behandeling niet waard zijn. Maar dat maakt eerlijkheid, dankbaarheid en vrijgevigheid toch niet tot mindere deugden, laat staan tot ondeugden? Wat volgens deze denkwijze wel volgt is dat loyaliteit (net als andere deugden) intrinsiek waardevol is, maar niet absoluut waardevol, wat betekent dat de waarde ondermijnd kan worden bijvoorbeeld wanneer loyaliteit gericht is op een immoreel of in een ander opzicht waardeloos project. De koppeling van de waarde van loyaliteit aan de eigenschappen van het voorwerp dat loyaliteit geniet, verklaart perfect waarom loyaliteit ten aanzien van de nazi-ideologie of ten aanzien van een mishandelende echtgenoot ongewenst is. Maar deze denkwijze leidt ook tot minder plausibele implicaties. Ter oplossing voor Kellers probleem suggereert ze immers dat men enkel patriottisch mag zijn ten aanzien van een land dat het waard is. Maar zo werkt vaderlandsliefde, en liefde tout court, helemaal niet. De vraag of liefde gebaseerd is op redenen is een erg ingewikkelde. En hoewel we iets kunnen maken van uitspraken als ‘hij houdt te veel van haar’ of ‘ouders blijven in gebreke wanneer ze niet van hun kinderen houden’ blijft het fenomenologisch erg onwaarschijnlijk om te veronderstellen dat mensen in staat zouden zijn om het feit of ze al dan niet van iemand of iets houden te laten afhangen van een redelijke afweging van alle positieve eigenschappen van persoon of ding. Wie van iemand houdt, doet dat zelden tot nooit op basis van de beslissing dat hij of zij het waard is. En hoewel vaderlandslievende burgers allicht in staat zullen zijn om een lijst troeven van hun land op te sommen, valt het moeilijk te geloven dat hun liefde erop gebaseerd is: per slot van rekening nemen de meeste mensen genoegen met het land waarin ze toevallig geboren zijn en maken ze niet eerst een afweging tussen alle mogelijke kandidaat-ontvangers van hun liefde. Een alternatieve benadering van patriottisme zegt daarom dat elk land het evenveel waard is, en dus in zekere zin geen enkel land het echt waard is, althans niet om intrinsieke eigenschappen die het zou bezitten in tegenstelling tot andere landen. Deze tweede benadering van vaderlandsliefde schrijft aan de intrinsieke eigenschappen van een land zoals de rijke geschiedenis, de machtige cultuur, de lekkere gastronomie … geen enkele rechtvaardigende kracht toe. Wie zoekt naar redenen voor liefde, inclusief vaderlandsliefde, moet zich buigen over een andere categorie van 66

Katrien Schaubroeck – Ontheemd eigenschappen dan de intrinsieke, namelijk de zogenaamde relationele eigenschappen. Over intrinsieke eigenschappen beschikt een object op zichzelf en die heeft het uitsluitend te danken aan zijn eigen aard. Relationele eigenschappen bezit het daarentegen slechts bij gratie van een relatie tot iemand of iets anders dan zichzelf. Dat hij jouw man is, zij jouw dochter, dit jouw land zijn de eigenschappen die een liefdesrelatie rechtvaardigen volgens de relationele benadering. De intrinsieke eigenschappen van manlief, dochter of land doen niet ter zake, want ware dat wel zo geweest dan zou om het even wie evenveel reden hebben om van hem of haar te houden aangezien intrinsieke eigenschappen zich per definitie manifesteren onafhankelijk van context of relatie. Wanneer vaderlandsliefde gegrond is in de relatie die een inwoner heeft met zijn land hebben mensen die deze relatie ontberen geen reden om van het land te houden. Dus ook op deze manier kan men de waarde van vaderlandsliefde nuanceren, door haar letterlijk relatief te noemen. Er zit iets circulairs in de uitspraak dat de reden om van je land te houden berust op het feit dat het jouw land is. Deze relationele rechtvaardiging komt gevaarlijk dicht bij het toegeven dat er eigenlijk geen reden is. Maar zou die uitkomst echt te vrezen zijn? Het besef dat liefde ongegrond is kan, paradoxaal genoeg, niet leiden tot het onschadelijk en onschuldig maken ervan. Het lijkt bijvoorbeeld gezond en gepast om als ouder te beseffen dat je kind niet uitzonderlijk slimmer, sterker, beter is dan andere kinderen, maar om het niettemin uitzonderlijk veel aandacht te schenken. Er zijn rechtvaardigingen denkbaar extern aan de interpersoonlijke relatie (gegrond in evolutionaire of psychologische theorieën), maar vanuit het perspectief van de ouder kan het maar beter onmogelijk blijken om te rechtvaardigen waarom zijn kind de beste zorgen verdient. Veel verder dan ‘omdat het mijn kind is’ komt hij vaak niet, en dat is maar goed ook. Hetzelfde geldt voor vaderlandsliefde. Er zijn externe rechtvaardigingen in termen van nut en plezier mogelijk, maar vanuit het standpunt van de patriot zou ‘omdat het mijn land is’ beter volstaan. De problemen waartoe patriottisme kan leiden en die Keller ertoe brengen om het een ondeugd te noemen, ontstaan pas wanneer burgers hun liefde interpreteren als een redelijke reactie op ‘objectieve’ waarden van een land die ook andere mensen redenen geven om het te verkiezen boven elk ander land. Maar zolang men een relationele opvatting van de aard, herkomst en waarde

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie van liefde voor ogen houdt, kan loyaliteit ook in de vorm van vaderlandsliefde best binnen aanvaardbare perken blijven. Het gevaar tot objectivering treft ook andere vormen van liefde en richt ook daar schade aan. Ouders die hun kind het gevoel geven dat hun liefde groter zou zijn mocht het slimmer of sterker of begaafder zijn, vergissen zich pijnlijk in wat liefde is en begaan bovendien een onvergeeflijke opvoedingsflater. Dit lijkt het geval te zijn geweest met de ouders van de Palestijns-Amerikaanse auteur Edward Said die in zijn autobiografie Ontheemd de opmerkelijke uitspraak doet: ‘Ik heb geleerd dat het verkieslijk is nooit helemaal ergens thuis te horen.’3 De verstrengeling van twee culturen in de naam van de auteur doet op het eerste gezicht vermoeden dat de ontheemding in de titel van sociaal-culturele aard is. Migranten beschrijven hun spreidstand tussen twee culturen wel vaker als een toestand van nergens thuishoren. In strikt descriptieve zin horen deze migranten (als we illegale vluchtelingen buiten beschouwing laten) uiteraard wel ergens thuis, het is te zeggen: ze zijn lid van een staat en administratief-procedureel gezien ontbreekt er niets. Maar het nergens thuishoren waarover deze migranten spreken is veeleer de uitdrukking van een gevoel, van een zich nergens thuis voelen. Dit gevoel heeft niets met formeel lidmaatschap te maken maar met een gevoel van sociale verbondenheid. Said verwoordt zijn positie van thuisloosheid dan ook tegen de maatschappelijke achtergrond van zijn leven in Jeruzalem, Caïro, Beiroet en New York: vier wereldsteden waar hij woonde, werkte, naar school ging en toch nooit thuis was. Hij voelde er zich een vreemdeling, niet opgenomen in de gemeenschap. Maar Saids memoires laten ook toe om de wortels van zijn gevoel van ontheemding te situeren in een veel intiemere en lokalere sfeer dan de maatschappelijke. Het waren in de eerste plaats Saids ouders die hem het gevoel gaven een buitenstaander te zijn, niet helemaal op zijn plaats in de wereld, ver verwijderd van het ideale kind dat zij voor ogen hadden. Als kind voelde Said zich voortdurend afgewezen door zijn autoritaire vader. Als volwassene nam hij gewillig het standpunt van de buitenstaander in en dat maakte van hem een scherpe observator en een schitterend auteur. Dat succes zou kunnen verklaren waarom Said zich gelukkig prijst en zich nergens helemaal thuis zou willen voelen. Wie daarentegen de anekdotische verklaring voor de theoretische rechtvaardiging wil inwisselen, kan Saids waardering van ont67

Katrien Schaubroeck – Ontheemd heemding ook lezen als een pleidooi voor cultureel kosmopolitisme. Of misschien beter als de beschrijving van de groeibodem ervan. Ontheemd beschrijft immers gedetailleerd hoe de familie Said met haar hang naar het Westen (zoon Said kreeg niet voor niets de naam van de Prince of Wales) nooit assimileerde in de Egyptische samenleving, hoe Said als Arabier op Engelse scholen uitsluitend over Europese literatuur leerde, hoe hij als westerling in het Oosten en als oosterling in het Westen steeds geïsoleerd was. Het levensverhaal van Said suggereert heel sterk dat hij van de nood een deugd gemaakt heeft, dat zijn identiteit als kosmopoliet hem eerst opgedwongen werd vooraleer hij die omarmde. Hij schrijft dat het verkieslijk is zich nergens helemaal thuis te voelen en hij blijft zich graag vereenzelvigen met de Palestijnse vluchteling zelfs na vele jaren als professor in New York met een Amerikaans paspoort. Maar anderzijds was Said natuurlijk ook een vurig pleitbezorger voor de oprichting van een binationale staat voor Joden en Palestijnen, en was hij zich zeer scherp bewust van het belang ergens thuis te horen. De verhouding tussen politiek en cultureel wereldburgerschap is inherent complex, net zoals de balans tussen lokalisme en kosmopolitisme. Saids ambigue houding ertegenover hoeft dan ook niet te verbazen. Maar hoe men ook moge denken over de theoretische argumenten voor de mogelijkheid en wenselijkheid om zich burger van de wereld te voelen, het te maken punt hier is dat niemand het wenselijk zou achten dat ouders het nalaten om hun kinderen een thuis te bieden, om hen het gevoel te geven dat ze welkom zijn. Thuisloosheid lijkt in dat opzicht helemaal geen na te streven positie. Misschien valt het tegendeel door tegenspoed wel te leren – zoals in Saids geval – maar spontaan verkiezen we de mogelijkheid om ons op ten minste één plek ter wereld thuis te voelen, en danken we onze ouders als ze ons dat liefdevolle thuis hebben gegeven. Hoe men ook over de noodzaak van culturele identiteiten, soevereine staten of lokale gemeenschappen moge denken, zich geliefd en geborgen weten binnen een gezin is belangrijk. Dat gebrek aan liefde en geborgenheid voor sommigen, zoals voor Edward Said, de bron van hun kracht blijkt te zijn, verandert daar niets aan. Dat liefde kan ontaarden, doet evenmin iets af aan haar waarde. Liefde die afglijdt in terreur of nietsontziende partijdigheid wijst immers vaak op een foute opvatting over wat haar rechtvaardigt – of nauwkeuriger nog,

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie op de foutieve opvatting dat liefde gerechtvaardigd zou moeten of kunnen worden. Een ultieme grond of objectieve reden voor deze of gene liefde bestaat niet. Liefde is contingent, en wat dat betekent, wordt treffend verwoord door de Australische cabaretier Tim Minchin die zingt ‘If I didn’t have you to hold me tight, if I didn’t have you to lie with at night, if I didn’t have you to share my sights, and to kiss me and dry my tears when I cry … well, I really think that I would … have somebody else.’ Vaderlandsliefde vormt geen uitzondering op die regel. Duitsland had mijn thuisland kunnen zijn, Djibouti dat van Marian en die contingentie verandert volgens de relationele theorie van redenen voor liefde niets aan het belang van een vaderland of de liefde die ernaar uitgaat. Dit gezegd zijnde, lijkt het evenwel gepast om de waarde van vaderlanden te nuanceren. Kellers scepticisme heeft dit alvast goed begrepen: het belang van een vaderland en de eraan gekoppelde waarde van patriottisme moeten niet overdreven worden. Moeders en vaders zijn veel belangrijker dan moedertalen en vaderlanden. Het valt te betwijfelen of Marian haar geboorteland ooit zal beschouwen als een vaderland, maar dat gemis hoeft niet dramatisch te zijn. Heel waarschijnlijk zal Marians loyaliteit ten aanzien van België toenemen naarmate ze meer maatschappelijke aandacht voor haar leefwereld, interesse in haar culturele achtergrond en aanvaarding van haar huidskleur ervaart. Maar zolang de Belgische samenleving daar nog niet aan toe is, vindt Marian gelukkig alle zorg en aandacht die ze nodig heeft in dat andere thuis – een thuis dat men iedereen toewenst.

Katrien Schaubroeck promoveerde in 2008 op een proefschrift over praktische redenen en is als postdoctoraal onderzoeker van het FWO – Vlaanderen verbonden aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (K.U.Leuven).

68

Katrien Schaubroeck – Ontheemd De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

1

Simon Keller, (2007) The Limits of Loyalty. Cambridge: Cambridge University Press.

2

Op http://bloggingheads.tv/diavlogs/23169 kan men luisteren naar een interessant gesprek van Niko Kolodny met Simon Keller over de implicaties van zijn argument tegen vaderlandsliefde en voor andere vormen van liefde. Er is het laatste decennium in de analytische filosofie een gespecialiseerd debat ontstaan over de vraag of liefde te rechtvaardigen valt (het debat over the reasons for love. De posities ingenomen door Keller en Kolodny worden helder uiteengezet in resp. Simon Keller (2000) ‘How Do I Love Thee? Let Me Count The Properties’. American Philosophical Quarterly, 37 ( 2): 163173) en Niko Kolodny (2003) ‘Love as Valuing a Relationship’. The Philosophical Review, 112 (2): 135-189. 3

Edward Said (2009) Ontheemd. Amsterdam: Uitgeverij Arbeiderpers.


SANNE RAAP HET VREEMDE EN HET EIGENE . MONDIALE EENHEID EN VERSCHEIDENHEID INZAKE MENSENRECHTEN EN DEMOCRATIE . EEN IMPRESSIE


Hoe kunnen we komen tot een nieuwe conceptie van burgerschap in een tijd waarin de burger het behoud van het eigene en de natiestaat eist, terwijl globalisering en immigratie dwingen tot het afbreken van territoriale en conceptuele grenzen? Dit is het dilemma waarvoor de deelnemers van de conferentie Strangeness and Familiarity, Global Unity and Diversity in Human Rights, zich geplaatst zagen. Ter ere van het vijftigjarig jubileum van het proefschrift van Lolle Nauta (1929-2006), De Mens als Vreemdeling hadden FORUM, onafhankelijk kennisinstituut op het terrein van multiculturele vraagstukken, en de Faculteit Wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit Groningen zich kosten noch moeite gespaard om vijftig gerenommeerde wetenschappers en politici samen te brengen voor een tweedaagse conferentie in het Academiegebouw in Groningen. 69

De ontmoeting met de vreemdeling betekent voor Nauta het begin van een proces van vervreemding en twijfel aan onze vaste overtuigingen. De vreemdeling, of deze nu opduikt in de literatuur, de politiek of in de wijk, verbreedt onze blik en biedt zo uitzicht op verandering. De ontmoeting met de vreemdeling brengt, met andere woorden, een dialectiek op gang die een wederzijds leerproces impliceert. Naar aanleiding van dit fundamentele inzicht beoogden de organisatoren van de conferentie een discussie over deze dialectiek van vreemdheid en vertrouwdheid op het internationale toneel. Internationale thema’s als mensenrechten, Islam en democratie zijn bovendien het onderwerp van discussie op lokaal niveau. Het was om deze reden dan ook niet verrassend dat onderwerpen zoals kosmopolitisme of de Islam uitmondden in discussies over de rol van de Nederlandse elite en de othering van moslims door de Partij Voor de Vrijheid. Het besef dat op dit moment vaak alleen Geert Wilders een antwoord lijkt te hebben op de grote politieke vraagstukken in Nederland onderstreept de behoefte aan nieuwe filosofische inzichten voor het ontwikkelen van alternatieve politieke strategieën. Twee dagen discussie leverde hiervoor een overvloed aan materiaal in de vorm van kritische noten, nieuwe metaforen en inspirerende voorbeelden. De aandacht voor oude thema’s, zoals dubbele paspoorten, inburgering en nationale identiteit betekende overigens niet dat de bijdragen van de internationale deelnemers niet tot hun recht kwamen. Mark Goodale, Amerikaans antropoloog, legde de vinger op de zere plek door te wijzen op het onvermogen van veel theorie om vat te krijgen op concrete situaties. Volgens Goodale geldt dit ook voor Nauta’s ontologie van het vreemde en het eigene. Nauta’s reflectieve mensbeeld distantieert zich van alle wijzijdenken, maar is daarom niet in staat het proces van demarcatie te begrijpen dat ten grondslag ligt aan een praktijk als genocide. Toch zijn het volgens de deelnemers juist de demarcaties die een nieuw discours over het eigene en het vreemde dient te vermijden. Zo was er kritiek op het conceptualiseren van problemen en groepen door middel van valse dichotomieën als autochtoon versus allochtoon of kansarm versus kansrijk. Door het reduceren van verschillen tot simpele tegenstellingen wordt het voor het individu onmogelijk zich aan deze definities te ont-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie trekken. Deze manier van denken weerspiegelt het populistische discours dat claimt als enige directe toegang tot het volk te bieden. Michiel Leezenberg karakteriseert de zoektocht naar identiteit, authenticiteit en puurheid echter als een terugkeer naar het Duitse romanticisme. De neiging tot essentialisme maakt van het eigene en het vreemde ongedifferentieerde en onveranderlijke begrippen. Deze problematiek kwam tijdens de conferentie het duidelijkst naar voren in het debat over burgerschap. De ‘culturalisering’ van burgerschap, zo stelt Pieter Boele van Hensbroek, is per definitie ongelijk omdat ze bepaalde waarden boven andere stelt. Het spreken over een wij en zij op basis van geschiedenis en tradities is echter gemeengoed geworden. Het voorbeeld van de inburgeringstest laat bovendien zien dat dit rootsparadigma het de vreemdeling onmogelijk maakt door het omarmen van de cultuur van de ander uiteindelijk zijn gelijke te worden. Baukje Prins toont aan dat deze test niet zozeer een dubbele standaard hanteert, maar dat uit de vraagstelling blijkt dat de Nederlanders zelf per definitie gelijk hebben. Autochtone Nederlanders weten als vanzelfsprekend welke waarden de juiste zijn en de bewijslast, daarentegen, ligt altijd bij de immigrant. Dit is wat Peter Geschiere de verontrustende paradox van zekerheid noemt die ten grondslag ligt aan de begrippen autochtoon en allochtoon. Deze zekerheid: ik ben autochtoon en jij niet, wordt altijd vergezeld van een praktijk van onzekerheid: dat wat gisteren autochtoon was, kan vandaag allochtoon blijken. De oneindige zoektocht naar puurheid die het discours van autochtonie karakteriseert neemt gemakkelijk een gewelddadige wending. Op overtuigende wijze ontdeden de deelnemers zich in verschillende discussies van de dichotomieën die het immigratiedebat beheersen. Wanneer echter elke demarcatie van burgerschap een nieuwe vorm van essentialisme met zich meebrengt, kunnen we dan nog wel zinvol spreken over burgerschap? Een juridische definitie van burgerschap, die gelijke behandeling benadrukt en daarmee het denken in termen van wij-zij vermijdt, lijkt een aantrekkelijk alternatief. Helaas blijkt echter ook het juridische model niet zonder de nodige problemen en beperkingen. Zo leidt de nadruk op (formele) individuele rechten volgens Bas de Gaay Fortman de aandacht af van de politieke strijd die minderheden in veel landen zijn genoodzaakt te voeren. Het feit dat de handhaving van het 70

Sanne Raap – Het vreemde en het eigene recht in handen van de staat zelf is, maakt het ongeschikt voor de strijd om gelijkwaardig burgerschap: you can’t beat the state at its own game. Bovendien blijkt het juridische alternatief zich onmogelijk te kunnen onttrekken aan de dominante cultuur. Odile Verhaar beschreef één van de vele zogenoemde handschudzaken, waarin het draaide om een lerares die op basis van haar geloofsovertuiging weigerde de hand te schudden van collega’s en ouders. Het voorbeeld laat zien dat ook de rechterlijke macht bepaalde waarden als fundamenteel beschouwt. Het gebruik om handen te schudden bij een kennismaking wordt door de rechter simpelweg vertaald in een nieuwe juridische norm: ‘Gij zult handen schudden.’ Ten slotte stelde Jan Willem Duyvendak dat in Nederland liberale waarden paradoxaal genoeg worden genationaliseerd als onderdeel van de Nederlandse identiteit. Gelijke rechten voor vrouwen en homoseksuelen vervullen plotseling ook een rol in de demarcatie van een wij en een zij. Individuele rechten ‘doen’ dus niet zoveel om de ongewenst essentialistische neigingen van een cultureel burgerschap te vermijden. Wat kunnen wij bovendien redelijkerwijs verwachten van een rechter, zou recht überhaupt los van cultuur moeten staan? Nee, is de consensus in Groningen, het opnemen van culturele en sociale dimensies in ons begrip van mensenrechten moet juist begrepen worden als een poging de wijzijdichotomie te overstijgen. Het zijn, zoals Nauta ook al stelde, juist de verschillende praktijken en interpretaties die concepten als mensenrechten en democratie hun overtuigingskracht verschaffen. Universalisme mag dus niet zelf onderdeel worden van het discours van essentialisme. We kunnen dit voorkomen, zo betoogt Thijl Sunier, door ambivalente en problematische begrippen als moderniteit en authenticiteit altijd te begrijpen aan de hand van concrete situaties waarin mensen deze concepten als motivational tools gebruiken. Er moet, met andere woorden, een onderscheid worden gemaakt tussen de manieren waarop essentialisme en moderniteit relevant worden als een sociale categorie in imagined histories, en als een reactief antwoord van onze kant om dit te conceptualiseren. Deze conclusie, die het inzicht van Bruno Latour echoot om de eigen demarcaties achterwege te laten maar die van de actoren des te serieuzer te nemen, is uiteraard een prachtig uitgangspunt voor wetenschappelijk onderzoek. Tegelijkertijd wijst zij echter ook op het probleem dat Gijs van Oenen in het afgelopen nummer van Krisis besprak. Zolang

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie het engagement van de linkse politieke filosofie met het ‘ongrijpbare’ volk voortduurt, stelt hij, zal zij de filosofische discussie wel winnen, het politieke spel zal zij echter blijven verliezen (Van Oenen 2009, 34). Volgens Van Oenen wordt het tijd dat de filosofie zich (weer) gaat richten op representatie en gezag. Betekent dit dat we onze pogingen tot engagement met het volk beter kunnen staken en, zoals Dick Pels bepleit, moeten terugkeren naar een (milde) vorm van paternalisme en elitisme? Misschien. De voorstellen die in Groningen werden gedaan door onder andere Paul Scheffer, Jan Willem Duyvendak en René Cuperus lijken echter in een andere richting te wijzen. Wat deze voorstellen voor een nieuwe conceptie van burgerschap naar mijn mening gemeen hebben, is dat ze zich proberen te ontworstelen aan de dichotomie van communitarisme en liberalisme. Deze twee opvattingen over de maatschappij worden vaak tegenover elkaar geplaatst, maar kunnen, zoals blijkt uit Jan Willem Duyvendaks voorbeeld van de nationalisering van liberale waarden, ook ter rechtvaardiging van elkaar functioneren. Lolle Nauta stelt in het in 2005 in Krisis gepubliceerde Civiele Praktijken echter dat civiele praktijken een derde optie vormen die niet kan worden herleid tot een communitaristische of liberale visie op de samenleving. Nauta vestigt de aandacht op de economische en politieke processen die aan de basis liggen van deze civiele praktijken. Zo is een instituties als de rechtspraak ingesteld als oplossing voor praktische problemen. Met andere woorden: emancipatoire tendensen vinden hun oorsprong in het zoeken van burgers naar een nieuwe manier van met elkaar omgaan onder veranderde omstandigheden. De praktijk, zo stelt Nauta, gaat hier aan de theorie vooraf. Door aan die praktijk deel te nemen, leren individuen en groepen zich op een nieuwe manier verhouden tot andere individuen en groepen. Pas daarna gaat men zich hiervan in ideologische en theoretische zin rekenschap geven. Nauta betoogt dat civiele praktijken bepaalde vormen van gelijkheid afdwingen die de basis kunnen vormen van een zich democratiserende civil society (Nauta 2005, 16). Omdat deze praktijk zelfverbreidend is lijkt zij bovendien onontkoombaar kosmopolitisch burgerschap tot gevolg te hebben. Hoewel duidelijk is dat de ontwikkeling van civiele praktijken in de eerste plaats een sociologisch vaststelbaar feit is (Van Oenen 2009, 89) en zij daarmee geen directe normatieve zeggingskracht heeft, is het de kennis die uit deze praktijk 71

Sanne Raap – Het vreemde en het eigene spreekt waar de politiek volgens Nauta haar voordeel mee zou moeten doen. Paul Scheffers pleidooi voor een open samenleving is geen pleidooi voor kosmopolitisme, een verschil dat zowel Nauta als Scheffer ongetwijfeld benadrukt zou hebben. Ook Scheffer beschrijft echter de manier waarop sociaaleconomische veranderingen aanleiding geven tot nieuwe civiele praktijken. Scheffer wijst erop dat het grensoverschrijdende fenomeen immigratie een maatschappij tot zelfreflectie dwingt. De immigrant lijkt vaak een vat vol problemen: analfabetisme, criminaliteit, werkloosheid. Bij nadere beschouwing echter blijkt elk probleem van de allochtoon ook de autochtoon niet vreemd. De vreemdeling, naar wie met een verwijtende vinger gewezen wordt, kaatst om het zo te zeggen de bal terug. Zo stelt twijfel aan de kennis bij immigranten van de Nederlandse cultuur en geschiedenis ook de kennis van de autochtone bevolking ter discussie en dwingt ons bovendien te reflecteren op de zwarte bladzijden van de Nederlandse geschiedenis. De reflexiviteit die volgens Scheffer het gevolg moet zijn van immigratie maakt dat we rechten niet langer los kunnen zien van plichten. Je mag je uiteraard beroepen op de vrijheid van godsdienst, maar hiermee komt ook de verantwoordelijkheid om deze te verdedigen voor anderen. De dialectiek tussen het eigene en het vreemde die Scheffer bepleit heeft daarom veel weg van die van Nauta. Een uiteindelijke Aufhebung blijft achterwege, maar de dialectiek vormt de aanzet voor nieuwe civiele praktijken. Immigratie, zo laat Scheffer zien aan de hand van historische voorbeelden, brengt onherroepelijk conflicten met zich mee. ‘De integratie is mislukt’ is in dit verband dan ook een vreemde uitspraak, omdat de clash juist aan de basis staat van het ontstaan van nieuwe civiele praktijken. Het pleidooi van Scheffer voor een open samenleving vindt onder de deelnemers veel weerklank, maar brengt ook het debat over de wenselijkheid van het spreken in termen van (nationale) identiteit op gang. Alle spreken over identiteit, zo betoogt Scheffer, neigt naar essentialisme en dient daarom vermeden te worden. Toch moeten we ergens op reflecteren. We zouden het, zo betoogt Dick Pels, best over een zwakke identiteit kunnen hebben. Er worden verschillende mogelijkheden geopperd om een brug te slaan tussen gelijkheid en de preoccupatie met identiteit en

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie herkomst. Het introduceren van hybride termen, zoals het Amerikaanse African-American is een goed voorbeeld. Dvora Yanow betoogt dat dit een mogelijkheid schept voor het vertellen van verschillende verhalen waarmee individuen uitdrukking kunnen geven aan hun groepsidentiteit. Het ontwikkelen van nieuwe en uitgebreide narratieven is bovendien een belangrijk middel in de strijd tegen de populistische roep om puurheid. Ook Jan Willem Duyvendaks pleidooi voor het recht je thuis te voelen (the right of feeling at home) kan worden gezien als de introductie van een interessante hybride. Het liberale rechtendiscours en de meer communitaristische preoccupatie met belonging kunnen worden gecombineerd om niet tot een heaven-, maar een havenversie van burgerschap te komen. Siwitri Saharso legt dit onderscheid uit aan de hand van de Duitse begrippen Heimat en zu Hause. Heimat verwijst hierbij naar de roots en naar een plek in de verbeelding, terwijl zu Hause verwijst naar een veilige en fysieke omgeving. Waar Heimat refereert aan het communitaristische burgerschapsideaal, lijkt zu Hause een beter vertrekpunt voor een nieuwe discussie over identiteit en burgerschap. Jan Willem Duyvendak benadrukt dat zijn pleidooi voor het recht op feeling at home begrepen hoort te worden niet als een formeel, maar als een moreel recht. Dit betekent dat het een plicht is voor burgers rekening te houden met anderen. Deze verantwoordelijkheid vormt de basis van een nieuwe visie op burgerschap die in de loop van de conferentie vorm aan begint te nemen. ‘Burgerschap als de co-productie van cultuur en gemeenschap’ noemt Pieter Boele van Hensbroek dit. Dit ‘nieuwe burgerschap’ is open en toekomstgericht en legt de nadruk op de gemeenschappelijke vormgeving van de samenleving. Bovendien past het bij een begrip van cultuur als praktijk, culturele actie bijvoorbeeld, en is daarom niet het leren van een eenzijdige versie van de nationale geschiedenis, maar het deelnemen aan het economische en sociale leven. Dit is precies wat verbeeld wordt in Peter Pels’ metafoor van de immigrant. ‘When the stranger arrives, give him food and drinks, but on the third day, give him a home.’ Het subject dat dit nieuwe burgerschap veronderstelt, lijkt een zeer actieve burger die bereid is de confrontatie aan te gaan met de vreemdeling en met zichzelf. Het is bovendien wat Nauta een ‘multipel subject’ noemt: een subject dat in staat moet zijn diverse rollen tegelijk te spelen 72

Sanne Raap – Het vreemde en het eigene (Nauta 2005, 22). De belangrijke vraag is uiteraard: bestaat deze burger? De twijfel hierover bij de deelnemers vond haar weerklank in een alternatief pleidooi voor onverschilligheid. Bart van Leeuwen stelt dat de negatieve connotaties van onverschilligheid onterecht zijn en Baukje Prins ziet in onverschilligheid een vorm van publieke vertrouwdheid waardoor mensen in een grote stad vaak onbewust weten hoe ze met elkaar om moeten gaan. De kritiek op een overspannen verwachting van burgers manifesteerde zich ook in de discussie over de betekenis van tolerantie. René Gabriëls pleitte voor een vorm van tolerantie waar wederzijdse erkenning en respect de basis vormen. Hoe verhoudt zich dit echter tot het recht bepaalde praktijken niet te accepteren? Verschillende deelnemers benadrukten dat tolerantie precies daar nodig is waar sprake is van een gebrek aan waardering voor de ander. Dat hoge verwachtingen een averechts effect hebben, werd ook duidelijk uit Harry Kunnemans pleidooi voor langzame antwoorden op langzame vragen. Het democratische stelsel heeft volgens Kunneman gefaald in de belofte op een steeds betere toekomst omdat de oplossing voor de grote verschillen, die het kapitalisme genereert, gezocht werd in expertise. Samenlevingen buigen zich echter al sinds mensenheugenis over onderwerpen als geweld en moraliteit, en een definitief antwoord op deze problemen kan ook in de eenentwintigste eeuw niet worden geleverd. In navolging van Peter Geschieres opmerking dat er een cooling down van burgerschap moet plaatsvinden, kunnen we dus stellen dat we onze verwachtingen ten aanzien van de oplossingen die de politiek te bieden heeft moeten temperen. Het inzicht dat antwoorden op maatschappelijke problemen niet in hapklare brokken kunnen worden geleverd, benadrukt echter het belang van reciprociteit in de maatschappij zelf. Niet expertise, maar juist conflict is onontbeerlijk voor het ontstaan van nieuwe civiele praktijken. Mark Goodale verwoordde dit inzicht aan het eind van de conferentie met zijn antwoord op de vraag die Chris Huinder, directielid van FORUM, de deelnemers de avond ervoor tijdens het diner had voorgelegd: Hoe zouden we onze rol als sociale wetenschappers moeten opvatten, als water pumpers of als bruggenbouwers? Volgens Goodale kunnen we de eerste optie zien als een poging verschillen te ontkennen, door te eindigen met de conclusie dat we allemaal, zoals Nauta stelde, worden gevormd door het vreemde in onszelf. Bruggenbouwer zijn betekent echter dat we het be-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie staan van conflicten erkennen, waardoor processen van zelfreflectie worden gestimuleerd. Deze zelfreflectie vormt volgens Goodale de kern van onze democratie. ‘Bruggen bouwen’ is om deze reden de beste omschrijving van de taak die wij onszelf, als wetenschappers en als burgers, moeten stellen.

Sanne Raap (1985) is student wijsbegeerte en volgt de onderzoeksmaster Modern History and International Relations aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Literatuur Nauta, L. (2005) ‘Civiele Praktijken’. In: Krisis 3, 11-25. Van Oenen, G. (2010) ‘Volk, Politiek en Filosofie’. In: Krisis 2, 31-34. Van Oenen, G. (2009) ‘Filosofie van de praxis: wat Lolle Nauta (niet) heeft nagelaten’. In: Krisis 1, 87-90.


73

Sanne Raap – Het vreemde en het eigene


DE REDACTIE SONGS OF PHILOSOPHY WAAROVER MEN NIET SPREKEN KAN, MOET MEN ZINGEN

HENKJAN HONING OOHOOHOO ( WHAT A LITTLE MOONLIGHT CAN DO) Henkjan Honing las vier passages voor uit zijn recente boek Iedereen is

muzikaal (Honing, 2009). Krisis, 2010, Issue 3 www.krisis.eu

De lezing openende met ‘Taal en muziek hebben veel met elkaar gemeen. Naast verschillende structurele aspecten, zoals het ordenen van losse elementen (woorden, noten) tot een groter geheel, delen ze een communicatieve functie en zijn het beide unieke, menselijke fenomenen. Vaak wordt gezegd: muziek is een taal. Of zelfs: muziek is een universele taal, een taal die alle taalbarrières overwint. Klopt dat? Of is dat schier overdreven?’

Op vrijdag 1 oktober vierde Krisis haar dertigjarige bestaan als kritisch en empirisch, eigenzinnig en actueel tijdschrift voor filosofie. Tijdens deze feestelijke bijeenkomst spraken filosofen en wetenschappers over muziek in de breedste zin van het woord, het thema was dan ook: ‘Songs of philosophy – waarover men niet spreken kan, moet men zingen’.

De lezing besloot met ‘Kortom: het verwoorden van muziek is geen noodzaak om toch inzicht in het luisteren te krijgen. Waar nog aan toegevoegd kan worden dat met name de aspecten die voor het appreciëren van een muzikale uitvoering essentieel zijn, in de praktijk moeilijk in woorden of symbolen te vangen zijn. Ze zijn in feite onverwoordbaar, waardoor de vergelijking tussen muziek en taal in wetenschapsfilosofisch en methodologisch opzicht onbruikbaar wordt. We doen er dus goed aan de geletterde overeenkomsten tussen muziek en taal te laten voor wat ze zijn. Lang leve “de ongeletterde luisteraar”!’

‘Te midden van het wijsgerige kabaal, de ruis in de academie en het getweet daarbuiten, blijft Krisis trouw aan haar eigen stemgeluid. ‘If you have to ask what jazz is, you’ll never know’, zei Louis Armstrong. Geldt dat niet ook voor de muziek van de filosofie? Krisis grijpt haar jubileum aan om deze vraag te doordenken, en stil te staan bij de betekenis die geluid kan hebben voor de denker, en omgekeerd, wat het denken waard is voor de klanken die het voortbrengt. Acht sprekers zetten de toon, en laten hun gedachten gaan over de techniek van het geluid, de melodie van het denken, het ritme van het verhaal, of gewoon hun favoriete plaat. Daarna mag er gedanst worden.’ Hierna volgen de bijdragen van de sprekers.

74

Honing, H. (2009). Iedereen is muzikaal. Wat we weten over het luisteren naar muziek. Amsterdam: Nieuw Amsterdam Uitgevers, 42-58.


Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie bij het creëren van een ‘logische afbeelding’ van wat er in de wereld zoal het geval is. De irritatie geldt het feit dat het daarbij bleef. ALBERT VAN DER SCHOOT SIE HÄTTE SINGEN SOLLEN , DIESE SEELE !


Binnenkort maakt ze weer haar opwachting in het programma van het Inleidingscollege Esthetica: Susanne K. Langer (1895-1985), de van oorsprong Duitstalige Amerikaanse filosofe die weigerde zich te voegen naar het keurslijf van de analytische filosofie waarin de meeste van haar Amerikaanse collega-filosofen zich hadden laten insnoeren. Dat is haar door haar landgenoten niet in dank afgenomen; veel referenties aan haar werk worden gevoed door een zorgvuldig gekoesterd onbegrip ten aanzien van wat Langer naar voren had gebracht. Haar bekendste boek, Philosophy in a New Key1, verdient om allerlei redenen de aandacht, maar ik concentreer me hier op dat ene hoofdstuk dat buiten het boek om een eigen leven is gaan leiden: hoofdstuk VIII, met als titel ‘On Significance in Music’. Dat hoofdstuk laat zich samenvatten in de uitspraak ‘waarover je niet spreken kunt, daarover moet je zingen’. Zo formuleert Langer het zelf niet; de naam van Wittgenstein komt slechts een beperkt aantal keren in het boek voor, en in Hoofdstuk VIII zelfs helemaal niet. Maar daarmee doet ze geen recht aan deze belangrijke bron van inspiratie én van irritatie. De inspiratie geldt Wittgensteins aandacht voor de mogelijkheden en de begrenzingen van de rol die taal kan spelen 75

Ondanks die irritatie is er in het hele boek geen spatje rechtstreekse kritiek op Wittgenstein te vinden. Hij wordt respectvol geïntroduceerd in hoofdstuk IV, waarin Langer het onderscheid vastlegt tussen de discursieve vormen van de taal en de presentatieve vormen van al die andere soorten van symbolen waarvoor ze in haar boek de aandacht vraagt. Ze sluit zich voor wat de taal betreft geheel aan bij Wittgensteins afbeeldingstheorie en citeert met instemming uit de Tractatus. De relatie tussen structuren in de taal en structuren in de werkelijkheid is ook voor haar een kwestie van logische analogie (82). Zelfs Carnaps uitwerking van de logische syntaxis van de taal2 krijgt nog een schouderklopje mee, evenals Russells ontmaskering van ‘other people’s [!] metaphysics’ (84)3. Het is de verdienste van deze denkers dat ze hebben laten zien dat in de formulering van metafysische vraagstellingen iets aan de wereld wordt opgedrongen dat in feite een rechtstreeks gevolg is van de wijze waarop we in de taal (waarin zulke metafysische vraagstellingen geformuleerd worden) een logische projectie van die wereld tot stand brengen. ‘The discovery marks a great intellectual advance’ (85). Maar na deze gulle complimenten neemt Langer beleefd afscheid. Want al dit commentaar betrof de grenzen van de taal – of, in haar eigen terminologie, de grenzen van de discursieve symboliek. Maar de grenzen van mijn taal zijn allesbehalve de grenzen van mijn wereld: ‘There is an unexplored possibility of genuine semantic beyond the limits of discursive language’ (86). En daarmee opent Langer de deur naar het domein dat in hoofdstuk VIII centraal komt te staan, het domein van de presentatieve symboliek. Want dat het in dat hoofdstuk voortdurend over muziek gaat is niet het uitgangspunt, maar het gevolg van haar focus op betekenis die de taal te boven gaat. Langer signaleert al in 1942 wat pas een halve eeuw later gemeengoed zou worden, namelijk dat het in de kunst niet zozeer om schoonheid en genot als wel om betekenis gaat. En als er sprake is van betekenis, dan is er sprake van tekens die op een of andere manier fungeren als drager van die betekenis. Hoe krijgen die tekens dat voor elkaar? Door een symbolische

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie vorm te zijn, dat wil zeggen door in hun formele verschijning iets op te roepen dat die verschijning zelf te boven gaat. Hier toont ze zich schatplichtig aan die andere bron van inspiratie, die ze na zijn vlucht uit het antisemitische Europa in New York had leren kennen en met wie ze tot zijn overlijden in 1945 nauwe banden onderhield: Ernst Cassirer. Philosophy in a New Key is dan ook te lezen als een vervolg op Cassirers Philosophie der symbolischen Formen (1923-1929). Maar waarom dan zoveel nadruk op muziek, als het eigenlijk om die symbolische vormen gaat? Omdat muziek, meer dan welk ander medium ook, een oneindig rijk arsenaal aan potentiële betekenaartjes tot haar beschikking heeft. Muzikale morfemen, die van tevoren nog geen betekenis ‘hebben’ en juist daardoor allerlei betekenissen kunnen ‘krijgen’. Als ergens de middelen te vinden zijn om daar waar Wittgenstein het spreken verbiedt niet met stomheid geslagen te zijn, dan is het wel in de muziek. ‘Sound is the easiest medium to use in a purely artistic way. Music (…) is pre-eminently non-representative even in its classical productions, its highest attainments. It exhibits pure form not as an embellishment, but as its very essence’ (209). Wat muziek bij uitstek niet heeft zijn die betekenaars die het de taal mogelijk maken ons adequaat te informeren over de toestand in de wereld. Het ontbreekt de muziek immers aan namen voor dingen, zodat bij de goede verstaander die dingen in gedachten zouden worden ingevuld wanneer de namen eenmaal correct verstaan zijn. Muziek wordt gekenmerkt door spanning en ontspanning, ze presenteert patronen die in hun dynamiek een zekere gelijkenis vertonen met de formele kenmerken van onze emoties, maar muziek is geen taal, ‘for it has no vocabulary’ (228). Dat hoeft ook niet, want het gaat er in de muziek niet om dat we worden geïnformeerd over feitelijke gebeurtenissen, maar dat er gevoelens worden verklankt. Zodat het horen van die klank door de herkenning van die formele kenmerken een gevoel kan ‘articuleren’, of kracht kan bijzetten. Muziek kan niets beweren over gevoelens, maar ze laat zich daardoor niet het zwijgen opleggen. Ze kan die gevoelens immers wel heel indringend tot klinken brengen, en ze kan hun impact genadeloos onthullen. En dat heeft muziek dan weer voor op taal: ‘music articulates forms which language cannot set forth’ (233).

76

Albert van der Schoot – Sie hätte singen sollen, diese Seele! In het stramien van deze uiteenzetting blijft Langer verbluffend trouw aan het model dat ze eerder alleen voor de talige symboliek leek te willen aanvaarden, het model van de logische analogie. Wat muziek presenteert is niets meer of minder dan een logische expressie – niet van feiten, maar van het gevoelsleven. Haar vasthouden aan dat model is eigenlijk verrassend. Veel beter dan Wittgenstein zelf, zo blijkt uit haar inleidend hoofdstuk, was Langer immers in staat zijn ‘metafysische hypotheses’ in een historische context te zien; de context namelijk van een empiristische denkwijze die zich een rol heeft aangemeten die ze gedurende het grootste deel van de filosofiegeschiedenis heeft moeten ontberen. Empirische ervaring was onbetrouwbaar, zo meende een groot deel van de Griekse filosofen, en hun latere volgelingen hebben dat eeuwenlang nagezegd. De zintuigen misleiden ons en alleen in de zuiverheid van het denken is de Waarheid te vinden. Pas tijdens de verlichting werd het empirisme een leidende doctrine, die haar kentheoretische legitimatie ontleende aan het feit dat Britse filosofen andere vragen begonnen te stellen dan de vragen die Descartes beantwoord had. Dat empirisme is in de twintigste eeuw uitgelopen op het positivisme; en positivisme, ‘the scientist’s metaphysic’, stelt geen kentheoretische vragen meer: ‘it rejects problems, not answers’ (14). Bij deze metafysica hoort het geloof in de feiten waar Wittgenstein de logische analogie van onderzoekt. In de Tractatus presenteert Wittgenstein een filosofie die pas mag beginnen als het denken allang voorbij is – of, erger nog, nooit heeft plaatsgevonden. Het denken dat iets meer pretenties heeft dan het logisch afbeelden van standen van zaken wordt immers uitgesloten. Voor de verwondering, voor het voorzichtig aftasten van de obstakels die het onderzoekende denken onderweg ontmoet, voor het langzaam over de tong laten rollen van alles wat niet wel of niet het geval is – daarvoor dient de lezer van de Tractatus zich te wenden tot de afdeling mystiek. Wittgenstein ‘denkt’ dat denken meteen helderheid schept: ‘Wat gedacht kan worden, kan helder worden gedacht’ (4.116). Maar wat is zulk denken anders dan registreren, of proces-verbaal opmaken? Voor de activiteiten die Wittgenstein ons verbaal toestaat heb je helemaal geen filosofie nodig – daar kunnen we hem wel gelijk in geven. Gelukkig kunnen we zingen, dansen, springen, fluit spelen enzovoorts, en het is mooi dat Langer als het ware verder denkt waar de Tractatus ophoudt en ons toch nog een

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie presentatieve logica aanbiedt, waardoor ook het gevoelsleven over een symbolische vorm van expressie kan beschikken. Maar klopt die tweedeling wel? Van alles wat een mens in het dagelijks leven zoal met taal doet is het vaststellen van feiten een verwaarloosbaar randverschijnsel, en bij de meeste standen van zaken die we tegenkomen nemen we niet eens de moeite om ze in taal om te zetten. Maar juist bij al die zaken, waarover Wittgenstein ons het ‘spreken’ wil verbieden, kunnen we de taal niet missen – de visboer niet die zijn waar aanprijst, de moeder niet die haar kind de grenzen van zijn wereld bijbrengt, en de verliefde puber niet die het tóch probeert te zeggen, ook al krijgt-ie het niet uit z’n keel. En vooral: de dichters niet, en de filosofen. Langer heeft gelijk wanneer ze stelt dat muziek van alles kan waartoe de taal niet in staat is. Natuurlijk kunnen we nog altijd zingen als we denken niet meer te kunnen spreken. Maar hoe zou de wereld eruitzien als we in alle domeinen die het empirisch proces-verbaal overstijgen het spreken het zwijgen zouden opleggen? Het is doodzonde dat zo’n scherpe kop als Wittgenstein erin geslaagd is een groot deel van de filosofen van de twintigste eeuw in gijzeling te houden. Ik heb het natuurlijk nog steeds over ‘Wittgenstein I’, de Wittgenstein van de Tractatus. Zelf heeft hij zich overtuigend gerehabiliteerd door zich in zijn latere leven – anders dan zijn oorspronkelijke bedoeling was – alsnog aan de filosofie te wijden. Maar dat was pas mogelijk toen hij ging doen wat hij zichzelf en ons in de Tractatus verboden had, en dat hij die stap gezet had is pas in de laatste decennia in bredere kring doorgedrongen. De Tractatus was gericht op een wereld die uitsluitend uit standen van zaken bestaat. Maar het zal de dichter een rotzorg zijn of die kat nou wel of niet op de mat zit. Straks staat het beest op, rekt zich eens lekker uit en gaat ergens anders zitten. En als het toevallig de kat van meneer Schrödinger is, dan draait ze haar poot er niet eens voor om, om tegelijk wel én niet op de mat te zitten. Katten zijn wijze dieren en als zij de tijd rijp achten om de mens weer eens een lesje te leren, dan zijn ze niet te beroerd om erop te wijzen dat het idee van een wereld die bestaat uit standen van zaken die onafhankelijk zijn van menselijke observatie en interpretatie 77

Albert van der Schoot – Sie hätte singen sollen, diese Seele! een onzinnige fictie is, niet minder illusoir dan de wereld van de platonische ideeën. Als het geloof in zo’n wereld wordt beleden, horen we op de achtergrond de bulderende lach van die andere Duitse anti-filosoof, die net als Wittgenstein ook na verloop van tijd zijn eigen eerste boek heeft bekritiseerd. In zijn Versuch einer Selbstkritik schrijft Nietzsche, vijftien jaar na de publicatie van Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik: ‘Heute ist es mir ein unmögliches Buch, – ich heisse es schlecht geschrieben, schwerfällig, peinlich, bilderwüthig und bilderwirrig, gefühlsam, hier und da verzuckert bis zum Femininischen, ungleich im Tempo, ohne Willen zur logischen Sauberkeit [!].’ 4

Logische Sauberkeit, jawel. Dit is nog steeds Nietzsche met zijn Selbstkritik, geschreven enkele jaren voordat Wittgenstein geboren werd. Maar waartoe leidt dat verlangen naar logische zuiverheid, als we af mogen gaan op wat Nietzsche vervolgens in dionysische vervoering uitroept (mijn cursivering): ‘Hier sprach – so sagte man sich mit Argwohn – etwas wie eine mystische und beinahe mänadische Seele, die mit Mühsal und willkürlich, fast unschlüssig darüber, ob sie sich mittheilen oder verbergen wolle, gleichsam in einer fremden Zunge stammelt. Sie hätte singen sollen, diese “neue Seele” – und nicht reden! Wie schade, dass ich, was ich damals zu sagen hatte, es nicht als Dichter zu sagen wagte!’

Albert van der Schoot studeerde muziekwetenschap en filosofie aan de Universiteit van Amsterdam, en muziekpedagogiek aan de Ferenc Liszt Academie in Boedapest. Hij doceert esthetica en cultuurfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam, en muziekfilosofie aan de Universiteit Antwerpen. Verder is hij verbonden aan het lectoraat Theorie in de Kunsten van ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten.



1 Hier geciteerd naar de negende druk van de derde editie, Cambridge, Mass. (1976 [1942]). De paginanummers in de tekst verwijzen naar deze uitgave. 2 R. Carnap, (1935) The Logical Syntax of Language. (Londen 1935). 3 De tekst die ze hier aanhaalt komt uit B. Russell, (1929 [1918]) Mysticism and Logic. (New York 1929, oorspr. 1918), p. 109. 4 F. Nietzsche, (1886) ‘Versuch einer Selbstkritik’, in de heruitgave (1886) van Die Geburt

der Tragödie aus dem Geiste der Musik (1872).

78

Albert van der Schoot – Sie hätte singen sollen, diese Seele!


RUTH BENSCHOP CELLOVRAGEN


zitten. Zachtjes werden mijn lijf, mijn benen, mijn handen zo neergezet dat de cello ertussen paste. Zo houd je de strijkstok vast. Doe maar. Neerleggen en strijken. Het eerste geluid dat ik maakte, ontlokte aan hen een enorm enthousiasme. Het klonk kennelijk niet heel slecht. Ik was trots en zij opgetogen om mij te zien zitten in een wereld die hen heel dierbaar was. Tegelijkertijd zocht ik een manier om niet alleen lezend, kijkend of denkend gevoel te ontwikkelen voor mijn onderzoek. Ik zocht naar manieren om te begrijpen waar klankkunst over ging, hoe deze zich verhield tot muziek en welke rol het luisterende publiek had. Veel van de literatuur die ik las ging over de verhouding tussen het live bespelen van muziekinstrumenten en het maken, opnemen en afspelen van muziek en geluid. Dus ging ik op celloles en van die eerste periode hield ik een klein dagboekje bij, waar ik hier uit put.

Het geluid van de cello. Ik luister er graag naar. Dat deed ik eigenlijk altijd al. Maar het was een sluimerende liefde. Bovendien, ik was een echte popmuziek puber: eigenlijk iets te jong voor nog goeie David Bowie, net op tijd voor het afscheidsconcert van TC Matic in Paradiso, en elke week natuurlijk swingen in de Klikspaan op Shriekback en De Div. De cello was een representant van een wereld die niet de mijne was. Te bewonderen op afstand. Toen gebeurden er twee dingen die me naar de lokale muziekschool brachten: ik begon aan een onderzoek naar klankkunst en de rol van opnametechnologie en ik kwam thuis bij vrienden die een cello in de huiskamer hadden staan. Het was na het eten en we hadden gekletst over de kinderen, de vakantie, werk, onderzoek en over die cello. Ik durfde eigenlijk niet, maar ging toch 79

Om te beginnen had ik een instrument nodig. Ik kon via via een cello huren van een dame en ging hem ophalen. Zij speelde al haar hele leven en was geamuseerd over mijn vragen. Hoe moet ik hem vervoeren? Hoe ervoor te zorgen? Moet hij thuis in een hoes staan of juist niet? Ik voelde me geïntimideerd door de status van de klassieke muziek die ik zo op de fiets mee naar huis kon nemen. Hij was niet gestemd, zei ze. Toen ik ’s avonds voor het eerst ging zitten probeerde ik dat te horen, maar voelde me zonder coördinaten om het te kunnen beoordelen. Na mijn eerste lessen probeerde ik keer op keer te leren voelen hoe ik mijn vingers, mijn hand moest houden. Ik voelde spieren waarvan ik niet wist dat ik ze had. Ondertussen moest ik ontspannen. Ik zei tegen mezelf: schouder naar beneden. Strijkstok laten vallen. Relax. Soms trilde het geluid dat ik maakte verschrikkelijk mee met mijn onstabiele, proberende arm. Maar dan ineens viel ik in een moment waarop het vanzelf ging en ik dat ook even kon horen. Het ging eigenlijk best lekker, dacht ik, maar na een tijdje bleek mijn duim overstrekt en voelde mijn cello ineens weer moeizaam en vreemd. Verwoed vertelde ik mezelf te ONTSPANNEN!

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Een beginneling zijn is een pijnlijke ervaring. Maar, zoals elke etnograaf weet, leveren die eerste genante stappen een schat aan relevante vragen over de wereld die je betreedt. Mijn prille weken op celloles toonden me hoe esthetiek een heel zweterige werkelijkheid kan hebben. En ik vroeg me van alles af. Hoe je je inspant om te ontspannen. Hoe een musicus criteria ontwikkelt voor goed spelen. Hoe gecoördineerd bewegen en luisteren elkaar afwisselen. Wanneer je als speler vaardigheid krijgt en weer verliest. Minstens zo informatief en pijnlijk moet de ervaring zijn van diegene die een vertrouwde wereld moet verlaten. Richard Sennett schrijft prachtig over zijn ‘exit from the musical garden’ (in: Bull & Back 2003, 481). Hij was als kind een begaafd cellist tot het moment dat hij, een jaar of 13-14, begon op te treden. Wat steeds als vanzelf was gegaan – het spelen van vibrato bijvoorbeeld – werd ineens moeilijk. Met zijn worsteling om zijn podiumangst te bedwingen, kwam echter een nieuw inzicht. Hij beschrijft het wederkerige proces dat plaatsvindt tijdens een optreden. De musicus die iets uitdagends moet doen, de urgentie die daarin doorklinkt, de ontspanning die ontstaat als de speler het risico neemt. Sennetts podiumangst leerde hem over de wisselwerking tussen cello en speler. Een goed optreden kon ontstaan tussen de materiële weerstand van de cello en het gedisciplineerde lichaam van de speler. Ik nam mijn beginnersellende en Sennetts podiumangst mee naar mijn onderzoek. In 2007 deed ik veldwerk op de semipublieke binnenplaats voor de ingang van museum Boymans van Beuningen in Rotterdam. Daar werd Edwin van der Heides werk Pneumatic Sound Field opgebouwd. Dit werk bestaat uit een soort metalen pergola van ongeveer 10 bij 20 meter waar mensen onderdoor kunnen lopen. Aan het frame hangen kleine pneumatische ventielen die door Van der Heide digitaal worden aangestuurd. ‘Niet direct bespeeld natuurlijk’, legt hij uit. ‘Het is een partituur voor de ventielen die wordt afgespeeld.’ De installatie was dus niet interactief, maar dat wisten de meeste mensen die langskwamen niet. Ik heb een aantal dagen geobserveerd en geïnterviewd op die binnenplaats.

80

Ruth Benschop – Cellovragen Hoe klonk Pneumatic Sound Field? Uit mijn veldwerknotities: Een elektronisch geluid, kwetterend, regen of hagelstenen. Golven die door de installatie heen bewegen. Een hard, agressief geluid, snel en even zo ritmisch dat je bijna gaat dansen. Soms heftig en overal en dan ineens heel erg ergens. Een zwaar, brommend geluid en dan iets flakkerends, vegends: een felle regenvlaag of een vliegtuig. Nu heel vol als een brullende motor. Hysterisch als een zwerm wilde bijen. Het geluid spoelt over me heen en baant zich een weg in mijn oren. Ik hoef er niet naartoe, het komt naar mij. En dan stopt het en is de stilte bijna tastbaar, met opeens hele echte vogels die dichtbij zingen.

Pneumatic Sound Field klinkt dus nogal. Maar luisterden mensen? Een vrouw met een kinderwagen liep zonder haperen al telefonerend recht onder de installatie door, zonder blijk te geven dat ze überhaupt iets merkte. Zij luisterde duidelijk niet. De meeste mensen deden zoiets: ze liepen eronderdoor en stopten ineens, bleven staan, keken naar boven en bewogen weer verder. En dat verschillende keren. Soms ineens springen of dansen. Uitbundig bewegende lichamen of juist heel voorzichtig tastende voetstappen. Blikken van onbegrip, van alerte inspanning en soms ineens een tevreden glimlach. Mensen vertelden me dat ze probeerden te achterhalen wanneer en hoe het geluid reageerde op hun bewegingen. Net als mijn cello en ik zochten deze mensen met hun doelbewuste bewegingen naar wat werkte en wat niet. En net als ik spitsten ze steeds tussendoor hun oren om te horen wat het effect was van hun bewegingen. Sommigen dachten dat de installatie te bespelen was door te variëren met het aantal mensen dat zich eronder bevond. Ja, zeiden ze bijvoorbeeld, nu is het hard en er staan ook heel veel mensen onder, terwijl toen ik aankwam zag ik niemand staan en hoorde ik ook niks. Naar Pneumatic Sound Field luisterde geen publiek. De installatie zette toeschouwers in de positie van de beginnende musicus: zij probeerden te spelen. En net als aanvankelijk mijn cello en ik was daar weinig interactiefs aan … Ze zochten naar manieren om te ontdekken hoe ze eigenlijk speelden en of ze het goed deden. Ze testten speelmethoden en probeerden de wisselwerking met het instrument te controleren en te

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie betrappen. Klankkunst, zo leerde ik van mijn prille cellolessen, Richard Sennetts podiumangst en het veldwerk in Rotterdam, daar luister je niet naar. Pneumatic Sound Field noopte tot spelen en tot etnografisch denken over spelen.

Ruth Benschop werkt als senior onderzoeker bij het Lectoraat Autonomie en Openbaarheid in de Kunsten, Hogeschool Zuyd, te Maastricht. Daar probeert ze haar achtergrond in wetenschaps- en techniekonderzoek te vertalen naar de kunsten. Ze houdt zich onder meer bezig met etnografisch onderzoek van en door kunstenaars en met artistiek onderzoek.

Literatuur Richard Sennett (2003) ‘Resistance’. In: M. Bull & L. Back (red.) The

Auditory Culture Reader. Oxford, New York: Berg, 481-484.


81

Ruth Benschop – Cellovragen


MELANIE SCHILLER CAN SOUND BE NOISE? SOME THOUGHTS ON POP MUSIC , RESISTANCE AND NATIONALISM

particularly the past war, was left unmentioned, a society mostly dominated by silence. In terms of popular music two paradigms were prevalent: the sound of light-hearted, inoffensive German Schlager music on the one hand and (often rather poor) imitations of Anglo-American genres like Rock’n’Roll in the fifties and UK Beat music in the sixties on the other. Think for instance of Peter Kraus as the ‘German Elvis’ and The Lords as the ‘German Beatles’.

In my contribution to the reflections on entanglements of philosophy and music, or the music of philosophy, I propose (and will not answer) the question of sound as ‘noise’. Can sound be ‘noise’? I will explore the issue of im/possible sonic resistance by looking at a case of music that does indeed try to break with a silence (the ‘unspeakable’) yet not by singing about it, but rather with sound as a means of subversion. To make it more concrete: the example I will give for exploring the issue of sound as noise and resistance is West Germany in the late 1960’s.

Against this backdrop different groups of people and musicians felt increasingly dissatisfied with the folk’s persistent refusal to address the nation’s past and with the generic constraints of Anglo-American popular music structures. In different places all over Germany they started to explore the possibility of making music and use sound as a means of expressing their discontent with the contemporary social conditions in terms of silencing the past and ignoring the fact that the nation was still partly run by Nazis. John Weinzierl, founder of the band Amon Düül II explains: ‘We didn’t have the guns or tools to chase (the old Nazis) away. But we could make music and draw (an) audience; we could draw more people with the same understanding, the same desires’1. Simultaneously, the limitations of Anglophone pop music were perceived as highly constrictive. I quote Irmin Schmidt (of the band CAN): ‘The point was, that here in Germany the dominant belief was that one has to play like the English or the Americans in order to be taken seriously as a Rock-, Pop-, or Beat musician. When we started out, the critics said: ‘they cannot play properly’. We said: right! We don’t want to play like the English or the Americans. We also don’t destroy structures, we just create our own.’2 The intended resistance was therefore a double one: they wanted to subvert a silenced Germany with the means of sound, and simultaneously transgress the restricted understanding of an Anglo-American dominated concept of pop music. John Weinzierl sums it up as follows: ‘We tried very hard not to be Anglophonic and not to be German’.

For an understanding of the concrete resistance at hand, it is essential to know (at least) two specific contexts: the denazification project of the western Allies in post-war Germany has proved to be rather unsuccessful, many key positions in society, like teachers and judges, were still (or again) occupied by former Nazi leaders; generally speaking history and

But what is meant by ‘create new structures’? In musical terms, they experimented with sounds, with creative uses of traditional – and inventions of new (electronic) – instruments such as synthesisers or objects that would not be regarded as musical instruments in the narrower sense. They refused to follow traditional pop musical structures like the sec-


The motto Krisis chose for its 30th birthday is, with a playful reference to Wittgenstein, ‘waarover men niet spreken kan, daarover moet men zingen’. Following this wonderful idea to creatively investigate connections between music and thinking in the course of a celebration, I nevertheless would like to add a question mark after the night’s motto.

82

Krisis Journal for contemporary philosophy tional form of verse and chorus and the common length of a song of, say, three minutes. Their songs could be ten, twenty minutes long; even one entire side of an LP could consist of one single song. Many of their experiments were based on improvisation and chance, and hence the songs could differ with every performance. Finally, many musicians would explore the margins of music, sound and literal noise. Before proceeding with elaborating on the success of their anti-nationalist project, I want to take a step back and quickly question the very possibility of resistance in the first place. Therefore I would like to briefly introduce some ideas of French philosopher Michel Serres about ‘noise’. Serres refers to resistance as noise and describes it as chaos, as disturbing the order but therefore also as the source of the new. (‘noise is always there to invent a new music and new harmonies’3). When Serres refers to a new music he speaks in metaphorical terms, but since I am interested in the possibility of sound as a medium of resistance, his take on noise is very interesting. According to Serres, noise is the unpredictable element that constantly destabilizes a system; it interrupts and corrupts it. But because noise is part of communication, it can never be eliminated from the system entirely4. Since noise (resistance) is an integral part of any working system, in fact a necessary element, Serres concludes that dysfunctioning is essential for functioning and that the system actually only works because it does not, as he phrases it. So one could say that noise is an inherent part of that, which it aims to resist. After briefly sketching the complexity of the (im)possibility (and simultaneous necessity) of noise (resistance) for, against and within a system, I would like to turn back to my music example. The aware reader may have noticed that the musical genre I have been writing about is ‘Krautrock’, a genre that literally experimented with noise and the constraints of what was traditionally considered to be (good) music. The label ‘Kraut’ is an invention of the British music press, and of course refers back to the expletive ‘Krauts’ for German soldiers in the Second World War. Per definition the genre labelling therefore links the music to the nation of its origin: Germany. This illustrates how the music of Krautrock released during its most productive years (roughly 1968-1974) from the very beginning was closely associated with Germany and German-ness, yet mostly out83

Melanie Schiller – Can Sound be Noise? side of Germany itself. The strong, monotonous rhythm of a band like CAN was considered, and is often described as ‘very German’. Many of the bands combined under the Kraut umbrella became in fact soon successful in Britain or elsewhere, but often remained as underground subculture at home. Particularly due to their international success (and the lack of a domestic break through), Krautrock became internationally known as the most and, only ‘original’, German genre in pop music (well, maybe with the exception of Schlager). So the Kraut musicians started out objecting to Germany and ended up as icons of German-ness. Now the question if sound can be noise and therefore a medium of resistance remains unanswered. Is any attempt to disturb a system doomed to end up supporting it? Will every initiative to overcome nationalism automatically result in reinforcing that which it aimed to oppose? And is music a medium that is capable of functioning as resistance? It is understood that within the scope of this text, it is impossible to consider all aspects of the issues at hand. But in order to approach these questions in a more tangible way, I suggest to explore a concrete example of sonic resistance. Therefore I will discuss the song ‘Soup’ by CAN. The band CAN formed in 1968 in Cologne, West Germany, and has become known as one of the most influential Kraut rock bands (Joy Division, David Bowie and Sonic Youth are just a few to name CAN as a major influence on their music). This is mostly due to their unique way of transcending the contemporary mainstream and incorporating minimalist and world music elements into their experimental music. Their ‘instant compositions’ as co-founder Holger Czukay calls their improvisationbased avant-garde-sounding music, are heavily dependent on a monotonic and driven rhythm (created by renowned drummer Jaki Liebezeit) as well as an unconventional sound. While trying to explore new musical structures, they were inspired, amongst others, by Asian and African music, although the band is eager to clarify that they did not try to ‘imitate’ those styles, but rather to treat them with great respect and acknowledge the distance they actually had from them. Irmin Schmidt explains: ‘(…) using ethnic music we are not bringing it home like a tourist. We just make clear that we use it but with a distance and the irony because it's irreproachable (…) We just use it with a great respect and the respect

Krisis Journal for contemporary philosophy means to respect the distance you have to it.’ And ‘we are not born in the jungle of Borneo and we are not born somewhere in Asia or in Africa. We are German.’ (…) ‘With all the consciousness and all the memory and all the knowledge that we were born in a country like Germany where the whole cultural development had been cut with the Nazi time and the whole tradition had been destroyed, like the towns, culture was destroyed and you had to start with something totally different. So we had to start from somewhere else so our music was maybe the first German music which truly referred to our situation – born in a field of ruins.’5 Although CAN’s music contains vocals, they consider themselves to have been an instrumental group. The lyrics were mostly ‘associations rather than straight storytelling’ and singer Damo Suzuki ‘has his own kind of strange personal Dada language (…) the singer's voice was used as another instrument and not to tell you a story and get a message to the people via lyrics.’ So explicitly being rooted in a post-war German context CAN incorporate international influences without adapting to the Anglo-American standards of pop music. They refuse to tell a linear story, musically and lyrically. CAN’s narration of German-ness is contrapuntal; they sonically deconstruct Anglo-American pop music traditions, a lineal German-ness and even their own music. Their third studio album, released in 1972, is called Ege Bamyasi, a reference to the influence of Turkish musical elements on their sound. The album (like all the other ones) is not a coherent piece of music; it is rather a fractured, multifaceted product that repeatedly contradicts its own rules. The song ‘Soup’ is a fine and telling example. It is the fifth on the album, the second song on the B-side of the LP as it was originally released. In its full version the song is 10:25 minutes long and marks a radical break in the flow of Ege Bamyasi. Without wanting to imply that the preceding songs form a homogeneous entity, it is nevertheless this song which most radically ruptures the album’s fragile consistency. ‘Soup’ begins with what sounds like fizzling sounds and a soft drum rhythm before incomprehensible vocals fade in and shape a fuzzy intro of 1:30 minutes length, before the songs moves into its second phase, more resembling a ‘traditional’ rock song including guitars, drums, bass, vocals and electronic sounds. Another two minutes into the song most instruments fade out and only the rhythm section and spherical synthe84

Melanie Schiller – Can Sound be Noise? siser sounds are audible, accelerating until a hysterical ‘heartbeat’ and hyperventilating ‘breath’ seem to be left, a sonic state of panic that finally tumbles and collapses in the exact middle of the song. A moment of silence follows before the song breaks out into a monstrous, disturbing noise accompanied by moaning vocals (transforming into gibberish sounds) by Suzuki, continued by a few minutes of what seems to be pure, unstructured, un-rhythmic electronic noise, at times resembling screams of fear, pain or panic. At 7:25, so two-thirds into the song (just like ‘Soup’ is two-thirds into the album), a silence appears, again, then filled by a siren (or chainsaw?)-resembling sound leading into a dark explosive noise (again, gibberish vocals). Slowly the song seems to be re-build (drum beats like hammer strokes), it is speeding up until resulting in what sounds like glass breaking- the song reaches another moment of radical fracture, followed by seconds of silence. Finally, partly exotic sounding instruments are reintroduced without a clear structure, rather chaotic noises and cryptic gibberish sounds, intonated as if telling a story or energetic preaching, but without comprehensible content. Shortly before the ending synthesizer sounds distantly resemble the sounds of a distorted (church?) organ and finally a few seconds before the end the song seems to ‘be dropped’ yet again (marked by singular drum beat) and finally completed with a sonic punch line and a concluding drum/high-hat beat fanfare. The song clearly breaks with Anglo-American pop musical structures and at times seems to resemble literal noise more than actual music. It sounds like an outcry, at times desperate and angry, yet always energetic in its rhythm. When thinking back to Serres’s comments about noise and its necessity for a system to function, a short investigation into the ‘journey’ of CAN’s music is insightful. At first sight, the fact that Krautrock became ‘the most German genre of all’, per definition German and therefore obviously failed at its attempt to be ‘not German’. But, when taking a closer look at the aftermath and the bigger picture, things look different. It is pretty unanimously declared that Krautrock as a genre was pioneering and therefore became, as mentioned before, profoundly influential on modern music, including German and international pop music. The fact that CAN is named as inspiration by bands like Talk Talk and Brian Eno, serves as an indication of having succeeded in one way at least: Krautrock may not have overcome German-ness, but it has succeeded in (partly)

Krisis Journal for contemporary philosophy changing popular music structures; its innovative ideas travelled worldwide and can still be traced in many of today’s (Anglo-American!) productions. Following the Kraut’s traces of influence a bit further, their noise in the system of international pop music actually travelled far and finally returned back to Germany. Sonic Youth singer Thurston Moore declares that ‘CAN were our clarion call, our initiation to our future’6. Sonic Youth, in turn, are often referred to as influence on younger, German, bands. Tocotonic for example, a contemporary rock band from Hamburg, repeatedly name them as one of their major inspirations. In 2005 Tocotronic release a single called ‘Aber hier leben, nein Danke!’ (‘But living here, no thank you’), which is a deliberate reaction against a new popular German nationalism emerging in the first half of the 2000’s. The song is a rock song, heavily monotonous and repetitive in its sound and rhythm (both the Krautrock trace of monotonic beat, repetitive loops and experiments with song structures as well as Sonic Youth’s sound are evident). Tocotronic’s intention with ‘Aber hier leben, nein Danke!’ is in fact very similar to that of the Krautrockers: they want to express their discontent with ongoing silencing of the German war crimes and a celebration of a new positive self-confidence (a novel light-hearted happy-go-lucky German-ness was frequently promoted during the early 2000’s), by means of music. It seems like Kraut has come a long way back to its origin – sound experiments against nationalism. Now finally the question if sound can be noise is admittedly still not sufficiently answered. Yet, after looking into concrete manifestations of sound intended as resistance, and so in Serres’s terms as noise, within different systems, (pop music and nationalism), an answer seems to be postponing itself. It should probably focus on the result of resistance, the effects it brought about – did the sound of Krautrock break with the silence in Germany regarding the recent war history? Did it create new musical structures? But then again, it is inherent in Serres’s concept of noise that its effects are unpredictable. Therefore a clearly intended resistance that fully succeeds in its objectives may not be qualified as noise because it would in fact lack the element of chaos. Therefore, in order to decrease the presupposed definitiveness as implied in my original question ‘CAN sound be noise?’, I suggest to rephrase it in a way that the question itself 85

Melanie Schiller – Can Sound be Noise? leaves more space for the unpredictable, chaotic ways in which sound may travel, and end with the question ‘CAN sound become noise?’.

After completing a Research Master in Media Studies at the University of Amsterdam, Melanie Schiller worked for the German independent record label ‘Tapete Records’ and for the Hamburg-based online music television station yoomee.tv. She is now a Lecturer at the Department of Media Studies of the University of Amsterdam and currently pursuing a PhD in popular music analysis for the Amsterdam School of Cultural Analysis (ASCA) which has the working title ‘German national identity in popular music from 1945-now’. Her main research interests therefore include popular culture and popular music in particular, nationalism and Germany, but also gender and queer studies. This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

1

Krautrock: The Rebirth of Germany. Dir: Ben Whalley, 2009.

2

ibid.

3 Michel Serres, Lawrence R. Schehr. ‘Noise’. SubStance, Vol. 12, No. 3, Issue 40: Determinism (1983), University of Wisconsin Press. p. 58 4

Michel Serres. The Parasite. Trans. Lawrence R. Schehr. John Hopkins University Press, 1982. p. 12. 5

Interview with Irmin Schmidt by Chris Hollow. Sand Pebbles' fanzine, 2004: (http://www.brella.org/sandpebbles/Can.htm). 6

Thurston Moore in: CAN – The Documentary. Dir: Rudi Dolezal, Hannes Rossacher, 1999.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Hij was door het donkere jongetje uitgescholden voor vuurtoren of zoiets. Maar daar kwam ik later pas achter. SAKE VAN DER WALL

Dat klinkt niet heel filosofisch. Nee.

FILOSOFEREN ZONDER DAAR VERDER BIJ NA TE DENKEN EEN INTERNE DIALOOG

Heb je nog andere voorbeelden?


Wat?

Even denken. Niet direct. Misschien ... Wat? Misschien moet ik op een andere manier proberen om te ervaren wat de ‘muziek van de filosofie’ is en moet ik hier gewoon iets voorlezen. Gewoon, een filosofische tekst. (Haalt de Nederlandse vertaling van de Kritiek van de zuivere rede tevoorschijn)

Een filosofische tekst?Hier op het podium? Ja.

Vergeet niet dat we op een feest zijn. Zullen we het dus wel een beetje feestelijk houden? Om te beginnen moet ik iets over mijzelf vertellen. Ik praat soms in mezelf. Dat komt, misschien, doordat ik te veel in het late werk van Wittgenstein heb gelezen.

Maar ik wil juist een filosofische tekst voorlezen omdat ik niets van het feest begrijp. De titel van het feest luidt ‘Songs of philosophy – waarover men niet spreken kan, moet men zingen’, en in de uitnodiging wordt dat op een raadselachtige manier toegelicht. Ik citeer: ‘“If you have to ask

Wat was je eerste filosofische ervaring?

what jazz is, you'll never know”, zei Louis Armstrong. Geldt dat niet ook voor de muziek van de filosofie?’

Wat?

Je eerste filosofische ervaring. Ik heb geen idee.

Maakte het zoveel indruk? Blijkbaar.

Weet je het echt niet? Even denken. Het schijnt dat ik op de basisschool nogal veel met rechtvaardigheid bezig was. Toen een roodharig vriendje van me een bruin vriendje van me uitschold voor rare aap, heb ik het roodharige jongetje een klap gegeven.

Waarom deed dat roodharige jongetje dat? 86

De ‘muziek van de filosofie’, dat kunnen we volgens mij op twee manieren opvatten. Ten eerste letterlijk. Dan is de uitnodiging wartaal, slap geklets. In de filosofie wordt geen muziek gemaakt. De uitdrukking ‘de muziek van de filosofie’ is vergelijkbaar met een uitdrukking als ‘de sculptuur van de natuurkunde.’ Het lied is ook geen filosofisch genre. Alleen Nietzsche heeft in Also sprach Zarathustra een paar liederen geschreven. Maar Nietzsche wijkt in alles af, dus die negeren we gewoon. Ten tweede kunnen we de ‘muziek van de filosofie’ figuurlijk opvatten. ‘Muziek’ staat dan voor iets anders, bijvoorbeeld voor aantrekkingskracht, zin of waarde. Iets van: filosofie, er zit muziek in. Maar als we in dat geval de gedachtegang in de uitnodiging volgen, dan heeft het geen zin om te

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie vragen naar de muziek van de filosofie: if you have to ask, you’ll never know. Dus wanneer ik de uitnodiging letterlijk neem, weet ik niet wat zij betekent; wil ik haar echter als beeldspraak opvatten, dan krijg ik geen antwoord. Op wat voor een feest ben ik aanbeland?

Een feest van het tijdschrift voor actuele filosofie, Krisis. Op een filosofisch feest?

Sake van der Wall – Filosoferen zonder na te denken beste bertus dijk laat ze gaan die wijsbegeerte drie dode dichters in een grijsleren huid op een walm van woorden

Wat denk je zelf? Zelf denk ik dat je de filosofie moet ervaren, zoals Armstrong jazz ervaart, om te kunnen begrijpen wat de muziek van de filosofie is. Filosofie is een daad ... ik bedoel een bezigheid van verwonderen, vragen, argumenteren en twijfelen. De filosofie bedrijf je. Daarom leek het me aardig om hier op het podium, met alle aanwezigen een filosofisch werk ...

Nee! Rustig maar, ik was al overtuigd. Ik heb al een oplossing: doe alsof er geen probleem is. Net zoals de oplossing voor de paradox van de leugenaar. Voer het onderscheid tussen objecttaal en metataal in en de paradox verdwijnt. Zo beweer ik gewoon dat de vragen waar geen antwoord op mogelijk is, de meest filosofische zijn. Ik voeg een mooie uitspraak toe: de filosofie stelt vragen waar niet kan worden gevraagd, maar waar dat wel nodig is en het probleem is opgelost. Wat is dus, in metaforische zin, de muziek van de filosofie? Waar bestaat de aantrekkingskracht van de filosofie uit? Voor sommige filosofen heeft deze vraag geen zin. Ze filosoferen gewoon, zonder daar verder bij na te denken. Voor anderen heeft de vraag een tautologisch karakter, vergelijkbaar met de vraag naar de aantrekkingskracht van de liefde. Filosofie is voor hen zelf aantrekkingskracht, liefde voor de wijsheid. Weer anderen zullen zeggen dat deze redenering een spel is met woorden en zullen erop wijzen dat de filosofie voor lang niet iedereen aantrekkelijk is. Ze kunnen bijvoorbeeld het gedicht Kleines Handbuch des Positivismus van Lucebert citeren:

veel zwartgalgen zijn opgericht door deze blaasbalgen een klein kind kan men versteend doen staan in kant en wij die te vaak dure wijn hier zijn geworden weten wat dat is in bolland wonen beter is het met li tai pe zwelgen als hij te sterven in een cycloop van sprakeloos staren naar de wijnwitte buik van de duisternis dan dagen en dagen te denken door een buikig dik boek als kleines handbuch des positivismus Wie filosofeert mist wat, volgens Lucebert. Het is beter om te drinken, te feesten en te dichten – de Chinese dichter Li Tai Pe, waarover hij spreekt, is naar men zegt gestorven doordat hij in een dronken bui de weerspiegeling van de maan in het water wilde omhelzen. Kortom: wie filosofeert, zal de belangrijke dingen van het leven missen. Dat is niet zo mooi voor een levenskunst.

Het begint erop te lijken dat Armstrong gelijk heeft:‘If you have to ask what the music of philosophy is, you’ll never know.’ Toen ik jaren geleden in de filosofiebibliotheek aan de Vendelstraat mezelf een weg door buikige dikke boeken dacht, voelde ik vaak eenzelfde soort sentiment opkomen als Lucebert verwoordt, toch las ik door. Waarom? Ik

87

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie was niet met filosofie begonnen om een antwoord te krijgen op al mijn onbeantwoorde vragen – veel filosofische vragen kende ik niet en de antwoorden waren, zo dacht ik toen, op zijn best tijdelijk. De muziek van de filosofie was voor mij in de eerste plaats niet inhoudelijk, maar lag in de praxis van bevragen en betwijfelen en in de inzichten die opflikkeren tijdens deze bezigheid. Daar wilde ik beter in worden. Filosofie als een manier om nieuwe werelden binnen te gaan, als het lef om te denken, als een manier om gevestigde waarheden te ...

Je begint te kletsen. Ik ben hardop aan het denken. Ik wil uitleggen dat filosofie een subversieve bezigheid moet zijn.

Je kletst. Nieuwe werelden binnengaan, het lef om te denken, inzichten die opflikkeren. Met zulke vaagheid kun je alleen gelijkgestemden overtuigen. Als je dat zegt tegen de man in de straat, geeft hij je waarschijnlijk een klap in je gezicht. Laten we de man op straat erbuiten houden. De roep van de filosofie is breder. Krisis, het tijdschrift voor hedendaagse filosofie, wil bijvoorbeeld een forum zijn waar huidige maatschappelijke en culturele ontwikkelingen kritisch worden geduid.

Maatschappelijke ontwikkelingen? En daarom organiseren ze een feest over de muziek van de filosofie in de week dat een extreem-rechtse partij het centrum van de macht betreedt. Misschien moet je het op een andere manier proberen. Zet wat leuke gedachten over muziek en filosofie op papier. Ik ben Harry Mulisch niet.

Je hoeft ook niet meteen een metafysica voor de compositie van de hele wereld te geven. Wat dan wel?

Probeer maar. Zoiets? Vroeger was Socrates er om de jeugd te verpesten, tegenwoordig hebben we daar MTV voor.

Heel goed. Past ook goed bij Krisis. Een kritisch geluid.

88

Sake van der Wall – Filosoferen zonder na te denken Sake van der Wall is docent filosofie op een middelbare school, schrijft voor de satirische website De Speld en is programmeur bij literair centrum Perdu.



RENÉ BOOMKENS DE ZIN VAN DE SONG


1. Het is volkomen terecht dat de organisatoren van dit feestje rond het dertigjarig bestaan van Krisis de laatste stelling van Wittgensteins Tractatus hebben misvormd en naar zich toe hebben getrokken door ‘zwijgen’ in te ruilen voor ‘zingen’. Net als Wittgenstein zelf, die het zwijgen later inruilde voor al die taaldaden en taalspelen die van alles deden behalve het weergeven van de werkelijkheid – ze deden namelijk iets en ze speelden – staat het tijdschrift Krisis al dertig jaar lang vijandig tegenover de correspondentietheorie van de waarheid, tegenover de filosofie en de wetenschap als spiegel van de werkelijkheid. Helaas zijn filosofie en wetenschap de laatste jaren juist druk bezig de hele werkelijkheid te vangen in de meest perfecte mathematische spiegel die maar denkbaar is – vanuit een pervers en tegelijk kinderlijk verlangen alles onder controle te kunnen krijgen. Godzijdank is voor Krisis less nog steeds gelijk aan more. Dat wil zeggen: ook zonder papier zal Krisis zijn publiek wel vinden. En als we de cijfers mogen geloven, bereikt de digitale variant van het tijdschrift meer lezers dan zijn papieren voorloper. Als medeoprichter van het blad kan ik de overgang van Krisis van gedrukt papier naar een virtueel bestaan in het grote spinnenweb alleen maar zien als een grote sprong voorwaarts. 89

2. Krisis is inmiddels het product van twee of drie generaties: begonnen door de nakomelingen of het laatste segment van de babyboomers, voortgezet door de generatie Nix en nu gedragen door de generatie van Web en van 2.0. en No Logo, is het blad in feite een unieke mix van het al sceptische idealisme van te laat geboren babyboomers, van het ongeloof en de (ik vraag bij deze het patent op deze formulering aan) ironische betrokkenheid van de generatie Nix of X, en van het illusieloze pragmatisme van de generatie 2.0. Ik weet dat ik nu geen enkel recht doe aan alle drie generaties, maar daar zitten zij mee en niet ik. Hoe verschillend deze drie generaties in veel opzichten ook zijn, de laatste jaren worden ze alle drie gemotiveerd door wat je de belofte van het anders-globalisme zou kunnen noemen, zonder dat op voorhand duidelijk is wat dat precies zou moeten zijn. Misschien is ‘belofte’ wel een te zwaar woord, en is ‘verlangen’ beter. Zonder een dergelijk verlangen heeft filosofie geen zin, zo zou je het motto van drie generaties Krisismakers kunnen omschrijven. 3. Maar die drie generaties hebben nog iets met elkaar gemeen: alle drie zijn min of meer vanzelfsprekend opgegroeid met het alomtegenwoordige geluid van de popsong, het eerste medium dat zonder problemen een bijna mondiale uitstraling had. Goed, de late babyboomers moesten het aanvankelijk stellen met de slechte ontvangst van een handjevol AMradiozenders, zoals Radio Luxemburg, Radio Veronica en Radio Caroline, en dat nog mondjesmaat ook. Maar sinds het succes van FM-radio en de doorbraak van MTV is de popsong overal. En sinds iPod en Youtube nog overaller. Maar wat is – of beter: doet een song eigenlijk? De Britse socioloog en muziekcriticus Simon Frith (ook eenmalig Krisisauteur) is daar heel precies over. Songs lijken gevoelens uit te drukken, en wij luisteraars lijken door die gevoelens geraakt te worden. Maar dat is niet waar. Songs zijn net als filosofie een soort tweede-orde-activiteit: ze drukken geen gevoelens uit, ze trainen eerder het gevoelsleven van de luisteraar. Ze representeren geen gevoelens als liefde, hoop, angst, verdriet of verlangen, maar tonen ons het repertoire van allerlei mogelijke gevoelstoestanden. Daarom is het zo prettig om naar songs vol liefdesverdriet te luisteren juist als je zelf hevig verliefd bent. 4. Popsongs hebben nog een bijzondere eigenschap, goede popsongs dan. Goede popsongs zijn doorgaans het resultaat van wat de Amerikaanse

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie musicoloog Timothy Taylor ‘strategische inauthenticiteit’ noemt. Vooral de derde generatie makers van het tijdschrift Krisis weet wat dat betekent. De late babyboomers die Krisis begonnen dachten nog iets echts met een hoofdletter te vertegenwoordigen: de Revolutie, de Kritiek, de Bevrijding enzovoorts. De generatie Nix of X ontdekte het postmodernisme als het tijdperk van de kleine, contextgebonden verhalen als zeer lokale vertolkers van iets echts of authentieks. De generatie 2.0 heeft als eerste ontdekt dat om echt of authentiek te zijn, een zekere mate van inauthenticiteit vereist is. Om jezelf te kunnen zijn op het podium van de mondiale cultuur moet je een lied zingen waarin je niet zomaar je eigen lokale dialect laat horen, maar waarin je tegelijk laat zien of horen dat je deelneemt aan de mondiale cultuur en dat je ook nog eens in staat bent om jezelf andere dialecten toe te eigenen. Precies dat gebeurt in de hedendaagse popsong: die klinkt allereerst uiterst lokaal, heel eigen, heel apart. Vervolgens valt je op dat arrangementen en instrumentatie heel herkenbaar en gewoon zijn, en gemaakt met de modernste technieken en instrumenten, en ten slotte valt dan het kwartje. Want dan valt op hoe het lied verdacht veel lijkt op een ander lied uit een heel ander werelddeel. Ik geef een simpel voorbeeld: muziek van Rowwen Hèze klinkt aanvankelijk extreem provinciaals Limburgs. Vervolgens valt op dat het gewoon nogal generieke rockmuziek is. En uiteindelijk valt je op dat het eigenlijk verdacht veel doet denken aan tex-mexmuziek, muziek uit Texas met een Mexicaans tintje – zelf dus ook al ietwat strategisch inauthentiek. De popsong bereidt ons op die manier voor op een toekomst van hybride identiteiten en een overdosis aan creolisering – op een authenticiteit die niet ergens op ons ligt te wachten, maar die we alleen met een enorme krachtsinspanning en een hoop strategisch heen-en-weer kunnen waarmaken. De songs gaan ons daarbij voor – en daarom tot slot een extreem strategisch inauthentiek lied. Het gaat om Heywèté van Tesfa Maryam Kidané, een lied waarin berusting in een tragisch lot en een speelse, ironische ondertoon om de hegemonie strijden, en waarin Amerikaanse jazz, Arabische motieven en een poppy melodie en ritme doorklinken. Er wordt niet eens gezongen, en toch is dit een song – a song of experience – een klein theatertje van de globalisering.

90

René Boomkens – De zin van de song René Boomkens is hoogleraar sociale en cultuurfilosofie aan de RUG en was in 1980 mede-oprichter van Krisis.


Krisis TABLE OF CONTENTS SOME THOUGHTS ON POP MUSIC, RESISTANCE. Journal for contemporary philosophy KATRIEN SCHAUBROECK ONTHEEMD 62-68

Recommend Documents