Krisis TABLE OF CONTENTS. Journal for contemporary philosophy PETER GESCHIERE EEN WORSTELING MET PRODUCTIEWIJZEN PETER THOMAS LABOUR-POWER 49-54

Krisis Journal for contemporary philosophy

TABLE OF CONTENTS Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

PETER GESCHIERE EEN WORSTELING MET PRODUCTIEWIJZEN

45-48

PETER THOMAS LABOUR -POWER

49-54

SARA MURAWSKI PRIMITIVE ACCUMULATION

55-59

Articles JODI DEAN DRIVE AS THE STRUCTURE OF BIOPOLITICS

2-15

JOHAN FREDERIK HARTLE PHANTOM -LIKE OBJECTIVITY

60-65

PAULUS LIPS DE JANUSKOP VAN DE GEZONDHEIDSRAAD

16-28

Review essay JAPPE GROENENDIJK THE TIMES THEY ARE A - CHANGIN ’ REFLECTIES OVER TIJD

66-70

Reviews JACQUES BOS DE UNIVERSELE AANTREKKINGSKRACHT VAN HET GELIJKHEIDSIDEAAL

71-76

GIJS VAN OENEN IS IT ALL ABOUT THE STATE ?

77-80

JOHAN FREDERIK HARTLE ITALIAN INDIFFERENCE

81-84

MARTIN BOECKHOUT BEROEP : WETENSCHAPPER

85-89

YRRAH STOL OP ZOEK NAAR EEN ‘ AMODERNE ’ ETHIEK

90-93

Dossier: Wilders DE REDACTIE DE ONBEGREPEN WILDERS

29-30

GIJS VAN OENEN VOLK , POLITIEK EN FILOSOFIE

31-34

MENNO HURENKAMP LINKS IS VERWARDER DAN RECHTS J . H. DE RODER ‘U KUNT BEZWAAR HEBBEN TOT U EEN ONS WEEGT ’ Dossier: Marx EVA DE VALK KRISIS , DE CRISIS EN HET MARXISME

1

35-37 38-41

42-44

Krisis Journal for contemporary philosophy

JODI DEAN DRIVE AS THE STRUCTURE OF BIOPOLITICS ECONOMY , SOVEREIGNTY , AND CAPTURE Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

1 Biopolitics is a strange term. It flourishes in a range of discursive habitats throughout the humanities and social sciences, from network science to international relations theory, political philosophy to public policy.1 Different authors use the term ‘biopolitics’ in multiple, sometimes conflicting ways. For some, a gesture to biopolitics or the biopolitical is necessarily critical; others use the term descriptively or even affirmatively.2 Giorgio Agamben associates biopolitics with Western models of sovereignty, more specifically, with that modern sovereignty that takes life as its primary political value such that there is no separation or distinction between politics and life, what the state includes and what it excludes. Drawing from Hannah Arendt and Michel Foucault, Agamben draws out the horrific repercussions of the politicization of life, construing the Nazi death camp as the ‘hidden matrix and nomos of the political space in which we are still living’ (Agamben 1995: 166).3 In contrast, Michael Hardt and Antonio Negri affirm biopolitics as the productive power of life, the disruptive and innovative potential that arises out of the interactions of 2

the bodies and desires constitutive of the multitude (Hardt and Negri: 2009: 58-59). Although at risk of capture and corruption, biopolitics is an ontological event overflowing capitalist processes and values. Roberto Esposito offers a third conception of biopolitics, one that synthesizes Agamben and Hardt and Negri in a critical reading of the threat the multitude poses to personal identity and a reconceptualization of an openness to community (Esposito 2008). Seemingly far removed from these increasingly influential debates in contemporary Italian political theory is still another version of biopolitics, one associated with Albert Somit’s and Steven Peterson’s work in evolutionary biology (Somit and Peterson 2003). They argue that human political arrangements need to be understood not in historical and cultural terms but rather in light of genetically transmitted species-wide behaviors. Throughout these dispersed treatments of biopolitics is a claim regarding the merger of politics and life. Our present biopolitical setting, we are told, renders us incapable of thinking politics without life and life without politics. While Hardt and Negri conceive these imbrications in terms of the inescapability of resistance and renewal – change is ineliminable – Agamben and Esposito consider the shared biopolitical horizon of democracy and fascism a fundamental problem for contemporary politics. Thus, Agamben and Esposito highlight (and Somit and Peterson exemplify) our continued entrapment in the political logic and suppositions that produced eugenics, Nazism, fascism, and the camps. As bare life, we are exposed and at risk, threatened by the very relations that condition and secure us. It’s no wonder, then, that Slavoj Žižek associates contemporary biopolitics with post-politics: preoccupation with protecting and immunizing perpetually vulnerable and potentially victimized life manifests itself in a constant mobilization and administration of fear that displaces a politics based in universal axioms (Žižek 2007: xxvi-xxvii). Rather than embrace the story of the absorption of politics into life and life into politics, I consider here the specificity of biopolitics, the coincidence of an ostensibly vital and energetic domain of productive life with a stagnant, deadened, and deadly terrain of sovereign political action. I argue that biopolitics is best understood not as a mode of governance that takes life as its object but rather as the unintended byproduct of the clash

Krisis Journal for contemporary philosophy between sovereign power and capitalist economics. Biopolitics is an effect of the capture of popular sovereignty in a kind of loop around the absence of political sovereignty in the economy. To make this argument, I draw from Foucault’s discussion of liberalism and neoliberalism and Lacan’s account of drive. The most significant work on the link between biopolitics and the relation between sovereign power and capitalist economics comes from Foucault’s 1978-1979 lectures published as The Birth of Biopolitics. Foucault begins these lectures with a gesture to Freud’s epigraph to The Interpretation of Dreams, ‘acheronta movebo’ (a line from Virgil which can be roughly translated as ‘if I can’t move heaven, I’ll raise hell’). He ends the lectures with a return to the Freudian thematic of dreams and dream interpretation, concluding that liberalism ‘is not a dream that comes up against a reality and fails to insert itself within it’ (Foucault 2008: 320). No, liberalism is a ‘form of critical reflection on governmental practice’ (321). It is a reflection, Foucault points out, motivated by a suspicion: is government necessary at all? Do free people and free markets need supervision and regulation or are they better off when left to themselves? Over the course of the lectures, Foucault demonstrates how liberalism’s claims to laissez faire, to let the market be, incite a wide range of interventions throughout the newly emergent domain of civil society. Liberalism ends up doing the opposite of what it intends, in effect proving that its suspicions were justified all along: government does bring with it the risks of its own over-reaching. For Foucault, liberalism’s inability to move heaven, that is to say, its recognition of the market as a site of spontaneous truths that must be obeyed and natural mechanisms that must be allowed – even made – to function opens up a new kind of hell. The gestures to Freud in The Birth of Biopolitics suggest that there might be some benefit in reading Foucault’s discussion of the emergence of biopolitics out of competing, even contradictory tendencies in liberalism with an eye to psychoanalytic theory. Foucault’s liberalism is one preoccupied with excess, driven by the question of too much and too little. It’s a circuit of critical reflection and intervention perpetually seeking to navigate the border between the maximum and minimum fixed by necessities intrinsic to the nature of governance. This description of liberalism’s con3

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics stitutive instability resonates with Jacques Lacan’s discussion of the drives. Lacan writes, ‘everything that has to do with the Triebe raises the question of plasticity and of limits’ (Lacan 1997: 94). My wager here is that the psychoanalytic notion of drive can open up and clarify the problem of too much governance that Foucault situates in the place of liberalism’s missing heart. Psychoanalysis (or, more specifically, some of the insights developed in recent psychoanalytic theory) allows us to draw out and make explicit a logic implicit in Foucault’s account of a liberal governmentality that ends up doing what it most seeks to avoid. There are additional indications that psychoanalytic theory can help clarify thinking about biopolitics. Freud’s view of drive as a concept on the frontier between the mental and the somatic resonates with Foucault’s discussion of biopolitics in terms of knowledge and mechanisms that take the population or species body as their target and object. Drive and biopolitics each cut through what are posited as the natural rhythms and processes of organic life. As Lacan notes in his discussion of Freud’s description of drive as a ‘constant thrust,’ ‘the constancy of the thrust forbids any assimilation of the drive to a biological function, which always has a rhythm’ (Lacan 1998: 165). Likewise, Foucault’s presentation of biopolitics as a technology that aims toward equilibrium but nonetheless fails echoes Lacan’s lectures (given twenty years earlier) on drive as ‘beyond the instinct to return to a state of equilibrium’ (Lacan 1997: 212). Once stuck in the loop of drive, the subject keeps doing the same thing, trying to get the same result, the same enjoyment (jouissance), even to the point where these repetitions become destructive of other aspects of the subject’s well-being and throw the subject out of joint. Hence Lacan views drive as such as destructive ‘given that it challenges everything that exists’ (Lacan 1997: 212). For a final indication of the potential benefits of a psychoanalytic treatment of biopolitics, we could construe the rim-like structure of the drives that Lacan finds in Freud, particularly in connection with the gaze, the mouth, the anus, and the breast, as figuring Foucault’s primary examples of biopolitics: surveillance, public health, sexuality, and reproduction. These examples, however, are at best analogies and metaphors. The thesis I defend here is stronger: the structure of biopolitics, biopolitics’ underly-

Krisis Journal for contemporary philosophy ing dynamic and shape, is drive. A psychoanalytically attuned reading of Foucault’s lectures on biopolitics brings out the formal dimension of the historical emergence of biopolitics as the byproduct, the effect, of political sovereignty’s confrontation with an economic demand, that is, with the appearance of the market as a site of truth beyond the reach of sovereign power. Given the complexity of the drives, and the disputes over drive within the psychoanalytic field, drive may not seem the best choice of a concept to analyze much of anything (even if it has some metaphorical appeal). Freud changes his theory of the drives over the course of his career. Lacan, having initially focused on desire, turns to drive only at the end of the 1950s, varying and revising it for the next two decades. Melanie Klein and Jean Laplanche, to mention but two others, have still different accounts of drive. Later critics and analysts alter and combine and correct these and other notions of drive in accordance with their own reading, thinking, and clinical practice. Some of the most influential of these later analyses come from Lacanian theorists Joan Copjec, Mladen Dolar, Slavoj Žižek, and Alenka Zupančič. All in all, the discursive habitat of drive resembles that of biopolitics in its fecundity and disarray, but, again, not in a way that suggests a productive analytical affinity between the concepts (cf. Johnston 2005). Despite these difficulties, the concept of drive can go some way toward clarifying how it is that biopolitics is a politics of reversal, repetition, and return wherein activity and passivity converge (Freud 1915: 127). While Freud’s vicissitudes of the drive are generally known (reversal into its opposite, turning round upon the subject’s own self, repression, and sublimation), three features of the perhaps less familiar Lacanian notion of drive bear emphasizing. The first concerns the difference between drive and desire as relations of jouissance, in other words, as economies through which the subject structures her enjoyment. Desire is always a desire to desire, a desire that can never be filled, a desire for a jouissance or enjoyment that can never be attained (Žižek 2000: 291). In contrast, drive attains jouissance in the repetitive process of not reaching it. Failure (the thwarting of the aim, the missing of the goal) provides its own sort of success insofar as one cannot not enjoy.4 Such failure or thwarting is key to 4

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics sublimation, itself premised on the providing of the drive with a satisfaction different from its aim (Lacan 1997: 111). In drive, one doesn’t have to reach the goal to enjoy. Enjoyment attaches to the process, thereby capturing the subject. Enjoyment, no matter how small, fleeting, or partial, is why one persists in the loop of drive. Explaining the difference between desire and drive via Lacan’s objet a, Žižek adds a second feature to the notion of drive, namely, loss. He writes: ‘Although, in both cases, the link between object and loss is crucial, in the case of the objet a as the object of desire, we have an object which was originally lost, which coincides with its own loss, which emerges as lost, while, in the case of the objet a as the object of drive, the “object” is directly the loss itself – in the shift from desire to drive, we pass from the lost object to loss itself as an object. That is to say, the weird movement called “drive” is not driven by the “impossible” quest for the lost object; it is a push to directly enact the “loss” – the gap, cut, distance – itself.’ (Žižek 2008: 328). Drive is a kind of compulsion or force. And it’s a force that is shaped, that takes its form and pulsion, from loss. Drive is loss as a force or the force loss exerts on the field of desire. A third feature of drive important for the argument here is Lacan’s treatment of drive as ‘a will to create from zero, a will to begin again’ (Lacan 1997: 213). Even as the drive is destructive, ‘a challenge to everything that exists,’ it is also an opening to something new.5 Dolar extends the idea of drive as creative destruction to the political, positioning drive as a force of negativity that makes politics possible (Dolar 2009). An excess that subverts all attempts to reduce politics to the proper arrangement of subjects and institutions, drive prevents an order from permanently stabilizing or closing in upon itself. It marks the crack in the social that opens the way to politics. For Dolar, then, psychoanalysis contributes to political theory a view of politics as necessarily a dislocating, a shifting of relations, rather than only or primarily an ordering and its reproduction.

Krisis Journal for contemporary philosophy

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics

My discussion of drive as the structure of biopolitics considers the destabilizations specific to liberalism and neoliberalism. I am concerned with the ways creative disruption in one direction produces a new entrapment or snare in another, the ways ordering and disordering are the same process from different vantage points. Disordering and destabilization, ‘untying’ in Dolar’s language, are as much attributes of governmentalities as are regulating and guiding. Read in terms of this aspect of drive, biopolitics appears both as a creative explosion in the tactics and mechanisms of governance, an ever-expanding and ever-shifting network of possible targets, and as the capture of subjects within the circuits through which they are governmentalized as passive parts of a population.

In his last lecture in the 1975-1976 series (collected in the volume, Society Must be Defended, 2003), Foucault presents biopolitics as a new

This view of drive as a destabilizing force of loss and capture is the background against which I take up Foucault’s lectures on biopolitics. After a brief discussion of Foucault’s introduction of biopolitics in the context of his analysis of a change in the operation of sovereignty, a change from the old right to ‘take life or let live’ to a new power to ‘make live’ and ‘let die,’ I focus on his account of liberalism and neoliberalism in the 1978-1979 lectures on the birth of biopolitics. Particularly remarkable in these later lectures is the way that biopolitics doesn’t seem to be born. It is perpetually deferred as Foucault attends to the shift from liberal to neoliberal governmentality, emerging only as kind of after-effect or byproduct. Drive can account for this deferral as well as for the plasticity and the dispersion throughout the population of the tactics Foucault associates with biopolitics. That the drive is thwarted or sublimated means that it reaches its goal by other means, through other objects. Blocked in one direction, it splits into multiple vectors, into a network. If Freud views the process as akin to the flow of water into multiple tributaries and canals, we might also think of it as an acephalic power’s attempt to constitute and reach its objects by any means necessary (Lacan 1997: 91). The very attempt to inhibit sovereign power, to reduce sovereignty’s domain by treating the market as an autonomous site of truth with laws immune to sovereign direction, enables the intensification and spread of biopolitics. Biopolitics is thus a by-product of the limitation of sovereignty, a set of mobilized effects of its interiorized critique, limitation, and redirection. Biopolitics takes its form as the loss of sovereign political power, more specifically, in the circumscription of the authority of the people as a collective who

technology of power that emerges in the middle of the eighteenth century. Biopolitics is a continuous, scientific power to make live via a kind of regularization that aims toward equilibrium. Unlike the individualizing disciplines, the regularizing processes of biopolitics take the population as their object. They apply to ‘man as living being’ or ‘man as species.’ This technology of power has three primary domains. The first is that of birth and death, reproduction and longevity. Rather than taking epidemics as the primary problem for public health, biopolitics targets the illnesses endemic in a population, in effect treating every element of the life process as endangered and in need of supervision and management. The second domain is the field of accidents. Here biopolitics intervenes in the forms of insurance, public hygiene, and issues of safety. Again, the supposition is not that biopolitics can permanently eradicate accidents from the life of a population. Rather, it is that it can discern the probabilities of certain accidents, measure risk, and decrease the negative effects that accidents can have. Finally, the third domain is the environment or human habitat. Biopolitics aims at reducing the dangers that the external environment poses to a given population. Overall, in the second half of the eighteenth century a technology of power emerges that takes as its object the regularization of life, the maintenance and securing of life against a whole series of vagaries, accidents, misfortunes and inevitabilities. Insofar as biopolitics takes care of life, it creates some distinct problems for sovereignty. The attempt to secure life in its totality, to maintain completely a population, results in monstrous reversals as biopolitics turns

5

thereby come to be passively rendered as the population, a target of multiple, shifting interventions. Drive enables us to understand how it is that the people are captured in the population, a capture that neoliberalism amplifies and extends.

2

Krisis Journal for contemporary philosophy into an intensified politics of death. Atomic power best exemplifies this biopolitics that comes to exceed sovereignty: itself the manifestation and result of the imperative to secure a population completely, atomic power can, if deployed, destroy the sovereign power to maintain life. With a pulsion of its own, biopolitics turns round upon itself as a logic, system, or set of tactics and suppositions. It persists and expands and compels as a kind of acephalic force, a force that exceeds sovereignty’s attempts to contain or control it. If atomic power is an externalized biopolitics, a biopolitics in conflict with other states, then racism works as an internalized biopolitics, a biopolitics wherein the population is itself the target of the processes designed to maintain it, a target now viewed as a locus of impurity and inferiority. Foucault states: ‘And the reason this mechanism can come into play is that the enemies who have to be done away with are not adversaries in the political sense of the term; they are threats, either external or internal, to the population and for the population. In the biopower system, in other words, killing or the imperative to kill is acceptable only if it results not in a victory over political adversaries, but in the elimination of the biological threat to and the improvement of the species or race.’ (2003: 256). Racism is bound up with technologies that put biopower to work, with a State that uses race to justify its sovereign power of making life and letting live and so mobilizes death in order to strengthen the race. Not only is the ‘bad’ or ‘inferior race’ eliminated, but the ‘good’ one gets stronger through the extermination of those who might weaken or corrupt it. It's no surprise, then, that Foucault says the most murderous States (the capitalization is in the text) are the most racist. His example is Nazi Germany, where ‘murderous power and sovereign power’ were ‘unleashed throughout the entire social body’ (2003: 259). In their attempt to achieve the proper regeneration of the race, the Nazis exposed the entire population to death. Accordingly, Foucault reads Nazi society as a society of generalized biopower. 6

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics To be sure, Nazi society also relied on the generalization of the sovereign right to kill. Nazi rule was not only biopolitical. It required the coincidence of two mechanisms: the classic sovereign right of life and death and the new mechanisms of biopower. Foucault explains: ‘The Nazi State makes the field of the life it manages, protects, guarantees, and cultivates in biological terms absolutely coextensive with the sovereign right to kill anyone, meaning not only other people but also its own people. There was, in Nazism, a coincidence between a generalized biopower and a dictatorship that was at once absolute and retransmitted throughout the entire social body by this fantastic extension of the right to kill and of exposure to death.’ (Foucault 2003: 260). Foucault suggests that this Nazi combination of biopower with the sovereign right to kill may be ‘inscribed in the workings of all States’ (Foucault 2003: 260). But he retreats from the point, uncertain whether to ascribe a ‘becoming fascist’ to capitalist states. In fact, not only does he use this term ‘becoming fascist’ critically in his later lectures on the birth of biopolitics, but he rejects the ‘state phobia’ that views the state in terms of an unlimited power of expansion or endogenous imperialism (Foucault 2008: 187). The 1975-1976 lectures suggest a view of biopolitics as a tactic of power that takes the life of the population as its target. Aiming to regularize life processes into a sort of equilibrium, biopolitics turns into its opposite, ultimately working against the very population it is supposed to secure, as Foucault’s examples of atomic weapons and racism demonstrate. In its taking possession of life, biopolitics provides a particularly dangerous and murderous supplement to classical sovereignty’s right of life and death. Read against the 1975-1976 lectures, the 1978-1979 lectures are remarkable in part for what they don’t say, for the themes they do not develop but diverge from instead. The most dramatic difference is Foucault’s critique of ‘state phobia,’ his rejection of ‘the great fantasy of the paranoiac and devouring state’ that results in the sloppy, imprecise ‘move from social security to concentration camps’ (2008: 188). Whereas the earlier lectures suggest precisely such an elision between insurance and Nazi death camps,

Krisis Journal for contemporary philosophy

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics

the later ones both reject such an ‘inflationary’ analysis and situate its currency within the setting of neoliberalism’s critique of Keynesianism, New Deal and Popular Front policies, socialist approaches, and National Socialist economics and politics.

governmental reason. I take up this change in the following section and return to biopolitics in section four.

Here are three other, related, divergences. First, the Nazi State is no longer an exemplar of biopolitics but an exception insofar as it results from a convergence of two models of sovereignty. Second, Foucault’s discussion of biopolitics does not continue along the lines of racism and ethnocentrism that he suggests in the earlier lectures. Instead, biopolitics is situated within a liberal governmentality, that is to say, within the specific conjunction of economics and politics that gives form to liberalism. Third, biopolitics is not primarily a matter of sovereignty that has taken possession of life but rather of a governmentality that emerges as a byproduct of the limiting of the state.

3

More specifically, in the 1978-1979 lectures, Foucault views biopolitics in terms of the problem of the population as an object of governance. On this point he agrees with the earlier lectures (2003: 245). But, he says, to grasp the specificity of the problem of governing a population, one must understand how the population itself emerges within the opposition between two logics of government, liberalism’s and the raison de’Etat of eighteenth century absolutism. The turn to liberalism is crucial, marking a substantial revision in Foucault’s understanding of biopolitics. Foucault says: ‘the analysis of biopolitics can only get under way when we have understood the general regime of this governmental reason I have talked about, this general regime that we can call the question of truth, of economic truth in the first place, within governmental reason’ (2008: 22). So instead of viewing biopolitics in essentially statist terms, instead of relying on ‘two sets of mechanisms’, an institutional set characterized by discipline and a ‘biological and Statist set’ characterized by biopolitics (2003: 250), Foucault offers a more complex chain of nested concepts: biopolitics, population, economic truth, and governmental reason. And in this version of his thought, biopolitics is neither a key player in the game of power, nor a major new configuration of power’s tactics and processes. Instead, biopolitics is the byproduct of a more fundamental change in

The new domain was political economy. Political economy provides the material for assessment as it discovers a set of natural processes with their own laws of supply and demand, logics of causes and effects, and determinations of incentives and consequences. For political economy, these processes, particularly as they seem to obey spontaneous mechanisms, are a site of truth, the truth of the natural limitations of government. The sovereign may have a right to levy taxes, but is that good government? This way of asking the question of government installs a limitation on sovereign power, fundamentally changing the logic of governance. If truth is located in the market, it is displaced from juridically determined principles of right. The reason for and measure of governance is thus absent from the state. Once truth is invested in the market, once the market emerges as a site of veridiction, the task of government becomes securing, circumscribing, and supervising this site (2008: 116).

7

How should the change in governmental reason from absolutism to liberalism be understood? Foucault argues that it turns on the emergence of a new domain of truth, a domain which provides new criteria by which to assess the rightness of government as well as a new model of the subject. The emergence of this new domain of truth or site of veridiction does not simply limit sovereign power. It hollows it out, redirecting the authority and reason previously assembled in the state into a civil society that itself comes into being through this redirection.

Homo economicus, economic man, is the subject appropriate to the new field of political economy. Bound up in a world he can neither predict nor control, economic man’s interests depend on a series of accidents, on actions and others which he cannot and does not know. Economic man’s situation , Foucault explains, is ‘therefore doubly involuntary, indefinite,

Krisis Journal for contemporary philosophy and non-totalizable’ (2008: 278). Yet, and here is the mystery of the invisible hand, in these conditions of collective blindness, each can benefit. In fact, it’s even better than this: these conditions of collective blindness are necessary conditions for each to benefit. Any attempt to ensure something like the public good must fail because collective benefit can only be secured through the pursuit of individual self-interest. Just as individual economic actors cannot see the whole, neither can the sovereign: a visible hand would be no hand at all. It would be partial, distorted. It would fail to combine the multitude of economic interests. Political economy thus announces: ‘There is no sovereign in economics. There is no economic sovereign’ (2008: 283). Homo economicus, Foucault explains, ‘tells the sovereign: You must not. But why must he not? You must not because you cannot. And you cannot in the sense that “you are powerless”. And why are you powerless, why can’t you? You cannot because you do not know, and you not know because you cannot know’ (2008: 283). Economic man thus does not simply limit sovereign power. Rather he ‘strips the sovereign of power inasmuch as he reveals an essential, fundamental, and major incapacity of the sovereign, that is to say, an inability to master the totality of the economic field’ (2008: 292). Liberalism’s embrace of political economy hollows out juridical sovereignty by positing a field of processes, a terrain of actions and interactions, an ensemble of mutually conditioning choices and decisions, knowledge of which necessarily eludes the sovereign.

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics erence (Foucault also refers to it as a transactional reality at the interface of relations between governors and governed) where individuals are not ‘governmentable’ either as subjects of right or as economic actors but through a new ensemble that connects and combines these juridical and market concerns as it brings other elements into relation with them. On the terrain of civil society, then, the juridical and economic aspects of the subject become ‘partial aspects’ integrated into a larger, more complex ensemble. In sum, in his account of the shift from absolutism to liberalism, Foucault outlines a change in governmental reason. Where eighteenth century approaches to sovereignty emphasize external challenges to state authority (such as divine or natural law), liberalism arises out of internal challenges to the state’s reason for being (what is the state’s purpose or role?). To ask such questions, liberalism interiorized a new field of truth and new understanding of the subject, the truth of political economy and the subject as economic man. As it evacuates from sovereignty the power and knowledge necessary for governance, moreover, liberalism redirects and circulates this power and knowledge into a civil society constituted through this very redirection and circulation. Biopolitics is born in this setting.

4 The hollowing out of sovereign power, the revelation of a fundamental incapacity within sovereignty, allows for various resolutions. One would be a kind of zoning of sovereignty that excludes the sovereign from the market. Another would hold the sovereign responsible for supervising and verifying market processes. In this second version, the very practices of governmental activities associated with supervision would subordinate sovereign reason to ‘a scientific and speculative rationality’ (2008: 294). What actually happens, Foucault explains, is a third course, one that extends government into a new domain – civil society. As a new field for the exercise of governmental power, civil society provides a location for the management of economic men. It’s a plane of ref8

Three aspects of drive intertwine in Foucault’s lectures on the birth of biopolitics: loop, loss, and part (or partial object). These are not the same as Freud’s vicissitudes of the drive (reversal into its opposite, turning round upon the subject’s own self, repression, and sublimation). Nonetheless, I incorporate these reversals and turns as I concentrate on what Lacan describes as the loop or circuit of drive. By loop I mean the course or path of the movement of drive, drive in and as movement (Lacan 1998: 182). Drive is a repetitive circuit, a cycle. Elaborating on Freud’s discussion of reversal and turning round back on oneself, Lacan describes drive’s structure as a movement ‘outwards and back’

Krisis Journal for contemporary philosophy (1998: 195). Repetitive movement outward and back lets the subject miss his object but still achieve his aim; the subject can ‘find satisfaction in the very circular movement of repeatedly missing its object’ (Žižek 1999: 297). Because failure produces enjoyment, because the subject enjoys via repetition of the process, the effort, the action, drive captures the subject. Žižek writes, ‘drive is something in which the subject is caught, a kind of acephalous force which persists in its repetitive movement’ (1999: 297). The loop ensnares. That drive moves in a loop or circuit also tells us that drive is a byproduct. It’s a result of a barrier or inhibition, a thwarting or failure. The capture or captivity of the subject that drive designates isn’t originary. It’s an effect. Foucault’s discussion of the birth of biopolitics relies on this loop of drive, the turning round and reversing, the movement outward and back. The loop appears in liberalism as the failure of governmental reason stimulates and intensifies the repeated efforts to limit it that thereby become extensions of governmental power. Liberalism, Foucault argues, relies on a circuit of freedom and danger. On the one hand, the role of government is to ensure the economy’s freedom. That freedom is ‘given’ means that it isn’t present as a kind of essential condition or property. Freedom has to be given to a population through specific mechanisms and processes. On the other hand, ensuring freedom is a tricky process, as likely to reverse itself into constraint and turn itself round onto its subjects as not. Foucault says, ‘Liberalism must produce freedom, but this very act entails the establishment of limitations, controls, forms of coercion, and obligations relying on threats, etcetera’ (2008: 64). Liberalism’s functioning requires that multiple differentiated freedoms exist, that it produces and organizes these freedoms, that it manages the conditions under which its subjects are free, fully alert to the dangers and risks of freedom. Foucault thus presents the ‘game of freedom and security’ as a kind of sustaining engine, a mechanism of incitement and risk. Liberalism relies on this interplay, this circuit, intervening in its management. That’s what governance under liberalism is, the stimulation and management of freedom and danger. Foucault’s insight, then, is that precisely insofar as freedom is ‘a relation in which the measure of the ‘too little’ existing freedom is given by the “even more” freedom demanded’ (2008: 63) liberalism depends on, 9

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics requires, its own endangerment. Liberalism cannot be reduced either to the provision of freedom or the maintenance of security. Its dynamic oscillation between the two, its compulsive circulation from the one to the other, indicates that extra dimension of enjoyment necessary for any political-ideological formation (cf. Dean 2006). Biopolitics is one of the arrangements of this circuit of freedom and security. Differently put, some of the objects of the political drive set in motion through liberalism are biopolitical objects, objects of intense political concern and attachment at the level of the population. Foucault says that liberalism’s motto is ‘live dangerously’ (2008: 66). At the same time that liberalism constantly aims to arouse and produce freedom, it conditions its subjects ‘to experience their situation, their life, their present, and their future as containing danger’ (2008: 66). What, exactly, is dangerous is less important than the overall stimulation of a sense of endangerment, of fear. Crime, sex, disease, bank failure – the objects of biopolitics are ‘extraordinarily plastic,’ to use Freud’s description of the drives (quoted in Lacan 1997: 71). The stimulation of danger incites the extension of procedures of surveillance and control. The mechanisms of liberalism, Foucault explains, are themselves ‘liberogenic’ (2008: 69). Instead of producing freedom, they produce – or risk producing – a wide, dispersed, field of control. One might have thought that the economic limitation of the political would produce a space exterior to sovereignty, limiting its reach. There would be an economic domain of purely economic subjects, subjects whose relations could be described entirely in terms of competition. But this is not what happens. There remains a compulsion to governmentalize these subjects, to ensure that they are not outside power. That the limiting of government is not a limiting of its reach but a change in its logic tells us we are dealing with an economy of drive: the inhibition of sovereign reason that posits a limit to what it can know pushes it into a loop; it turns it around so that its aims can be achieved through other means. In Foucault’s account, neoliberalism also follows the loop of drive. It reverses laissez faire. Laissez faire, Foucault says, is ‘turned round, and the

Krisis Journal for contemporary philosophy market is no longer a principle of government’s self-limitation; it is a principle turned against it’ (2008: 247). Neoliberalism is thus a governmentality wherein economic reason confronts, judges, and displaces governmental reason. Foucault’s primary examples are Germany and the United States. In each instance neoliberalism arises out of a critique of excessive governance (2008: 322), as a response to a mode of government that is erring on the side of too much and hence endangering freedom. The interesting twist is that where one would expect such a critique to urge the state to take its hands off the economy, it does something else instead: it subjects the state to the economy. German and American neoliberals reverse the equation, making the economy the legitimator of the state. ‘In other words: a state under the supervision of the market rather than a market supervised by the state’ (2008: 116).

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics ers’ choices – mobility, quality of life, familiarity, capacities to adapt, aversion to risk – the theory of human capital enabled economic analysis to permeate a variety of new domains, domains previously the purview of the human sciences that developed around disciplinary institutions (sociology, psychology, demography, criminology, etc). Foucault explains that there are two primary kinds of human capital, innate and acquired. Innate elements are heritable, genetic. A person concerned with her child’s innate human capital can take the proper steps toward finding an appropriate co-producer of this child. She can seek to secure a mate with desirable traits that might reduce her off-springs’ risks and enhance their competitive position. Genetic research is thus valuable to individuals in an enterprise society as it provides a knowledge they can use to plan for the future. At the same time, it gives rise to a complex of issues of screening, disclosure, prevention, and risk. Acquired capital refers to the skills and capacities that prepare individuals for competition. Health care, both infant and maternal, is important here, as are matters of health and hygiene, diet and exercise, relationships and opportunities. In this regard, the theory of human capital stimulates interventions in family life as it asks about the best ways to produce economic competitors. Neoliberalism’s emphasis on education as preparation for work similarly targets the worker as an ‘abilities machine.’ Rather than producing critical humanists or responsible citizens, the theory of human capital treats education as a means for instilling in the worker those specific capacities that render him sufficiently competent, competitive, and flexible.

This reversal intensifies and extends biopolitical processes and mechanisms. Insofar as neoliberalism emphasizes the market as a site of competition rather than exchange, it demands that the state combat anticom-petitive mechanisms and work to spread opportunities for competition. Consequently, the state must be ever vigilant in these efforts as well as vigilant about its own efficiency in so doing. Such vigilance, moreover, is exercised not just with regard to government, as its operations and resources are privatized. Rather, neoliberalism entails a governmentality of ‘active, multiple, vigilant, and omnipresent’ intervention in society (2008:160). Society, too, must be opened up and subjected to the dynamic of competition. For neoliberals, this takes the form of the enterprise society, a vital, differentiated society of productive entrepreneurs, that is, individuals who take responsibility for their own success and well-being (hence, Foucault emphasizes their role as producers rather than consumers).

Under neoliberalism, then, power gets a hold of individuals to the extent that they are little enterprises, abilities machines competing in the market.

American neoliberalism was particularly effective in extending biopolitics via its theory of human capital. Human capital was the concept through which neoliberals grasped labor in its specificity, the way they sought to understand the meaning of labor means for the working person, the rationality underlying the worker’s choices. Treating income as a return on capital, neoliberals construed the worker’s income in terms of the capital he has in himself. Because of the multiplicity of factors influencing work-

Correlative to the loop of drive is the hole around which drive circulates. The empty space within the loop of drive doesn’t result from the loss of something that was there before and is now missing. Instead, it is the inside of the loop, the space of nothing that drive’s loop makes appear. Foucault’s account of the movement of forces and relations, the shifts in governmentality’s tactics generated by liberalism’s circuit of freedom and danger and by neoliberalism’s turning back round on the state as it sub-

10

Krisis Journal for contemporary philosophy jects it to economic reason, presents the inside of the loop as a loss of sovereign knowledge. The sovereign cannot be sovereign over the economy because it does not and cannot know the truth of the economy. The loss, though, isn’t an actual loss of knowledge; the sovereign did not lose something it already had. On the contrary, a new domain emerged that produced and revealed a heretofore unconceived barrier to sovereign power. Biopolitics is an effect of the diversion and recirculation of power that takes place as sovereignty is limited. As I’ve discussed, Foucault describes changes in governmental reason, sovereignty’s becoming hollowed out, redirected, and passive. What sort of sovereignty is this? He doesn’t emphasize it, but we should keep in mind that it’s the sovereignty of the people. The shift to neoliberalism in particular is set in constitutional democracies – the U.S. and Germany post 1948. Both liberalism and neoliberalism, however, present a certain version of the economy, one first focused on the market and then on competition, as a barrier to governance, a limit on what government can know and do. In each instance this limit is a limiting of the people. And it’s a limiting of the people that turns them from active agents of power into a passive population. They can observe and monitor the economy, but they cannot know it or change its laws. The freedom of the market is the disqualification of popular sovereignty. Lacan presents the drives as partial drives. He specifies this idea as ‘partial with regard to the biological finality of sexuality’ (1998: 177). I understand the point to refer to the variety of changing, incomplete, and dispersed ways subjects enjoy. It’s not the case that drives develop in a linear fashion from infant to adult (Lacan: ‘the passage from the oral drive to the anal drive can be produced not by a process of maturation, but by the intervention of something that does not belong to the field of the drive – by the intervention, the overthrow, of the demand of the Other,’ 1998: 180). Rather, they fragment and disperse as they satisfy themselves via a variety of objects. As Joan Copjec writes, ‘It is as if the very function of the drive were this continuous opening up of small fractures between things’ (2002: 43). Her language here is precise: the fractures are not of things but between them; the parts that are objects of the drives are not parts of wholes but parts that appear in the force of loss as new expressions of a whole (she 11

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics uses Deleuze’s example of the role of the close-up as a cinematic device: it’s not part of a scene enlarged; rather, it’s an expression of the whole of the scene, 2002: 53). Lacan refers to the partial object as an object of lack, an object that emerges in the void of the drive to provide the subject with satisfaction. The partiality of the drive, the way that the object of drive is a part that can express a whole, accounts for the dispersion of biopolitics through civil society as a byproduct of political sovereignty’s confrontation with the economy as an external site of truth. Biopolitical targets emerge as sites in which the state can intervene, sites it can know and assess. Health, education, and scientific knowledge become the proper objects of politics. They make homo economicus governmentalizable even as they reconstitute him as politically passive, as governed rather than governing. As the circuit of biopolitical drive intensifies, the targets of biopolitics continue to fragment and branch out, behaving toward each other like a network, as Freud describes, ‘They may appear in each others’ places. One of them may accumulate the intensity of the others. When the satisfaction of one is denied by reality, the satisfaction of another may offer total compensation’ (quoted in Lacan 1997: 91). Health concerns shift and change: hormones, heart disease, cancer, diet, obesity, genetic indicators for future illness, sexual vitality; dangers ebb and flow: salmonella, fat, carbohydrates, e. coli, motorcycles, cell phones, vinyl, certain plastics. Commissions are formed, advice is given, laws are passed, funding is allocated to address an array of dangers and concerns arising throughout civil society even as the neoliberal state remains subject to and evaluated in terms of the economy over which it cannot be, must not be, sovereign. The partial objects of biopolitics are not nothing; they are something. They are real targets and demand real action. Yet they are elements of a governmentality focused on society as a population rather than of the sovereignty of the people over the economy. In sum, reading biopolitics in terms of drive accounts for the repetitive, circulating, unending dimension of biopolitics. It produces a kind of satisfaction even as it misses its aim, even as it emerges in the plastic network of knowledge’s limits, in a form of sovereignty where the population is managed but the people don’t appear. Biopolitics is born in the course of,

Krisis Journal for contemporary philosophy as a byproduct of, a loss of sovereign power. Sovereign power is redirected around a gap in its knowledge, a gap that renders it passive, capable only of watching. This redirected power circulates throughout a civil society constituted through this very circulation, a civil society whose inhabitants can be understood neither as purely juridical nor purely economic subjects but as always partially one, the other, and more. Differently put, the impulse to limit sovereignty fragments and extends it in different forms, a form of passive watching and being watched and a form of entrapment in circuits of ever-intensifying competition. Because equilibrium is impossible, because liberalism and neoliberalism can never find a way between too little and too much, because their approach to governance hinges on a view of the population as competing little rational enterprisers rather than collective agents, the result is freedom as capture.

5 The versions of biopolitics theorized over the past decades encompass individual practices of body cultivation, interventions into the health and productivity of populations, and attempts to seize and manipulate the very genetic material of the human species. Agamben adds what might be thought of as the missing fourth term in this series: bare life (1998). As is well known, Agamben’s theorization of bare life employs Aristotle’s distinction between zoe and bios, life as such and the good life. Agamben uses this distinction in his critique of sovereignty’s production and capture of life. Unlike Foucault, who views biopolitics as having a history, and, as I have argued, that takes its shape as a byproduct and effect of the hollowing out of governmental reason as the economy emerges as an independent site of truth, Agamben presents sovereignty as essentially biopolitical (as if there were an essence to sovereignty and the state). It’s important to note, however, that this is not Aristotle’s view of the distinction between life and the good life. Aristotle does not confine his discussion of the division to a problem particular to politics but recognizes instead its connection with economics. 12

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics In the Politics, Aristotle considers the way commerce is wealth acquisition without limit. Concerned with money and the exchange of goods, commerce involves the improper use of things, a kind of wealth acquisition that can go on and on and on. Commerce is a craft that produces the excess needed for gratification. Aristotle says that the people preoccupied with this improper management of wealth think they need to increase it without limit. He writes: ‘The reason they are so disposed, however, is that they are preoccupied with living, not with living well. And since their appetite for life is unlimited, they also want an unlimited amount of what sustains it.’ (Bk.1, ch. 9, 1258a). The distinction between living and living well, then, seems more connected with commerce, with economy and the oikos, than as it does with the polis, with sovereignty and politics. Life in its excess threatens living well and those who are preoccupied primarily with living ultimately hurt their capacity to live well. The one who seeks to preserve his life at all cost, who seeks to preserve it excessively, shall lose it. Is this not a description of drive? An attachment to living that reverses into an unending circuit? Aristotle’s account of excessive attachment to life here is not an attribute of a relation to sovereign power. It has nothing to do with a relation between sovereignty and bare life but rather between economic life, commerce, and living well.

6 Žižek notes that much has been written about the subject of desire and that now there needs to be attention to the mysterious subjectivity brought about by the circular movement of drive (1999: 298). Viewed in terms of changes in governmental reason since the late eighteenth century, changes wherein the economy arises as a site of truth external to and ungovernable by sovereign power, the political subject of drive appears as a passive subject, not one who can rule and be ruled in turn but one who is governed and managed and who through his very economic activity

Krisis Journal for contemporary philosophy makes himself governable. The subject of drive is stuck in drive’s circuits and repetitions. As an inhabitant of civil society, he is part of a governed population. To this extent, we can say that population is the space of overlap between government and economy, the site produced as state power confronts the limit of economic truth. As part of the population, the subject is neither the rational homo economicus nor the juridical subject. Agamben refers to such a subject as bare life. Understood as the impossible/Real part of the population, the term bare life becomes useful.

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics cault’s account makes clear the way biopolitics is the byproduct of a constellation of strategies and tactics circulating around a hole in political reason. Blocked from knowledge of the economy, sovereign power swerves in another direction, extending into a variety of other more domains and turning the people, who were in the process of becoming sovereign throughout the nineteenth and twentieth centuries, into the population.

7 Agamben writes: ‘the people necessarily contains the fundamental biopolitical fracture within itself’ (1998: 178). He’s right, but he misidentifies the fracture. Agamben describes the division as between the people as a whole and the people as the excluded other, the poor and the exploited. The fracture is better understood as between the people as subjects of desire and the people as subjects of drive, that is, between the people and the population. Rather than locating the political problem in exclusion, the focus on drive explains the fundamental political problem as the limiting of the people’s power through the establishment of a domain of truth they cannot navigate, they cannot affect, they cannot steer as the corresponding endeavor to governmentalize them as parts of the population. Agamben writes: ‘It is as if what we call ‘people’ were in reality not a unitary subject but a dialectical oscillation between two opposite poles: on the one hand, the set of the People as a whole political body, and, on the other, the subset of the people as a fragmentary multiplicity of needy and excluded bodies . . .’ (1998: 177). The oscillation he describes is better understood as the circuit of drive, the circuit in which the people get stuck in a repetitive loop which they occupy as the population. No active subject, juridical or economic, persists as a part of the population. This is a set of the governmentalized. But one should be wary of the risks involved in taking on Agamben’s argument, risks that block from view the historicity of biopolitics. Fou13

I have argued that Foucault’s concept of biopolitics is best understood in terms of drive. The implication of this argument is that biopolitics does not itself function as a new and distinct logic of governance but is a byproduct of fundamental change in governmental reason. Biopolitics is the effect of political sovereignty’s confrontation with an economic demand, the result of the emergence of the market as a site of truth beyond the reach of sovereign power. Biopolitics, then, is neither the ahistorical essence of sovereignty (which has no essence) nor the truth of a racist or nationalist state. Rather, it is the result of a reflexive turning of state power in upon itself as it comes up against external sites of veridiction. Attempts to reduce sovereignty’s domain result in sovereignty’s dispersion throughout the newly emerging field of civil society. But rather than a paradox, this spread indicates the work of drive as the people are captured in the population. Biopolitical targets are so many partial objects of political attachment to be hit upon and later replaced by ever-changing opportunities for intensification and enjoyment. Acknowledgements I am grateful to Paul Apostolidis, Clint Burnham, Anna Kornbluh, Paul A. Passavant, John Protevi, Steven Shaviro, Gijs van Oenen and the participants in the workshop on Biopolitics and its Vicissitudes (Amherst Col-

Krisis Journal for contemporary philosophy lege, April 9-10 2009) for their comments on earlier drafts of this paper. I am also indebted to James Martel for our ongoing discussions of drive.

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics 1916): On the History of the Psycho-Analytic Movement, Papers on Metapsychology and Other Works, ed. James Strachey, London: Hogarth Press. Pp. 109-140.

Jodi Dean teaches political theory at Hobart and William Smith Colleges in Geneva, New York. In 2009-2010, she was Erasmus Professor of the Humanities in the Faculty of Philosophy at Erasmus University in Rotterdam. Her recent books include Democracy and Other Neoliberal Fantasies (Duke University Press 2009) and Blog Theory (Polity 2010). She is co-editor of the journal Theory & Event.

References

Hardt, M. and Negri, A. (2009) Commonwealth, Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press. Johnston, Adrian. (2005) Time Driven: Metapsychology and the Splitting of the Drive, Evanston, IL: Northwestern University Press. Lacan, J. (1997) Seminar VII: The Ethics of Psychoanalysis, ed. JacquesAlain Miller, trans Dennis Porter, New York: Norton. Lacan, J. (1998) Seminar XI: The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis, ed. Jacques-Alain Miller, trans. Alan Sheridan, New York: Norton.

Agamben, G. (1998) Homo Sacer, trans. Daniel Heller-Roazen, Stanford, CA: Stanford University Press.

Passavant, P. (2007) ‘The Contradictory State of Giorgio Agamben,’

Political Theory 35, 2 (April): 147-174. Copjec, J. (2002) Imagine There’s No Woman, Cambridge, MA: The MIT Press.

Somit, A. and Peterson, S., editors (2003) Human Nature and Public Policy: An Evolutionary Approach, New York: Palgrave Macmillan.

Dean, J. (2006) Žižek’s Politics. New York: Routledge. Žižek, S. (2000) The Ticklish Subject, London: Verso. Dolar, M. (2009) ‘Freud and the Political’. In: Theory and Event 12.3. Esposito, R. (2008) Bios, trans. Timothy Campbell, Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.

Žižek, S. (2007) Slavoj Žižek presents Robespierre: Virtue and Terror, London: Verso. Žižek, S. (2008) In Defense of Lost Causes, London: Verso.

Foucault, M. (2003) ‘Society Must Be Defended’, trans. David Macey, New York: Picador. Foucault, M. (2008) The Birth of Biopolitics, trans. Graham Burchell, New York: Palgrave Macmillan. Freud, S. (1915) ‘Instincts and their Vicissitudes,’ The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XIV (191414

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

Krisis Journal for contemporary philosophy

1

Examples include Tiziana Terranova (2004) Network Culture, New York: Pluto Press; Michael Dillion and Luis Lobo-Guerrero (2008) ‘Biopolitics of Security in the 21st Century: An Introduction’, in: Review of International Studies, 34: 265–292; Vanessa Lemm (2009) Nietzsche’s Animal Philosophy, New York: Fordham University Press; Miguel Vatter (2009) ‘Biopolitics: From Surplus Value to Surplus Life’, in: Theory & Event 12.2 available online through Project Muse; John Protevi (2009) Political Affect, Minneapolis, MN: University of Minnesota Press. 2

In addition to Lemm 2009, for an example of an affirmative biopolitics see Miguel Vatter (2006) ‘Natality and Biopolitics in Hannah Arendt’, in: Revista de ciencia Política 26, 2: 137 – 159.

3

For a critical exposition of Agamben’s account of sovereignty, see Passavant 2007.

4

Žižek emphasizes the way the ‘reflexive reversal-into-self constitutive of drive’ (which Freud develops in ‘Instincts and Their Vicissitudes’ and Lacan explores in Seminar VII) ‘relies on a fundamental, constitutive failure. The most succinct definition of the reversal constitutive of drive is the moment when, in our engagement in a purposeful activity (activity directed towards some goal), the way towards this goal, the gestures we make to achieve it, start to function as a goal in itself, as its own aim, as something that brings its own satisfaction. This closed loop of circular satisfaction, of the repetitive movement that finds satisfaction in its own circular loop, thus none the less relies on the failure to achieve the goal we were aiming at: drive’s self-affection is never fully self-enclosed, it relies on some radically inaccessible X that forever eludes its grasp—the drive’s repetition it the repetition of a failure,’ (2000: 305).

5

Žižek develops this theme of creation out of nothing throughout his work; see, for example, The Indivisible Remainder, London: Verso, 1996.

15

Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

PAULUS LIPS DE JANUSKOP VAN DE GEZONDHEIDSRAAD OVER HET GEVAAR VAN WETENSCHAPPERS IN DE POLITIEK

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

1 Inleiding Het rapport Vaccinatie tegen baarmoederhalskanker’ (Gezondheidsraad 2008) werd na publicatie herhaaldelijk in twijfel getrokken en aangevallen. Het televisieprogramma Zembla besteedde een volledige aflevering met de titel ‘Het omstreden kankervaccin’1 aan het advies van de Raad. De adviescommissie die zich over het vaccin had gebogen en zich had uitgesproken voor opname ervan in het Rijksvaccinatieprogramma (RVP), zou volgens de journalisten voor een deel uit wetenschappers hebben bestaan die door de farmaceutische industrie werden gesponsord. Hierdoor was de Raad ‘ondanks een gebrek aan wetenschappelijk bewijs’ tot een positief advies gekomen en kon ‘een groot wetenschappelijk experiment op twaalfjarigen van start gaan’.2 Kritiek op het advies van de Raad kwam ook uit medische hoek. In een artikel in het Nederlands Tijdschrift voor de Geneeskunde (Kok e.a. 2008) concludeerden vijf vooraanstaande wetenschappers dat de Gezondheids16

raad nooit had mogen adviseren om het vaccin in het RVP op te nemen. Zij baseerden zich daarbij op criteria die de Raad enkele jaren daarvoor had opgesteld en die betrekking hebben op de opname van nieuwe vaccins in het RVP (Gezondheidsraad 2007). Volgens deze criteria moet een vaccin dat in het RVP wordt opgenomen een urgente, ernstige en veelvoorkomende ziekte bestrijden. Bovendien moet het nieuwe vaccin veilig, effectief en betaalbaar zijn. ‘Het vaccin tegen baarmoederhalskanker voldoet onvoldoende aan deze criteria’, zo beargumenteerden de wetenschappers: de effectiviteit is niet zeker, de te verwachten kosten zijn hoog en Nederland heeft internationaal en absoluut gezien een laag sterftecijfer ten gevolge van deze kanker. Om deze redenen keerden de medische wetenschappers zich tegen het advies van de Gezondheidsraad en concludeerden dat een grootschalige invoering van het vaccin in het RVP vooralsnog ongewenst was. Kranten en internet leverden ook een belangrijke bijdrage aan de kritiek op het advies van de GR en op het hieruit volgende besluit van de minister om tot vaccinering over te gaan. Een wetenschapsjournalist van de Volkskrant noemde het advies van de Raad ‘de grootste miskleun van de wetenschap in 2008’3 en ook andere kranten waren duidelijk in hun oordeel: ‘Artsen: wacht met vaccin baarmoederhalskanker’4 en ‘Kankervaccin bij 12 jaar niet zinvol’5. Gevoed door de kritiek en twijfels die in kranten en op televisie geuit werden, verschenen op internet websites en filmpjes waarin werd gewaarschuwd voor gevaarlijke bijwerkingen en geadviseerd werd om niet mee te doen aan ‘dit wetenschappelijk experiment’6. Alle kritiek en twijfels hebben uiteindelijk geresulteerd in drie grote verliezers. Allereerst de meisjes die voor de vaccinatie zijn opgeroepen en hun ouders, van wie velen zich door alle ophef zorgen maakten. Ik zag ze op mijn huisartsenspreekuur voorbijkomen met steeds dezelfde vragen: ‘Is het nodig?’, ‘Werkt het echt?’ en ‘Is het veilig?’ De zorgen en twijfels onder de meisjes en hun ouders resulteerden in een erg lage opkomst bij de eerste vaccinatieronden. Terwijl de Raad en de GG en GD’s hadden gerekend op een opkomst van vijfentachtig procent, kwam gemiddeld nog niet de helft van alle opgeroepen meisjes de prik halen. In Amsterdam bleef de opkomst zelfs steken op vijfendertig procent.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie De minister en de parlementsleden die om het advies van de Raad hadden gevraagd, behoren ook tot de verliezers. Hoewel voor de publicatie van het rapport de meeste politici het advies vol vertrouwen tegemoetzagen, hadden velen van hen erna hun twijfels over de inhoudelijke kwaliteit en de onafhankelijkheid van het rapport. In een commissievergadering vroegen enkele parlementsleden om deze reden om een onafhankelijk onderzoek naar het advies door een ‘raad van wijzen’. De derde grote verliezer is de Gezondheidsraad. Leken, artsen, wetenschappers en politici; velen keerden zich tegen de Raad en twijfelden aan de integriteit en onafhankelijkheid van de adviescommissie en aan de inhoudelijke kwaliteit van het adviesrapport. Het vertrouwen in de rol van wetenschappers in de GR dreigt door dit soort ophef ondermijnd te worden. Alle wantrouwen en kritiek tegenover het adviesrapport en de hieropvolgende vaccinatie zijn een gevolg geweest van een optelsom van een aantal factoren: slechte communicatie door de overheid en het RIVM, de organisatie die belast is met de praktische uitvoering van de vaccinaties; de grote rol van de televisie, kranten en internet in het debat; en het feit dat baarmoederhalskanker een ander ‘soort’ ziekte is dan de besmettelijke kinderziekten waartegen de RVP-vaccinaties beschermen.7 Maar ook de werkwijze van de Gezondheidsraad en het hieruit voortkomende adviesrapport hebben een rol gespeeld bij het ontstaan van de ophef over het vaccin. De verklaring hiervoor komt op het volgende neer: de Gezondheidsraad presenteert zich als de stem van de wetenschap die na het beoordelen en afwegen van wetenschappelijke bevindingen en overtuigingen tot een advies komt over een vraagstuk. Maar de problemen waarover de Gezondheidsraad om advies wordt gevraagd, zijn niet alleen wetenschappelijk van aard. Het zijn zogenaamde ‘ongetemde problemen’: problemen die gepaard gaan met veel onzekerheden en waarbij de morele, politieke en feitelijke deelvragen onlosmakelijk met elkaar vervlochten zijn. Het adviesproces dat aan de rapportage voorafgaat, is daarom meer dan een afweging van wetenschappelijke bevindingen: het is een constructivistisch proces waarin wetenschappelijke bevindingen, discussies tussen weten17

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad schappers en overleg met ‘stakeholders’ de spil vormen. Gaandeweg het adviesproces wordt niet alleen een antwoord gevormd op de relevante wetenschappelijke vraagstukken, maar worden ook morele en politieke dilemma’s beslecht. Het verschil tussen het beeld dat van de Gezondheidsraad bestaat en de constructivistische werkwijze die wordt gehanteerd, wordt in een etnografische studie naar de werkwijze van de Raad weergegeven met de termen ‘frontstage‘ en ‘backstage’ 8 (Bal e.a. 2002, 61) Met frontstage wordt de wijze bedoeld waarop de Raad zichzelf presenteert: als een organisatie die met behulp van wetenschappers en wetenschappelijke gegevens op een objectieve manier antwoord kan geven op maatschappelijke dilemma’s. Backstage, achter de coulissen en verborgen voor de toeschouwers, is de werkelijke werkwijze van de Raad te zien: een hybride forum dat door overleg, discussie en compromissen de grenzen tussen wetenschap en niet-wetenschap vaststelt en weet te overbruggen. Hoewel het volgens de auteurs van de etnografische studie juíst deze twee gezichten zijn die de Raad succesvol maken (Bal e.a. 2002, 12), kan een dergelijke werkwijze ook negatieve gevolgen hebben. Een advies dat als ‘wetenschappelijk’ gepresenteerd wordt en impliciet stelling neemt in verschillende morele of politieke dilemma’s die onderdeel zijn van een probleem, kan als niet-wetenschappelijk beoordeeld of weggezet worden. Bovendien kan een eensluidende conclusie over een ongetemd probleem een negatief effect hebben wanneer de onzekerheden die met het probleem gepaard gaan en de keuzen die hierin gemaakt worden, onvoldoende gepresenteerd en uitgelegd worden. De mogelijke gevolgen zijn ingrijpend: polarisatie van de tegengestelde partijen en daardoor een toename van het conflict, twijfel aan de integriteit en kwaliteit van de adviezen en beperkte voorlichting aan publiek en politiek. Om dit te voorkomen stel ik aan het eind van dit artikel een alternatieve presentatiewijze voor, waarmee de wetenschappelijke aard van het advies gehandhaafd blijft en tegelijkertijd meer recht wordt gedaan aan de complexiteit en het hybride karakter van ongetemde problemen. Om de mogelijke negatieve gevolgen van de werkwijze van de GR duidelijk te maken, zal ik eerst een toelichting geven op het vaccin tegen

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie baarmoederhalskanker en op het ongetemde karakter van de vragen over het vaccin die aan de Raad werden voorgelegd. De advisering over dit vaccin zal daarna als voorbeeld dienen bij de analyse van de organisatie van de Gezondheidsraad en hun werkwijze.

2 Het vaccin als ongetemd probleem De sociaal wetenschappers Rittel en Webber introduceerden de term ‘ongetemd probleem’ en benadrukten daarmee dat wetenschappelijke gegevens regelmatig tekortschieten bij de onderbouwing van beleidsmaatregelen (Rittel en Webber 1973). De oorzaak hiervan ligt in de aard van dit soort problemen. Ten eerste hebben wetenschappers, op het moment dat beslissingen genomen moeten worden, nog geen consensus bereikt over de wetenschappelijke aspecten van het probleem. Consensus over het ongetemde probleem op basis van wetenschappelijke argumenten is vaak ook niet mogelijk vanwege het tweede kenmerk: de hybride aard van de vraagstukken waarin normatieve en wetenschappelijke dilemma’s vervlochten zijn. Tot slot zijn door de diverse kanten van het probleem veel verschillende partijen erbij betrokken. De vraag van de minister van Volksgezondheid aan de Gezondheidsraad over het al dan niet opnemen van het vaccin tegen baarmoederhalskanker in het RVP is een voorbeeld van een ongetemd probleem. Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door het humane papilloma virus (HPV). Per jaar wordt in Nederland bij ruim zeshonderd vrouwen de ziekte vastgesteld; tweehonderd tot tweehonderdvijftig vrouwen overlijden ieder jaar aan deze ziekte.9 Er zijn meer dan honderd verschillende HPV-typen, waarvan er vijftien kankerverwekkend zijn (Schiffman e.a. 2007). Hiervan zijn HPV 16 en 18 de belangrijkste: deze virussen veroorzaken zeventig procent van de gevallen van baarmoederhalskanker. Het virus komt veel voor en wordt tijdens seksueel contact overgedragen. Hierdoor stijgt het besmettingspercentage naarmate de seksuele activiteit en het aantal seksuele partners toenemen. Sinds 2006 zijn twee vaccins tegen HPV geïntroduceerd: Gardasil en Cervarix. Beide vaccins zijn gericht tegen HPV 16 en 18. Door meisjes voor hun eerste seksuele contact te 18

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad vaccineren tegen het virus kan mogelijk een groot deel van de ziekte- en sterfgevallen worden voorkomen. Het vaccin was ten tijde van het adviesproces, dat van maart 2007 tot april 2008 duurde, omgeven door vele onzekerheden.10 Allereerst bestond er twijfel over de effectiviteit van het vaccin bij toepassing ervan in de praktijk. In onderzoeken die door de farmaceutische industrie zijn uitgevoerd, lijkt het vaccin negentig procent van de meisjes te beschermen tegen de voorstadia van kanker. Maar dit resultaat werd behaald bij een subpopulatie van de onderzoeksgroep die aan specifieke eisen voldeed (geen HPV-besmetting bij aanvang van de vaccinatie, geen seksueel contact in de zes maanden dat de drie vaccins gegeven werden en de drie opeenvolgende vaccinaties netjes op tijd ontvangen). Bij analyse van de totale groep gevaccineerde vrouwen, van wie een deel al een HPV-infectie had doorgemaakt, was de effectiviteit beduidend lager. Bovendien is het onderzoek naar de effectiviteit van het vaccin vooral gedaan onder oudere meisjes en vrouwen; bij meisjes van twaalf jaar, de leeftijd waarop het vaccin volgens de Raad gegeven zou moeten worden, is het vaccin maar mondjesmaat getest (Ault e.a. 2007, Future 2 Study Group 2007, Van Rossum e.a. 2008, Sawaya e.a. 2008). Een andere twijfel betrof de duurzaamheid van de bescherming die het vaccin biedt. Omdat de onderzoeken naar de vaccins nog maar een aantal jaar geleden van start zijn gegaan, is het niet duidelijk of een hervaccinatie gegeven moet worden om de bescherming in stand te houden (Future 2 Study Group 2007, Garland e.a. 2007, Gezondheidsraad 2008, Gostin e.a. 2007, Lippman e.a. 2007, Van Rossum e.a. 2008, Sawaya e.a. 2007). Ook was er weinig zekerheid wat betreft de kosten wanneer het vaccin opgenomen zou worden in het Rijksvaccinatieprogramma. De totale kosten hiervan werden tussen de dertig en de veertig miljoen euro geraamd. Maar dit bedrag is onder andere afhankelijk van de uiteindelijke effectiviteit in de praktijk en van eventueel noodzakelijke hervaccinaties. En er waren ook nog andere onzekerheden wat betreft de kosteneffectiviteit van het vaccin: de prijs die de overheid aan de producent zou moeten betalen voor de vaccins was onduidelijk, de betrouwbaarheid van QALY’s (een meet- en vergelijkingsinstrument waarmee ziektelast kwan-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie titatief uitgedrukt kan worden en medische interventies wat betreft kosteneffectiviteit met elkaar vergeleken kunnen worden11) was en is onzeker, en mogelijk zou de opkomst van meer kosteneffectieve screeningsmethoden12 het vaccin relatief duur en minder effectief maken. Het tweede kenmerk van ongetemde problemen is het hybride karakter ervan, de verwevenheid van morele, politieke en wetenschappelijke vraagstukken. De deelvragen die beantwoord moeten worden alvorens tot een advies over het vaccin tegen baarmoederhalskanker te komen, tonen die verwevenheid. Alvorens een uitspraak over de wenselijkheid van het vaccin gedaan kan worden, moet een antwoord verkregen worden over de effectiviteit van het vaccin, over de betrouwbaarheid van testmethoden en over de kosteneffectiviteit. Inherent aan deze vragen worden, min of meer impliciet13, vragen met een normatief karakter beantwoord: ‘Hoe betrouwbaar kan een QALY vastgesteld worden en wat mag een gewonnen QALY maximaal kosten?’, ‘Mogen wetenschappers van wie onderzoek deels gefinancierd wordt door de vaccin producerende bedrijven een advies over het vaccin uitspreken?’, ‘Zijn er andere relevante problemen waar geld aan besteed dient te worden, in plaats van aan het vaccin?’ of ‘Willen we het Rijksvaccinatieprogramma überhaupt gebruiken voor een aandoening die door seksueel contact overgedragen wordt en die bovendien pas decennia later tot uiting komt?’ De voorgaande vragen en onzekerheden zijn slechts een kleine greep uit alle dilemma’s die samenhangen met de vraag of het HPV-vaccin al dan niet in het RVP moet worden opgenomen. De complexiteit van het vraagstuk over het vaccin en de samenhang tussen normatieve en cognitieve vragen is afgebeeld in onderstaande figuur. De betrokkenheid van vele verschillende partijen is een derde kenmerk dat zeker geldt voor het vaccin tegen baarmoederhalskanker. Dat blijkt al eenvoudig bij het googelen van de woorden ‘vaccin’ en ‘baarmoederhalskanker’14: van de eerste tien hits verwijzen er vier naar landelijke media (twee kranten, een weekblad en een nieuwssite), twee naar de politiek (kamervragen PvdA en SP), twee naar de farmaceutische industrie, één naar een wetenschappelijk forum, één naar een patiëntenvereniging en één naar het rapport van de Gezondheidsraad. Een bont collectief van 19

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad wetenschappers, politici, journalisten, commerciële vaccinmakers en betrokken burgers laat zijn stem horen; ieder met een eigen belang en visie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie 3 De Gezondheidsraad De Gezondheidsraad heeft volgens artikel 22 van de Gezondheidswet de taak ‘onze ministers en de beide kamers der Staten-Generaal voor te lichten over de stand der wetenschap ten aanzien van vraagstukken op het gebied van de volksgezondheid door middel van het uitbrengen van rapporten’. Voormalig voorzitter van de Gezondheidsraad Leendert Ginjaar is nog duidelijker over de taakstelling: ‘Wij zijn een adviesorgaan over de stand der wetenschap. (…) En dat houdt in: wij leveren een advies af en dat is het dan’ (Bal e.a. 2002, 14). De wijze waarop de Gezondheidsraad zich aan de ‘buitenwereld’ presenteert en de taakomschrijving die deze zichzelf daarbij toeschrijft, is eensluidend en wordt weergegeven in vrijwel alle adviezen en op de website van de Raad: ‘De Gezondheidsraad is een onafhankelijk wetenschappelijk adviesorgaan dat als taak heeft ministers en parlement te adviseren’ en brengt daartoe ‘de stand van de wetenschap nauwkeurig in kaart.’ Om dit te verwezenlijken, bestaat de organisatie uit een staf van vijftig mensen en heeft de organisatie ruim tweehonderd leden – vooraanstaande wetenschappers uit verschillende wetenschappelijke disciplines – die bij de vorming van commissies kunnen worden gevraagd te participeren. In een informatiebrochure vergelijkt de Raad deze groep van wetenschappelijke experts met een ‘wetenschappelijk stuwmeer, waarin uit vele richtingen deskundigheid samenstroomt om vast te stellen welk standpunt (…) op grond van de wetenschap het meest aanspraak op geldigheid kan maken’ (Gezondheidsraad 2002). Wanneer een adviesvraag aan de Raad gesteld wordt, wordt een secretaris uit de staf aangesteld die op zijn of haar beurt de commissieleden selecteert op basis van hun specifieke deskundigheid en autoriteit (Bal e.a. 2002l, 109). Door middel van vertrouwelijk overleg probeert de commissie vervolgens ‘consensus te bereiken over de interpretatie en weging van de huidige stand van kennis’15. Het advies dat op basis van deze deliberatie tot stand komt, wordt aangeboden aan de minister. Tezamen brengen de commissies gemiddeld dertig adviezen per jaar uit; de vragen die aanleiding vormden voor deze adviezen, zijn vrijwel altijd 20

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad afkomstig van de minister. De invloed van de Raad is groot. Recente schattingen van het percentage adviezen dat door de overheid is opgevolgd, komen uit tussen de zeventig en negentig procent (Gezondheidsraad 2007, 26 en 30). De samenwerking tussen regering en parlement enerzijds, en de Gezondheidsraad anderzijds is ogenschijnlijk identiek aan het ideale model dat de wetenschapsfilosoof Philip Kitcher voor ogen heeft (Kitcher 2001). De samenwerking tussen politiek en wetenschap bestaat in Kitchers wellordered science uit drie fasen. In de eerste fase staan volksvertegenwoordigers voor een keuze maar realiseren ze zich dat het hen aan wetenschappelijke kennis en inzicht ontbreekt om deze te kunnen maken. Daarom wordt advies gevraagd aan een groep ter zake kundige wetenschappelijke experts. In de tweede fase van well-ordered science komt deze groep wetenschappers bij elkaar en resulteert interne deliberatie op basis van wetenschappelijke gegevens uiteindelijk in een advies aan de volksvertegenwoordigers. In de laatste fase van het proces wegen de volksvertegenwoordigers de adviezen en conclusies van de groep wetenschappers af en komen tot een beslissing. Het werk van de Gezondheidsraad komt overeen met dat van de adviserende wetenschappers in de tweede fase van Kitchers ideaal. Maar zowel Kitchers ideaal als de bovenstaande kenmerken van de Raad vormen slechts de uiterlijke vertoning van wetenschappelijke advisering. Het is wat de buitenwereld frontstage te zien krijgt: een van de politiek, commercie en andere belanghebbende partijen onafhankelijke organisatie die op verzoek van de politiek en op basis van wetenschappelijke argumenten adviezen uitbrengt. Backstage blijkt er echter meer te spelen dan aan de voorzijde vertoond wordt.

4 De Raad achter de schermen Onderscheid tussen politiek en wetenschap, en tussen normatieve en cognitieve vraagstukken zijn essentieel voor het welslagen van Kitchers wellordered science en voor het publieke vertrouwen in de frontstage-repu-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie tatie van de Gezondheidsraad. Beide baseren zich daarbij op een lineair beeld van wetenschap en politiek: wetenschappers leveren de feiten op basis waarvan de politici vervolgens de normatief geladen keuzen maken. Een realistische epistemologie ligt aan de basis van dit standaardbeeld: de wetenschap onthult de wereld zoals ze werkelijk is, onafhankelijk van de onderzoekers, de cultuur of de tijd waarin de ontdekking gedaan wordt. Maar de vragen waar de Gezondheidsraad antwoord op moet geven, voldoen niet aan deze dichotomie. De advisering over het vaccin laat zien dat ongetemde problemen een hybride aard hebben en omgeven worden door tal van onzekerheden. In een interview met de secretarissen van de adviescommissie over het vaccin geven zij aan zich hier bewust van te zijn: ‘Vaak gaat het om maatschappelijke vragen en niet allen om wetenschappelijke aspecten. Dit geldt ook voor het HPV- vaccin. We bedden zo’n advies in een maatschappelijke context. Misschien is het daarom ook beter om te zeggen dat we adviseren over beleid, gebaseerd op de stand van de wetenschap’(HH/KG, Gezondheidsraad16). De beantwoording van dit soort vraagstukken door een wetenschappelijke commissie roept een aantal belangrijke vragen op: ‘Hoe komen beslissingen en adviezen tot stand waarvan gezegd wordt dat ze gebaseerd zijn op wetenschappelijke gegevens, terwijl het probleem gekenmerkt wordt door vele onzekerheden?’ en ‘Op welke wijze wordt een antwoord gevormd op de normatieve vragen die onderdeel zijn van het probleem?’ Een belangrijk instrument dat door de wetenschappers van de Gezondheidsraad ingezet wordt in antwoord op deze vragen, is zogenaamd boundary work, het trekken van grenzen tussen wat als ‘wetenschap’ geldt en wat niet. Dit gebeurt volgens de socioloog Gieryn uit het toekennen van ‘selected characteristics to the institution of science (i.e. to its practitioners, methods, stocks of knowledge, values and work organization) for purposes of constructing a social boundary that distinguishes some intellectual activities as “non-science”’(Gieryn 1983, 783). Door het benoemen en afbakenen van wetenschap en niet-wetenschap creëert de Raad ondanks de bestaande onzekerheden het beeld zich te baseren op betrouwbare gegevens: ‘By drawing seemingly sharp boundaries between 21

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad science and policy, scientist in effect post “keep out” signs to prevent nonscientists from challenging or reinterpreting claims labeled as “science”’ (Jasanoff 1990, 236). Het werk dat de secretarissen vervullen tijdens het adviestraject is een voorbeeld van dit benoemen en afbakenen van wetenschap. Een van hun eerste taken is om relevante literatuur te inventariseren en te ordenen en vervolgens samen te vatten. Deze stukken vormen de basis van de aanvankelijke discussie. Tevens is dit een instrument om specifieke deskundigen expliciet te vragen om te reageren, waarna deze reactie weer het begin kan zijn van een discussie met andere groepsleden. Door het inventariseren, samenvatten, coördineren en het leiden van het debat hebben de secretarissen een instrument in handen om het proces vorm te geven, de inhoud te sturen en de verschillende deelnemers naar elkaar toe te laten bewegen: ‘Het is ook een beetje de taak van de secretarissen om iedereen bij elkaar te brengen. We maken vertaalslagen tussen de verschillende vakgebieden (HH/KG, Gezondheidsraad). Maar de Gezondheidsraad doet meer dan alleen het trekken van grenzen in de opbouw van een advies: ze overschrijden deze ook en slaan bruggen met de niet-wetenschappelijke aspecten en met de belanghebbenden die eigen zijn aan het probleem, zo beschrijven de auteurs van Paradox van wetenschappelijk gezag (Bal e.a. 2002, 306-309). Een voorbeeld van dit ‘coördinatiewerk’ (Bal e.a., 69; Bijker e.a. 2009, 14817) is de wijze waarop de Raad verschillende organisaties die met een vraagstuk te maken hebben betrekt in het adviestraject. Door deze onderlinge samenwerking worden verwachtingen gedeeld en afgestemd, kan geanticipeerd worden op uitkomsten en worden dissidente geluiden door deelnemers, zowel tijdens als na afloop van het proces, zo veel mogelijk voorkomen. Een voorbeeld hiervan is de samenwerking tussen het ministerie van VWS en de Raad. Voordat de minister een onderzoeksvraag stelt aan de Gezondeidsraad is er tussen de twee partijen altijd overleg om de vraagstelling ‘relevant en uitvoerbaar te maken’ (PvD, VWS). Ook tijdens het adviestraject over het vaccin was binnen de commissie van de Raad een medewerker van het ministerie als adviseur actief. Hoewel deze waarnemer formeel geen informatie over het beloop van het besluitvormings-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie proces mocht mededelen aan buitenstaanders, kreeg het ministerie ‘op informele wijze wel een indruk over welke kant zo’n advies opgaat’ (PvD, VWS). Hierdoor kan op een uitkomst geanticipeerd worden. Ook met publieke organisaties heeft de HPV-adviescommissie contact gehad. Met de Vereniging tegen Kritisch Prikken en de stichting Olijf18 is gesproken, want ‘soms is het nuttig omdat ze dingen zeggen die wij nog niet weten. Soms is het goed, ook al weet je al wat ze gaan zeggen, omdat een advies dan beter zal landen’ (HH/KG, Gezondheidsraad). De werkwijze van de secretarissen en de samenwerking met vele betrokken organisaties zijn slechts twee voorbeelden van grens- en coördinatiewerk. Vele andere processen tijdens het adviestraject over het vaccin kunnen ook hiertoe gerekend worden: de samenstelling van de commissie, de beslotenheid van de vergaderingen en van de notulen waardoor commissieleden volledig vrijuit kunnen discussiëren en het schrijven van het adviesrapport en de aanbiedingsbrief aan de minister waarin bepaalde aspecten benadrukt worden.19 Het adviestraject van de Gezondheidsraad is een complex, intensief en constructivistisch proces waar vele partijen bij betrokken zijn. Door dit proces samen te vatten als ‘het weergeven van de stand van de wetenschap’ wordt geen recht gedaan aan de realiteit. Beter is het om het adviesproces te vergelijken met het maken van een kaart (metafoor uit Kitcher 2001, 55-62): kaarten bevatten gegevens die een weergave zijn van een deel van de werkelijkheid, gecombineerd met subjectieve gegevens die relevant zijn voor een specifieke gebruikersgroep. Op dezelfde wijze is alles wat bekend was over het vaccin in kaart gebracht: wetenschappelijke gegevens en onzekerheden, normatieve vragen en afwegingen van morele en politieke aard. Wetenschappers, experts en andere belanghebbenden zijn uiteindelijk tot een oordeel gekomen over de toepasbaarheid van het vaccin, op dit moment en in onze maatschappij: ‘In the absence of sufficient hard evidence, decisions have to be made on the basis of available facts supplemented by a large measure of judgment’ (Jasanoff 1990, 7).

22

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad 5 Schijn bedriegt De januskop van de Gezondheidsraad is een tegenstelling van hoe de Raad graag gezien wil worden en van dat wat hij is: enerzijds de frontstagepresentatie van een groep wetenschappelijke experts die onafhankelijk van anderen de stand van de wetenschap in kaart brengt en op basis daarvan tot een advies komt; aan de andere kant toont de werkelijke werkwijze van de Raad: een constructivistisch proces vol vragen en onzekerheden waarin de commissie door samenwerking en overleg, onderling en met buitenstaanders, tot een conclusie komt. De twee verschijningsvormen van de Raad lijken elkaar uit te sluiten of op zijn minst in de weg te staan. Maar juist deze paradox vormt de kracht van het adviesorgaan, zo menen de auteurs van Paradox of scientific authority (Bijker e.a. 2009). De samenkomst van deze twee gezichten in één organisatie maakt het onderscheid en het overbruggen van wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke aspecten van een vraagstuk mogelijk. De ‘well-argued reflection on the state of knowledge in relation to the state of the world’ resulteert uiteindelijk in een ‘‘‘serviceable truth” – truthfull scientific knowledge that is deliberately aimed at serving certain, often policy, goals’ (Bijker e.a. 2009, 142). De auteurs legitimeren met een dergelijke uitkomst van het adviestraject – een serviceable truth – de epistemologisch realistische frontstage-presentatie van de Raad. Maar het adviestraject over het HPV-vaccin heeft niet geresulteerd in een serviceable truth. De eenduidigheid van het advies en het wetenschappelijke uiterlijk van het rapport verhulden de complexiteit en de morele en politieke vragen die eigen zijn aan het vraagstuk van het vaccin. Hierdoor ontstond ophef over het rapport en groeide de ruimte voor twijfel over de wetenschappelijke inhoud en onafhankelijkheid ervan. De instrumentele verklaring, en de legitimering voor de twee gezichten van de Raad die in Paradox of scientific authority gegeven wordt, gaat daarom in het geval van dit adviestraject niet op. De rol die de Gezondheidsraad frontstage pretendeerde te spelen in het adviesproces en de werkelijke werkwijze backstage worden verduidelijkt door de wetenschapper Roger Pielke (Pielke 2007). Met behulp van een

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad

vierveldentabel beschrijft hij de vier manieren waarop adviserende wetenschappers te werk kunnen gaan en advies kunnen geven. Op een as van de tabel wordt de aard van het probleem waarover geadviseerd wordt weergegeven (een probleem met alleen wetenschappelijke kenmerken versus een hybride dilemma); op de andere as staat de invulling die wetenschappers aan hun adviestaak kunnen geven (formuleren van een eenduidig advies dat aanstuurt op één uitkomst versus een pluriform advies dat verschillende mogelijke ontwikkelingen beschrijft).

het advies- en besluitvormingsproces. Toch maakt het wel duidelijk welke rol de Gezondheidsraad bij de advisering over het vaccin naar de buitenwereld uitgedragen heeft. Het frontstage-voorkomen van de Raad, het realistische imago naar de buitenwereld, het ogenschijnlijk lineaire besluitvormingstraject waarin politiek en wetenschap van elkaar gescheiden zijn en het eenduidige advies waarmee de adviescommissie naar buiten trad; door al deze aspecten geeft de Raad de indruk de rol van pure scientist te spelen.

Wanneer wetenschappers om advies wordt gevraagd over dilemma’s die alleen betrekking hebben op wetenschappelijke onzekerheden, dan kunnen zij twee rollen aannemen, zo meent Pielke. De pure scientist probeert op basis van wetenschappelijke gegevens tot een eenduidige weergave van de realiteit te komen. Nature talks, zo is het epistemologische uitgangspunt van deze rol, en het is de taak van wetenschappers om deze realiteit te onthullen. De science arbiter, een tweede mogelijke rol, erkent de verschillende visies die een gevolg zijn van wetenschappelijke onzekerheden die rond een vraagstuk spelen, brengt deze in kaart en probeert verschillende beleidsopties wetenschappelijk te onderbouwen zonder voor een ervan te kiezen.

Maar ‘(…) the pure scientist can be found more frequently in myth rather than practice’ (Pielke, 15). Volgens Pielke pretenderen adviserende wetenschappers in een adviesproces vaak een pure scientist te zijn. Een pretentie die volgens de auteur ook makkelijk algemeen geaccepteerd wordt vanwege het geloof onder wetenschappers, politici en publiek in een lineair samenwerkingsverband tussen politiek en wetenschap en in de mogelijkheid een onderscheid te kunnen maken tussen de normatieve en de cognitieve elementen van een probleem (Ibidem, 92-97). Maar de vaak aanwezige hybride aspecten en onzekerheden van een probleem maken dat de rol van pure scientist niet uitvoerbaar is. De wetenschappers nemen dan, meestal onbewust of onbedoeld, een andere rol op zich: die van issue advocate. Op basis van een combinatie van wetenschappelijke gegevens en morele en politieke overtuigingen komen ze, onder het mom van strikte wetenschap, tot een eenduidige conclusie. De keuze voor één antwoord zal hierdoor noodzakelijkerwijs tot een politisering van de adviserende wetenschappelijke instantie leiden. Een werkwijze die Pielke, vanwege de wetenschappelijke schijn waarmee het werk naar buiten toe gepresenteerd wordt, stealth issue advocacy noemt.

In de andere twee rollen die wetenschappers kunnen vervullen, geven ze advies over hybride problemen en laten ze de morele en politieke aspecten ervan doorklinken in hun uiteindelijke conclusie. De issue advocate neemt duidelijk een normatieve stelling in en komt tot een eenduidige conclusie die ondersteund wordt door wetenschappelijke gegevens. Deze sluit zich hierdoor aan bij een maatschappelijke beweging die dezelfde normatieve overtuiging heeft. De vierde en laatste rol is die van honest broker of policy alternatives. De uitkomst waartoe experts in deze rol komen is niet beperkt tot één antwoord, maar zal verschillende scenario’s omvatten waarin de normatieve en wetenschappelijke twijfels verwerkt zijn. Wetenschappers zullen het aantal mogelijke antwoorden niet reduceren, zoals issue advocates’, maar laten bestaan, verhelderen en mogelijk zelfs uitbreiden. De rollen vormen een karikatuur en geven een te eenvoudige weergave van de vraagstukken waar wetenschappers mee te maken hebben en van 23

Hoewel uitvoering van deze rol succesvol kan zijn, kan het ook vervelende gevolgen hebben: ‘A greater danger for both science and politics occurs when members of the scientific community itself participate in the politicization of science. (...) In the resulting media contest between competing authorities, it is not possible to tell whether science or politics is speaking. We then lose both the power of science and the credibility of democratic process’ (Pielke 2007, 63).

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie In een kwalitatief onderzoek van de Erasmus Universiteit naar de rol van het RIVM bij de ontwikkeling van het HPV-vaccin werd een jaar voor de publicatie van het rapport van de Gezondheidsraad al gewaarschuwd voor de verwarring die zou kunnen ontstaan. Vooral het besloten karakter van de besluitvorming en de hieruit voortkomende onduidelijkheid over de onzekerheden van het vaccin en de keuzen die hierin gemaakt zijn, zouden volgens de auteurs van het rapport hieraan bijdragen: ‘Zowel de productie van kennis en technologie als de toepassing in de gezondheidszorg is grotendeels een zaak van experts die in een relatief besloten domein opereren. Dit leidt ertoe dat burgers zich in het publieke debat moeilijk kunnen oriënteren op verschillende deskundigen die verschillende inzichten en opvattingen vertegenwoordigen’ (Wallenburg e.a. 2007, 16). De rol van de Raad als stealth issue advocate heeft bijgedragen aan de twijfels en onrust over het vaccin. De ophef die ontstond nadat het adviesrapport over het vaccin was uitgebracht, resulteerde in veel verliezers: een groot deel van het ‘lekenpubliek’ voelde zich niet goed voorgelicht en had de indruk dat relevante informatie was achtergehouden. Leden van de regering en het parlement benadrukten dat ze niet volledig of niet goed waren voorgelicht. Sommigen raakten verward door het rapport en de reacties erop en riepen, hoewel ze voor het rapport nog hadden aangedrongen op een snelle introductie van het vaccin, de minister ter verantwoording vanwege zijn besluit het vaccin te introduceren. De Gezondheidsraad zelf werd overvallen door alle ophef en kritiek, die ertoe leidde dat de integriteit, onafhankelijkheid en kwaliteit van de betrokken adviesleden ter discussie werd gesteld.

6 Alternatief De vraagstukken van de Gezondheidsraad gaan gepaard met een wisselende mate van onzekerheid, zo schrijven de auteurs van Paradox of scientific authority (Bijker e.a. 2009, 157-167). ‘Simpele’ problemen bevatten alleen wetenschappelijke onduidelijkheden waarover genoeg gege24

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad vens te vergaren zijn om tot een goed en betrouwbaar advies te komen. Maar vaak zijn de vraagstukken van de Raad complexer en bevatten ze zowel cognitieve als normatieve onzekerheden. De werkwijze van de Raad moet aan de aard en complexiteit van een vraagstuk aangepast worden, aldus de auteurs. Zijn de problemen ‘simpel’ dan dienen de wetenschappelijke gegevens op een rij gezet te worden, waarna de feiten voor zich zullen spreken en de conclusie onomstreden geformuleerd kan worden. Naarmate een vraagstuk meer cognitieve en normatieve onzekerheden kent, zal het aantal betrokkenen in het besluitvormingsproces – wetenschappers van verschillende disciplines, externe experts, en eventueel zelfs representanten van het publiek – toenemen. Een variëteit aan coördinatiemechanismen die backstage gehanteerd wordt, zal een succesvolle constructivistische werkwijze van de Raad moeten garanderen. Behoudens deze geringe variaties valt het op dat de auteurs weinig verandering wensen in de werk- en presentatiewijze van de Raad: het frontstage realistische imago, de constructivistische werkwijze en het ogenschijnlijk lineaire proces van besluitvorming blijven gehandhaafd. Maar ook de dreiging van de negatieve gevolgen van stealth issue advocacy blijft daarmee aanwezig. ‘Het is’, zo schrijft Willem Halffman in Krisis over de oorspronkelijke Nederlandse versie van de studie naar de Gezondheidsraad (Bal e.a. 2002), ‘alsof de auteurs eerst betogen dat de black box open moet, vervolgens de mogelijkheid krijgen om even te gluren om hem daarna weer snel te sluiten en te roepen dat het allemaal wel goed is daarbinnen’ (Halffman 2003). Pielke komt met een alternatief voor de werk- en presentatiewijze van de Gezondheidsraad bij de beantwoording van ongetemde problemen: de honest broker of policy alternatives. Wetenschappers geven in deze rol in hun eindadvies een beschrijving van verschillende scenario’s die een antwoord vormen op het vraagstuk (Pielke 2007, 3-21). Adviserende wetenschappers stellen eerst samen vast welke aspecten van het vraagstuk op basis van ‘betrouwbare en solide wetenschap’ beantwoord kunnen worden. Vervolgens maken ze een inventarisatie van alle cognitieve en normatieve onzekerheden die met een vraagstuk samenhangen. Deliberatie

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie hierover vindt niet alleen plaats onder wetenschappers, maar gaat in samenspraak met diverse betrokkenen die het totale spectrum aan stakeholders vertegenwoordigen. De hybride onzekerheden en wetenschappelijke gegevens dienen daarna als basis voor een aantal mogelijke scenario’s, die in antwoord op het vraagstuk geformuleerd worden. Uiteindelijk is het de politiek die na afweging van de verschillende scenario’s, en eventueel weer in overleg met de belanghebbenden, voor het meest wenselijke kiest. Het alternatief van Pielke heeft een aantal voordelen. Allereerst komt de complexiteit en de hybride aard van ongetemde problemen duidelijk tot uiting in de verschillende scenario’s. Hieruit zal blijken dat er niet slechts één juist antwoord is, maar dat de wetenschap een bijdrage kan leveren aan verschillende oplossingen. Een tweede voordeel is dat het frontstageimago van deze rol overeenkomt met de backstage-werkwijze. Er zal geen sprake meer zijn van stealth issue advocacy. De wisselwerking tussen wetenschap en politiek in het besluitvormingsproces zal hierdoor duidelijker blijken; inzage hierin en controle erop kan hierdoor verbeteren. Een bezwaar tegen deze methode is dat het aantal scenario’s vanwege begrijpelijkheid en hanteerbaarheid beperkt moet blijven. Ook in dit model zullen wetenschappers dus beslissingen moeten nemen die aan de basis liggen van de verschillende scenario’s en die normatief of onzeker van aard zijn. Maar, aldus Pielke, ‘there is a difference between providing a single option and providing a broader set of options, particularly if the latter reflects a range of valued outcomes’ (Ibidem, 142). Hoe zou het advies van de Gezondheidsraad er nu uit hebben gezien als het alternatief van Pielke bij de advisering over het HPV-vaccin was gehanteerd?20 Het grootste en meest zichtbare verschil met het huidige advies zou het ontbreken van een eenduidige conclusie zijn. In plaats van een ‘ja’ op de vraag van de minister of het vaccin al dan niet in het Rijksvaccinatieprogramma opgenomen zou moeten worden, zou de commissie hebben geantwoord met verschillende scenario’s, alle met wetenschappelijke gegevens en normatieve afwegingen onderbouwd en met de erbijhorende onzekerheden in de kantlijn. Een scenario zou beschrijven dat ervoor gekozen kan worden het vaccin niet op te nemen in het 25

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad programma, bijvoorbeeld vanwege de lage kosteneffectiviteit in verhouding tot andere ontwikkelingen in de zorg. Een tweede scenario, de oplossing waar Zweden voor gekozen heeft, zou kunnen beschrijven dat er eerst meer onderzoek naar het vaccin moet plaatsvinden vanwege de vele onzekerheden over de effectiviteit, de kosten en de maatschappelijke houding tegenover het vaccin. Een ‘ja, mits’ (het huidige advies) zou een optie zijn, waarbij de mits zou beschrijven dat de gevolgen ervan, zowel medisch als maatschappelijk, goed bestudeerd moeten worden. Een vierde scenario zou de mogelijkheid van het vaccineren van meisjes én jongens beschrijven, zodat de kans op besmetting nog verder zou afnemen. De verschillende scenario’s zouden tot slot van het adviestraject aan het publiek en de politiek voorgelegd worden. Een dergelijke werkwijze en presentatie zal leiden tot meer transparantie in de onzekerheden en in het hybride karakter van ongetemde problemen. Publiek, politiek en wetenschap krijgen hierdoor maximaal inzicht in de problematiek en gaan samen op in het streven naar een oplossing. Bovendien wordt dan voorkomen dat de onzekerheden die eigen zijn aan een probleem hun weerslag krijgen op de geloofwaardigheid en integriteit van politiek en wetenschap.

Paulus Lips is huisarts en heeft recent de master Wijsbegeerte van een Wetenschapsgebied aan de Universiteit van Amsterdam cum laude afgerond. Dit artikel is gebaseerd op zijn afstudeerscriptie. Momenteel schrijft hij een boek over de gevolgen van de toenemende medicalisering in de samenleving.

Literatuur Ault, K.A. (2007) ‘Effect of prophylactic human papillomavirus L1 viruslike-particle on risk of cervical intraepithelialneoplasia grade 2, grade 3, and adenocarcinoma in situ. A combined analysis of four randomized clinical trials’. In: The Lancet, 1861-1868.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Bal, R., W.E. Bijker en R. Hendriks (2002) Paradox van wetenschappelijk gezag. Over de maatschappelijke invloed van adviezen van de Gezondheidsraad. Den Haag: Gezondheidsraad. Bijker, W.E., R. Balen R. Hendriks (2009) The paradox of scientific authority, the role of scientific advice in democracies. Cambridge: The MIT Press. Boot, H.J., I. Wallenburg, H.E. de Melker e.a. (2007) ‘Assessing the introduction of universal human papillomavirus vaccination for preadolescent girls in The Netherlands’. In: Vaccine, 25: 6245-6256. FUTURE 2 Study Group (2007) ‘Quadrivalent vaccine against human papillomavirus to prevent high-grade cervical lesions.’ In: New England Journal of Medicine, 356, 1915-1927. Gezondheidsraad (2002) Algemene informatie over de taak en werkwijze van de gezondheidsraad en zijn commissies. Den Haag. Gezondheidsraad (2007) De toekomst van het Rijksvaccinatieprogramma: naar een programma voor alle leeftijden. Den Haag, publicatienummer 2007/02.

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad Kitcher P. (2001) Science, truth and democracy. New York: Oxford University Press. Kok, I.M.C.M. de, J.D.F. Habbema, M.J.E. Mourits e.a. (2008)‘Onvoldoende gronden voor opname van vaccinatie tegen humaan papillomavirus in het Rijksvaccinatieprogramma.’ In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 152, 2001-2004. Latour B. (2004) Politics of nature, how to bring the sciences into democracy. Cambridge: Harvard University Press. Pielke, R.A. (2007) The honest broker, making sense of science in policy and politics. Cambridge: Cambridge University Press. Rittel, H. en M. Webber (1973) ‘Dilemma’s in a general theory of planning.’ In: Policy Sciences, 4, 155-169. Rossum T.G.Jj van, H.E. de Melker, H. Houweling e.a. (2008) ‘Vaccins tegen humaan papillomavirus (HPV). Tussen registratie en implementatie.’ In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 152, 987-992.

Gezondheidsraad (2008) Vaccinatie tegen baarmoederhalskanker. Den Haag, publicatienummer 2008/08.

Sawaya, G.F. en K.S. Smith-McCune (2007) ‘HPV vaccination. More answers, more questions.’ In: New England Journal of Medicine, 356, 19911993.

Gezondheidsraad (2009) Algemene vaccinatie tegen Hepatitis B herbeoordeeld. Den Haag, publicatienummer 2009/03.

Wallenburg, I. en R. Bal (2007) Een nieuw vaccine in het Rijksvaccinatieprogramma? Kennisverzameling- en besluitvorming-in-actie. Insti-

Gieryn Th. (1983) ‘Boundary work and the demarcation of science from non-science; strains and interests in professional ideologies of scientists.’ In: American Sociological Review, 6, 781-795.

tuut beleid en management gezondheidszorg, sectie Health Care Governance. Erasmus MC Rotterdam.

Halffman W. (2003) ‘De paradox van de wetenschapsonderzoeker.’ In: Krisis, 2, 103-106. Jasanoff S. (1990) The fifth branch, science advisers as policy makers. Cambridge: Harvard University Press. 26

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

1

Zembla, ‘Het omstreden kankervaccin’, 18 oktober 2008, te bekijken op de website van het programma: www.zembla.vara.nl. 2

In een interview met de secretarissen van de adviescommissie zeggen zij hierover: ‘Bij de aanvankelijke samenstelling van de commissie zijn alle experts gevraagd om als lid deel te nemen. Omdat bij vier experts bleek dat hun wetenschappelijk onderzoekswerk financieel ondersteund werd door de vaccin producerende bedrijven, zijn zij aangesteld als adviseur en niet als lid. In Zembla wordt ten onrechte gesuggereerd dat deze experts hadden gefunctioneerd als lid en vanwege strategische overwegingen waren “gedegradeerd” tot adviseur.’

3

Maanen, H. van (2009) ‘Vaccin baarmoederhalskanker wetenschappelijke leugen van het jaar.’ In: de Volkskrant, 11 januari.

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad

dragen aan de onrust rond het vaccin. Door onrust en ophef te kwalificeren als “indianenverhalen en fabels” of als “krankzinnig” te bestempelen (Pauw en Witteman, 10 maart 2009), heeft hij de emoties van de betrokkenen gebagatelliseerd en geridiculiseerd. Tevens heeft hij mogelijk de argwaan tegenover het vaccin vergroot ten koste van zijn eigen geloofwaardigheid door wetenschappers op te roepen geen kritische geluiden te laten horen. 8

De termen frontstage en backstage zijn afkomstig uit de toneelwereld en geïntroduceerd in de sociologie door socioloog Erving Goffman (1922-1982). Goffman gebruikte de termen in zijn boek The presentation of self in everyday life (University of Edinburgh Social Sciences Research Centre, 1959) in een model om menselijke interactie onder verschillende omstandigheden te verklaren.

9 4

Bron: RIVM.

‘Artsen: wacht met vaccin baarmoederhalskanker.’ Trouw, 27 augustus 2008. 10

5

‘Kankervaccin bij 12 jaar niet zinvol.’ NRC, 27 augustus 2008.

6

Forum ‘Almere4you’, 22 februari 2009: http://www.almere4you.nl/forum/topic.php?id=25787&start=25

7

Een aantal andere factoren heeft ook meegespeeld in het ontstaan van alle onrust omtrent het vaccin. Allereerst verschilt het vaccin tegen HPV van andere vaccins die in het Rijksvaccinatie zijn opgenomen. Het RVP omvat een serie van inentingen die beschermen tegen infectieziekten die kinderen kunnen oplopen. Het vaccin tegen baarmoederhalskanker verschilt wat betreft een aantal aspecten ten opzichte van de huidige RVPvaccinaties: HPV loop je niet ‘zomaar’ op maar wordt overgedragen bij seksueel contact; er zit een lange tijd (20-40 jaar) tussen een eerste HPV infectie en de mogelijke ontwikkeling van kanker; in tegenstelling tot andere vaccins is een hoge vaccinatiegraad onder de bevolking geen voorwaarde voor individuele bescherming. Een tweede reden die heeft bijgedragen aan de kritiek en het wantrouwen tegenover het vaccin, is de grote rol van de media hierin, en met name van internet. Internet maakt een snelle en grote uitwisseling van informatie mogelijk, zonder dat de kwaliteit van de gecommuniceerde inhoud gegarandeerd is. Hierdoor wordt veel onware informatie verspreid die tot onrust leidt. Tot slot heeft de reactie van de directeur van het RIVM, Roel Coutinho, bijge-

27

Over veel van de genoemde onzekerheden bestaat ook nu, ruim twee jaar later, nog steeds geen duidelijkheid.

11

QALY staat voor Quality Adjusted Life Years. Het is een maat om ziektelast uit te drukken en zowel kwantitatieve als kwalitatieve afwegingen spelen hierin een rol. Eén QALY staat voor één jaar in volkomen gezondheid dat door een interventie wordt toegevoegd aan een leven; een jaar in mindere gezondheid krijgt een waarde tussen de 0,0 (dood) en 1,0, afhankelijk van de ziektelast. Het wordt gebruikt om een oordeel te vellen over wat een gewonnen leven mag kosten binnen de gezondheidszorg en tegenover andere maatschappelijke problemen. 12

De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar de mogelijkheid om screeningsonderzoek naar baarmoederhalskanker effectiever te maken. Eén van de mogelijkheden is door te testen op cervixcarcinoom middels een DNA test die thuis door de vrouwen zelf kan worden afgenomen. De resultaten van dit onderzoek zijn tot nu toe hoopgevend: de kanker kan mogelijk eerder worden opgespoord en het onderzoek zal waarschijnlijk kosteneffectiever zijn.

13

Een aantal van deze normatieve vragen is tijdens de commissievergaderingen expliciet aan de orde geweest, zo vertelden de secretarissen van de commissie in een persoonlijk

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

interview. Een voorbeeld hiervan is de vraag of een vaccin tegen een aandoening die door seksueel contact wordt overgedragen in het RVP thuishoort. Of de vraag of wetenschappers wiens onderzoek door de farmacie wordt gefinancierd, onafhankelijk kunnen adviseren. Andere normatieve vragen zijn niet besproken, zoals over de betrouwbaarheid van QALY als meet- en vergelijkingsinstrument. 14

De hits op de zoektermen zijn gevonden op 29 april 2009.

15

Afkomstig van de website van de Gezondheidsraad: http://www.gezondheidsraad.nl/nl/over-ons/de-raad. 16

Na afronding van het adviestraject over het HPV-vaccin heb ik een tiental gesprekken gevoerd en per e-mail gecorrespondeerd met een aantal direct betrokkenen: Philip van Dalen, clustercoördinator Infectieziekten bij het ministerie van VWS (in het navolgende weergegeven door de afkorting PvD, VWS); Hans Houweling en Kees Groeneveld, beiden secretaris bij de Gezondheidsraad en in deze functie betrokken bij het advies ‘Vaccinatie tegen baarmoederhalskanker’ (met instemming laat ik hen met één mond spreken en worden ze weergegeven door de letters HH/KG, Gezondheidsraad); Marina Conyn-van Spaendonck, programmamanager Rijksvaccinatieprogramma bij het RIVM (MCS, RIVM); Edith Schippers, lid Tweede Kamer voor de VVD en woordvoerder portefeuille ‘volksgezondheid’; Khadija Arib, lid Tweede Kamer voor de PvdA en woordvoerder portefeuille ‘volksgezondheid’.

17

De studie Paradox van wetenschappelijk gezag uit 2002 is in 2009 in het Engels gepubliceerd. In de Engelse versie beschrijven de auteurs uitgebreid de relatie tussen de werkwijze van de Raad, hun studie hiernaar en de reeds bestaande literatuur over Science and Technology Studies (STS); in de Nederlandse versie komt dit op een meer compacte wijze aan de orde. Zo mogelijk heb ik gebruik gemaakt van de Nederlandse uitgave; waar nodig refereer ik naar de Engelse versie. 18

Stichting Olijf biedt ondersteuning aan (ex-)patienten met gynaecologische kanker.

19

Voor een overzicht van coördinatiemechanismen die ook bij andere adviezen gebruikt zijn zie Bijker et al, 2009.

28

Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad

20

Het advies van de Gezondheidsraad over opname van het vaccin tegen hepatitis B in het Rijksvaccinatieprogramma schetst een drietal mogelijke scenario’s: handhaving van het RVP zoals het is, vaccineren van zuigelingen of het vaccin tegen hepatitis op puberleeftijd geven.(Gezondheidsraad 2009) De opzet lijkt op Pielke’s honest broker, met een groot verschil: de commissie komt na het schetsen van de scenario’s tot een eenduidige eindconclusie: ze vinden dat het vaccin aan zuigelingen gegeven moet worden. Was het alternatief van Pielke gehanteerd, dan hadden ze het bij de drie alternatieven gelaten en de keuzen voorgelegd aan publiek en poltiek.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

DE REDACTIE DE ONBEGREPEN WILDERS EEN INLEIDING

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Eén op de zes kiesgerechtigden heeft de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen een stem op de PVV uitgebracht, in Limburg was dit zelfs één op de vier, maar nog steeds is onduidelijk waar het succes van de partij en haar voorman nu precies op stoelt. Uiteraard zijn er vele verklaringen. We kennen inmiddels de ‘nieuwe scheidslijnen’ in de politiek, die naast een sociaaleconomische linksversus rechtsdimensie een meer cultureel-progressief- versus conservatiefdimensie onderscheiden (kosmopolitisme versus nationalisme, hervorming versus behoud, stad versus land). Wilders zou binnen de vier opties die zo ontstaan het winnende kwadrant gevonden hebben door een sociaaleconomisch links conservatisme te combineren met een rechts nationalisme. Ook zijn we bekend met de structurele onvrede onder een groot deel van de bevolking dat zich niet gekend weet in wat Fortuyn de ‘verweesde samenleving’ noemde. Zij voelen zich vervreemd en politiek in de steek gelaten door de schaalvergroting, de internationalisering, de bureaucratie, de Haagse spelletjes, de elite, de vrijzinnige publieke omroe29

pen, et cetera. Er zou nu eenmaal een substantieel deel van het electoraat beschikbaar zijn voor een protestpartij, dat eerder op de LPF stemde en virtueel op Verdonk, en dat nu door Wilders wordt aangeboord. In die lezing is Wilder simpelweg het volgende etiket dat op het teleurgestelde deel van het electoraat valt te plakken. Waar hij zelf precies voor staat is dan minder belangrijk dan waar zijn volgelingen over morren. Tevens hebben we weet van de miskenning van de integratie- en migratieproblematiek, het verzwijgen van de problemen en het niet aandragen van oplossingen door de gevestigde partijen. Dit probleem werd eerst gelokaliseerd in de spreekwoordelijke ‘oude wijken’ van de grotere steden maar heeft inmiddels van Den Haag via Almere wortel geschoten in Limburg. Volgens deze verklaring is het vooral Wilders’ core business: de islamkritiek en het neerzetten van deze religie als een kwade ideologie, die succes zou oogsten – al lijkt een meerderheid van zijn stemmers dat toch eerder als een bijkomstigheid te zien. En we hebben uiteraard kennis van de incidentele verklaringen, zoals: in alle vier de grote steden won de PvdA maar die stemmen hadden er nog meer kunnen zijn als het niet had geregend. In rechtsere provincies gingen de gezagsgetrouwe en oudere burgers wel stemmen. Of: ‘Limburgers stemmen altijd op een Limburger maar omdat Eurlings en Van der Hoeven niet op de CDA-lijst stonden – Verhagen wordt inmiddels als een Hollander gezien – kwamen er honderdduizenden voorkeurstemmen, goed voor enkele zetels, in handen van de PVV.’ Maar toch, deze verklaringen kunnen ons niet bekoren. Wat ze in de eerste plaats onvoldoende weten te duiden is hoe Wilders niet alleen een stem weet te geven aan heel veel onvrede, rancune, wantrouwen, maar deze mensen ook werkelijk troost lijkt te bieden. Zijn programma heet niet voor niets ‘De agenda van hoop en optimisme’. Van Wilders gaat blijkbaar een nog niet begrepen bindende werking uit, hij staat voor iets wat mensen trekt, niet alleen op een negatieve (anti-establishment, antiislam, antilinks) maar ook op een positieve manier. Hij is niet alleen een rattenvanger, hij heeft ook iets weg van het zogenaamde rookmonster uit de tv-serie Lost, die desperate zielen die alle hoop verloren hebben weet te strikken door met valse beloftes een appel te doen op hun nostalgie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

De redactie – De onbegrepen Wilders

Waaruit bestaat die bindende kracht van Wilders? Waaraan appelleert hij, wat maakt hem voor veel mensen tot steun en toeverlaat?

opluchting straalde er van af. Het bleek niet alleen een strategische blunder, het was bovenal een principieel laakbare houding.

Wat in de tweede plaats onderbelicht blijft, is het radicale anti-islamstandpunt van de PVV. De PVV is en blijft naar de woord en geest van de voorman primair een anti-islampartij. Dat blijkt evident uit zijn (zelden gelezen) verkiezingsprogramma en zelf heeft Wilders daar in de Kamerdebatten en in zijn mediaoptredens van de afgelopen jaren ook weinig misverstanden over laten bestaan.

Wilders kleineert een complete bevolkingsgroep stelselmatig. Weliswaar is er nog geen wet aangenomen die de rechtsstaat op losse schroeven stelt, het hele discours is al wel in stelling gebracht om het islamitische deel van de bevolking een speciale behandeling te geven. Het is ons een raadsel waarom blijkbaar verlegenheid en strategische overwegingen ertoe leiden dat dit punt zelden door andere partijen publiekelijk tegen Wilders wordt ingebracht.

Veel verklaringen gaan echter nog steeds uit van de inputkant van de verkiezingen (de beweegredenen van kiezers, variërend van onvrede over de zorg, de bureaucratie, de verweesde samenleving, veiligheid, Europa en de multiculturele samenleving) maar niet van de outputkant. Die outputkant houdt in dat mensen om verschillende redenen op Wilders kunnen stemmen, maar in het delegatiemodel van de representatieve democratie krijgt Wilders vervolgens een mandaat van de kiezer, waarvan de verdere invulling grotendeels van hemzelf afhangt. Veel kiezersonderzoek lijkt over het hoofd te zien dat Wilders aldus niet de optelsom van de stemmen van zijn kiezers is, maar zelf vorm en inhoud geeft aan zijn achterban. Met zijn mandaat construeert hij een eigen ‘publiek’. De nonexistente interne partijdemocratie van de PVV en het gebrek aan tegenwichtbiedende externe partijideologen maken dat Wilders uiteindelijke volstrekt alleen, om niet te zeggen: geïsoleerd, opereert. De stilte rond Wilders’ anti-islamstandpunt was in de verkiezingscampagne echter oorverdovend. Pas toen het CDA in de onderhandelingen over het gedoogkabinet merkte dat het uur U naderde begon het te rommelen omdat de godsdienstvrijheid toch nog ergens in het partijvaandel was te bekennen. De VVD, die het liberale erfgoed toch geacht mag worden te vertegenwoordigen, zwijgt in alle toonaarden over dit principiële punt. Maar ook voor andere partijen was het tijdens de afgelopen campagne niet eens een thema. ‘Integratie doen we nu even niet’, zei Pechtold, daarmee genoegzaam constaterend dat door de crisis van de euro, de bezuinigingen en de economische recessie de koopkrachtplaatjes electoraal interessanter waren dan het integratie- en immigratiebeleid. De 30

Krisis wil haar maatschappelijke taak serieus nemen en vroeg een drietal filosofen en wetenschappers te ontrafelen waar de liefde voor Wilders uit bestaat en waarom zowel politici als wetenschappers in grote verlegenheid zijn om die liefde te begrijpen – laat staan er iets aan te doen. De behoefte daaraan is groot. De volgende generatie kiezers komt er al weer aan en onder middelbare scholieren won Wilders de verkiezingen.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

GIJS VAN OENEN VOLK , POLITIEK EN FILOSOFIE KLEINE POGING HET POLITIEKE HEDEN TE BEGRIJPEN

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Zoals al vaker gezegd: Wilders is niet het punt. Wilders is een symptoom, zoals ook Fortuyn dat was – en zoals Verdonk het probeerde te zijn. Een symptoom van de wijze waarop het volk zich manifesteert in de politiek, als politieke actor. Die geschiedenis begint bij de Franse Revolutie, waar de gewone man opeens op het toneel verschijnt – zowel het politieke toneel, waar het volk de hoofdrol vertolkt in het zelfgestichte Théâtre de la Bastille, als het ‘echte’ toneel, waar opeens de dienstknecht Figaro de hoofdpersoon is in Mozarts Nozze, in plaats van zijn baas, graaf Almaviva. Het is een lange geschiedenis, waarvan de negentiende-eeuwse revoluties, de ‘opstand der horden’ ofwel de opkomst van het proletariaat, de Oktoberrevolutie, de Nederlandse pacificatie, de verzuiling en de emancipatiebeweging van de jaren zestig allemaal deel uitmaken. De beste typering van het – voorlopige – einde van die geschiedenis is wat toenmalig president Bill Clinton zei over de uitslag van de beruchte presidentsverkiezingen van november 2000: ‘Het Amerikaanse volk heeft gesproken, maar het is onduidelijk wat het zei.’ In die situatie zit Nederland nu ook. Je zou bijna zeggen: hoe luider het volk spreekt, hoe onduidelijker is wat het te zeggen heeft. Van deze lange geschiedenis kan 31

ik hier alleen de recente episoden, in grove lijnen, reconstrueren: een politieke geschiedenis en een geschiedenis van het politieke denken, in hun onderlinge samenhang, uitmondend in de vraag naar het populisme en de ambigue regeerambities van de PVV, Geert Wilders’ éénmanspartij met massa-aanhang. In de jaren zeventig worden dan eindelijk de beloften van de verlichting waargemaakt. Kant had mooi en terecht gezegd dat een ieder de moed behoort te hebben voor zichzelf te denken, maar de economische, sociale en culturele condities die dit in brede kring mogelijk maken worden pas in dit tijdperk gerealiseerd. Participatie, inspraak en democratisering worden van uitzondering tot regel. Uitsluiting is slecht. ‘Iedere arbeider een autootje’, beloofde Joop den Uyl, en zijn directeur gevangeniswezen stelde de definitieve sluiting van alle gevangenissen in het vooruitzicht – abolitionisme! Weg met de onderdrukking en marginalisering door het strafrecht, of door wat voor onderdrukkend systeem dan ook. De overheid is er niet meer om de burger te vertellen wat goed voor hem is, maar om hem te ondersteunen in zijn kantiaanse streven om zelfstandigheid te bereiken. Volgens progressief recept gebeurt dit door de uitbouw van een verzorgingsstaat, die iedereen in staat moet stellen zich te ontplooien in de richting die hij of zij zelf wenst. Het enige waarin de overheid nog paternalistisch is, is haar missie om de burger te laten begrijpen dat het paternalisme slecht voor hem is. Zo gezegd, zo gedaan, en via onder meer de emancipatoire institutie van de andragologie – eigenlijk de leer van de nieuwe, geëmancipeerde mens – wordt de burger geleerd zich te gaan verzetten tegen de instituties, ook en misschien wel vooral tegen die emancipatoire instituties zelf. De politieke filosofie articuleert en bevestigt deze ambities, langs verschillende en ook niet geheel compatibele wegen. Het meest radicale geluid komt gek genoeg uit de Verenigde Staten. John Rawls verkondigt het probleemloze samengaan van kapitalisme en sociaaldemocratie. De hele marxistische vraag naar de productieverhoudingen wordt op z’n Amerikaans geëcarteerd – we hoeven ons alleen nog maar zorgen te maken over verdelingsvraagstukken, tenminste zolang we dat zo doen dat het grootste deel van de koek ook naar de meest productieven gaat, anders zouden die, door ressentiment gedreven, weleens kunnen stoppen met productief

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie zijn. De kritische theorie van Habermas probeert hiertegenover nog aan een alomvattende maatschappijanalyse vast te houden, waarin naast kritiek op de kapitalistische maatschappijorganisatie ook nog emancipatoire perspectieven geopend blijven. Foucault betoogt dat dit eigenlijk twee kanten van dezelfde medaille zijn: de emancipatie disciplineert ons niet minder dan het kapitalisme en zijn hervormers dat doen. In de jaren tachtig blijken de burgers snelle leerlingen van de andragologische les – een les waarin natuurlijk ook veel Foucault verwerkt zat. Mondig burgerschap betekent verzet tegen instituties, die immers macht over ons uitoefenen, zelfs en dus misschien vooral (Foucault) wanneer ze ons willen emanciperen. Met andere woorden, mondige burgers zijn liberale burgers, die zichzelf beter dan enige institutie in staat achten hun eigen levensplan te formuleren (even in rawlsiaanse terminologie). Het rechtendiscours daalt goed in de maatschappij in, zowel bij rechts als bij links, bijvoorbeeld bij krakers die woonrechten claimen (maar gek genoeg tegelijk eigendomsrechten afwijzen). De verzorgingsstaat komt, onder druk van bezuinigingen, ter discussie. Links komt in de verdediging, en uit zich vooral via verzet, tegen niet alleen huisjesmelkers, maar ook kruisraketten, kerncentrales, en niet te vergeten racisme en fascisme. De verdere linkse maatschappelijke agenda wordt voortaan primair uitgevent via ‘nieuwe sociale bewegingen’, die dus geen omvattend politiek programma meer hebben maar strijd voeren voor één issue. Just what the doctor ordered voor de geëmancipeerde of emanciperende burger, die zich daarbij aan kan sluiten of juist weer kan vertrekken naar individuele keuze, in plaats van zich te vermoeien met vervelende collectieve compromissen in het partijensysteem. Links heeft het steeds lastiger met bedenken wat nog links is, of beter gezegd: kunnen we nou onze hervormingen het beste via de overheid of via de markt realiseren? De tijd dat een linkse macher als Jan Schaefer gewoon de Amsterdamse binnenstad kon volbouwen met socialehuurwoningen is niet meer. Of beter gezegd, de zekerheid dat zulke macherei simpelweg links genoemd kan worden, en aan de overheid moet worden toevertrouwd, is aan het verdwijnen. Iets dergelijks zien we in de politieke filosofie. Ook daar geen linkse machers meer, maar in plaats daarvan een scheiding der geesten, gek genoeg wellicht vooral tot stand gebracht door het slagen van het eman32

Gijs van Oenen – Volk, politiek en filosofie cipatoire project van debat en dialoog. Over alles moest vanaf eind jaren zeventig debat worden gevoerd; over alle kwesties waarbij men mogelijkerwijs betrokken zou kunnen zijn, moest men kunnen meepraten – iets waarover Rawls en Habermas het eens waren. Niet toevallig legt de politieke filosofie zich nu niet meer toe op doelen, maar op het spreken daarover. In plaats van op substantiële opvattingen over waar de debatten over gaan, of zouden moeten gaan, richt zij zich op de vraag of spreektijd en spreekvermogen in de debatten wel juist en rechtvaardig worden verdeeld. Logisch, want de geëmancipeerde burger kunnen we niets meer inhoudelijk voorschrijven. Maar net zoals eerder al fluks het wantrouwen was gerezen tegen emanciperende instituties, zo rijst dat nu tegen ‘autoriteiten’ – lees Habermas cum suis – die zich aanmatigen te bepalen wat de voorwaarden voor een rationele discussie moeten zijn. Wat denken zij wel! Dat is pas echte machtsuitoefening – aldus Foucault. Bij hem voegen zich de deconstructiefilosofen, niet zelden gewezen marxisten, die betogen dat grote hervormingsprojecten als die van Habermas en Rawls gebaseerd zijn op essentialistische vooronderstellingen, of anders gezegd worden gedreven door onbereflecteerd oorsprongsgeweld. Is het geweld van de klassenstrijd dus primair het geweld inherent aan waarheidsclaims? Over deze vraag voltrekt zich een scheiding der geesten. In de jaren negentig zien we de ontaarding van de geslaagde emancipatie. Paars doet zijn intrede, als teken dat de ideologische veren nu toch werkelijk zijn afgeschud. Wim Kok zei het inderdaad niet met spijt, maar juist als geruststelling voor zijn achterban – die daarmee per definitie zijn achterban niet meer was. Het emancipatoire project van de verlichting is uitgemond in neoliberaal individualisme. De overheid wordt gewantrouwd en ‘op afstand gezet’. Haar taken worden ‘uitbesteed’ aan verzelfstandigde of zelfs private organen – die kunnen het immers allemaal beter! Vergeten wordt dat een overheid die zelf te kennen geeft dat de meeste van haar taken door anderen beter worden gedaan – zelfs al zou dat nog waar zijn ook! – haar gezag wel moet verliezen. Of misschien wordt dat door rechts niet vergeten, maar juist gevoeglijk omarmd. Door liberaal rechts vanuit filosofische principes, door onprincipieel rechts omdat die gewoon een hekel hebben aan de overheid, aan ‘Den Haag’ en

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie aan ‘links’, drie termen die naar hun overtuiging voor hetzelfde staan. Voeg er ook nog maar ‘de cultuur’ en ‘de media’ aan toe. De absurde notie dat bijvoorbeeld het NOS-journaal ‘links’ is, en dat dat heel erg is, begint ingang te vinden – ook bij het NOS-journaal zelf. Meer in het algemeen gaan allerlei instituties worden gepercipieerd als erfenis van een links tijdperk, een tijdperk waarin individuen niet gewoon hun gang mochten gaan en niet gewoon mochten zeggen wat ze wilden. Vreemd natuurlijk, want dit tijdperk was niet zozeer ‘links’ als wel emancipatoir: het moedigde ons juist aan om zelf te denken, en te zeggen wat we dachten. Wat rechts pijn deed, was dan ook niet zozeer dat men niet mocht zeggen wat men wilde, maar dat men daarvoor redenen moest kunnen geven en verantwoordelijkheid moest nemen. Rechts wil van die emancipatoire dwang bevrijd worden. Links trouwens misschien ook wel, maar dat geneert zich nog voor dit gevoel. De politieke filosofie raakt langs nieuwe lijnen verdeeld. Een deel ervan academiseert, en blijft gewoon doorvariëren op het thema van de distributieve rechtvaardigheid, alsof er nog een overheid zou bestaan die zulke herverdeling tot stand zou kunnen en willen brengen, en een bevolking die daarvoor enthousiasme zou kunnen en willen opbrengen. Een ander deel richt zich op burgerschap – de min of meer progressiefacademische uitdrukking van de politieke nadruk op liberaal individualisme en eigen verantwoordelijkheid. Weer een ander deel radicaliseert de taalfilosofische analyses van ‘macht’, en komt zo tot een herwaardering van theologie en metafysica, met een eindeloze reeks variaties op het thema van de onbegrepen en ongrijpbare verschillen die taalgebruik mogelijk maken. De greep op de maatschappelijke ontwikkeling raken ze in meerdere of mindere mate alle drie kwijt; geen wonder ook in tijden van depolitiserende individualisering en globalisering. De zelfstandige burger is nu definitief de hoofdrol toebedacht, maar een script kan en mag er voor hem niet meer worden geschreven. Dus wat heeft hij eigenlijk te zeggen? Dat weet die burger, aan het begin van het nieuwe millenium, inderdaad niet zo goed. Nu hij eindelijk mag zeggen wat hij wil en wat hij denkt, blijkt dat hij op eigen kracht niet veel heeft te melden. Hij heeft een 33

Gijs van Oenen – Volk, politiek en filosofie welvarend privéleven, maar juist daardoor ziet hij dit in toenemende mate bedreigd door wat hij ziet als het falen van politieke en maatschappelijke instituties, maar wat eigenlijk eerder een logisch gevolg is van zijn eigen liberaal-individualistische keuze voor private wealth, public poverty. Burgers worden zo steeds meer bevestigd in hun idee-fixe dat zijzelf het goed doen en beter weten, en dat collectiviteiten als de politiek vooral falen en tekortschieten. Daarbij komen nieuwe (of nieuw relevante) maatschappelijke issues als multiculturalisme, terreur, globalisering en milieu, allemaal zaken waarop moeilijk greep is te krijgen. Volgens de liberale ideologie is het natuurlijk eigenlijk juist goed dat de overheid zo’n greep niet heeft. Maar hier zien we de grenzen (of gewoon de onzin) van die ideologie: de mondige burgers voelen zich bedreigd en verwachten wel degelijk van de overheid dat zij die greep wél heeft. Die overheid had weliswaar geen macht of mandaat meer, maar had ‘toezicht’ moeten houden, zoals het nu heet. Op financiële markten, olieputten, mishandelde kinderen, de immigratie, de veiligheid, de woningcorporaties, het onderwijs, ja op wat niet. Eigenlijk alles wat vroeger inderdaad onder overheid en politiek viel, maar inmiddels was uitbesteed en aan zichzelf of de markt was overgelaten. Dat is allemaal al lastig genoeg, maar het meest lastige is nog dat het eigenlijk allemaal het gevolg is van het geloof van de burger in zijn eigen emancipatie. Die overheid, die hadden we niet meer nodig. We weten zelf wel hoe we ons leven moeten inrichten. Politici moeten naar ons luisteren, in plaats van omgekeerd – ook een boodschap die tot bijna in het absurde door politici serieus is genomen, vooral door de traditionele politici die zich bedreigd zagen door de opkomende populisten. Maar nu zijn we emancipatiemoe; we lijden aan emancipatoire (of ‘interactieve’) metaalmoeheid. Nu we alles zelf mogen weten, realiseren we ons dat we dat eigenlijk niet willen, omdat het een hele zware last is. We beginnen te begrijpen dat het vermeende onvermogen van overheid en politiek ook ons eigen onvermogen is. De ‘kloof’ tussen burger en politiek is dan ook niet te groot, maar juist te klein. Die kloof is door de geslaagde emancipatie uit de wereld geholpen. De politiek is geen voogd meer; zij weet het niet beter dan wij. Zij luistert voortdurend naar ons. Alles wat wij maar willen, wordt in politiek beleid

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie omgezet. En toch zijn de problemen nog lang niet de wereld uit! Om wanhopig van te worden. We beginnen ons te realiseren dat we eigenlijk blij waren dat er een instantie was – de overheid dus – die de zorg voor de samenleving op zich nam. Maar het lukt ons niet meer om zulk gezag weer te accepteren, om een dubbelzinnige reden: we laten niemand meer ons vertellen hoe wij ons leven moeten leiden (‘Inentingen? Wat denkt die overheid wel?’), maar tegelijk realiseren we ons dat het gezag van de overheid eigenlijk ons eigen gezag is. Die ambigue combinatie frustreert ons en we weten ons met die frustratie geen weg. De enigen die daar wel een weg voor lijken te weten zijn de populisten: Fortuyn, Verdonk (misschien), Wilders. In plaats van deze dubbelzinnigheid te ontkennen, affirmeren zij haar, of radicaliseren deze zelfs. De populistische leider is tegelijkertijd de vertegenwoordiger van de volkswil en een representant van een nieuwe, autoritaire vorm van gezag. Hij of zij weet wat het volk wil, terwijl het volk dat zelf juist niet weet. De politieke filosofie moet nu kleur bekennen. Houdt zij vast aan ‘oude vormen en gedachten’ – dat wil zeggen aan partijen, aan representatie en aan dialoog – of affirmeert zij deze nieuwe situatie? Zulke affirmatie vinden we bijvoorbeeld bij Hardt en Negri, Rancière en Laclau. Bij alle drie impliceert deze affirmatie dat het volk inderdaad ‘niets te zeggen heeft’; de verschillen zitten vooral in de conclusies over nieuw gezag. Bij Hardt en Negri is het volk vooral ‘tegen’; het vindt zich in spontaan verzet tegen ‘de macht’. Het enige dat ik daaraan toe wil voegen is wat ik hierboven zei: die macht is voor een belangrijk deel hun eigen macht, en dat maakt het zo frustrerend. Rancière stelt dat ‘het volk spreekt’ op het moment dat het met succes het bestaande systeem aanvecht. Hij laat wijselijk in het midden wat het volk dan te zeggen heeft – of beter: zou kunnen hebben – en verschuilt zich achter de anarchistische stelling dat niemand wezenlijk minder te melden heeft dan een ander. De vraag naar gezag laat hij daarmee liggen. Laclau ten slotte erkent ronduit het populisme als de nieuwe vorm van politiek. Populisten zijn eigenlijk degenen die het beste hebben begrepen, en geaccepteerd, dat empty signifiers – de noemer waaronder de massa kan worden gemobiliseerd – inderdaad leeg zijn. ‘So what?’, zegt de populist. Of eigenlijk zelfs: ‘Des te beter!’ ‘Gedoogsteun’ is daarom zijn 34

Gijs van Oenen – Volk, politiek en filosofie favoriete genre. Wat er gedoogd wordt, maakt hem – zijn ronkende retorica ten spijt – niet wezenlijk uit: hij kan nu blijven claimen de volkswil te vertegenwoordigen, zonder dat hij die werkelijk in bestuurlijke daden en politieke verantwoordelijkheid hoeft te vertalen. De ‘gedoogsteun’ van de PVV is een parodieus antwoord op de serieuze vraag naar de aard van nieuw gezag, in een tijdperk dat oud gezag niet meer aanvaard wordt, om de paradoxale reden dat het in wezen ons eigen gezag is, het gezag van moderne mondige mensen die het allemaal zelf mogen weten en zelf mogen zeggen. Stemmers op lijsten (dus geen partijen) van die als Fortuyn en Wilders proberen te doen alsof ‘Den Haag’ nog een ‘heteronoom’ gezag vertegenwoordigt, waaraan men de eigen onvrede met de samenleving kan verwijten. Over alles waarvan men een afkeer heeft – buitenlanders, islamieten, ontwikkelingssamenwerking, kunst – maar zich door geweten of ‘linkse kerk’ moreel gechanteerd voelt, kan men dan met min of meer liberale, en dus respectabele, ergernis eisen dat in ieder geval ‘de stáát het niet mag subsidiëren!’. De principiële keuze voor linkse politieke filosofie is of zij zich primair wil (blijven) engageren met het ongrijpbare ‘volk’. Het filosofische spel zal zij hier van de populist winnen, maar het politieke spel zal zij verliezen. Het alternatief is om zich (weer) te richten op representatie en gezag – dat wil zeggen de andere zijde van de gedachte dat het volk alleen bestaat als (rest)product van representatie. Daar zit wel meer politiek perspectief in.

Gijs van Oenen is universitair docent aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam en lid van de redactie van Krisis.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

MENNO HURENKAMP LINKS IS VERWARDER DAN RECHTS

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Het sociale onderzoek in Nederland heeft nanotechnologische-nucleaire eigenschappen. We zoeken alles tot op het allerkleinste niveau uit, en de dreigende ontploffing is zelden ver weg. Aan Wilders is vermoedelijk al meer analytische aandacht gegeven dan aan, zeg, Joop den Uyl of Hendrik Colijn. Draagt de sociale wetenschap, met haar vanouds ietwat progressieve voorkeuren, niet tegen wil en dank bij aan de prominentie van de man, door geen centimeter van hem onderbelicht te willen laten? Als Wilders een ‘troostend verhaal’ heeft, wat is daar dan toch ingewikkeld aan om te begrijpen? Het is fijn als iemand zegt dat jouw rotleven niet jouw schuld is. En het klinkt natuurlijk op het eerste gezicht raar, een racist die voor het homohuwelijk is, maar uiteindelijk is dat homohuwelijk ook maar een product van eigen bodem. Mensen, ook Nederlanders, hebben een venijnige kant. En sommigen van hen laten die venijnige kant zien in het stemhokje. Zeker als iemand zijn verhaal smakelijk kan vertellen. Wat moet daar toch telkens weer aan verklaard of begrepen worden? Waarom zou de afkeer van de islam ooit 35

verdwijnen, als ook antisemitisme nog springlevend is, en niet alleen onder boze Amsterdammertjes uit West? In plaats van handenwringend te constateren dat Wilders hele bevolkingsgroepen tegelijk verdacht maakt, lijkt het meer voor de hand te liggen te constateren dat dat is wat mensen doen: andere mensen het leven zuur maken. Niet altijd, en niet overal. Maar ze doen het wel. Wilders’ ideeën zijn tamelijk fout, maar de grondverklaring is dat mensen bij vlagen tamelijk fout zijn. Het is van meer dan een beetje belang om die neiging op de radar te houden, maar voorpaginanieuws hoeft het niet te zijn. Een serieuzere zaak dan verklaren waarom mensen foute leiders aanhangen, lijkt me de kwestie of je je daarbij neer moet leggen. Het zal eerder een taak voor historici dan voor filosofen of sociologen zijn, maar de vraag dringt zich steeds sterker op waarom de potentiële tegenstanders van de cultureelconservatieven liever nerveus door elkaar dribbelen dan terugslaan. Aan de rechterkant van het politieke spectrum is er al een decennium een hoop dynamiek. De christelijke partijen fuseerden, de LPF kwam en ging, Verdonk en Wilders splitsten zich met wisselend succes af van de VVD. Men heeft daar dondersgoed door dat het electoraat verandert. Individuen en organisaties trekken daar hun conclusies uit. Aan de linkerkant keuvelen de gevestigde partijen rustig verder. Af en toe eens een nieuw partijprogramma, of een nieuwe leider, dan weer eens een waarschuwend pamflet en verder stilzitten als men je scheert. De vorming van GroenLinks was de laatste serieuze beweging aan de linkerkant van het partijpolitieke front. En dat is meer dan twintig jaar geleden! Nog steeds lijkt de hoop te bestaan dat die vervelende cultureelconservatieve meute wel weer eens tot inkeer komt – en dat er nog tijd genoeg is voor de SP om groter te worden dan de PvdA; voor GroenLinks om in de regering te raken; voor de PvdA om eindelijk Den Uyl II te beginnen; voor D66 om, tja, de rechtstreeks gekozen burgemeester in de wet te krijgen. Dat lijkt me ijdele hoop. De ongelukkige situatie dat Wilders mogelijk via het steunen van een minderheidskabinet wel maatschappelijk succes mag oogsten en geen politieke schade hoeft op te lopen is niet de schuld van een langzaam maar zeker genazificeerde bevolking. Eén ongelukkig mediaoptreden door Job Cohen minder en de PvdA was groter geweest

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie dan de VVD. Het had allicht een regering van een andere kleur opgeleverd. Of de toekomst er dan heel anders zou hebben uitgezien is nog maar de vraag. De bezuinigingen op de publieke omroep en ontwikkelingssamenwerking zouden wel wat lager zijn, maar de sociale zekerheid en de gezondheidszorg zouden evengoed klappen krijgen. Waar het om gaat is dat de retorische agressie van Wilders richting de islam even hard of harder geklonken zou hebben, en hij vermoedelijk bij de volgende verkiezingen nog net wat groter uit de bus was gekomen. Niet omdat zijn kiezers allemaal bruinhemden zijn, wel omdat hij het zo mooi kan zeggen. De kracht van Wilders bestaat voor een groot deel uit de zwakte van zijn tegenstander. Hij lijkt zich op te offeren in plaats van een baantje na te jagen, en doet in niets denken aan de in de ogen van kiezers vaak zo vermolmde structuren waar de linkse politici uit voortkomen en waar ze voor zeggen te strijden. Of dat allemaal klopt is maar beperkt relevant. Vroeg of laat moet men aan de linkerkant tot het inzicht komen dat de veranderende samenstelling van het electoraat en de veranderende organisatie van de maatschappij om nieuwe antwoorden vragen. Niet omdat ‘nieuw’ goed is, maar omdat politieke partijen soms wel ‘traditioneel’ lijken, maar in feite een levensduur van hooguit enkele decennia hebben. Misschien is het tijd voor één progressieve volkspartij, misschien voor een groene partij en een rode partij, misschien voor een bestuurlijke en een oppositiepartij, misschien voor een werknemers- en een vrijdenkerspartij. Hoe dan ook is het tijd voor het herleven van de mythe dat ook progressieve politici het voor het land doen, in plaats van voor zichzelf. Er moeten offers gebracht, risico’s gelopen – zoals Fortuyn, Wilders, Verdonk dat deden. Het gebrek aan dynamiek is niet zinvol tot één oorzaak terug te brengen. Nadat de linkse partijen na 1989 allemaal wat naar het midden waren opgeschoven, leek verdere aanpassing van program of partij niet echt nodig. De jaren negentig bleken immers een liberaal tijdperk, en niet alleen in Nederland maar op veel plekken regeerde ‘centrumlinks’. Maar de herverdeling via ‘werk, werk, werk’ en de acceleratie van de emancipatie via thema’s als euthanasie en homohuwelijk kwamen weliswaar volledig tegemoet aan de wensen van een ruime meerderheid van de bevolking, het liberale programma negeerde tegelijkertijd de langzaam maar zeker 36

Menno Hurenkamp – Links is verwarder dan rechts groeiende culturele spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen. Men deed wat de kiezers wilden, alleen niet álles. En op die lacune sprongen verschillende slimme politieke ondernemers snel in: ‘links voor onszelf, rechts voor de rest’. Dat was voor de mensen op links verwarrend en dat is het eigenlijk nog steeds. Min of meer tegelijkertijd leken belangrijke internationale instituties onder hun gewicht te bezwijken. De oorlog tegen het terrorisme werd niet door de VN maar door Amerika gevoerd, en de federatie Europa was voor de gemiddelde burger niet langer een doel aan de horizon, maar hooguit een doelwit. Links, logischerwijs verknocht aan instituties en het opschalen van grote vraagstukken, wist zich ook hier niet goed een houding in te geven. En tot overmaat van ramp begon rechts ook de verlichting te claimen. Het constant zoeken naar antwoorden op min of meer culturele vragen, op kwesties die allemaal op de een of andere manier draaiden om de natiestaat, om de nationale cultuur, ontnam de andere ‘projecten’ – herziening van de verzorgingstaat via meer zelfredzaamheid of betere zorgzaamheid; aanpassing van de publieke sector via de markt of via de politiek – veel van hun onderscheidend vermogen. ‘Fijn dat je de vuilniswagens niet gaat privatiseren, maar hoe zit het die moskee om de hoek?’ Die verwarring maakte het te bedreigend om eens de koppen bij elkaar te steken of deze ‘rechtse golf’ niet wat eenvormiger tegemoetgetreden zou moeten worden. Want echt hoog leek de nood zelden, omdat voor SP en GroenLinks altijd ‘de grote sprong voorwaarts’ leek te gloren, en omdat voor PvdA en D66 de regering altijd dichtbij was. Het is inmiddels een mooie traditie dat oproepen voor een brede progressieve volkspartij van de linkerkant van de PvdA komen, en dat de andere partijen daar op verzoek van de media ietwat knorrig op reageren. Maar nu SP en D66 weer voor jaren over hun hoogtepunt heen zijn en GroenLinks wéét dat de achterban hooguit tien zetels waard is, zou die houding makkelijk kunnen veranderen. Het mooist en verstandigst zou het zijn wanneer de vier clubs één nieuwe partij begonnen, waarna onvermijdelijk binnen een jaar of wat een deel zich weer afscheidt. Van tevoren al vaststellen of de scheidslijnen binnen links ‘groen’ versus ‘rood’

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie moet zijn of ‘drs.’ versus ‘Opel’, of ‘radicaal’ versus ‘gematigd’ is niet zo interessant, want binnen een politieke partij hangt nu eenmaal veel af van persoonlijke dynamiek en niet van theoretische exercities over de samenstelling van het electoraat. Wat nodig is, is een frisgewassen aanvoerder, een programma van een paar A4’tjes en vooral een riante afvloeiingsregeling voor alle mensen die al hun hele leven voor een partij hebben gewerkt en zich geen ander kader kunnen voorstellen. Van meer belang dan je rechtstreeks tégenover de cultureel-conservatieven te positioneren, is het om een verhaal te hebben dat stevig in de eigen tradities staat. Als iéts de afgelopen eeuw bereikt is, dan is het dat het sociale leven met vallen en opstaan zó georganiseerd is dat huisvesting, scholing, baanzekerheid, rechtszekerheid en inspraak voor nagenoeg iedereen bereikbaar werd. Waarom zou het recht om als immigrant een plek te verdienen in dat ‘zachte’ of ‘Europese’ model niet gewoon een mooi recht zijn? Waarom zou het kapitalisme niet langs nieuwe wegen beteugeld kunnen worden, wanneer IMF en deregulering iedereen zichtbaar ongelukkig maken? Waarom zou duurzame welvaart niet dezelfde trots kunnen opwekken als ooit, na veel offers, de consumptiewelvaart deed? Jazeker, links geeft ook om de nationale cultuur, en om precies te zijn de eeuwenoude cultuur van organisatie, van verschillen en van herverdeling. Het is niet te doen om nieuwe instituties te verzinnen om mensen als Wilders het hoofd te bieden, laat staan een nieuwe ideologie (God verhoede). Het gaat om het creëren van een situatie waarin je geloofwaardig een alternatief, beter verhaal aan kunt reiken, een nieuw platform. Hoeveel meer kwetsuren zullen de linkse partijen willen oplopen voordat hun leiders over hun eigen schaduw heen springen? We kunnen er alleen maar naar gissen. Het alternatief is vermoedelijk, zoals de christendemocraten en de marktliberalen schoorvoetend moeten toegeven, dat de tweede helft van de twintigste eeuw een sociaaldemocratische helft was en dat ‘links’ over de eerste helft van de eenentwintigste eeuw zal moeten toegeven dat het een ‘rechtse’ helft zal worden. Hoe dan ook zal het kunnen weerstaan van Wilders de drang om hem te begrijpen danig doen afnemen. 37

Menno Hurenkamp – Links is verwarder dan rechts Menno Hurenkamp (1971) pendelt tussen Moskou en Amsterdam en is reizend politicoloog en journalist.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

J . H. DE RODER

‘U KUNT BEZWAAR HEBBEN TOT U EEN ONS WEEGT ’ GEERT WILDERS ’ SUCCESVOLLE POLITIEK -VOORBIJ- DE INHOUD

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

We komen er zo langzamerhand achter dat Wilders geen voorbijgaand fenomeen is, net zomin als het populisme in de Nederlandse politiek. Tussen de een en twee miljoen Nederlanders zijn hier blij mee, de anderen staan er onverschillig tegenover of maken zich, in verschillende gradaties, zorgen. Het grootste bezwaar tegen Wilders lijkt toch vooral dat hij een hele bevolkingsgroep op grond van haar godsdienst verdacht maakt en zelfs buiten de orde van de Nederlandse samenleving plaatst. Zijn standpunten over de bekende politieke kwesties – AOW, bezuinigingen, Europa, immigratie, enzovoort – zijn óf nauwelijks bekend óf kunnen in het ene geval als links en in het andere geval weer als rechts worden gekenmerkt. Er is moeilijk een duidelijke lijn in te ontdekken, althans een lijn van het soort dat we gewoon waren te associëren met de liberale (al of niet sociaal, al of niet links), de christendemocratische of de sociaaldemocratische politiek. Voer voor politicologen en politiekfilosofen, maar niet voor mij. Wat mij vooral interesseert is de vraag naar het hoe van Wilders’ politiek, minder de vraag naar het wat, al was het maar omdat er steeds meer signalen zijn dat een groot aantal PVV-stemmers nauwelijks iets voelt voor Wilders’ felle anti-islampolitiek, met name de 38

beruchte kopvoddentaks. Mijn stelling is dat het succes van Wilders nauwelijks verklaard kan worden door vooral naar de inhoud van zijn politiek te kijken. Meer nog dan in het geval van Fortuyn, moeten we bij Wilders kijken naar de manier waarop hij politiek bedrijft. Niet wat hij zegt is cruciaal, maar hoe hij het zegt. Dat Wilders door de jaren heen onaantastbaar bleek voor zijn politieke tegenstanders, vooral tijdens debatten in de Tweede Kamer, heeft precies hiermee te maken. Men probeerde hem te bestrijden op de inhoud, men probeerde argumenten aan te dragen waarom zijn standpunten onhoudbaar bleken, niet deugden of zelfs in strijd waren met de Grondwet. Men hield met andere woorden vast aan het ideaal van het politieke spel van uitwisseling van argumenten, van de dialoog, van het hoor en wederhoor. Het soort spel waarover Johan Huizinga schreef in Homo ludens. Proeve eener bepaling van het spelelement der cultuur (1938) en dat hij zag als een noodzakelijke voorwaarde voor het voortbrengen van cultuur: ‘Wedstrijd en vertoning komen dus niet als vermaken uit de cultuur voort, maar gaan eraan vooraf.’ Spel was volgens hem niet tegenovergesteld aan ernst, maar veronderstelde het juist.Wilders’ tegenstanders lijken nooit in de gaten te hebben gehad dat zij, geheel in de zin van Huizinga, nog wel de politiek ‘speelden’ maar Wilders zelf allang niet meer. Sterker nog: het spel zélf heeft hij buitenspel gezet, door principieel geen enkele spelregel te accepteren. Hij speelt zijn eigen spel waaruit elke ernst verdwenen is. Als het zo uitkomt spreekt Wilders de bewindslieden in de Tweede Kamer rechtstreeks aan. Wanneer de Kamervoorzitter hem eraan herinnert dat een minister nooit rechtstreeks wordt aangesproken, maar altijd via de voorzitter, en andersom natuurlijk, dan overtreedt Wilders deze spelregel gewoon nóg een keer en doet hij er nog een schepje bovenop door een bewindspersoon niet aan te spreken met ‘minister’, maar met ‘meneer’ of ‘mevrouw’, of zelfs met voor- en achternaam. Zo gauw een spelregel aan de orde wordt gesteld – het bekendst is het verzoek van de Kamervoorzitter om de kwalificatie ‘knettergek’ voor minister Vogelaar terug te nemen – dan weet men van tevoren dat Wilders die regel vervolgens nóg eens zal overtreden, desnoods meerdere keren. Niet alleen weet Wilders zich met elke overtreding van de spelregels verzekerd van mediaaandacht, iets wat de media moeilijk te verwijten valt, maar wat belangrijker is: met elke overtreding van de spelregels wordt het spel zélf ver-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie dacht gemaakt. Het spel van de ‘Haagse politiek’, de ‘oude’ politiek, het politieke spel van de ‘elite’, het spel dat er in de ogen van potentiële PVVstemmers alleen maar toe lijkt te dienen om politici als Wilders het bedrijven van de ‘nieuwe’ politiek onmogelijk te maken. Wilders maskeert daarmee ook dat hijzelf allang tot de Haagse politieke inner circle behoort en het politieke spel veel beter doorgrondt dan iemand als Job Cohen. Vandaar dat hij veelvuldig zijn pijlen richt, voorbij het Haagse, op de bestuurlijke elite in Nederland, waar de PVV geen toegang toe heeft, en die door leden van de gevestigde politieke partijen vanuit Den Haag wordt bemand. Wilders is zich maar al te bewust van de retorische kracht van de herhaling. Het herhalen van het overtreden van parlementaire spelregels, het herhalen van kwalificaties van bevolkingsgroepen en individuen, het herhalen van exact dezelfde korte zinnen. Excuseren zijn politieke tegenstanders zich doorgaans voor herhaling (‘Neem het mij niet kwalijk wanneer ik dit nogmaals moet zeggen ...’), als zou dit een intellectueel zwaktebod zijn, een uiting van ideeënarmoede, en als zou dit het gebod van Huizinga overtreden dat het spel de ernst nooit mag overvleugelen, voor Wilders is de herhaling het spel geworden, met slechts één doel: zijn positie als buitenstaander versterken. Wilders tegenover de elite, de elite van de Haagse politiek, die van de grachtengordel, de ‘zakkenvullers’, ‘baantjesjagers’, de uitbaters van ‘linkse hobbies’, de ‘multiculti’s’, de ‘subsidieslurpers’, de ‘theedrinkers’, ga zo maar door. En vergis ik me niet, dan is het die buitenstaanderspositie waarmee de PVV-stemmers zich identificeren: niet alleen Wilders, ook zíj worden in de weg gezeten, door dezelfde mensen die Wilders buiten de orde willen plaatsen, ook zij krijgen evenmin als Wilders de kansen waar ze recht op hebben. Hoe meer zijn politieke tegenstanders vasthouden aan de dialoog, het ideaal van het uitwisselen van argumenten (Pechthold blijft volhouden dat dit de enige manier is om Wilders weerwerk te bieden), en hoe meer ze Wilders op de inhoud willen bestrijden, hoe sterker Wilders’ positie zal worden van buitenstaander, die in het teken staat van de monoloog: zo kort mogelijk, met zo kort mogelijke zinnen en met een zo beperkt mogelijk idioom. Misschien zijn Wilders’ monologen nog het best te vergelijken met registrale poëzie: gedichten die variërende herhalingen 39

J.H. de Roder – ‘U kunt bezwaar hebben tot u een ons weegt’ zijn van een beperkt aantal zins- en argumentstructuren en een beperkt aantal woorden. Inhoudelijk zijn het dan ook variaties op één kernthema. Wilders’ monologen zijn echter vooral variaties op de bevestiging van zijn buitenstaanderschap. Zijn anti-islampolitiek is dan ook bewust van een hoog abstract gehalte. Critici die beweren dat je nooit over ‘de’ islam kunt spreken, begrijpen niet dat dit geen intellectuele fout van Wilders is maar een retorische strategie. Te veel inhoud betekent immers het gevaar van relativering. Sterker nog: de inhoud moet zo beperkt mogelijk blijven, ook met betrekking tot andere politieke kwesties. Want het gaat niet primair om de inhoud, het gaat om het verzamelen van stemmen, van macht. Nu kan men moeilijk beweren dat het zijn politieke tegenstanders niet ook om het verzamelen van stemmen, om de macht zou gaan. Bij Wilders echter zien we dat dit een doel op zichzelf is geworden. Enigszins cynisch zou je kunnen zeggen dat we in het geval van Wilders te maken hebben met de politicus in zijn meest zuivere vorm. Een van de weinige politieke fouten die Wilders heeft gemaakt, was dan ook toen hij zijn anti-islampolitiek al te concreet maakte, toen hij dus te veel inhoud introduceerde: bij zijn voorstel voor een kopvoddentaks leken zelfs veel van zijn aanhangers plotseling individuele moslimvrouwen en moslimmeisjes voor zich te zien, mensen die zij kennen misschien, als buren of als medewijkbewoners. En had Wilders niet voortdurend beweerd dat hoofddoekjes symbolen van onderdrukking zijn en moslima’s dus slachtoffers van een verwerpelijke ideologie? Dan zouden deze vrouwen, als de kopvoddentaks wordt ingevoerd, dubbel gestraft worden: dubbel slachtofferschap als gevolg van een maatregel van de PVV. Alleen omdat Wilders’ strategie van het articuleren van zijn buitenstaanderschap zo succesvol is, heeft dit uiteindelijk nauwelijks gevolgen gehad voor zijn geloofwaardigheid binnen eigen kring. In Huizinga’s termen zou je kunnen beweren dat de ernst even in het spel was teruggekeerd, waaruit hij definitief en effectief leek te zijn geweerd. Martin Luther King buitte de kracht van de stijlfiguur van het parallellisme (het herhalen van op dezelfde manier gebouwde zinnen) maximaal uit in misschien wel de beroemdste toespraak van de twintigste eeuw: I have a dream. Wilders doet dat vaak ook, en ook weer effectief, maar vooral door de herhaling van zinnen die beginnen met Nee... of Weg

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie met... Opnieuw passen zijn politieke tegenstanders een dergelijke stijlfiguur maar heel zelden toe, zoals elke vorm van herhaling, en opnieuw omdat het lijkt af te leiden van waar het werkelijk om zou gaan: de inhoud. Het lijkt wel of zij net zo beducht zijn als Thomas Mann die ooit zei bang te zijn voor een teveel aan literatuur, wat neerkwam op een teveel aan verleiding door de vorm (daar doelde Wagner ook op toen hij zei dat wanneer zijn muziek zou worden uitgevoerd zoals het moet, zij eigenlijk verboden zou moeten worden). Een teveel aan retorische figuren wordt blijkbaar alleen maar toegestaan in een positieve en hoopvolle toespraak met het karakter van een gebed, of een gospelsong, zoals in Kings I have a dream. In een van zijn grote toespraken liet Den Uyl het gevaar van een teveel aan literatuur daar waar het, althans volgens hem, hoorde: in de literatuur zelf. Hij sloot af met het citeren van Han G. Hoekstra’s De ceder, met de tweemaal herhaalde regel ‘Ik heb een ceder in mijn tuin gepland’. In dit geval en in dat van King dient het effect van de vorm de goede zaak, de boodschap van de hoop. Maar de retorische middelen maken hier niet de boodschap uit. Ze dragen die boodschap én verleiden tot die boodschap, dat wel, en hoe. Pas wie dit begrijpt, begrijpt ook het spel dat door Wilders wordt gespeeld: de herhaling zelf is de boodschap. Herhaaldelijk lijkt Wilders dit ook te motiveren door te zeggen dat niemand naar hem luistert, waaraan hij dan uiteraard toevoegt dat ook naar zijn aanhang niet wordt geluisterd. En wie niet luistert, die moet maar voelen. Dus niet één keer de Partij van de Arbeid omdopen tot de Partij van de Arabieren, maar tientallen keren. Niet één keer zeggen: ‘Dit kabinet is een ramp voor Nederland’, maar tientallen keren. Niet één keer spreken over ‘Marokkaanse straatterroristen’, maar honderden keren. En wie verbaast zich er dan nog over dat zijn politieke tegenstanders, onder wie Pechtold, plotseling gaan spreken over ‘Marokkaans straattuig’ (nog net niet over straatterroristen). Niet dat hun de ogen is geopend met betrekking tot dit maatschappelijke probleem, het zijn Wilders’ herhalingen die hun werk hebben gedaan. Schoorvoetend proberen ook zij eens de toon de muziek te laten maken. Maar juist bij hen klinkt die toon vals, met als gevolg, opnieuw, dat Wilders’ positie alleen maar wordt versterkt.

40

J.H. de Roder – ‘U kunt bezwaar hebben tot u een ons weegt’ Zowel Hans de Bruijn als Jan Kuitenbrouwer hebben dit voorjaar in respectievelijk Geert Wilders in debat. Over framing en reframing van een politieke boodschap en De woorden van Wilders. Hoe ze werken, het concept framing geïntroduceerd (ontleend aan het werk van George Lakoff) in een poging te laten zien hoe Wilders te werk gaat. Frames zijn mentale constructies die bepalen hoe we de wereld zien. Volgens Hans de Bruijn staat bij Wilders het ‘probleem- en ideologieframe’ voorop. Het bestaat uit twee elementen: alledaagse problemen met betrekking tot criminaliteit en de veronderstelde fascistische ideologie van de islam. Beide elementen worden door Wilders voortdurend met elkaar in verband gebracht. ‘Wanneer er een relatie is tussen alledaagse ellende en de islam, wordt de islam als vanzelf inktzwart gedachtegoed’ (27), aldus De Bruijn. Toegegeven: het begon met de islamkritiek, en het lijkt er nog steeds over te gaan, maar gaandeweg is minder de inhoud, die altijd al vrij beperkt was, dan de herhaling ervan voor Wilders van belang geworden: niet naar wat er niet geluisterd zou worden is belangrijk, maar dat er niet naar Wilders zou worden geluisterd. De inhoudelijke beperktheid en de herhaling zijn dan ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. We zagen hoe een teveel aan inhoud, de kopvoddentaks, een potentieel gevaar vormt voor Wilders’ politiek, voor zijn strategie om zich als buitenstaander te profileren. Want met dat buitenstaanderschap is het dat zijn aanhang zich primair identificeert. Alleen zo is te verklaren dat Wilders stemmen trekt in dorpen en kleine steden waar nauwelijks tot geen immigranten wonen. Onderzocht zou moeten worden in hoeverre en in welke mate deze stemmers zich inderdaad buitenstaander voelen. Wellicht biedt Mark Bovens’ en Anchrit Willes Diploma democracy. On the tensions between democracy en meritocracy (2009) hiertoe de aanknopingspunten, want zij hebben het over de schaduwkanten van de meritocratie, over de kloof tussen hoogopgeleide burgers (Wilders’ ‘doctorandussen’) die internationaal zijn georiënteerd en toegang hebben tot allerlei maatschappelijke netwerken aan de ene kant, en aan de andere kant de betrekkelijk laagopgeleide burgers die geen kranten lezen, alleen naar commerciële programma’s kijken, maatschappelijk nauwelijks actief zijn en voor wie de internationalisering vooral een bedreiging betekent, laat staan kansen biedt. Zij zijn degenen die zich buitengesloten voelen, een gevoel dat Wilders dus niet zozeer verwoordt, als wel acteert, in een politiek spel waaruit

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie elke vorm van ernst is verdwenen, waarin de inhoud secundair is geworden. Het is de vorm die de betekenis van zijn politiek uitmaakt. De politieke fout die Wilders’ politieke tegenstanders maken is dat het hem, ondanks alles, ondanks de vorm, toch in de eerste plaats om de inhoud zou gaan. Hoe interessant en verhelderend de analyses van Kuitenbrouwer en De Bruijn ook zijn in hun toepassing van het frameconcept, zij blijven zich nadrukkelijk bewegen op het niveau van de inhoud waar zij een abstract niveau, dat van de frames, aan toevoegen. Zij brengen zo vooral een ordening aan in Wilders’ politieke uitspraken. Daarmee zullen zij het succes van Wilders niet kunnen verklaren omdat ze impliciet ook vasthouden aan het ideaal van de dialoog. Maar Wilders’ herhalingen-omde-herhalingen zijn juist bedoeld om die dialoog te ontwijken en te voorkomen, ze zijn de vijand van de dialoog, de vijand van een politiek opgevat als het erkennen, organiseren en het in goede banen leiden van verschillen tussen bevolkingsgroepen binnen een samenleving, of die verschillen nu cultureel, religieus, etnisch, regionaal of sociaaleconomisch zijn. Die verschillen zullen altijd blijven bestaan en bovendien in de loop van de tijd steeds van karakter veranderen. Maar het ideaal van een politiek die verantwoording aflegt van deze verschillen, hoe moeilijk ook te realiseren, zeker in deze tijden die definitief de verzuiling voorbij zijn, dat ideaal blijft bestaan. Toch? De vraag is nu of Wilders de kansen van dit ideaal serieus bedreigt. Als buitenstaanders delen Wilders en zijn aanhang dit ideaal in elk geval niet.

J. H. de Roder is essayist en als universitair docent verbonden aan de vakgroep Letteren & Kunst van de Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen van de Universiteit Maastricht. In 2003 ontving hij de vijfjaarlijkse essayprijs van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde.

41

J.H. de Roder – ‘U kunt bezwaar hebben tot u een ons weegt’ De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie jaar van de twintigste eeuw verkopen ze vrijwel niets meer: de ‘bijbel van het socialisme’ wordt massaal bij de vuilnis gezet. EVA DE VALK

KRISIS , DE CRISIS EN HET MARXISME EEN INLEIDING

Maar inmiddels is Marx weer terug – en hoe. ‘Er is een ware Marx-boom gaande’, vertelt Christine Krauss van Karl Dietz Verlag. De oplagen zijn weliswaar niet zo hoog als tijdens de DDR, niettemin keert Das Kapital in 2008 terug in de Duitse bestsellerlijsten. De verklaring voor deze hernieuwde interesse in Marx ziet ze in de financiële crisis die eind 2007 is uitgebroken.

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

‘De financiële crisis toont dat er structurele tegenstrijdigheden in het kapitalistische systeem zitten. Mensen willen weer begrijpen hoe het kapitalisme werkt, hoe dit systeem tot stand is gekomen, wat de premissen ervan zijn. Het kapitalistisch systeem is niet een natuurlijke staat, wat sommigen ons zouden willen doen geloven. Het is een menselijk systeem met een eigen logica, met sterke kanten maar ook met specifieke zwakten, waarvan Marx als eerste een grondige analyse heeft geleverd.’

Marx was afgedankt. Na een laatste opleving van het marxisme onder intellectuelen en studenten van de protestgeneratie van 1968, raakt Marx in de loop van de jaren zeventig steeds verder uit beeld en gaat ten onder in academische kibbelarijen. Velen komen terug van de emancipatoire experimenten van de protestgeneratie. Het kapitalisme blijkt bij nader inzien zo kwaad nog niet: arbeiders zijn blij met nieuwe verworvenheden als een kleurentelevisie en een eigen autootje; sociale zekerheidsregelingen zorgen ervoor dat de verschrikkelijke armoede onder arbeiders zoals Marx had geschetst niet meer voorkomen – niet in Nederland althans. Het ‘echt bestaande socialisme’ aan de andere kant van Europa verliest tegelijkertijd steeds meer aan geloofwaardigheid. Na de val van de Muur in 1989 en de daaropvolgende stapsgewijze ineenstorting van de Sovjet Unie lijkt het gedaan met Marx. Niet het klasseloze communisme, maar democratie en marktkapitalisme naar westerse snit vormen het einde van de geschiedenis, schrijft Francis Fukuyama in 1992. Karl Dietz Verlag – de grootste Duitse uitgever van Marx – kan inpakken. Tijdens de DDR drukt de staatsuitgeverij jaarlijks nog 20.000 exemplaren van Das Kapital, na de val van de Muur verdampt de vraag volledig. De laatste tien

De vraag of de hernieuwde interesse in Marx in Duitsland ook samenhangt met een veranderende houding ten opzichte van het DDR-verleden wijst ze resoluut van de hand. ‘Met DDR-nostalgie heeft dat niets te maken.’

42

In Duitsland bieden universiteiten weer Marx-seminars aan en Marxleesgroepjes schieten als paddenstoelen uit de grond. Karl Dietz Verlag is daarom begonnen de 43 banden met het verzameld werk van Marx en Engels weer volledig leverbaar te maken. Banden die niet meer verkrijgbaar zijn worden eerst up-to-date gemaakt, wat erop neerkomt dat ‘alle ideologische onzin eruit wordt gegooid’. De onderneming wordt ondersteund door de Rosa Luxemburg Stiftung en door particuliere giften. Volgens Krauss loopt de campagne goed: er zijn zowel incidentele giften als structurele donateurs. Vorig jaar zijn er drie banden verschenen, waarmee het verzameld werk weer bijna compleet is. Voor echte Marx-adepten verschijnt in 2011 een cd-rom met de laatste ontwikkelingen in het commentaar van Das Kapital, als supplement bij de reeds bestaande uitgave.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Ook in Nederland is onlangs een nieuwe uitgave van Het kapitaal verschenen – de eerste heruitgave van Marx in Nederland sinds 1981. Het gaat om een herziening van Isaac Lipschitz’ vertaling uit 1967 door Hans Driessen, uitgegeven door Uitgeverij Boom. De publicatie komt meer dan twee jaar na het uitbreken van de financiële crisis, desalniettemin krijgt de publicatie volop media-aandacht. ‘Door de financiële crisis hebben we weer even het oude, of misschien wel ware gezicht van het kapitalisme gezien’, meent Hans Driessen. ‘Eerder had het kapitalisme een menselijker gezicht, door het opbouwen en uitbreiden van het sociale zekerheidsstelsel. Maar als puntje bij paaltje komt, blijkt het kapitalisme alleen te gaan om winst maken, om blinde hebzucht die uiteindelijk geen stand kan houden. Marx fileert deze logica en laat ons zien dat het ook anders kan. Daarin ligt de actualiteit van Marx.’

Eva de Valk – Krisis, de crisis en het marxisme schrijft Marx hoe het kapitalisme heeft kunnen ontstaan en wat de logica is van het systeem. In het kapitalistisch systeem werkt de arbeider niet meer voor zichzelf, maar is hij in loondienst bij de kapitalist, die nu ook eigenaar is geworden van de benodigde gereedschappen, instrumenten en machines (de productiemiddelen). De arbeider bezit nu alleen nog zijn arbeidskracht, zoals Marx het uitdrukt, en is wel gedwongen die aan de kapitalist ter beschikking te stellen. De vergoeding die hij daarvoor krijgt is echter lager dan de waarde die hij, als factor binnen dit kapitalistische systeem, produceert. Het verschil, de meerwaarde, valt toe aan de kapitaalbezitters, ofwel de ondernemer en zijn financiers. Het kapitalisme kan zo tegelijkertijd tot rijkdom en armoede leiden, tot werk en werkloosheid, tot vrijheid en onvrijheid. De kapitaalbezitters vermeerderen het kapitaal door de meerwaarde van de productie te investeren in nieuw kapitaal. Op deze wijze breiden zij het systeem uit en bestendigen het.

Wat voor boek is Het kapitaal? Waar gaat het over en waarom zou het (weer) relevant (kunnen) zijn? Wat hier Het kapitaal wordt genoemd, is eigenlijk alleen het eerste deel van het driedelige werk. Dit eerste deel is verschenen in 1867 bij de Hamburgse uitgever Otto Meissner onder de titel Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie. Het eerste deel wordt traditioneel ook afzonderlijk uitgegeven en is veruit het bekendst. Deel twee en drie zijn postuum verschenen in een bewerking door Engels in 1885 en 1894. De drie delen beslaan in totaal zo’n 2200 pagina’s (afhankelijk van de editie).

Maar terwijl concurrentie een noodzakelijke voorwaarde is voor het ontstaan van een markt streven alle kapitaalbezitters ernaar een zo groot mogelijk marktaandeel te verwerven en de concurrentie uit te schakelen. Het kapitalisme is zodoende een vat van tegenstrijdigheden. Zo komen we bij het tweede oogmerk van Het kapitaal: Marx’ profetie dat het kapitalisme aan zijn interne tegenstellingen onherroepelijk ten onder zal gaan. Het kapitaal beoogt met de wetenschappelijke nauwkeurigheid van een natuurwet aan te tonen dat het kapitalisme geen stand kan houden. In 1845 had Engels al geschreven dat het kapitalistische systeem ‘binnen niet al te lange, welhaast te berekenen tijd in een revolutie moet omslaan, in vergelijking waarmee de eerste Franse Revolutie (…) maar kinderspel zal zijn’. In de beroemde zinsnede in het Communistisch manifest roepen Marx en Engels alle proletariërs dan ook op zich te verenigen om het onderdrukkende systeem van het kapitalisme ten val te brengen. Het kapitaal hoopt deze verwachting een wetenschappelijke onderbouwing te geven. In dit opzicht heeft de geschiedenis Marx ongelijk gegeven. Het kapitalistisch systeem heeft wel klappen gehad en zelfs diepgaande crises doorgemaakt, maar iedere keer is ook weer herstel ingetreden. Het aanpassingsvermogen van het kapitalisme blijkt veel groter dan gedacht.

Het kapitaal is in de eerste plaats een analyse van het kapitalistisch systeem. Nauwgezet en met een ruime hoeveelheid aan documentatie be-

Over wat er voor het kapitalisme in de plaats zou moeten komen, is Marx overigens niet erg specifiek. In het Communistisch manifest worden nog

Vrijwel alle dag- en weekbladen besteden paginagrote artikelen of recensies aan de heruitgave. De berichten zijn zeer uiteenlopend van aard: van nostalgie van marxisten van de oude orde, onverschilligheid van een jonge journalist van HP De Tijd (‘Geef mij maar een boek over het gevaar van de uitdijende staat.’), radicale afwijzing door een enkele communistenhater (‘duidelijk genocidale trekjes’, aldus Marcel van Hamersveld op de Volkskrant-opiniepagina) tot uitgesproken waardering van een SPeconoom in Het Financieele Dagblad.

43

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie enkele vage passages gewijd aan de klasseloze samenleving van het communisme die na een revolutionaire omwenteling zou moeten aantreden; in Het kapitaal komt het begrip communisme niet eens voor. Om Marx postuum ‘genocidale trekjes’ aan te wrijven, snijdt dan ook geen hout. Wel kan men stellen dat het tegenwoordig veel ingewikkelder is om uitspraken te doen over de toekomst van het kapitalisme. De hoop op een alomvattend alternatief voor het kapitalisme lijkt vervlogen. De oprichting van het tijdschrift Krisis in 1980 kwam voort uit de alom gevoelde noodzaak om nieuwe vocabulaires te ontwikkelen na de ‘crisis van het marxisme’. Hoe staat het er dertig jaar later voor? Naar aanleiding van de heruitgave van Het kapitaal vroeg Krisis een viertal auteurs te reflecteren op een specifiek begrip uit Marx’ magnum opus. Peter Geschiere bespreekt het begrip productiewijzen, Peter Thomas schrijft over labour-power, Sara Murawski behandelt primitive accumulation en Johan Hartle bespreekt het begrip phantom-like objectivity.

Eva de Valk is freelance tekstschrijver en redactielid van Krisis.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

44

Eva de Valk – Krisis, de crisis en het marxisme

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

PETER GESCHIERE EEN WORSTELING MET PRODUCTIEWIJZEN

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

In de jaren zeventig raakte ik, samen met enkele collega-antropologen die ook net uit Afrika terugkwamen van veldwerk voor een promotie, geboeid door mogelijkheden om onze weerbarstige data te verhelderen met behulp van de marxse begrippen. Onze kennismaking met dat begrippenapparaat stond in het teken van productiewijzen – nadrukkelijk in het meervoud. Dat vereist misschien enige uitleg want productiewijze is niet direct de simpelste of de meest aansprekende term uit Marx’ arsenaal. Het blijft nog steeds een moeilijk hanteerbare term voor mij – net als voor vele anderen –, maar dat neemt niet weg dat de notie grote zeggingskracht kreeg voor ons juist omdat die maar moeilijk toepasbaar bleek in antropologisch onderzoek. Onze belangstelling werd vooral gewekt door de verkenningen van een aantal Franse antropologen die met verve – en de nodige creativiteit – marxse begrippen toepasten op Afrikaanse samenlevingen. Die belangstelling paste natuurlijk in een breder tijdsgewricht: het Koude Oorlog-klimaat en de algemene interesse onder studenten en intellectuelen die 45

dwars wilden zijn voor Marx en eventueel zelfs voor communisme. De meesten raakten snel uitgekeken op de CPN (Communistische Partij Nederland) en het stalinistisch principe van democratisch centralisme dat daar de verhoudingen bepaalden. Maar minder strakke toepassingen van de marxse begrippen bleven zeer aantrekkelijk, zeker als alternatief voor de moderniseringsideeën – de Amerikaanse versie van Weber – die toen de boventoon voerden in de sociale wetenschappen. De verkenningen van de Franse marxistische antropologen (FMA) waren inspirerend omdat ze enerzijds gedecideerd braken met het vaste idee waarmee wij als antropologen waren opgevoed: de vaste overtuiging dat Marx niet van toepassing was op ‘antropologische samenlevingen’; anderzijds inspireerden de Franse collega’s omdat ze even vastbesloten waren verder te gaan dan de platgetreden paden die volgden uit Marx’ noties van primitief communisme en de Aziatische productiewijze. Waarom het eerste voor ons als een bevrijding kwam is misschien nu niet meer zo duidelijk. Maar destijds was het voor veel antropologen nog een uitgemaakte zaak dat Marx misschien iets te zeggen had over kapitalistische samenlevingen (want daar was de economie dominant), maar zeker niet over samenlevingen die antropologen bestudeerden, want die werden beheerst door verwantschap en daar golden absoluut andere principes. Zo’n standpunt was natuurlijk ook makkelijker vol te houden omdat noties als primitief communisme of Aziatische productiewijze inderdaad niet erg verhelderend waren voor de analyse van de veldwerkgegevens waarmee antropologen thuiskomen. Voor mij persoonlijk was het bijzonder verhelderend dat de Franse antropologen – met name Claude Meillassoux en Pierre-Philippe Rey1 – lieten zien hoe je de centrale rol van verwantschap, die mijn informanten in Oost-Kameroen mij telkens weer met kracht duidelijk hadden gemaakt, kon analyseren in relatie tot de productie en reproductie van ongelijkheden, vormen van exploitatie en onderwerping. Mijn generatiegenoten hadden kennelijk soortgelijke ervaringen en zo werd de Werkgroep Marxistische Antropologie geboren, die regelmatig bij elkaar kwam om vooral de Franse teksten te bediscussiëren.2 Het centrale begrip in onze discussies was van meet af aan ‘productiewijze’. De originaliteit van de Fransen kwam vooral naar voren in twee aspecten die nauw samenhingen met dat centrale begrip:

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie (a) De poging om te laten zien dat ook verwantschappelijke samenlevingen bestudeerd konden worden als gevormd door een productiewijze, gecentreerd rond bepaalde vormen van ongelijkheid en toeëigening van surplusproducten . (b) Veel relevanter voor ons werk was hun notie van een ‘koppeling (articulation) van productiewijzen’. Anders dan in de klassieke marxistische schema’s volgen in deze visie productiewijzen elkaar niet noodzakelijkerwijs op; vaker ent een nieuwe productiewijze zich op de eerder bestaande verhoudingen die gebruikt worden om nieuwe vormen van uitbuiting wortel te laten schieten. Vooral het laatste punt was voor ons werk van groot belang. Het werd ons steeds meer duidelijk dat de diepe en verwarrende veranderingen waarmee we geconfronteerd waren in verschillende delen van het Afrikaanse continent moeilijk bestudeerd konden worden als de stuiptrekkingen van een ‘traditionele’ sector die plaatsmaakte voor een triomferende ‘modernisering’. In plaats daarvan stelden de Franse antropologen – vooral Pierre-Philippe Rey (1971 en 1973) – gedetailleerde historische analyses over hoe kapitalistische verhoudingen in Afrika geënt werden op bestaande uitbuitingsverhoudingen binnen de mode de production lignager (verwantschappelijke productiewijze). Juist daarom was het zo belangrijk ongelijkheden te onderkennen binnen die verwantschappelijke samenlevingen: zij fungeerden als een soort hefboom die jongeren naar de opkomende kapitalistische sector dreef en zo de nijpende vraag naar arbeid – het grote probleem in bijna alle koloniën, althans in de eerste decennia van koloniaal bestuur – schijnbaar ‘vanzelf’ oplosten. Een kort voorbeeld kan misschien de kracht van dat idee duidelijk maken. In het bosgebied van Kameroen waar ik veldwerk deed was het koloniale regiem (eerst de Duitsers, na 1914 de Fransen) lange tijd gekenmerkt door krampachtige dwang: het ronselen van dwangarbeiders op zeer gewelddadige wijze, gedwongen verbouw van producten etc. Voor zowel de Duitsers als de Fransen was het een uitgemaakte zaak dat deze ‘primitieven’ ongevoelig waren voor de wet van vraag en aanbod; alleen directe dwang kon hen ertoe brengen te werken op de Europese plantages of producten te verbouwen voor de markt zodat eindelijk de mise en valeur van de 46

Peter Geschiere – Een worsteling met productiewijzen kolonie op gang kon komen. In de jaren dertig worden die sombere voorspellingen steeds meer ontkracht: vooral jongere mannen zoeken eigener beweging loondienst of bieden producten aan voor de markt. Rey bracht die omslag in direct verband met het feit dat de bruidsprijzen meer en meer in geld betaald moesten worden (in plaats van bepaalde ‘prestigegoederen’). Voor Rey (net als voor Meillassoux) was de bruidsprijs de crux van de ongelijkheden binnen de lokale productiewijze: het is de controle van de oudsten over het circuit van bruidsprijzen dat hun macht geeft over de jongeren en vrouwen. Maar doordat geld nu binnendringt in het circuit van de bruidsbetalingen kunnen jongeren zelf proberen genoeg te verdienen om een vrouw te verwerven (en vrouwen kunnen zichzelf bevrijden van de druk van de bruidsprijs die voor hen betaald is). Die analyses pasten precies bij de vragen waar ik mee worstelde tijdens mijn veldwerk. Wat was precies de achtergrond van de inderdaad indrukwekkende autoriteit van de oudsten over de jongeren? Waarom bleven mensen de bruidsprijs – een onderwerp waar ik heel weinig belangstelling voor had – zo ontzettend belangrijk vinden, ondanks alle modernisering? Toen ik later zelf voor mijn assistent een bruidsprijs betaalde bleek ik ineens zijn oudste te zijn geworden (hoewel hij ouder is dan ik) – dit tot de ostentatieve woede van zijn eigen vader. Het is niet leeftijd, maar de betaling van de bruidsprijs die gezag bevestigt. Bovendien maakt die analyse de ingewikkelde verknoping duidelijk van veranderingen in de lokale verhoudingen met de steeds verdergaande inkapseling in een nieuw regiem van loonarbeid en productie van de markt. Elders in Afrika spelen andere vormen van bestaande ongelijkheid en tribuut – traditionele belastingen voor lokale hoofden, religieuze vormen van meerarbeid voor marabouts – een soortgelijke rol. De monetarisering van die afdrachten maakt dat de arbeid van jongeren ‘vanzelf’ beschikbaar lijkt te komen voor de kapitalistische sectoren, en niet meer met dwang geronseld hoeft te worden. Maar dat betekent wel dat die ‘traditionele’ verhoudingen gehandhaafd moeten blijven – niet zozeer vanwege een veronderstelde hardnekkigheid van de traditie maar eerder omdat ze de vestiging van nieuwe vormen van uitbuiting vergemakkelijken. Voor Marx was ‘de primitieve accumulatie’, de bloedige beginfase van de kapitalistische productiewijze – waarin ‘het kapitaal omhoog komt’ (als een soort monster) ‘van top tot teen uit alle poriën bloed en modder zwetend’, door

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie bestaande vormen van productie leeg te plunderen – een moment. In de visie van de Franse antropologen is de koppeling van productiewijzen een langerdurend proces waarbij bestaande exploitatieverhoudingen helpen nieuwe vormen van uitbuiting te vestigen. Zulke theoretische en historische verkenningen mochten ons dan fascineren juist omdat ze direct aansloten bij vragen rond ons veldwerkmateriaal, het gevolg was wel dat we daardoor werden opgescheept met de taak het begrip productiewijze toe te passen op onze gegevens. Het was natuurlijk een groot plezier voor ons om antropologische collega’s te choqueren met voordrachten waarin we lieten zien dat verwantschappelijke verhoudingen niet slechts ‘reciprociteit’ inhielden – een geliefd begrip onder antropologen – maar zeer wel te analyseren waren in economische termen van productie en uitbuiting. Het was een ander ding om gedetailleerd de contouren van een lokale productiewijze te schetsen. Zelfs het ogenschijnlijk zo heldere schema van p.k. & p.v. (productiekrachten en productieverhoudingen) bleek in de praktijk tot allerlei misverstanden en meningsverschillen te leiden. Eén van ons publiceerde een artikel waarin binnen de dorpseconomie van een vrij klein Afrikaans dorp niet minder dan veertien productiewijzen werden onderscheiden. Dat leidde tot hevige principiële discussies binnen de groep. De auteur werd verweten productiewijze terug te brengen tot productiekrachten of erger nog gelijk te stellen met verschillende takken van productie. Zulke discussies over onaanvaardbare vervormingen van marxse noties kregen ook binnen onze groep al snel een theologische lading: de orthodoxie had, ondanks alle geëxperimenteer, een aura van heiligheid. Dat gold zeker niet alleen voor ons. Meillassoux en Rey raakten bijvoorbeeld in een felle polemiek verwikkeld of de tegenstelling oudsten-jongeren beschouwd kon worden als klassentegenstelling of niet. Dat was theoretisch zeker een belangrijk twistpunt, maar of het even belangrijk was voor meer concrete historische studies was de vraag: beide geleerden waren het er duidelijk helemaal over eens dat die tegenstelling een belangrijke rol bleef spelen in de doorwerking van kapitalistische verhoudingen – dat is ook nu nog overduidelijk in Afrika – maar dat verminderde allerminst de felheid van het theoretische debat.

47

Peter Geschiere – Een worsteling met productiewijzen Achteraf is misschien dat zich vastbijten in felle theoretische debatten over termen en typologieën, zonder dat de praktische betekenis van de verschillen erg duidelijk was, de reden dat de hele marxistische antropologie een kort leven beschoren bleek. Al in de jaren tachtig verloren de voortrekkers hun status van internationale sterren. Het begrip productiewijze bleek in dat verband ook een bijzonder topzware notie. Ik herinner mij een fel debat tijdens een conferentie in Parijs, midden jaren tachtig, tussen Terray en Meillassoux over de vraag of het Zuid-Afrika van de apartheid wel of niet gezien kon worden als een voorbeeld van de slaven productiewijze (alleen weet ik niet meer wie voor welk standpunt koos). De heren bleven elkaar zo lang in de haren vliegen dat er tenslotte een soort opstand vanuit de zaal kwam: men wilde liever de aanwezige collega’s uit Zuid-Afrika horen over wat er in hun land gaande was, dan een abstracte discussie over productiewijzen. Juist omdat het begrip onvermijdelijk lijkt te verwijzen naar een typologie – en daarmee weer naar de vraag hoe scheidslijnen te trekken tussen de verschillende typen – blijkt het vaak tot meer ruis dan helderheid te leiden. In retrospectie lijkt dan ook eerder het begrip articulation – in de zin van een koppeling van verschillende elementen – een waardevolle bijdrage vanuit de Franse marxistische antropologie. In mijn onderzoek ben ik er nog steeds sterk door geïnspireerd. Het helpt bijvoorbeeld om de soms onthutsende veerkracht van verwantschap te begrijpen in Afrikaanse contexten, ondanks enorme veranderingen. Zelfs migranten in Europa en Amerika voelen zich bedreigd door de telefoontjes van huis als de familie ontevreden is omdat er niet genoeg geld gestuurd is; kennelijk kan de jaloezie van je naasten ook over grote afstand een levensgevaarlijke bedreiging vormen.3 Verwantschap heeft in zulke contexten allerlei nieuwe trekken aangenomen – het heeft zulke ingrijpende transformaties ondergaan dat het zeker niet gelijkgesteld kan worden met de structuren die ‘de verwantschappelijke productiewijze’ vorm gaven. Maar het blijft een soort contrapunt dat de mensen diepgaand beïnvloedt, ook in volstrekt nieuwe omstandigheden. Het gemak waarmee verwantschap – en het hele daarmee samenhangende complex van plicht tot solidariteit en dreiging van jaloezie – de afstand tussen transnationale migranten en het dorp van oorsprong kan overbruggen is bepaald indrukwekkend. Ook mijn meer recente boek Perils of belonging (2009) over de explosie van

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie autochtonie in de jaren negentig als een slogan met grote mobiliserende kracht in Afrika maar ook elders (bijvoorbeeld in Europa), is eigenlijk een studie van langdurige en moeizame processen van wisselwerking (articulation) tussen zeer verschillende elementen: sterk fluctuerende opvattingen over grond, koloniale transformaties van lokale gemeenschappen, migratieprojecten, democratisering en decentralisering komen samen in een obsessie met belonging in een schijnbaar globaliserende wereld. Burgerschap wordt in zo’n context vooral een begrip dat uitsluiting moet rechtvaardigen. Het nieuwe hecht zich op het eerder bestaande, maar dat werkt door ‘van binnenuit’. Toch is die voorkeur voor articulation niet helemaal terecht ten aanzien van het begrip dat vroeger centraal stond, productiewijze. De openheid van het articulatiebegrip mag dan een veel soepeler toepassing mogelijk maken, en productiewijze mag dan – zeker in vergelijking – een loodzware en vaak onhandelbare notie zijn, toch blijft dat laatste begrip kostbaar. De grote verdienste ervan was en is dat het verwijst naar interne ongelijkheden en de vraag hoe die gereproduceerd worden. Dat is uiterst waardevol zeker voor de antropologie waar een sterke neiging blijft bestaan om verwantschap en lokale gemeenschappen te bestuderen met begrippen als reciprociteit die het beeld van een basissolidariteit oproepen. De nadruk op productie blijft natuurlijk ook van grote waarde binnen de huidige wereldsamenleving waarin alles – niet alleen economie maar ook cultuur, politiek et cetera – steeds meer bepaald lijkt te worden door consumptie. Schijn bedriegt. Maar dat is het onderwerp voor een ander essay.

Peter Geschiere – Een worsteling met productiewijzen Literatuur Geschiere, Peter (1997) The modernity of witchcraft. Politcs and the occult in postcolonial Africa. Charlottesville: University Press of Virginia. Geschiere, Peter (2009) Perils of belonging. Autochthony, citizenship and exclusion in Africa and Europe. Chicago: University of Chicago Press. Meillassoux, Claude (1975) Femmes, greniers et capitaux. Parijs: Maspero. Meillassoux, Claude (1971) Colonialisme, néo-colonialisme et transition au capitalism. Parijs: Maspero. Meillassoux, Claude (1973) Les alliances de classes. Parijs: Maspero.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

1

Meillassoux 1975; Rey 1971 en 1973.

2

Peter Geschiere is professor Antropologie van Afrika aan de Universiteit van Amsterdam en redacteur van Ethnography. Hij publiceerde vorig jaar

Perils of belonging. Autochthony, citizenship and exclusion in Africa and Europe, University of Chicago Press, 2009.

De werkgroep deed meer dan praten alleen. Als goede academici wilden we ook van het begin af aan onze inzichten publiceren. Dat leidde tot een serie gezamenlijke publicaties (zie vooral Van Binsbergen en Geschiere 1982 en 1985). Andere actievormen bleven voorlopig beperkt – behoudens één lid, Reini Raatgever die betrokken was in allerlei actievormen in Amsterdam. De anderen waren allemaal druk met het afschrijven van het proefschrift. Toen dat gebeurd was – voor de meesten rond 1980 – ging iedereen zijns/haars weegs. Vooral Klaas de Jonge heeft zich daarna niet onbetuigd gelaten in activisme buiten de academie.

3

Verwantschap en hekserij zijn nog altijd nauw verweven: net als elders in de wereld worden heksen geacht speciaal macht te hebben over hun intimi. Zie Geschiere 1997 over hekserij als de keerzijde van verwantschap.

48

Krisis Journal for contemporary philosophy

PETER THOMAS LABOUR -POWER (ARBEITSKRAFT) Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Marx develops a number of concepts throughout his works in order to analyse the distinctive relationship between labour and capital in the capitalist mode of production: wage-labour (Lohnarbeit), living labour (lebendige Arbeit), concrete and abstract labour (konkrete/abstrakte Arbeit) and labour-capacity (Arbeitsvermögen), among many others. Perhaps more than any other, however, it is ‘labour-power’ (Arbeitskraft) that has a claim to being Marx’s most ‘successful’ concept, exerting an influence well beyond the pages of Capital and Marxist theory. ‘Labourpower’ has entered into the everyday vocabulary of many modern languages. It is used to signify the human powers that are deployed in the production processes of modern societies, in the sense of a unit of measurement, or perhaps even a particular quantum of energy. It is also sometimes extended to include a more generic sense, as the composite body of men and women employed in particular enterprises (the ‘labourpower’ or ‘labour force’ of a firm or workplace). Such has been the diffusion of the term that readers coming to Volume One of Capital for the first time may even experience a sense of relief when they arrive at the chapter on ‘The Buying and Selling of Labour-Power’, at the end of Part Two. Finally, after the dizzying analyses in the first two sections of the 49

book of the value-form, the fetishism of commodities, money and the capital, replete with specialist terminology, complex formulations and arcane formulae, the appearance of a term whose meaning is already known to all seems to signal a ‘refoundation’ of Marx’s project: a movement away from what some have thought were awkward attempts at philosophical abstraction in the opening chapters, and towards the historical and economic analyses that take on an increasing importance as Capital unfolds, with its numerous historical digressions, illustrations and supplementary footnotes. Yet as Hegel knew, sometimes what is well known, precisely because it is so well known, has not necessarily been fully comprehended. At first glance, labour-power appears to be a simple concept, of little value for further philosophical reflection. As Paolo Virno notes, it has rarely attracted the attention of philosophers, particularly compared to the rivers of ink spent exploring the mysteries of the commodity-form and its fetishism.1 And Marx’s initial definition of the concept in the chapter dedicated to it seems to justify this disregard, for it presents labour-power in empirical and perhaps even sensuous terms: ‘We mean by labourpower, or labour-capacity, the aggregate of those mental and physical capabilities existing in the physical form (Leiblichkeit), the living personality, of a human being, capabilities which he sets in motion whenever he produces a use-value of any kind’ (270).2 Shortly after, Marx argues that labour-power exists only in the ‘living body (lebendige Leiblichkeit)’ of the worker (272); it ‘exists only as a capacity of the living individual’ (274). Labour itself was previously defined, ‘in the physiological sense’, as ‘expenditure of human labour-power’ (137). Labour-power could thus be understood to indicate a generic capacity of the human, historically indeterminate with regard to its content (which subsists not at the level of any particular humans in determinate social relations, but of the human as such), and varying from one epoch to another only in terms of its form, or the conditions of its exercise. The Italian workerist tradition of Marxism (operaismo), arguably one of the most conceptually sophisticated and influential of contemporary readings of Marx, has understood labourpower in precisely this sense, as those human capabilities that await deployment in the world, as labour that has not yet been performed but may be in the future. Paolo Virno provides the most succinct definition of

Krisis Journal for contemporary philosophy labour-power for this tradition, as ‘pure potentiality’.3 As such, it is distinguished from the actuality of the labour that is performed in any act of production. Arguably, however, as we shall see, Virno and the workerists’ notion of potentiality is less related to the Aristotelian concept that exerted such an important influence on Marx’s thought, than it is implicitly posited as a pale shadow of an as yet unrealised actuality, an ‘absence’ defined as negative presence. Understood in this sense, the concept of labour-power in Capital (and it is only in Capital that the concept of labour-power comes to play a preeminent, though still perhaps ambiguous, role) might appear to be the mature Marx’s reformulation of fundamental themes from his earlier work, or those of his predecessors. Antonio Negri, for instance, in a fundamental text of the workerist tradition’s interpretation, has provocatively and influentially suggested that it is only in the Grundrisse, the notebooks compiled a decade earlier than Capital, that we can find the ‘key’ with which to read the later work and its central categories, particularly by focusing on concepts such as ‘living labour’ and ‘labour as subjectivity’.4 Giuglielmo Carchedi, on the other hand, from a very different and in many respects diametrically opposed perspective, has argued that Marx’s analysis of labour and labour-power in Capital needs to be conceived in terms of the metabolic transformation of caloric energy. Compared to the workerist reading, this interpretation takes Marx much closer to themes in classical political economy, the Ricardian conception of labour in particular.5 In both cases, however, Capital’s concept of labour-power is understood by means of reference to other texts and conceptual paradigms. On the other hand, for readers who have previously engaged with Marx’s reportedly more explicitly ‘philosophical’ texts from the 1840s, it might be suspected that Marx is here re-elaborating the notions of labour, productivity and species-being (Gattungswesen) that he began to develop in the collection of sketches and notes he compiled with Engels that were later published under the title of the German Ideology, or in his own notebooks from Parisian exile, sometimes known as the Economic and Philosophical Manuscripts of 1844. In those ‘non-works’, these heretical young Hegelians famously outlined an ambitious philosophy of history 50

Peter Thomas – Labour-power that sought to account for the entire development of human history on the basis of an analysis of the conditions of production and reproduction of social life, an analysis ultimately founded upon an anthropology of a productive human essence, awaiting its realisation in time via the elaboration of the division of labour and the progressive, quantitative growth of productive powers. Understood according to this narrative, labour-power (a concept that appears only marginally in the German Ideology) could thus be considered as the historically and socially indeterminate foundation of any particular concrete form of labour, the ‘merely’ natural substrate (conceived in an organic sense, as, ultimately, a quantum of energy, differentially expressed in various ‘mental and physical capabilities’) that permits the emergence of those ‘second natures’ of different human societies, the forms that comprehend and shape labour-power as their relatively invariant content. In Virno’s temporal terms, ‘labourpower incarnates the illud tempus that cannot be located in the calendar; that is, it is the prehistoric aspect of human praxis’.6 Rather than an historical phenomenon, labour-power would then be the condition of possibility of history itself, or in Virno’s terms, the concrete incarnation of ‘metahistory’.7 Once having posited labour in this sense, as the productive energy proper to the human as such, existing in nuce before each and every ‘time of the now’ in which this potential is realised, we could then go on to ‘deduce’ a classification of the multiplicity of the historical modes of production according to the different ways in which they permit such a generic potentiality to be realised. Slave societies would witness the violent appropriation of an overwhelming quantity of the slave’s productive energy by the master. Modern capitalist societies, on the other hand, founded upon formally free wage-labour, would represent a more ‘just’ distribution of the fruits of expended energy, via the mechanisms of equal exchange that govern all markets, including the labour market on which labour-power is traded for wages; ‘unjust’ distribution would then represent an anomaly, to be addressed by the bargaining of trade unions, the legislation of social democratic parties and the benevolent state institutions of a mature liberal democracy. Finally, the utopian project of a communist society, or free association of the producers, would consist in the attainment of a social equilibrium of the distribution and consumption of this ‘aggregate’

Krisis Journal for contemporary philosophy of human energy: from and to each according to their abilities, an immediate identification between potentiality and actuality. Such a reading, however, would reduce the dialectical complexity of Marx’s major work. Capital is not a text that dogmatically posits fixed concepts, subsequently ‘applied’ to inert subject matter. Rather, in a Brechtian fashion, Capital’s mise en scène (Darstellung) forces those concepts to move under the pressure of the incessant movement of the reality they strive to grasp in thought, and of which they form an integral part. This is particularly the case in terms of the development of the concept of labour-power in Capital, which, on second glance, turns out to be a far more complex historical form of social and, ultimately, political organisation. Labour-power, Marx immediately specifies following his seemingly ‘definitive definition’, is not simply the aggregate of mental and physical capabilities exercised in the production of use-values. It is not merely a material property of the worker (‘living labour’, ‘labour as subjectivity’) appropriated by capital, that parasitical form of ‘dead labour which, vampire-like, lives only by sucking living labour’, to use the graphic gothic image to which Marx recurs with increasing intensity throughout Capital (342). In the capitalist mode of production, labourpower is also a commodity - and a commodity of a very particular type. The commodity, as Marx had argued earlier in Capital, ‘is, first of all, an external object, a thing which through its qualities satisfies human needs of whatever kind’ (125). However, these use-values only become commodities under very specific historical conditions, and in particular social formations. In the capitalist mode of production, the ‘plain, homely, natural form[s]’ (138) of use-values are forced to become ‘material bearers’ (Träger) of exchange-value (126), the particular social form in which the equivalence of commodities is posited. The equivalence of these exchange-values is founded upon a reduction of the variation of acts of concrete labour to a common, ‘abstract labour’, measured in terms of socially necessary labour-time and embodied in varying quantities in different commodities. Contrary to its sensuous appearance as a use-value, ‘not an atom of matter’ (138) enters into the composition of the commodity when we consider it in terms of the value-form. The commodity leads a life between the sensuous (sinnlich) and what Capital 51

Peter Thomas – Labour-power calls the ‘sensuous-supersensuous’ (sinnlich übersinnlich) (163; trans. modified). Echoing Nietzsche’s scathing critique of the metaphysicians of his time as Hinterweltler, we could call commodities Zwischenweltler, constitutively caught between the realms of use-value and exchangevalue. It is this twofold or ‘dual’ character that makes the commodity a ‘very strange thing, abounding in metaphysical subtleties and theological niceties’ (163), as Marx remarks in his tale of the everyday necromancy of the fetishism of commodities. Its objectivity is not that of any merely ‘natural’ object, comprehended according to an empiricist paradigm, but rather, as Johan Hartle points out, a very curious ‘phantom-like objectivity’ (gespenstige Gegenständlichkeit) (128). It can only be comprehended by means of a dialectical and relational reformulation of the fundamental questions of ontology; as the late Lukács argued, through the elaboration of the, at first sight, paradoxical notion of a distinctively social ontology. Labour-power, also, is a commodity, and thus able to be exchanged for all other commodities, indifferently with regard to the particular use-values that are gained in such exchanges. The world of commodities is a world of formal equivalence, and all that matters on the market is the exchange of values of the same quantity, regardless of the particular material objects that are their bearers. Yet if there is something uncanny about all commodities, only at home when they wander, homeless, between those two worlds of use and exchange, there is something even more uncanny, or as Marx says, ‘peculiar’ (270), about that strange commodity called labour-power. For labour-power is the only commodity that is not exhausted in the consumption of its particular use-value following exchange. On the contrary, the consumption of the use-value of labourpower has the potential to give the capitalist more exchange-values than the seller of labour-power, the worker, received. This paradoxical event in no way places in doubt the law-abiding nature of the man with the bag of money who purchases the ‘service’ of labour-power, for he is simply obeying all the rules of fair and honest trading on the commodity market; nor does it imply that the sellers of labour-power have been ‘shortchanged’, or that they have been given less than the value of the commodity they display on the marketplace. How, then, does this singular ‘productive consumption’ of labour-power occur?

Krisis Journal for contemporary philosophy The capitalist has fortuitously found on the market a commodity ‘whose use-value possesses the peculiar property of being a source of value’ (270). Recognising a good bargain, he is willing to pay for it at its full value (though like any rational market actor, he would happily pay less). But labour-power is a vanishing mediator. Once purchased, it is not a generic labour-power as potentiality, but rather, the actuality of the workers who have sold this capacity to labour for a temporally determinate period, who are forced to descend into the infernal ‘hidden abode of production’ (279). They are set to work in the labour process and forced to deliver labour, effected as ‘concrete’, but measured as ‘abstract labour’. It is here, in the sphere of production, that these workers produce – but only under particular conditions that are not always fulfilled – more (exchange) values (in the form of commodities) than those that were deployed for the purchase of that strange commodity called labour-power, which is now nowhere to be seen until the following day, when the man with the bag of money once more goes down to the marketplace to buy another ‘goose that lays the golden egg’. He can be sure that the owners of this commodity, rather than keeping its mysterious autopoietic powers for themselves, will be constrained once more to offer it for sale, because, paradoxically, they are ‘free’. Once again, Marx emphasises the dialectical dual character of this freedom: as equal juridical subjects, they are free to sell their commodity on the market, like any other commodity owner; but they are also ‘free’ (in the sense of lacking) of control of the means of production that might permit them not to sell this special commodity, for they would then be able to secure their reproduction without the mediation of the wage contract. Here we descend further into the inferno of the capitalist mode of production, beneath the ‘hidden abode of production’ and down into the even more nefarious circles of ‘so-called primitive accumulation’ (die sogenannte ursprüngliche Akkumulation). As Sara Murawski has emphasised, this should not be conceived as a temporal phase now long past at the origins of capitalism, but, in an Hegelian sense, as a constitutive ‘moment’ of the capitalist totality, as the structurally necessary separation of the producers from the means of production that is continually reproduced in the capitalist mode of production, be it through exceptional acts of extra-juridical violence, occasional ‘politically’ legitimated ‘privatisations’ of the commons, or the 52

Peter Thomas – Labour-power entirely quotidian juridically guaranteed right to private property of the means of production of the capitalist class.8 The importance of this distinction between the commodity of labourpower and labour, of this analysis of their constitutive dual characters, and of Marx’s emphasis upon not simply the compatibility of our modern forms of political freedom and equality and their juridical regulation with the capitalist mode of production, but their very necessity for it, cannot be overemphasised. For it is on the basis of this analysis that Marx is able to develop the central and often still misunderstood concept of his critique of political economy: surplus-value, an ‘extra’ that is not produced through a quantitative increase, but emerges due to the particular social form in which production ruled by capital occurs, split between the sphere of circulation and the central commodity of labour-power, on the one hand, and the sphere of production and effective labour, on the other. Marx’s concept of surplus-value, as the ‘secret’ of the value-form, thus points to the structural contradiction on which the capitalist mode of production is founded: socialised productive processes dominated by private ownership and control of their means and products. In its account of capital’s self-valorisation via the expropriation of labour, it also indicates some of the reasons for the capitalist mode of production’s systemic tendency towards crises, with the rise of the organic composition of capital reducing possibilities for further production of surplus-value and thus undermining the growth necessary for capital’s simple maintenance. Thus, in the world of commodities, labour-power is primus inter pares. The capitalist lusts after its Midas touch, after its extraordinary capacity to exceed equivalence by means of equivalence, to produce quantitative growth where there should be only redistribution of an already given quantity of values that exchange indifferently, the one for the other. Viewed in this perspective, under the aspect of its commodity-form, labour-power is less the blood drained by the vampire from a mortal host, than the elixir of eternal life for the capitalist mode of production, seemingly as inexhaustible as capital is insatiable, the bridge between the two worlds of use and exchange, of the sensuous and the sensuoussupersensuous, the source of the surplus-value that drives the incessant

Krisis Journal for contemporary philosophy

Peter Thomas – Labour-power

growth of the capitalist mode of production, its continuous revolutionising of the modern world and recurrent destructive crises.

determination, or, more often, passively, when constrained by capital’s offer – as its ‘fair’ market value.

Labour-power, however, is also a very peculiar commodity in another sense. As a commodity, it is an equivalent in a world of equivalents – but it is not equivalent to or identical with itself. For unlike other commodities, labour-power is divided not only between use-value and exchangevalue. Rather, there is also an internal bifurcation of the determination of its exchange-value itself. The particular exchange-value of this commodity also possesses a twofold character: exchange-value as determined according to the temporality of the capitalist, and exchange-value as determined by the temporalities of the workers. For the capitalist, the temporality of labour-power is a temporality of the promise of an indeterminate future, whose image is constructed on the basis of rational deduction. The capitalist purchases the commodity of labour-power on the market on the basis of a calculation regarding the probable capacity of the acquired commodity – or rather, the labour of the workers that can be expected to be gained by means of the purchase of labour-power for a determinate period of time – to produce, under the prevailing conditions, a certain sum of exchange-values, which he has reason to believe will be in excess of those paid to the workers in the wage contract. For the workers, on the other hand, the temporality of labour-power is a temporality of a very determinate present, infused with the fullness of the past. The workers are willing to sell their labour-power for a certain sum of values (in the form of the money of the wage contract) on the basis of socially overdetermined expectations regarding the resources necessary for their reproduction, that is, the fulfilment of their needs and those ‘social needs’ known as desires. In part, they derive these expectations from the past, inductively extending them to the present and the future less by means of the calculation of probable utility (that is, as means for the attainment of an end, such as profit) than in the form of an immediate and concrete project that has the force of a categorical imperative: their continuing corporeal and spiritual existence. This is one of the reasons for which Marx argues that ‘in contrast (…) with the case of other commodities, the determination of the value of labour-power contains a historical and moral element’ (275), for its value is determined in part by what the workers collectively accept – either actively, by struggling for self-

Promises, however, can be broken, and expectations disappointed. Marx’s concept of class struggle in production, conceived not as the opposition of equal juridical subjects in the sphere of circulation but as the clash between unequal social interests regarding the means and ends of the processes of social production and reproduction, is founded on this notion of the plural temporalities of labour-power. Contra the interpretation of the workerist tradition and of Virno in particular, however, Marx does not valorise labour-power under the aspect of potentiality, or of its indeterminacy. This remains within the perspective of the capitalist’s determination of the value of labour-power as commodity. Against the empty potentiality of the not-yet of the capitalists’ promise, Marx emphasises that the actuality of the workers’ determinate ‘nows’ must struggle to assert its claims, the concreteness of those expectations against the indeterminate utopia of the capitalists’ profits. In this perspective, labour-power appears less as a pre-given quantity to be subjected to a technical and neutral calculation, than as one of the Kampfplätze in the capitalist mode of production upon which fundamental social, political and moral values are contested and decided; in short, as a form of politically overdetermined social organisation. To decipher the ‘social hieroglyphic’ (167) of that strange commodity called labour-power therefore means much more than to lay bare the mechanisms of capitalist economic exploitation. It also means to reveal capital and its commodityworld as inadequate principles of socialisation and ethical life, and thus to reopen what Derrida incessantly reminded us will always remain the paradigmatic philosophical project: the search for a more just mode of human being-together in the polis.

53

Peter Thomas lectures in the history of political thought at Brunel University, London. He is a member of the editorial board of Historical Materialism: research in critical Marxist theory, and the author of The Gramscian Moment: Philosophy, Hegemony and Marxism (Brill, 2009).

Krisis Journal for contemporary philosophy

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

1

Paolo Virno (1999) Il ricordo del presente. Saggio sul tempo storico, Bollati Boringhieri, Turin, p. 121. 2 Karl Marx (1976) Capital, Volume I, translated by Ben Fowkes, London: Penguin. All references to Capital are provided in the text. 3

Virno, p. 121.

4

Cf. Antonio Negri (1991) Marx Beyond Marx: Lessons on the Grundrisse, Autonomedia, New York. 5

Cf. Giuglielmo Carchedi (2010) Behind the Crisis: Marx's Dialectics of Value and

Knowledge, Leiden: Brill. 6

Virno, p.139.

7

Virno, p. 122.

8

Cf. also David Harvey (2005) The New Imperialism, Oxford: OUP, for an extension of the concept of 'primitive accumulation' in the notion of 'accumulation by dispossession'; for a discussion of the problematic English translation of the German ursprünglich as 'primitive', cf. Massimiliano Tomba (2009) ‘Historical Temporalities of Capital: An AntiHistoricist Perspective’, in: Historical Materialism 17.4.

54

Peter Thomas – Labour-power

Krisis Journal for contemporary philosophy

SARA MURAWSKI PRIMITIVE ACCUMULATION

(DIE SOGENANNTE URSPRÜNGLICHE AKKUMULATION) Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Ever since its rise, capitalism has manifested itself as a highly mutable yet sustainable economic system. It has maintained itself despite several crises (according to Marx stemming immanently from the system itself) and outlived numerous forms of resistance. Today, capitalism equals the global economy. In order to protect this status quo, it constantly has to pretend that no alternative system is possible and therefore tries to absorb the attacks of its aggressors into new mutant versions of itself. But no matter in what disguise it appears, capitalism’s internal logic forces a division of labour on the society that leads to the situation in which the majority of the people have to sell their labour-power (as their only natural property) on the market. Meanwhile, the means of production remains in the hands of a small minority of private owners and power is increasingly centralized. If we examine its origin, it turns out that the capitalist mode of production is rooted in very specific historical circumstances. According to Marx, there can be no capitalist mode of production without the preceding act of primitive accumulation. Primitive accumulation consists in disappropriating the means of production from the direct producers and thereby 55

forcing them to become wage-labourers who have no choice but to sell their only remaining property, namely labour-power, to the capitalist in order to sustain themselves. Marx introduces the term while explicitly referring to Adam Smith’s notion of ‘previous accumulation’, which stated that ‘the accumulation of stock [i.e. capital] must, in the nature of things, be previous to the division of labour.’ (175). Thus the specific division of labour that characterizes the capitalist mode of production is to be seen as the result of primitive accumulation. It is therefore curious that the correct translation of Marx’s ‘ursprünglich’ as ‘previous’ is falsely translated as ‘primitive’ in the English translation of Capital, for the term ‘primitive accumulation’ suggests two things about the nature of the capitalist mode of production that are untrue. In the first place, the process seemingly gains a self-referential character by suggesting that it is a primary stage of the capitalist mode of production itself; and in the second place, the term ‘primitive’ has the effect of causing one to believe that whatever is at stake definitively took place in the past and has, as a historical moment, passed. But in both cases, the opposite is true: Primitive accumulation forms a hinge between the feudal system and the rise of the capitalist mode of production, and it necessarily has to take place on a constant scale in order to ascertain the prevalence of capitalism. Alexander Kluge and Oskar Negt speak in their Geschichte und Eigensinn of a certain ‘societal discipline’ that is inherent to the capitalist system and determines its internal labour-capacity (Arbeitsvermögen). This observation could have been a direct reference to Marx himself, who summarizes the process of primitive accumulation as ‘the bloody discipline that turned them (the labourers) into wage-labourers’ (905). Marx describes primitive accumulation in the first place as a historical narrative that is ‘written in the annals of mankind in letters of blood and fire’ (875) and does not leave much to the imagination of the reader while telling the story. Without eschewing the use of strong rhetoric and lively forms of plasticity, he adds up the consecutive steps that primitive accumulation undertook to make way for the capitalist mode of production: ‘The spoliation of the Church’s property, the fraudulent alienation of the state domains, the theft of the common lands, the usurpation of feudal and clan property and its transformation into modern private property

Krisis Journal for contemporary philosophy under circumstances of ruthless terrorism, all these things were just so many idyllic methods of primitive accumulation.’ (895). Capitalism could only plant its flag in society after multitudinous acts of force and violence, while enforcing radical systemic changes in the division of labour and introducing a new set of rules in the economic housekeeping of society, governed by the state. Society entered a new era wherein it was disciplined by the norms that were conducted by the capitalist mode of production. Marx studied these rudimentary societal developments meticulously and in this respect, one is tempted to say that his methodological approach is similar to the method applied by Michel Foucault in Discipline and Punish (1975). Therein, a genealogical study of the history of punishment in Western society reveals hidden motives of a state that gradually succeeded in enforcing various forms of discipline on the society, while claiming that it was doing the opposite. The same tactics were applied during the rise of the capitalist mode of production and the binding of the labourer to the free market. While proclaiming ‘freedom, equality, property and Bentham’ on an ideological level, capitalism in reality enforced the masses to be ‘suddenly and forcibly torn from their means of subsistence, and hurled onto the labour-market as free (vogelfrei), unprotected and rightless proletarians.’ (876). The labourers were ‘freed’ in a double sense: they did not form a part of the means of production any longer, let alone did they possess them. This double ‘emancipation’ left the labourer with nothing to sell but his labour-power. Note that the commodification of labour-power - which, as Marx effectively shows, has a violent prologue - has to be seen as the result of primitive accumulation1. But who or what is it exactly that performs this act of violence? Of course, Adam Smith had to abstract from the constitutive role of the state in his account of capitalism, for he claimed that the ‘invisible hand’ of the market was primary. Marx demonstrated that the opposite was true: while discussing the rise of the bourgeoisie, he discusses ‘the identity between the wealth of the nation and the poverty of the common’, thereby inevitably referring to the state as the major legislator that stood behind the ‘setting free’ of ‘the agricultural population as a proletariat for the needs of industry.’ (886). He even explicitly mentions the necessary dependence of the bourgeoisie on the state in the context of optimizing 56

Sara Murawski – Primitive Accumulation the circumstances to the benefit of the ruling class in order to make profit. The monopoly of the state on violence in order to maintain political stability is crucial in this respect; labourers became subordinated to capital while the state decreed ‘disgraceful proceedings... which employed police methods to accelerate the accumulation of capital by increasing the degree of exploitation of labour’ (905). These concrete historical state procedures created an everlasting struggle between capital and labour and consequentially enforced a hegemonic relation between the state and the working class. But the hidden tragedy of these enactments is only revealed by Marx when he evaluates the ideological impact of capitalism on the proletariat: ‘The advance of capitalist production develops a working class which by education, tradition and habit looks upon the requirements of that mode of production as self-evident natural laws.’ It is precisely this belief that characterizes the formation of the capitalist mode of production as a ‘phantom-like objectivity’2 and reveals the secret of primitive accumulation on a day-to-day level: That we take the system that controls our lives for granted, treating it either as a Moloch or a holy blessing, but either way neglecting the facts that its objective form is not necessary, and that the division of labour as it appears today could have been, and still can be, otherwise. In order to understand the concept of primitive accumulation as being not only a historical, but also a philosophical category, we should examine Marx’s elaboration of primitive accumulation at the beginning of the chapter more closely. He starts his brief subchapter on ‘the secret’ of primitive accumulation by stating that until this very moment the capitalist mode of production has been caught in what he defines as ‘a vicious circle’: The different moments in the cycle of capitalist production are connected to each other as consecutive loops of a chain, wherein each loop presupposes the previous loop in an interdependent way 3. Hence the accumulation of capital depends on surplus-value, just as surplus-value depends on capitalist production, and capitalist production in its turn depends on the availability of a sufficient amount of both capital and labour-power in the hands of the commodity-producer (i.e. the capitalist). The question now is: what is the starting point on which these relations

Krisis Journal for contemporary philosophy initially depend? As we have seen, it is only by means of what Marx calls ‘the servitude of the labourer’ (being the initial instigator of this cyclical movement of capital), which results in a hegemonic relation between the wage labourer and the capitalist, that the engine of capitalism starts to work. Thus the capitalist mode of production arises out of the encounter of two antipodal commodity-owners: the owner of capital (i.e. the means of production, the means of subsistence and money), who needs labour-power to accumulate his capital, and the owner of labour-power, who is in need of money in order to sustain himself. This encounter becomes a done deal in no time, and the circularity of the process is brought into motion. But now it turns out that the circle is ‘vicious’ in another sense of the word: the owner of labour-power has chosen to sell his labour-power in all freedom, which basically means that nobody can be blamed for the fact that he is now being expropriated as a wage-slave. In that sense, the labourer is totally un-free: on an individual level, there is nothing he can do about the fact that his superior subtracts a determinant amount of surplusvalue from the sum-total amount of labour-power that he delivers everyday. The problem is that this fact only seems to stem from the system itself, and not from the capitalist for whom the labourer works. As Negt and Kluge rightly observe, primitive accumulation entails more than a specific history of state violence: It is also a systematical category that attempts to theorize the systemic force of capitalism that creates class relations. The permanence or continuous re-enactment of primitive accumulation plays a central role in the maintenance of the capitalist system. It decides upon the relations between labourers and products, between labourers and capital, between labourers and capitalists and between labourers and labourers. Competition fixes the relations in such a way that some are better off than others, and because capitalism is constantly growing, the economic polarization of these relations fluctuates, often leading to stronger discrepancies and more social inequality. As long as the act of primitive accumulation is re-established on a continuous level, this tendency will not change. 57

Sara Murawski – Primitive Accumulation Negt and Kluge point out that capital itself is not created ‘once and for all’, but is in fact constantly reproduced. In that sense, primitive accumulation not only consists in the foundational expropriation of the labourer, but also his ongoing appropriation; for the expropriation can only be secured by a continuous suppression of the possibilities of self-organization on the part of labourer. It is because of this double face of primitive accumulation that David Harvey, in The New Imperialism, calls primitive accumulation as ‘accumulation by dispossession’. Harvey’s account of accumulation by dispossession is theoretically similar to Marx’s primitive accumulation, but he applies the term to current times while discussing neoliberalism as the latest, highly sophisticated form of the capitalist mode of production. The neoliberalist strategy consists in successfully ranging vast masses of people on its side while, in fact, implementing socio-economic measures that go against their objective class interests. Accumulation through dispossession is a means applied by capitalism to temporarily overcome the problems caused by over-accumulation. In the Marxist tradition, overaccumulation is often seen as a flaw inherent to the capitalist mode of production that systematically produces internal crises. Harvey’s account of accumulation by dispossession also deals with abundant, i.e. overaccumulated capital. He describes the process of accumulation by dispossession in a prosaic and succinct manner: ‘What accumulation by dispossession does is to release a set of assets (including labour power) at very low (and in some instances zero) cost. Overaccumulated capital can seize hold of such assets and immediately turn them to profitable use.’ (149). It concerns a process that includes both legal and illegal dimensions and thrives on a ‘mixture of coercion and consent’. A good example in recent history that lies at the foundations of the credit crunch is the extending of subprime mortgages to low-income earners that could not afford them and were subsequently stripped of their savings and belongings after falling into serious debts. And again, it is the violence of the state that is held to be responsible for creating economic inequality amongst its people:

Krisis Journal for contemporary philosophy

Sara Murawski – Primitive Accumulation

‘The umbilical cord that ties together accumulation by dispossession and expanded reproduction is that given by finance capital and the institutions of credit, backed, as ever, by state power.’ (152).

phenomena. By means of this analysis, new concepts are introduced to explain what is really going on, things are turned ‘upside down’ and the analysis of capitalism gradually develops.

In the light of this remark, it might be interesting to cast back to Negt and Kluge’s dual characterization of primitive accumulation as both a category of totality and a category of the imprint of particular and specific traits. In a capitalist society, primitive accumulation obviously dominates class relations. But, as Negt and Kluge point out, there might always be elements that escape the hegemonic force field, potentially creating possibilities of resistance. The struggles against the system, as Harvey rightly remarks, will always have to link themselves, in one way or another, to the cry for ‘reclaiming the commons’ (that is, reclaiming communal property, which is opposed to the capitalistic category of private property of the means of production).

If we want to provide guidelines for our understanding of capitalism, we must examine the forms and modes wherein it manifests itself today and look for the shapes that primitive accumulation (or accumulation by dispossession, for that matter) tends to take in current times. By doing so, an immanent critique of capitalism might have a successful chance of delivering the theoretical tools that are needed in order to organize viable resistance on a practical level.

If we indeed want to use Capital as a concrete source that can give us access to forms of political organization and acts of resistance within and against the capitalist system, we should keep in mind what Rosa Luxemburg noted on Marx’s dialectical method. Dialectics, namely, seem both to affirm and to exceed the genealogical method by showing how capitalism ‘produces its own gravediggers’ and narrates false stories about itself. In The Accumulation of Capital, Luxemburg writes the following: ‘Here, in form at any rate, peace, property and equality prevail, and the keen dialectics of scientific analysis were required to reveal how the right of ownership changes in the course of accumulation into appropriation of other people’s property, how commodity exchange turns into exploitation, and equality becomes class rule.’ It is this dynamic unfolding of concepts that makes Marx’s analysis dialectical: Whenever he investigates something, be it a material or an immaterial entity4, he at first presents it in an ordinary way, as if it were a neutral phenomenon. He then proceeds by showing that things are not what they appear to be, that the object of study cannot be understood in an isolated fashion, and that its manifestation (and thereby our understanding of it) is determined by the relatedness to other 58

Primitive accumulation is a unique moment in Marx’s analysis of capitalism: It functions as a starting point which makes the system move, and which gives it the semblance of a perpetuum mobile, but at the same time is always there in the background to enforce the necessary social relations that have to continue to exist in order to propel the capitalist system as a whole. What Marx’s postponed analysis of primitive accumulation shows is that one has to read Capital as a totality, in its totality, because the structure of the book reveals something fundamental about the structure of capitalism itself, namely, the urge to think through logically and historically the appearance of the capitalist system. Concretely, this means that we must both acknowledge that capitalism has specific historical roots and examine capitalism’s systematic tendency that aims at securing its hegemonic position by reabsorbing the elements that fall outside its logic. In other words: We must understand the capitalist mode of production in a dialectical fashion, starting from its appearance today and producing an immanent critique. It is here, in the margins of the particularities of the system that escape the semblance of totality, that the germ of resistance can be found.

Sara Murawski is doing a Research Master’s in Philosophy at the University of Amsterdam

Krisis Journal for contemporary philosophy References Harvey, D. (2003) The new imperialism. Oxford: Oxford University Press. Luxemburg, R. (1968 [1913]) The accumulation of capital. New York: Monthly Review Press. Marx, K. (1982 [1867]) Capital. Middlesex, Penguin. Negt, O. and Kluge, A. (1983 [1972]) Geschichte und Eigensinn. Frankfurt a.M.: Zweitausendeins. Smith, A. (2007 [1776]) An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. Hampshire: Harriman House.

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

1

For an extensive reading of Marx’s usage of the category ‘labour-power’, see Peter Thomas’ article in Krisis, 2010, issue 2.

2

For an extensive reading of Marx’s usage of the metaphor ‘phantom-like objectivity’, see Johan Hartle’s article in Krisis, 2010, issue 2.

3

Interdependent rather than dependent, for the loops form a closed chain, and thereby affect each other.

4

This distinction should not be taken too literally, since Marx’s materialist dialectics evolve exactly around the collision of the material and the immaterial, of mediation and immediacy, etc.

59

Sara Murawski – Primitive Accumulation

Krisis Journal for contemporary philosophy

JOHAN FREDERIK HARTLE PHANTOM -LIKE OBJECTIVITY

(GESPENSTIGE GEGENSTÄNDLICHKEIT ) Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Capital is of a very abysmal nature. Marx had to develop his own ontology to grasp it. He had to speak the 'language of commodities', had to empathize with the 'soul of capital'; had to learn about its fetishism and had to resist being seduced by 'metaphysical subtleties' or 'theological niceties'. Thus he had to understand the phantom-like reality of social practice as both manifest and deluding, both materially concrete and loaded with abstract universals. Today, we cannot understand Marx without reconstructing the structure of his social ontology. Without doing so we might even be incapable of critically relating to the nature of society as such. So, what is the specific form of being of social facts? How do we have to conceive of them - and (even more importantly) how do they conceive of us? As far as I know, Marx uses the term ‘phantom-like objectivity’ only once, in the first chapter of Capital, volume one. Commodities, he qualifies, are ‘merely congealed quantities of homogeneous human labour, i.e. of human labour-power expended without regard to the form of its expenditure’ (C128).1 According to Marx's theory, the exchange value of commodities is determined by the amount of socially necessary labour time (as Marx, for a variety of reasons, defines it) invested in them. Therefore commodities implicitly refer to ‘human labour in the abstract’ (C128). Because of this distinctive characteristic, its exchange value, every single 60

commodity stands in contact with all other commodities, determined by a measure that abstracts from the specificity of the forms of labour. It is particularly in the connectivity of all contemporary forms of labour that the relation between the social necessity of labour time, and the general degree of social productivity can be determined. Commodities are related to each other by the very fact of exchange value. That seems to be a simple thought. Ontologically, however, it is quite a complicated one. In fact, commodities are not only related to each other. By this very connectivity a general level of abstraction and of universality becomes practically present. The phantom of abstract concepts (human labour 'in the abstract') gains objectivity. This presence of 'the abstract' in every determination of value is reminiscent of a whole bunch of classical philosophical claims and problems. The first would be a metaphilosophical claim - it is not only about a specific manner of doing philosophy but about the very material and practical conditions of philosophical thought. Marx wonders how far specific forms of thought are only made possible by specific forms of social practice. Exchange value installs a socially vital reality of the universal. This also has consequences for the possibility of conceiving of universality (political, juridical etc.). The specific connectivity of commodities, their immanent abstraction and universality seems to be of greatest philosophical importance. Especially when Marx speaks of the ‘automatic subject’ of Capital (C255), this allows for a metaphilosophical understanding of his project. There seems to be only a small step from the automatic to the transcendental. And Marx's remarks on the sphere of circulation as the ‘true Eden of the innate rights of men’ (C280) point in the same direction. Marx's theory philosophically deals with the preconditions of philosophical thought rather than (merely) with philosophy. Commodities would then not only be allegories of a history of thought, in which conceptions of universality would slowly appear on the cognitive map. Rather, they would be their agents, their socio-practical pre-conditions. The conditions of the phantom of philosophy (and, as is well-known, Marx has played a lot with the affinities between phantom and spirit – Gespenst and Geist) would be

Krisis Journal for contemporary philosophy materially concrete in objective social practice. Alfred Sohn-Rethel, a marginalized and neglected fellow of early critical theory, has taken these remarks seriously, reading the history of forms of thought (Denkformen) in connection with the commodity form (Warenform)2. In his perception the history of philosophical categories and a priori forms was intrinsically linked with the development of economic forms, more specifically, forms of commodity exchange. When speaking about universals, very obviously, Marx is not a pure nominalist. The connectivity of commodities through the determination of value is not merely a name, flatus vocis, but is socially concrete. It is in social practice that universal measures arise, in the universal connectivity of commodities (of social labour in the abstract). Marx, here, seems to be an Aristotelian. Universalia are in commodities, in rebus. But, then again, Marx is not so much of an Aristotelian at all. The universality he refers to is not materially concrete in rebus. Much rather the commodity is a constitutively relational object. Universality is therefore present as an irreducibly relational (not objective) property. The universal relation between producers, however, rightly appears (erscheinen als das, was sie sind) as an object-like relation. In praxis, we are Aristotelians. Marx writes: ‘To the producers, therefore, the social relations between their private labours appear as what they are, i.e. they do not appear as direct social relations between persons in their work, but rather as material [dinglich] relations between persons and social relations between things.’ (C165f., italics added by me, JFH) If Marx were not a dialectician my story could end here. And reading Marx would probably be a rather simple thing to do. But it is only here that the story begins to become philosophically interesting. For the relation between commodities might appear for what it really is, being material and objective (dinglich). Yet this is not the whole story and even this appearance (although things ‘appear as what they are’!) is, to a certain extent, semblance, too. Commodities objectify social relations and yet this objectivity is not the whole story. 61

Johan Hartle – Phantom-like objectivity These passages, if any do at all, contain the concept of ideology that Marx employs in Capital. By the very practice of exchanging commodities social agents unconsciously reproduce the structure of society, social coherence based on the principles of commodity production. This is, in the first place, not so much a question of (false) consciousness, but rather of practice. In exchange men stabilize the social connectivity of things and the social order constructed on these fundaments. ‘They do this without being aware of it.’ (C166f.) And this is what we do to eat, drink, sleep, and make a living. Ideology critique would, therefore, be a critique of praxis and of structures rather than of individual errors in reasoning. Even more so: These 'errors' are not really errors. They are based on the appearance of things (commodities) as 'what they really are'. Phantom-like objectivity is a wonderful metaphor for this: There is something practically real, something objective about ideology. Yet it is a phantom that is haunting us. So what, then, is so wrong about this appearance? The 'right appearance' is wrong for two reasons. First, because it makes us forget that the relation between products of labour could be otherwise. In fact the objectivity (Gegenständlichkeit) of the social order that it comprises is not a material trait of these objects (as use values). It only (more or less rightly) appears as such because of the social conditions under which these objects are produced and exchanged. Under conditions of commodity production, the products of labour have their value, which binds them - and thus the whole social order – together. The forgetfulness of these origins in a specific regime of production and distribution would be a flaw. Lukács had termed it reification (Verdinglichung).3 The second reason for apparently correct appearances to be wrong lies in their repressive character. Value, its phantom-like objectivity, is strictu sensu uncanny. It conceals precisely that by which it will be haunted. This is probably the most important part of the story that Capital tells. For Capital does not only deal with commodity exchange. It deals with the hidden logics of exploitation and of crisis, too. The concept of exchange value does not have a primarily critical function. Much rather, the concept of surplus value does.

Krisis Journal for contemporary philosophy It has, nevertheless, often enough been ignored, partly due to the Fordist belief that both class antagonisms and crises would have been overcome. Many readers have misinterpreted Marx as a nostalgic critic of ‘the market’. It then seems that his main concerns are the reification of society inherent in the objectivity of value. Then, of course, a subject position would have to be found which defines capital that lies beyond economic forces. In this way (and because of its – maybe necessarily so – incapability to surpass the Neo-Kantian horizon) state-oriented social democratic sentimentality has regularly failed to understand the phantom-like character of the specific objectivity of value. But according to Marx 'the market' is not the real problem. The market is not even a central category for him. Value, much rather, conceals the real problem because of its inherent dialectic. Marx is, in fact, quite explicit about this. The objectivity of value and of market agency belongs to a liberalist realm of happiness, in which several promises are made: ‘The sphere of circulation or commodity exchange, within whose boundaries the sale and purchase of labour-power goes on, is in fact a very Eden of the innate rights of men. It is the exclusive realm of Freedom, Equality, Property and Bentham.’ (C280) The phantoms implicit in objectified values, the phantoms that haunt capitalist reality, have their origins somewhere else, namely ‘beyond the sphere where everything takes place on the surface and in full view of everyone’. It is to be found in the ‘hidden abode of production, on whose threshold there hangs the notice “No admittance except on business”’ (C279f.) What Marx wants us to find in this ‘hidden abode of production’ is, most importantly, the following: Value is dialectical, contradictory in a very concrete sense. For commodity production entails the exchange of one specific commodity that is capable of producing more than its exchange value: labour-power (see Peter Thomas’ article). Thus the equivalence principle – value as objectified in commodities – is haunted by phantoms, by immanent contradictions. The use-value of labour-power for the capitalist (its capacity to produce) exceeds its exchange value (as determined 62

Johan Hartle – Phantom-like objectivity by the socially necessary labour time to reproduce it). Surplus value is being generated. Capital is haunted by two kinds of phantoms: by periodical crises and by class contradictions. Marx develops both of these core contradictions of capital from the immanent contradictions of value, or, more precisely, of surplus value itself. Surplus value is made possible by the commodification of labour (by the measures of labour time). Some will always win, in spite of 'adequate payment' and the granting of the fair value of labour power. Those who produce social wealth will thus find themselves confronted with those who appropriate it. Whoever speaks of commodity exchange and of equal rights in the sphere of circulation, should not remain silent about the reality of class. But whoever speaks of class, speaks of conflicting forces and, potentially, of subject positions in concrete struggles. Conflicts about the duration of the working day and salaries, but also about potential cooperation, are the necessary implications of this. Marx's Capital analyses them extensively. And there is precisely, therefore, something promisingly ambivalent pertaining to the objectivity of value. Already in 1848 the objectivity of developing capitalism had produced its own phantoms: As is well known, a ‘ghost’ was ‘haunting Europe’. It is pretty hard to imagine that capital will ever be able to make it disappear. One possible Marxist understanding of crisis is linked to the same fact of surplus. The recent crisis has been explicitly interpreted as an effect of overaccumulation, David Harvey4 having most convincingly done so. Overaccumulation is, by definition, a problem of reinvesting expropriated wealth, surplus, when the sources for continuous economic expansion are not sufficient. From Pinochet and Reagan to Schröder, Fischer and Blair (and Obama?), neo-liberal policy-makers have done their best to provide spaces for reinvestment: Deregulating financial markets; levelling the grounds for re-investment and expansion (by means of both military intervention on the external scale and by urban development on the domestic); fighting back the achievements of organized labour and expropriating the common with so-called ‘austerity’ policies (see Sara Murawski’s article). According to contemporary Marxist scholars it is precisely the connectivity and failure of these four strategies that makes this crisis

Krisis Journal for contemporary philosophy structural. Although capital seemed to win the foot-race with its phantoms for some decades, with excessive overaccumulation its pitfalls became more dangerous, too. It is hard to restrict the clarification of one single concept to a particular subject. In every dialectical text, one single term has to be read in close connection with the whole argument – even if it is apparently accidental. Capital is such a book, and phantom-like objectivity is such a term. What makes it even worse: the term even exceeds the conception of Capital. It cannot be restricted to Marx’s critique of political economy yet it has strongly political implications, too. As pointed out by critics like Norberto Bobbio, Marx did not develop a proper (or sufficient) theory of politics and the state.5 Certainly Capital does not provide one. But phantom-like objectivity is connected to possible ways of theorizing Marxist politics in at least two respects. First of all, one should not forget that the category of capital is dependent on juridical and political conditions from the very beginning. The processing of commodity exchange is possible only insofar as property rights and the freedom of exchange is both installed and granted. The above quoted notice ‘No admittance except on business’ (C280) is erected and protected politically, as a manifest function of political power. It is the state that speaks here, implementing the very possibilities of commodity exchange, constantly reproducing and fixating the relation between capital and labour. The objectivity of exchange value and of commodities is thus politically produced. What is ontologically even more relevant: The state has a phantom-like objectivity itself. Not that Marx would explicitly say this, or would ever use the term in that respect. But in his 1852 text on The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte Marx does in fact seem to employ the same kind of ontology for his analysis of the state as he does for his ontology of capital. In both cases there seems to be something supranatural about material reality. Two passages explicitly seem to allude to each other. In Capital, Marx writes: ‘Capital is dead labour which, vampire-like, lives only by sucking living labour, and lives the more, the more labour it sucks.’ (C342) In his 18th Brumaire he writes analogously about the 63

Johan Hartle – Phantom-like objectivity Napoleonic State: ‘The bourgeois order [...] has turned into a vampire which sucks out its blood and brains and throws them into the alchemist’s vessel of capital.’ (B102f.). This seems to be a mere description of one specific period of bourgeois statehood. Yet the analogy in structure and use of metaphor is striking: Not only does the state make the capital process possible, it even seems to have the same structure as capital itself. Both state and capital are phantoms, vampires. The structural analogy reaches farther than this metaphor and is more than accidental. In the history of Marxism and of socialist politics this has been made explicit. State and capital depend on similar distinctions, on similar ontologies. They both, first of all, depend on the implementation of formal, juridical universality, abstracted from the concrete forms of social practices, which manifests itself materially. Thus, they both depend on a dual nature. Just as capital springs from the dual character of labour, to install a realm of domination based on the formal logics of exchange, bourgeois political rule is characterized by the distinction of politics and economics, to install the reign of universal laws. Lenin has, most explicitly (and much more than merely descriptively, historically) characterized this as a form of dual power, paradigmatically to be found in the parallel reign of Duma and Soviet in 1917 Petersburg. Next to the formal rule of the parliament Lenin observed the emergence of another democratic sovereign emerging from economic reality itself. Precisely here the order of bourgeois politics, as it is based on the distinction between state and society, was to be transcended. The young Marx had argued against Bruno Bauer and the Young Hegelians in a similar manner. He conceived of the dual character of politics, the abstract universality of the state as a form of spirituality: ‘The relationship of the political state to civil society [bürgerliche Gesellschaft] is just as spiritual as the relationship of heaven to earth.’ (JQ220) In this spirit the promise (a phantom?) of a just and legitimate political subject was born. It is by this very split, at the very heart of bourgeois politics that the reality of the state gains its phantom-like objectivity (repeated by Habermas's distinction between economic labour and political interaction as the foundation of second and third generation Critical

Krisis Journal for contemporary philosophy Theory6). For, of course, the state is objectively present. It has buildings, uniforms etc., and in these, it, too, appears as what it really is: a materially and practically concrete social relation. Yet, this objectivity is delusive in the same ways as is the objectivity of value. Firstly, it forecloses the historicity of its own form, it denies the possibility of political practice that goes beyond its foundational distinctions. Secondly, as is implied by the first point, it represses emphatic forms of political subjectivity. It blocks capacities for political agency that could actually take its own premises into consideration. Precisely for that reason it produces its own phantoms. Phantom-like objectivity means to take the objectifications of a process for the process itself. The distinctions (between politics and economy, public and private) that form the foundations of any specific regime of politics gain such objectivity in their political materializations. The structuring of social space, (fences, walls and strongboxes that protect property), the institutionalization of political discourse (in political departments, ministries and the like) could be different too. The objectivity of such political power is, thus, materially real and yet a form of denial. What is theirs now, could be ours tomorrow. What is beyond debate now, could be on the agenda tomorrow. It is only here that emphatic politics, emphatic subjectivity begins. This is the form of argument employed by contemporary philosophers of the political (particularly Jacques Rancière or Alain Badiou) who are critical of the objectifications of politics and discourse. If anything about such French and Italian post-Marxism is indeed still Marxist, then it is the reference to the political ontology of a phantom-like objectivity of the political, which structurally represses political subjectivization. It is the objectivity of the state itself that produces the phantasmata of emphatic subjectivity as its immanent (and immanently repressed) desire. Politics as an element of bourgeois (institutionalised, representative) practices is reductively personalized to figures of the playful or caring leader, the naughty provoker or the like (be it, as with Berlusconi, the buffoon, with Obama, the Motown preacher, with Merkel, the dame, or, 64

Johan Hartle – Phantom-like objectivity as in the promise of Wilders, a ‘really real’ personified political subject who finally breaks with the logics of representation). Populism appears to be the phantom of the objectivity (Gegenständlichkeit) of bourgeois politics, the false promise of emphatic subjectivity in an otherwise objectified political realm. Denying this degree of objectification exists, liberalist complaints about populist political figures regularly fail to be either innovative or convincing. Marx offers an ontology of the social and the political that invites us to theorize the connections between the two, to understand its implicit necessity to produce phantoms and to cross over the distinctions between the merely economic and the merely political. Phantomlike objectivity, today as much as in Marx's times, crosses the frontiers of the merely economic and the merely political because in spooky ways the things seem to organize themselves. Scholars of Marx will be more successful in detecting the degrees of social practice that are hidden in them.

Johan Frederik Hartle teaches philosophy of art and culture at the University of Amsterdam. His current research deals with the heritage of Marxism, undead Modernism, the aesthetico-political and constructions of universalism.

List of Abbreviations: B = Karl Marx (2002 [1852]) ‘The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte’. In: Mark Cowling and James Martin (eds.) Marx’s ‘Eighteenth Brumaire’: (Post)Modern Interpretations, London: Pluto Press, pp. 19-109. C = Karl Marx (1976 [1867]) Capital. A Critique of Political Economy. Volume 1, London: Penguin.

Krisis Journal for contemporary philosophy JQ = Karl Marx (1974 [1843]) ‘On the Jewish Question’. In: Early Writings, London: Penguin, pp. 211-241.

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

1

Marx texts are quoted with abbreviations. See the List of Abbreviations at the end of the text.

2

Alfred Sohn-Rethel (1978) Warenform und Denkform. Mit zwei Anhängen, Frankfurt/M.: Suhrkamp. 3

Georg Lukács (1970) Geschichte und Klassenbewusstsein. Studien zur marxistischen Dialektik, Luchterhand: Darmstadt/Neuwied, (especially pp.170-355: ‘Die Verdinglichung und das Bewusstsein des Proletariats’). 4

David Harvey (2010) The Enigma of Capital. And the Crises of Capitalism, London: Profile Books. 5

6

Norberto Bobbio (1978) ‘Is There a Marxist Theory of the State?’. In: Telos 35, p. 5-16. Jürgen Habermas (1968) ‘Arbeit und Interaktion: Bemerkungen zu Hegels Jenenser

Philosophie des Geistes’, in: Jürgen Habermas: Technik und Wissenschaft als 'Ideologie'. Frankfurt/M.: Suhrkamp, pp. 9-47, and, in direct line with his argument, Axel Honneth (1980) ‘Arbeit und instrumentelles Handeln’, in: Axel Honneth/Urs Jaeggi (eds.): Arbeit, Handlung, Normativität, Frankfurt/M.: Suhrkamp, pp.185-233.

65

Johan Hartle – Phantom-like objectivity

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

JAPPE GROENENDIJK

THE TIMES THEY ARE A - CHANGIN ’ REFLECTIES OVER TIJD IN FILOSOFIE EN LITERATUUR

Recensie van: Joke J. Hermsen (2009) Stil de tijd. Pleidooi voor een langzame toekomst. Amsterdam: Uitgeverij De Arbeiderspers, en Marleen Rensen (2009) Lijden aan de tijd. Franse intellectuelen in het interbellum. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt.

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

kunstenaars is er veelvuldig op dit gegeven gereflecteerd. Zo omarmt Marinetti in zijn Futuristisch manifest (1909) de snelheid van de nieuwe tijd, terwijl Charlie Chaplin in Modern times (1936) de negatieve consequenties van het regime van de klok toont. Afgelopen jaar zijn er twee Nederlandstalige studies verschenen waarin filosofische en literaire concepties van tijd centraal staan, Stil de tijd van Joke Hermsen en Lijden aan de tijd van Marleen Rensen. Beide auteurs staan in de inleiding van hun boek stil bij de invoering van de Greenwichtijd en de politieke implicaties van deze nieuwe tijdsindeling. Het feit dat de nulmeridiaan over Greenwich loopt symboliseert immers de Europese hegemonie, net zoals de invoering van de gregoriaanse kalender en de christelijke jaartelling. In beide boeken spelen de consequenties van het moderne tijdsregime – zij het op een heel andere manier – een belangrijke rol.

Alternatieven voor de kloktijd Hermsen wijst op de nadelen van de alom gevoelde jachtige tijdsbeleving. In een tiental essays gaat zij te rade bij filosofen, schrijvers en kunstenaars die ons op het spoor kunnen brengen van een andere dan de gebruikelijke tijdservaring. Zij is zich ervan bewust dat ‘onthaasting’ de laatste tijd steeds populairder wordt en wil aan dit fenomeen ‘een filosofische of meer existentiële motivatie’ geven (Hermsen, 24).

Het jaar 1884 vormt een cruciaal omslagpunt in onze ervaring van de tijd. In dat jaar wordt namelijk in Greenwich het internationale ijkpunt voor tijdmetingen vastgelegd. Tot dan toe hadden lokale, veelal op astronomische waarnemingen gebaseerde tijdmetingen het dagritme bepaald. De invoering van de Greenwichtijd heeft verstrekkende gevolgen voor het proces van globalisering. Lokale ritmes en de daarmee gepaard gaande subjectieve tijdservaring worden verdrongen door de universele kloktijd, die uitgroeit tot een verbindend structureringsprincipe van de wereld. De industrialisering en de opkomst van de massacommunicatie dragen eveneens bij aan het gevoel dat de tijd alsmaar sneller gaat. Door filosofen en 66

Het filosofische fundament voor haar zoektocht vindt Hermsen in het werk van Henri Bergson, waaraan het openingsessay van haar bundel gewijd is. Bergson onderscheidde twee verschillende tijdservaringen: de kloktijd en de tijd als duur. De natuurkundige tijdsopvatting – waar de kloktijd een afgeleide van is – gaat uit van een ruimtelijk model waarin de tijd opgedeeld kan worden in homogene, van elkaar geïsoleerde partjes die vervolgens netjes achter elkaar geplaatst kunnen worden – zoals de afzonderlijke frames van een filmspoel. Volgens Bergson is een dergelijk cinematografisch tijdsmodel succesvol omdat het betrouwbaar is bij het doen van natuurkundige experimenten, maar het is ook kunstmatig. De

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie ‘reële tijd’ is volgens Bergson immers ononderbroken, heterogeen en dynamisch. Tegenover de kunstmatige kloktijd plaatst Bergson zijn notie van de tijd als duur, die meer in harmonie is met onszelf en met de fysieke wereld om ons heen. Deze tijdservaring laat zich niet in een logische en rationele definitie vangen en kan alleen worden ervaren als men zich overgeeft aan zijn intuïtie. Om deze ervaring over te brengen ziet Bergson zich dan ook genoodzaakt toevlucht te nemen tot beeldend taalgebruik en metaforen. Het is in dit verband veelzeggend dat Bergson in 1927 de Nobelprijs voor literatuur won. Bekende voorbeelden die Bergson gebruikte om onze intuïtie voor de tijd als duur te ontwikkelen zijn die van de muziek en de sneeuwbal. Wij ervaren de tijd, net zoals een ten gehore gebracht muziekstuk, zonder onderbrekingen. Het ene moment vloeit uit het andere voort, waarbij het vorige steeds deel blijft uitmaken van het volgende. De lagen van de tijd zijn niet duidelijk van elkaar te onderscheiden als traptreden, maar vloeien in elkaar over, zoals de sneeuwkristallen in een sneeuwbal die door voortrollen tot stand komt. Volgens Bergson kunnen we de tijd als duur niet alleen in de filosofie, maar met name ook in de beleving van literatuur, kunst en muziek ervaren. Hermsen neemt deze vingerwijzing ter harte. In haar boek bespreekt zij het werk van zeer uiteenlopende mensen als de filosofen Ernst Bloch en Peter Sloterdijk, de schrijvers Marcel Proust, Virginia Woolf, Ingeborg Bachmann en Edmond Jabès, de componist Simeon ten Holt, de fotografe Margriet Luyten en de schilder Mark Rothko. Maar zij verkent niet alleen het werk van schrijvers en kunstenaars dat een dergelijke ervaring mogelijk maakt, ook heeft zij zelf veel aandacht besteed aan compositie en woordkeus. Zo laat zij met regelmaat motieven over de grenzen van de hoofdstukken doorklinken: de golven, uit de gelijknamige roman van Virginia Woolf, spelen eveneens een belangrijke rol in het erop volgende hoofdstuk over Simeon ten Holt; de uitweidingen over Etruskische zeemeerminbeelden, ontdekt tijdens een vakantie, blijken te corresponderen met een verhaal van Bachmann; en het utopische element in Bachmanns poëtica luidt vervolgens weer Blochs filosofie van de hoop in.

67

Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’ Hermsen wisselt deze essayistische beschouwingen over haar inspiratoren af met meditatieve reisjournaals die zelf een andere tijdservaring willen evoceren. Daarmee vertraagt zij het tempo van haar boek en brengt rust in de compositie. Want zij heeft welbewust geen academische exegese willen bedrijven. Zij heeft een brede doelgroep voor ogen en probeert dan ook zonder enig jargon de verschillende denkwijzen uit te leggen. Een enkele keer – bijvoorbeeld wanneer zij verstrikt dreigt te raken in Blochs notie van de hoop die na de dood zou blijven voortduren – lijkt zij zich te realiseren pas op de plaats te moeten maken om de beoogde doelgroep niet uit het oog te verliezen: ‘Het zijn, ik geef het toe, wat mysterieuze passages in Blochs hoofdwerk, die soms moeilijk in een coherent betoog, dat dit essay toch ook wil zijn, in te passen zijn’ (Hermsen, 166). Haar boek heeft niet zozeer een wetenschappelijk als wel een politiek uitgangspunt. Zij zegt dan ook zelf: ‘Hoewel er vanuit strikt wetenschappelijk oogpunt weinig over die innerlijke tijd te zeggen valt, is het wenselijk om juist die tijd weer in het zicht te krijgen’ (Hermsen, 11-12). De auteurs die zij aanhaalt worden ingezet voor haar pleidooi voor een langzamere tijdservaring en dienen een verandering of bewustwording bij de lezer te bewerkstelligen. Deze nadruk op de actuele relevantie van filosofische ideeën valt te prijzen, hoewel de grens tussen filosofisch essay en praktische tips in een zelfhulpboek een enkele keer wordt overschreden. Bijvoorbeeld wanneer zij – blijkbaar zonder ironie – een ‘goed recept voor concentratie’ geeft: ‘1. Vertrek naar een plek die je niet of nauwelijks kent. 2. Zorg ervoor dat er geen internet, televisie of radio is. 3. Ga niet de hele dag op stap. 4. Laat je niet uit je dagritme halen. 5. Zorg voor een kamer met uitzicht. 6. Richt je aandacht op slechts één project. 7. Geef toe aan de verveling. 8. Verstop de klok en maak de tijd cyclisch’ (Hermsen, 121). Tussen alle intellectuele beschouwingen valt een dergelijk concreet advies, hoe goedbedoeld ook, enigszins uit de toon. Ook lijkt Hermsen in haar oproep tot een herwaardering van een uit het oog verloren ervaring het verleden soms al te zeer te idealiseren. Om de premoderne tijdsbeleving te karakteriseren gebruikt zij herhaaldelijk adjectieven als ‘wezenlijk’, ‘oorspronkelijk’ en ‘natuurlijk’ en spreekt zij van ‘ware tijd’, ‘werke-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie lijker tijd’ en een ‘dieper bewustzijn’ (Hermsen, 12, 35, 88, 257). Het is alleen de vraag op grond waarvan een hiërarchie tussen beide ervaringen aangebracht kan worden en of de intuïtie krachtig genoeg is om die vroegere tijdservaring te laten herleven. Gelukkig benadrukt Hermsen in andere passages dat het haar gaat om een evenwicht tussen beide tijdservaringen. Vermoedelijk zal niemand ontkennen dat onze huidige tijd(sbeleving) zo nu en dan de nodige problemen met zich meebrengt, daarom is Hermsens pleidooi voor een alternatieve tijdservaring welkom.

Extremisme en engagement Hermsen laat op haar essay over Bergson een bespreking van het werk van Proust volgen en ook in de cultuurhistorische studie Lijden aan de tijd van Marleen Rensen spelen Bergson en Proust een cruciale rol. Dat is niet toevallig. Beide heren waren immers niet alleen familie – Bergson was met een nicht van Proust getrouwd – maar ook ‘filosofisch-literaire zielsverwanten’ (Hermsen, 78). Beiden kenden in hun werk groot belang toe aan het verleden, beoogden met hun werk een andere dan de zuivere rationele kijk op de werkelijkheid te bieden en maakten onderscheid tussen twee verschillende soorten geheugen. Bergson onderscheidde het ‘gewoontegeheugen’ van het ‘werkelijke’ geheugen dat alle voorbije gebeurtenissen in hun oorspronkelijke intensiteit bewaart. Proust reserveerde voor dit laatste type geheugen de term mémoire involontaire. Een belangrijk verschil in opvattingen is dat Bergson de tijd als duur in een nieuwe metafysische leer wilde uitwerken, terwijl Proust van mening was dat alleen literatuur een boventijdelijke wereld tot uitdrukking kan brengen. Prousts romancyclus Op zoek naar de verloren tijd (gepubliceerd tussen 1913 en 1927) is uitgegroeid tot een van de invloedrijkste geschriften over tijdservaring binnen de westerse literatuur. Zijn fascinatie voor tijd is exemplarisch voor het literaire modernisme dat gedurende de jaren twintig hoogtij viert. Hoewel er geen sprake is van een beweging in strikte zin kan men in het werk van schrijvers als Proust, Joyce, Woolf, Faulkner en Mann overeenkomsten in onderwerpkeuze en vormgeving waarnemen. Zij allen problematiseren de veranderende tijdservaring in de mo68

Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’ dern-industriële samenleving en reflecteren op de waarneming van de realiteit en de innerlijke leefwereld van het individu. De modernisten breken met de verteltrant van de negentiende-eeuwse realistische roman en experimenteren met de weergave van het verstrijken van tijd. Zo bevat Prousts romancyclus grote associatieve sprongen, doordat we de spontane en onverwachte herinneringen van zijn personage voorgeschoteld krijgen. Zoals gezegd domineren Bergson en Proust het culturele klimaat in Frankrijk in de twintiger jaren, maar minder bekend is dat gedurende de jaren dertig de waardering voor hun werk kantelt. De volgende schrijversgeneratie probeert zich namelijk aan hun invloed te ontworstelen. Veel schrijvers in de jaren dertig zijn opgegroeid met Proust en hoewel de meesten hun leven lang een groot respect voor hem zullen bewaren, beschouwen ze hem ook als het icoon van een tijdperk waar zij zich niet langer mee kunnen identificeren. Proust weet weliswaar een gedetailleerd beeld op te roepen van de individuele tijdservaring van zijn verteller, maar het ontbreekt hem aan historisch tijdsbesef. Hij speelt een verfijnd – zo niet decadent – literair spel met als uiteindelijk doel de tijd in kunst op te heffen. Naar de smaak van de nieuwe generatie Franse literatoren spreekt uit een dergelijk esthetisch en individueel tijdsbegrip veel te weinig maatschappelijk engagement. Ook deze generatie valt niet gemakkelijk onder een noemer te brengen, maar zij vinden elkaar in hun gezamenlijke afwijzing van Prousts stijl en romanvorm. Dit was zo sterk het geval dat Rensen spreekt van een ‘antiProust-generatie’. In haar studie toont zij overtuigend aan dat de manier waarop deze generatie schrijvers zich tot de tijd verhoudt veel zegt over de heersende tijdgeest. Zij poogt het intellectuele, artistieke en politieke klimaat in Frankrijk gedurende het interbellum te reconstrueren aan de hand van de tijdsbenadering van deze groep schrijvers. In haar boek staan vier schrijvers centraal: Robert Brasillach, Pierre Drieu la Rochelle, André Malraux en Paul Nizan. Indertijd waren zij prominente schrijvers met een toonaangevende rol in het literaire en politieke debat. Het zegt veel over de tijdgeest dat zij zich alle vier verbonden aan een revolutionaire beweging of totalitaire ideologie. Nizan was communist,

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Malraux een linkse fellow-traveler, Brasillach en Drieu waren openlijke fascisten. Het is overigens opvallend dat beroemde literaire tijdgenoten als Sartre, Aragon en Céline in Rensens boek slechts een bescheiden plaats innemen. Ook voor deze generatie blijft tijd een belangrijk thema, maar naarmate de dreiging van een politiek conflict toeneemt, worden andere vragen over de tijd urgent. De individuele en esthetische benadering van de tijd maakte plaats voor een collectieve en ethische. Zo stelt Brasillach – enigszins onterecht – dat voor Proust tijd altijd ‘verleden tijd’ is en dat heden en toekomst in zijn werk nauwelijks een rol spelen en ook Sartre verwijt Proust dat het zijn werk ontbreekt aan toekomstperspectief. Céline vond alles aan Proust kunstmatig: zijn personages kennen slechts bedachte emoties die de auteur aan boeken ontleend heeft, in plaats van aan het werkelijke leven. Bergson moet het eveneens ontgelden. Zo stelt Nizan dat diens filosofie uitmondt in een soort mystiek die het zicht op de vergankelijkheid en de dood versluiert (Rensen, 34, 41-42). De nieuwe generatie roept op tot meer realisme en maatschappelijk engagement in de literatuur1 en reflecteert op de existentiële aspecten van de tijdsbeleving. Zij delen een fascinatie voor de collectieve tijd van de geschiedenis die in een stroomversnelling terecht lijkt te zijn gekomen en worstelen met de juiste verhouding tot de dood. Er heerst weerzin jegens introspectieve literatuur waarin het primaat bij het innerlijk van het personage ligt – een mens dient immers op zijn handelen beoordeeld te worden en de keuzes van het individu zijn pas interessant in zoverre ze zich tot de sociale en politieke context verhouden. Van de vier centraal gestelde schrijvers analyseert Rensen ieder één roman op de functie die verleden, heden en toekomst erin spelen. Hieruit komt duidelijk een veranderde omgang met de geschiedenis naar voren. Niet langer ligt het primaat bij het verleden, maar bij het heden. De turbulente jaren dertig, waarin de schoksgewijze, grillige veranderingen elkaar snel opvolgen, vormen de directe aanleiding voor hun realistische romans. De gevoelens van haast en gejaagdheid die deze schrijvers ondervonden hebben in deze werken hun weerklank gevonden, alsook de ambivalente houding die zij hadden ten aanzien van hun eigen positie als intel69

Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’ lectueel. Deze komt voort uit hun vrees voor decadentie binnen de moderne cultuur en de angst dat Frankrijk ten prooi is gevallen aan traagheid en verlamming en achterop zal raken tijdens de wereldwijde modernisering. In hun boeken komt dan ook steevast een held voor die tot handelen overgaat en hun personages pleiten voor radicale veranderingen die een nieuwe mens en maatschappij mogelijk moeten maken. Rensen merkt scherp op dat achter dit engagement ook het verlangen schuilt om uit de tijd te vluchten. Een verlangen dat deze schrijvers bij Proust zo scherp veroordeeld hadden (Rensen, 280). De brede opzet van Lijden aan de tijd is zowel de zwakte als de kracht van het boek. Rensen erkent dat de schrijvers die zij behandelt geen generatie in engere zin vormen. Ze zijn immers niet van dezelfde leeftijd, trekken niet samen op en hebben geen gezamenlijk programma. Het boek heeft ook niet echt een duidelijk afgebakende vraagstelling: ‘Het doel is niet zozeer om een nieuwe visie op de periode te ontwikkelen, als wel om te reconstrueren wat deze schrijvers voor tijdsbeeld(en) hadden. (…) Meer in het algemeen kan het onderzoek misschien een blik bieden op de belevingswereld van extremisten of radicalen die met fanatisme een ideologie aanhangen, links of rechts van het spectrum’ (Rensen, 20, 13). Een dergelijk uitgangspunt levert niet hele dwingende conclusies op. Tegelijkertijd stelt deze opzet Rensen in staat om, vanuit het centrale thema van de tijd, talloze literaire, historische en politieke dwarsverbanden te leggen. En dit heeft wel degelijk geleid tot een rijk geschakeerd beeld van het intellectuele klimaat tijdens het interbellum in Frankrijk. Proust en Bergson werden weliswaar bekritiseerd door de generatie die hen direct opvolgde, bijna honderd jaar later kunnen we constateren dat hun aantrekkingskracht nog steeds niet is uitgewerkt. Dat blijkt uit het werk van Hermsen, en uit de niet-aflatende stroom Proust-parafernalia die de boekwinkels al jaren overstroomt.2 Ook Rensen constateert – met spijt, zo lijkt het – dat de esthetiek van de modernistische schrijvers die door haar protagonisten zo fel bekritiseerd werd, vandaag de dag nog

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie steeds een belangrijk literair model is. En dat terwijl de politiek geëngageerde romans van Brasillach, Drieu, Malraux en Nizan al lang ‘uit de tijd’ zijn geraakt.

Jappe Groenendijk is redacteur van Uitgeverij Parrèsia en redactiesecretaris van Krisis.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

1

De discussies over engagement in de literatuur lijken een terugkerend thema te zijn in het literaire debat, denk bijvoorbeeld aan het tumult dat afgelopen jaar ontstond rondom Thomas Vaessens’ boek De revanche van de roman (2009). Zie bijvoorbeeld het dossier dat De Groene Amsterdammer eraan wijdde: http://www.groene.nl/dossier/Thomas%20Vaessens. 2

Onlangs kwam, in een enquête onder honderd Franse schrijvers, Op zoek naar de verloren tijd nog uit de bus als meest geliefde boek. Zie: Dirk Leyman (2009) ‘“A la recherche du temps perdu” van Proust meest geliefde boek van Franse schrijvers’. In: NRC Handelsblad, 18-03-2009.

70

Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

JACQUES BOS DE UNIVERSELE AANTREKKINGSKRACHT VAN HET GELIJKHEIDSIDEAAL Recensie van: Siep Stuurman (2009) De uitvinding van de mensheid. Korte wereldgeschiedenis van het denken over gelijkheid en cultuurverschil. Amsterdam: Bert Bakker, 573 p.

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Cultuurverschil is de afgelopen jaren een van de centrale thema’s in het Nederlandse publieke debat geworden. De aanname dat er wezenlijke verschillen tussen culturen bestaan, lijkt daarbij nauwelijks betwist te worden. Pleitbezorgers van een multiculturele samenleving en verdedigers van een monocultureel perspectief hebben met elkaar gemeen dat zij bepaalde cultuurverschillen als zo fundamenteel zien dat deze nagenoeg onoverbrugbaar worden. Wat ter discussie staat, is de manier waarop met deze verschillen moet worden omgegaan: moet er gezocht worden naar een modus vivendi waarin verschillende culturen hun eigenheid kunnen behouden of moet er sprake zijn van een assimilatieproces waarin minderheden bepaalde elementen van hun cultuur opgeven? Gelijkheid heeft in deze discussie vooral in abstracte zin een plaats, bijvoorbeeld als er een beroep gedaan wordt op het non-discriminatiebeginsel om de verhouding 71

tussen culturen te reguleren. Een nuancering van cultuurverschillen onder verwijzing naar de wezenlijke gelijkheid van alle mensen is echter een veel zeldzamer argument. In De uitvinding van de mensheid laat Siep Stuurman zien dat het denken in termen van cultuurverschillen een krachtige tegenpool heeft in een gelijkheidsdiscours dat wereldwijd een lange geschiedenis heeft. Hij laat deze geschiedenis beginnen in de oudheid en besteedt ruime aandacht aan gelijkheidsvertogen in andere civilisaties dan de westerse. Stuurman verzet zich met deze brede vergelijkende benadering vooral tegen de opvatting dat het moderne gelijkheidsdiscours een product is van de westerse verlichting, waarbij eerdere ideeën over gelijkheid meestal als niet meer dan een prelude op het verlichtingsdenken gezien worden. De grootste valkuil voor een omvattende geschiedenis van het gelijkheidsdenken is het bewust of onbewust vasthouden aan een eurocentrisch perspectief. Het is lovenswaardig dat Stuurman deze valkuil nadrukkelijk probeert te vermijden. Stuurman plaatst zijn onderzoek in een theoretisch raamwerk dat bestaat uit drie basisbegrippen. Het gaat daarbij in feite om families van verwante begrippen, om metaconcepten die in de loop van de geschiedenis steeds opnieuw worden uitgevonden. Het eerste metaconcept is de universalistische notie van gemeenschappelijke menselijkheid, die onder andere uitdrukking vindt in het idee dat de mensheid een gemeenschappelijke oorsprong of natuur heeft. De tweede pijler van Stuurmans theoretische kader is de antropologische wending, het relativerende besef dat andere culturen een eigen consistentie hebben en niet als per definitie onbegrijpelijk of verwerpelijk beschouwd moeten worden. Het derde basisbegrip in de geschiedenis van de gelijkheid is het temporele regime. Stuurman onderscheidt twee fundamentele vormen van temporaliteit: een cyclische tijdsconceptie, gebaseerd op de gedachte dat patronen in de geschiedenis zich steeds weer herhalen, en een lineair perspectief waarin de geschiedenis gezien wordt als een opeenvolging van telkens nieuwe gebeurtenissen en denkbeelden. Een cyclisch temporeel regime heeft sterke gelijkheidseffecten door de implicatie dat alle vormen van machtsuitoefening en overheersing uiteindelijk van tijdelijke aard zijn. Van een lineair temporeel regime gaan vaak krachtige ongelijkheidseffecten uit, vooral als de

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie geschiedenis gezien wordt als een proces van vooruitgang waarin bepaalde volkeren of culturen vooroplopen en andere achterblijven. Een belangrijke inspiratiebron voor Stuurmans geschiedenis van het gelijkheidsdenken is het werk van de Amerikaanse historicus William McNeill, een toonaangevende vertegenwoordiger van de benadering die meestal als world history of global history wordt aangeduid. Deze historische subdiscipline wil zich niet beperken tot het bestuderen van de geschiedenis van een enkel volk of een enkele regio, maar wil het verleden op wereldschaal analyseren. Dit houdt doorgaans in dat er via de methode van de systematische vergelijking gezocht wordt naar grootschalige patronen in de geschiedenis van de mensheid. In zijn klassieke studie The rise of the West (1963) onderzoekt McNeill hoe verschillende beschavingen elkaar in het verleden – van het neolithicum tot de twintigste eeuw – beïnvloed hebben en op welke manier sommige culturen in bepaalde perioden een dominante positie in de wereld konden verwerven. Stuurman sluit zich nadrukkelijk aan bij McNeills opvatting dat contacten en botsingen tussen civilisaties de belangrijkste dynamische factor in de wereldgeschiedenis zijn. De ontwikkeling van het denken over gelijkheid hangt in zijn ogen nauw samen met het bestaan van frontiers tussen culturen. Het betoog in De uitvinding van de mensheid is daarom opgebouwd rondom de volgens Stuurman cruciale grenzen en grensoverschrijdingen in de wereldgeschiedenis. Stuurman begint zijn historische overzicht met een aantal canonieke teksten uit de vroege oudheid waarin hij het idee van een gemeenschappelijke menselijkheid voor het eerst in rudimentaire vorm naar voren ziet komen. Zo is in het werk van Homerus het perspectief primair Grieks, maar dit wordt genuanceerd door het veelvuldig benadrukken van de norm van gastvriendschap die gebiedt vreemdelingen als medemens tegemoet te treden. In de Hebreeuwse Bijbel treft Stuurman een vergelijkbare dynamiek van etnocentrisme en universalisme aan: God heeft een exclusieve relatie met het Joodse volk, maar het scheppingsverhaal heeft een universele strekking. In het christendom en de islam is het idee dat alle mensen behoren tot één door God geschapen gemeenschap nog sterker. Niettemin kennen deze wereldgodsdiensten ook een sterke exclusivistische tendens, nauw verbonden met het absolute karakter van hun 72

Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht waarheidsaanspraken, die in de geschiedenis van beide religies in haar meest negatieve vorm zichtbaar is in het idee van de heilige oorlog tegen de ongelovigen. Stuurman ziet vergelijkbare vormen van gelijkheidsdenken in de Griekse en de Chinese filosofie. Zowel in de filosofie van de Stoa als in het confucianisme fungeert de aanname dat er een algemeen gedeelde menselijke natuur bestaat als fundament voor normatieve opvattingen over de gelijkwaardigheid van alle mensen. De notie van gemeenschappelijke menselijkheid is in principe ook van toepassing op nietGrieken en niet-Chinezen, maar de mensen die de visie op het goede leven van de Stoa en het confucianisme niet delen, worden gezien als dwalenden die hun potentieel niet realiseren en daarom gecorrigeerd moeten worden. In de zojuist besproken religieuze en filosofische perspectieven worden cultuurverschillen genuanceerd door deze als secundair voor te stellen ten opzichte van een algemene menselijkheid. Een andere benadering van gelijkheid in vroege beschavingen is zichtbaar in de antropologische wending die zich voltrekt in bepaalde geschiedkundige, geografische en etnografische teksten. Stuurman bespreekt deze ontwikkeling aan de hand van de Griekse historicus Herodotus (ca. 480-425 v.Chr.), de Chinese geschiedschrijver Ssu-ma Ch’ien (ca. 145-86 v.Chr.) en de Noord-Afrikaanse geleerde Ibn Khaldun (1332-1406). Het antropologische perspectief van deze auteurs moet volgens Stuurman begrepen worden tegen de achtergrond van de frontier tussen sedentaire en nomadische samenlevingen. Deze frontier is met name zichtbaar op het Euraziatische continent, waar stedelijk-agrarische imperia zich tot in de vroegmoderne tijd aan hun noordgrenzen geconfronteerd zagen met de dreiging van steppevolkeren. Herodotus, Ssu-ma Ch’ien en Ibn Khaldun beschrijven de culturen van deze ‘barbaren’ niet als totaal vreemd of achterlijk, maar als op zichzelf zinvolle manieren van samenleven die aangepast zijn aan de leefomstandigheden van de steppe. De levenswijze van de nomadische steppebewoners zien zij niet als een ontwikkelingsstadium dat op een gegeven moment over zal gaan in een stedelijk-agrarische cultuur. In plaats daarvan beschouwen zij de tegenstelling tussen nomadische en sedentaire samenlevingen als een constante factor in de geschiedenis. De temporaliteit in hun analyse is cyclisch van aard.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie De volgende grote frontier die in De uitvinding van de mensheid aan de orde komt, is de snel verschuivende grens van de Europese invloed tijdens de verovering van Amerika in de vroegmoderne tijd. Door de militaire en technologische superioriteit van de Europeanen was hun verhouding met de oorspronkelijke bewoners van het Amerikaanse continent wezenlijk anders dan de relatie tussen de sedentaire en nomadische volken op het Euraziatische continent. Het resultaat hiervan was dat de meeste zestiende-eeuwse Europeanen de ‘indianen’ over de hele linie als inferieur – of zelfs als ‘natuurlijke slaven’ – beschouwden. Wel waren er enkele tegenstemmen, die tegen de behandeling van de inheemse Amerikanen protesteerden op grond van een gedeelde menselijkheid, waarbij ook het antropologische begrip voor de interne logica van een andere cultuur een rol speelde. De bekendste criticus van de Spaanse koloniale politiek in de zestiende eeuw is Bartolomé de Las Casas, en zijn werk wordt door Stuurman dan ook uitgebreid besproken. Verdienstelijk is dat daarnaast ook minder bekende verdedigers van de inheemse Amerikanen aan de orde komen. Een centrale episode in Stuurmans boek is de verlichting, die hij nadrukkelijk in samenhang ziet met de voortschrijdende globalisering. In de verlichting ontstaat volgens hem het moderne gelijkheidsdiscours, terwijl tegelijkertijd ook nieuwe vormen van ongelijkheidsdenken opkomen. De belangrijkste bronnen van het verlichte denken over gelijkheid zijn het natuurrecht en het cartesianisme. Beide gaan uit van een abstract concept van de menselijke natuur, waarbij de mens gezien wordt als drager van rechten en als denkend en kennend wezen, los van sociale conventies. De radicale consequenties die uit dit perspectief kunnen voortvloeien bespreekt Stuurman onder andere aan de hand van de zeventiende-eeuwse feminist François Poulain de la Barre, aan wie hij eerder (2004) een boek heeft gewijd. Poulain ontwikkelt een sociale filosofie op cartesiaanse grondslag en concludeert daarbij dat geen enkele vorm van ongelijkheid als natuurlijk beschouwd kan worden, noch die tussen mannen en vrouwen, noch die tussen Europese en niet-Europese volkeren. De ongelijkheden die mensen menen waar te nemen zijn volgens hem uiteindelijk terug te voeren op historisch gegroeide conventies.

73

Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht Naast het moderne gelijkheidsconcept is volgens Stuurman ook de filosofische geschiedenis een cruciaal aspect van het verlichtingsdenken. Hiermee bedoelt hij een lineaire theorie over de geschiedenis van de mensheid waarin een aantal universele ontwikkelingsstadia wordt onderscheiden – het jagen en verzamelen van de ‘wilden’, het pastorale nomadisme, de agrarische samenleving met enige handel en steden en ten slotte de commerciële maatschappij. Buiten-Europese volkeren, met name de bewoners van Amerika, worden volgens dit schema gezien als ‘achtergebleven’ in een stadium dat de Europeanen inmiddels ver achter zich hebben gelaten. Gelijkheid is in dit perspectief de belofte om uiteindelijk deel te hebben aan de universele verlichte cultuur die in Europa al is gerealiseerd. Hieruit kan de conclusie getrokken worden dat de Europeanen een beschavingsmissie te volbrengen hebben die hun koloniale aanwezigheid op andere continenten rechtvaardigt. Die conclusie wordt echter niet door alle verlichtingsdenkers getrokken. Stuurman bespreekt een aantal auteurs, van wie Diderot de bekendste is, die ook oog hebben voor de negatieve kanten van de Europese beschaving en gelijkheid opvatten als de vrijheid om zelf een levensvorm te kiezen. In de verlichting komt nog een derde aspect van het moderne denken over cultuurverschillen op, namelijk de opvatting dat de mensheid onder te verdelen valt in verschillende ‘rassen’ met specifieke fysiologische en psychologische kenmerken. Wat de rassentheorieën van de zeventiende en achttiende eeuw met elkaar gemeen hebben, is de – soms expliciete, soms impliciete – hiërarchische ordening van de mensenrassen. Een belangrijk onderscheid is dat tussen polygenetische theorieën, waarin betoogd wordt dat de verschillende rassen niet van dezelfde oorspronkelijke mens afstammen, en monogenetische theorieën, die het meer egalitaire uitgangspunt hebben dat alle rassen deel hebben aan een gemeenschappelijke menselijkheid. De laatste benadering treffen we bijvoorbeeld aan bij Buffon, die raciale verschillen analyseert als effecten van het klimaat en andere omgevingsfactoren. In de negentiende en twintigste eeuw ziet Stuurman de dialectiek van gelijkheid en ongelijkheid die hij in de verlichting constateert in versterkte vorm doorwerken. Enerzijds triomfeert in de negentiende eeuw het wetenschappelijk racisme, vooral in de polygenetische variant, en is het

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie idee dat Europa een beschavingsmissie heeft ten opzichte van de buitenEuropese wereld sterker dan ooit. Anderzijds vinden rond 1800 uitgesproken egalitaire revoluties plaats, niet alleen in de Verenigde Staten en Frankrijk, maar ook in Haïti, de eerste staat in de geschiedenis waar de koppeling tussen burgerschap en huidskleur wordt losgelaten. Bovendien wordt in de loop van de negentiende eeuw wereldwijd de slavernij afgeschaft. Het tijdvak tussen 1880 en 1940 wordt volgens Stuurman gekenmerkt door een globalisering van het gelijkheidsdiscours. Dat betekent niet dat het wetenschappelijk racisme en het idee van de Europese beschavingsmissie uit het zicht verdwijnen. Wel mengen buiten-Europese stemmen zich veel nadrukkelijker dan voorheen in het debat over gelijkheid en ongelijkheid. Stuurman illustreert dit met een uitgebreide bespreking van het denken van Gandhi en de zwarte Amerikaanse intellectueel W.E.B. DuBois, die beiden een strijd voor gelijke rechten verbinden met cultureel zelfbewustzijn. Een andere ontwikkeling in de eerste helft van de twintigste eeuw is de opkomst van wetenschappelijke kritiek op het racisme, door Stuurman besproken aan de hand van de Duits-Amerikaanse antropoloog Franz Boas, die cultuur tot het centrale begrip van de antropologie maakt, en daarmee afstand neemt van de negentiende-eeuwse etnologie met haar nadruk op de studie van rassenverschillen. Stuurman eindigt zijn geschiedenis van het gelijkheidsdenken met een bespreking van de Universal declaration of human rights uit 1948. Deze verklaring wordt soms gezien als een product van het westerse denken of zelfs als een voortzetting van de negentiende-eeuwse Europese beschavingsmissie, maar dat is volgens Stuurman onjuist. Weliswaar is het vocabulaire van individuele rechten een erfenis van de verlichting, maar bij de totstandkoming van de Universal declaration hebben vertegenwoordigers van Latijns-Amerikaanse en Aziatische landen een beslissende rol gespeeld. Stuurman betoogt dat de Universal declaration gezien moet worden als een grootste gemene deler van verschillende concurrerende universalistische perspectieven, waardoor gelijkheid een norm is geworden die wereldwijd moreel gezag heeft. Of dat gezag in de toekomst stand zal houden is voor Stuurman een open vraag, maar hij hoopt op de levensvatbaarheid van een transcultureel gelijkheidsdiscours, geënt op de mensenrechten, dat zowel tussen als binnen civilisaties kan werken. Dit 74

Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht discours is iets anders dan multiculturalisme, omdat het gericht is op individuen en niet op groepen. Ook hoeft het cultuurrelativisme dat inherent is aan dit perspectief volgens Stuurman geen ethisch relativisme met zich mee te brengen. Stuurmans boek is een ambitieuze poging om een vergelijkende wereldgeschiedenis van het gelijkheidsdenken te schrijven. Het raamwerk van drie basisbegrippen – de gemeenschappelijke menselijkheid, de antropologische wending en het temporele regime – maakt het mogelijk om zeer diverse opvattingen over gelijkheid op een coherente manier met elkaar in verband te brengen. Bovendien heeft dit raamwerk bepaalde normatieve implicaties, maar deze werkt Stuurman slechts in bescheiden mate uit. In een boek dat primair als historische analyse bedoeld is, kan dat echter niet als wezenlijke tekortkoming gelden. Problematischer is de manier waarop Stuurman zijn historische materiaal selecteert en contextualiseert. Bij veel hoofdstukken rijst de vraag op welke gronden de behandelde auteurs gekozen zijn en hoe representatief deze zijn voor het discours van hun tijd. Die vraag wordt nog dringender door de relatief geringe hoeveelheid literatuurverwijzingen waarmee Stuurman zijn betoog ondersteunt. Volgens Arthur Lovejoy (1936) zouden ideeënhistorici zich in hun onderzoek moeten richten op zogenaamde unit-ideas, min of meer onveranderlijke concepten die in de loop van de geschiedenis in steeds andere constellaties naar voren komen. Moderne ideeënhistorici, zoals Quentin Skinner (2002) en John Pocock (2009), hebben Lovejoys benadering scherp bekritiseerd. Volgens hen is de analyse van unit-ideas in wezen anachronistisch omdat hiermee tijdloze concepten worden geponeerd, terwijl ideeënhistorici juist zouden moeten onderzoeken hoe begrippen functioneren in hun historische context. Bovendien komt het werken met unitideas vaak neer op een vorm van Whig history, waarin het hedendaagse denken bepaalt wat men in het verleden aantreft. Stuurman zegt aan te willen sluiten bij Pococks methodologie van de ideeëngeschiedenis, waarin politieke talen het belangrijkste object van onderzoek zijn en waarin vooral gekeken wordt naar de relatie tussen ideeën en hun context. De vraag is echter of hij de geschiedenis van het gelijkheidsdenken werkelijk op deze manier benadert. Stuurman erkent dat het vanuit een contextu-

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie aliserend perspectief problematisch is om een intellectuele geschiedenis te schrijven die zich uitstrekt over meerdere tijdvakken en verschillende beschavingen. Onder verwijzing naar Wittgenstein suggereert hij echter dat het mogelijk zou moeten zijn om verwantschappen of familiegelijkenissen tussen verschillende gelijkheidsvertogen te constateren. Het is echter de vraag of Stuurman hiermee de methodologische problemen die zijn project met zich meebrengt daadwerkelijk oplost. Heeft hij van gelijkheid niet toch een unit-idea gemaakt dat in de loop van de tijd niet wezenlijk verandert? En is er niet toch sprake van een vorm van Whig history, waarin de moderne mensenrechten de culminatie van een logische ontwikkeling zijn? Stuurman spreekt nadrukkelijk over de ‘uitvinding’ van de mensheid, waarmee hij wil aangeven dat het denken over gelijkheid een contingent product is van een specifieke historische context. Bepaalde ontwikkelingen in het gelijkheidsdenken worden inderdaad – zij het schematisch – in verband gebracht met bepaalde historische omstandigheden. Tegelijkertijd heeft de geschiedenis van het gelijkheidsdiscours zoals Stuurman die presenteert echter een zweem van onvermijdelijkheid over zich. De bijna onweerstaanbare aantrekkingskracht van het gelijkheidsideaal in Stuurmans historische analyse zou heel goed samen kunnen hangen met zijn – weliswaar weinig uitgewerkte – normatieve stellingname. Het idee van gemeenschappelijke menselijkheid fungeert namelijk niet alleen als metaconcept in zijn beschrijving van verschillende vormen van gelijkheidsdenken, maar ook als basis voor zijn pleidooi voor een gelijkheidsdiscours gecentreerd rondom de mensenrechten. Het is echter zeer de vraag of dit normatieve gebruik van de notie van gemeenschappelijke menselijkheid de toets van de filosofische kritiek wel kan doorstaan. Wordt hiermee niet een ethisch-politieke positie gefundeerd in een betwistbaar metafysisch concept? Stuurman gaat niet uit van een conceptie van de menselijke natuur met een specifieke inhoud. Hij betoogt dat het idee van de mensheid niet alleen in het westerse denken een rol speelt, maar ook in andere tradities met andere metafysische preoccupaties. John Rawls (1993) ziet in de mensenrechten de kern van een overlapping consensus die het mogelijk maakt dat aanhangers van verschillende doctrines met elkaar samenleven in één politieke orde. Stuurman komt tot een vergelijkbare conclusie, maar zijn filosofische argumenten hiervoor zijn 75

Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht dun. Uiteindelijk berust zijn pleidooi voor de mensenrechten op de historiserende analyse dat deze de grootste gemene deler zijn van concurrerende universalistische concepties van de mensheid. Dat is geen heel overtuigende positie, zeker niet als we ons realiseren dat in al die universalistische perspectieven ook sterke exclusivistische tendensen aanwezig zijn. Een sterk punt van De uitvinding van de mensheid is de manier waarop Stuurman de interne logica van bepaalde posities doordenkt en contradicties en paradoxen aan het licht brengt. Het beste voorbeeld hiervan is zijn bespreking van de dialectiek van gelijkheid en ongelijkheid in de verlichting. Daarin bekritiseert hij tevens de invloedrijke interpretatie van Jonathan Israel (2006), die betoogt dat alleen de radicale, materialistische en antireligieuze stroming in het verlichtingsdenken een consistent egalitaire positie inneemt. Israel miskent volgens Stuurman echter de dualiteit tussen universalisme en particularisme die de verlichting gemeen heeft met de grote wereldgodsdiensten. Enerzijds is het moderne gelijkheidsdenken een van de belangrijkste intellectuele innovaties van de verlichting, maar anderzijds verdeelt de verlichting de mensheid ook in twee kampen: degenen die het stadium van de verlichte rationaliteit al bereikt hebben en zij die opgevoed moeten worden om dat stadium te bereiken. Het grote probleem in het verlichtingsdenken is volgens Stuurman het perspectief van de filosofische geschiedenis, dat ook door de vertegenwoordigers van de radicale verlichting werd onderschreven. Door dit soort conceptuele analyses kan De uitvinding van de mensheid een nuttige bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over cultuurverschil dat vaak ontspoort in eenzijdigheid en ongenuanceerdheid. Vanuit het perspectief van de geschiedbeoefening kunnen de nodige vraagtekens geplaatst worden bij Stuurmans ambitieuze studie, en van een uitgewerkte en overtuigende filosofische argumentatie is eigenlijk geen sprake. Misschien moeten we De uitvinding van de mensheid daarom eerder lezen als een lang uitgesponnen essay dat zinvol intervenieert in een actuele discussie. Stuurmans boek verrijkt die discussie met de broodnodige conceptuele helderheid en historische nuance.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Jacques Bos studeerde geschiedenis, politieke wetenschappen en wijsbegeerte aan de Universiteit Leiden en promoveerde in 2003 aan dezelfde universiteit. Momenteel doceert hij wetenschapsfilosofie (met de nadruk op filosofie van de geesteswetenschappen) bij de Afdeling Wijsbegeerte van de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij directeur van het Onderwijsinstituut Wijsbegeerte.

Literatuur Israel, J.I. (2006) Enlightenment contested. Philosophy, modernity, and the emancipation of man 1650-1750. Oxford: Oxford University Press. Lovejoy, A.O. (1936) The great chain of being. A study of the history of an idea. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. McNeill, W.H. (1963) The rise of the West. A history of the human community. Chicago: University of Chicago Press. Pocock, J.G.A. (2009) Political thought and history. Essays on theory and method. Cambridge: Cambridge University Press. Rawls, J. (1993) Political liberalism. New York: Columbia University Press. Skinner, Q. (2002) Visions of politics I. Regarding method. Cambridge: Cambridge University Press. Stuurman, S. (2004) François Poulain de la Barre and the invention of modern equality. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

76

Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Krisis Journal for contemporary philosophy

GIJS VAN OENEN IS IT ALL ABOUT THE STATE ?

Review of Willem Schinkel (eds.) (2009) Globalization and the state. Sociological perspectives on the state of the state. New York: Palgrave Macmillan, 256 pp. hardcover.

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

The contributors to this collection constitute a mix of high-profile international authors and Dutch social scientists, most of whom are nationally well-known. The first category consists of Zygmunt Bauman, Saskia Sassen, Loïc Wacquant en Craig Calhoun; the second of Mirko Noordegraaf together with Liesbeth Noordegraaf-Eelens, Dennis Broeders, Godfried Engbersen, Romke van der Veen, and Rudi Laermans (who is actually Flemish). The Dutch contingent is largely Rotterdam-based (at the sociology department of Erasmus University), including editor Willem Schinkel, whose doctoral dissertation Aspects of violence has also recently come out with Palgrave Macmillan. Roughly, one could say that the international authors (here including Laermans) provide the broad theoretical analysis, while the Dutch focus more on empirical data and case studies. 77

The exception here is editor Schinkel himself, who provides a highly theoretical introductory chapter, mostly inspired by Foucault and Luhmann. In a few words, his answer to the key question as to ‘the state of the state’ is: the state is falling short. The state, we quickly gather, is not what it used to be; it can no longer easily identify itself through territory or nationality. It is a form created by the Westphalian treaty, a form now rapidly and thoroughly being de-formed by the emergence of ‘post-Cold War superpowers’ on the one hand, and a globalizing economy on the other. Following Luhmann, Schinkel claims that the contemporary state cannot control the factors of its own success. The main factors can be summarized under the headings deterritorialization, pluralization, and differentiation. This means that the state is caught between globalization and localization, that there is no longer an unproblematic nation, and that the state loses its grip on social and economic issues, focusing on control and monitoring activities instead. Attempts by the state to regain control over such developments create more problems, which the state ever more frantically tries to control, and so on. The state is in a way already lost, gone, ‘dead’, only it doesn’t realize it. In fact, it can only ‘redefine and reinvigorate’ itself by embracing new ‘chances’. That is to say, it can recreate itself by undertaking two new missions, the ‘management of insecurity’ and the ‘control of identity’. Along Foucaultian lines, Schinkel characterizes this renewed creature as a Hobbesian state in a neo-liberal guise. In terminology borrowed from Agamben, it is a ‘state of exception’: it attempts to solve the problems of uncertainty and insecurity by gaining control over processes of in- and exclusion. But in this ‘frantical monitoring of itself in an effort to control and identify corrupting outside forces’, the state is bound to fall short once more. It tries to exclude that which exceeds or defeats its control, and thus becomes ever more distrustful of society, its ‘social body’. As Schinkel elects to call it, the state suffers from ‘social hypochondria’. Most of the international authors brought together here do in some way share Schinkel’s critical view on the state of the state – a view that is competently argued and incisively presented. But Schinkel’s quite strongly interpretive introduction does risk setting a tone that is not quite followed, or joined, by the other contributors. Including Zygmunt Bauman in the team of authors is understandable, as he is one of the most prolific

Krisis Journal for contemporary philosophy writers on issues related to modernity and the state, such as safety and security. I wonder, however, how many readers will still be excited to read yet another piece – in this volume, actually even two pieces – by Bauman, whose pervasively pessimist cultural critique may be well founded, but tends to evoke a feeling of ‘déjà vu’ in his readers. Still, it has to be said that Bauman provides a compelling – one might say Weberian – image of how progress has become more of a threat than a promise: the threat, or dread, of ‘being left behind’, a threat well captured in the unforgiving television show The Weakest Link. Saskia Sassen is always worthy of attention, both academically and politically, although I do not find her way of writing particularly enticing. She sets out what we might call a dialectic of globalization, showing that this is very much a process of differentiation in which some issues and powers are indeed shifted to a global level, but others instead lead to a strengthening, or at least a reconfiguring, of institutional and power relations on the national and subnational level. Globalization does not make the national state disappear, if only because global powers and processes need authorities and institutions at the national, and subnational, level. The powers of the state are thus not so much diminished as redistributed, often in favor of the executive and to the detriment of the legislative level. National agendas are reoriented towards global ones. Also, private agendas are dressed as public policy inside national states, leading to the privatization of norm-making capacities and the enactment of private norms in the public domain. Sassen’s chapter seems more programmatic than argumentative, frequently announcing, and repeating, insights that are developed not here but elsewhere. It also seems to have suffered from editing deemed necessary to adapt it from its original, slightly shorter version as a 2005 lecture at the WRR, the Netherlands Scientific Council for Government Policy. Frequent repetitions that may be helpful in a lecture but unnecessary or even annoying in a written text have been retained, while some section titles have been changed without apparent reason, often becoming less rather than more informative (for instance, ‘Towards a new type of state authority’ was changed to ‘The partial denationalizing of state work’). Finally, the article mysteriously kicks off by addressing remarks by Gøsta 78

Gijs van Oenen – Is it all about the state? Esping-Andersen and Anton Hemerijck. These remarks were made in presentations at the 2005 WRR meeting, but neither this provenance nor the substance of the remarks is revealed to the reader. More problematically, it is not easy to see whether, and in which way, Sassen’s analysis fits with the theoretical framework set out by Schinkel. Indeed this is true for most of the (theoretical) contributions, a feeling that is confirmed by Schinkel’s rather short 6 page concluding chapter, only 2½ pages of which actually attempt some synthesis of the other authors’ views. Sassen is mentioned there only as an illustration of the very general claim that ‘the flows of capital pose ambiguous challenges to the state’ (244). But Wacquant and Calhoun also fit uncomfortably with Schinkel’s Foucaultian and Luhmannian type of post-critical functionalism. In his exposition on ‘the new missions of the prison in the neo-liberal age’, Wacquant argues that this mission is primarily a way to criminalize poverty, and as such part of the neo-liberal project. On the one hand, the contemporary prison system – especially in the USA – is ‘the indispensable complement to the imposition of precarious and underpaid wage labour as civic obligation for those trapped at the bottom of the class and caste structure’ (197). On the other hand, it shamelessly and perversely helps depressing the official unemployment rate: those imprisoned do not count as unemployed, while many potentially unemployed now have a job as janitor. Incredibly, prisons are now the third largest employers in the USA, behind only the employment agency Manpower Incorporated and department store giant Wal-Mart. Although prisons are profitable, this is not their main objective or purpose. First and foremost, they respond to ‘a political logic and project, namely, the construction of a postKeynesian, “liberal-paternalistic” state fit to institute desocialized wage labour and propagate the renewed ethic of work and “individual responsibility” that buttress it’ (203). Calhoun’s contribution is one of the best in the volume. Its primary subject is not the state, however, but rather the relation between cosmopolitanism, the nation, and ethnicity. Somewhat in line with Sassen, Calhoun warns against undue enthusiasm for cosmopolitanism as transcending

Krisis Journal for contemporary philosophy parochial or particularist limitations and thus expressing a higher kind of freedom. All too often it is an elitist affair, misunderstood by the presumed cosmopolitans themselves. In true anthropological fashion, Calhoun stresses that cosmopolitans also, and necessarily, ‘belong’: ‘cosmopolitanism is not universalism: it is belonging to a social class able to identify itself with the universal’ (232). Moreover, as Michael Walzer has also noted, cosmopolitanism is parasitical upon the (continued) existence of local, particularist and non-universal lifestyles; how else could the cosmopolitan visit those colorful, interesting, ‘authentic’ places all over the world, or even enjoy a typical Thai meal in a New York restaurant? Although Sassen, Wacquant, and Calhoun are all what we might call critical sociologists, none of them quite fits Schinkel’s theoretical mold. Calhoun and Wacquant are ‘synthesized’ in Schinkel’s conclusion merely by positing that their combined arguments illustrate ‘how the cosmopolitan elite escapes new forms of state violence’ (245). The only theoretical essay that does accord with Schinkel’s sociological parameters is that by Laermans, qualitatively on a par with Calhoun. Although he makes some quite pertinent observations about the modern state, this is not really Laermans’s subject; his aim is to analyze and explain how the rise of populism has transformed democratic politics. In fact, Laermans announces that he will ‘take for granted that states still have a vast capacity to enforce collectively binding decisions within their territorial borders’ (83). In line with Argentine philosopher Ernesto Laclau and Belgian political scientist Cas Mudde, Laermans views populism not as exceptional or threatening, it is the form that all politics – or perhaps better, popular sovereignty – must take today, at least to some extent. The transformation of a ‘volonté de tous’ into a ‘volonté générale’ is bound to fail, because ‘the variety [produced by democratic politics] shows the contingency of political programmes, including populist ones, and the electoral or purely numerical reduction of possible decision premises deconstructs every substantial claim regarding the will of the people”.’ (100). But Laermans’s thoughtful analysis also remains under-synthesized, so to speak, in Schinkel’s concluding remarks, where it is noted only in passing, as ammunition for the thesis that the contemporary state ‘continually runs the risk of populism, heightening its social hypochondriac reflexes of 79

Gijs van Oenen – Is it all about the state? repressive control and monitoring’ (245). Now perhaps we should not worry too much about the lack of continuity or congruity between editor and contributors. It is notoriously difficult to make authors, especially well-established ones, adapt to a common theme or framework, and Schinkel has at least made an effort. Still, the sketch of a ‘sociological theory of the state’ that the title of the concluding chapter promises, shows very much the family traits of Schinkel’s own views, rather than those of his authors. Of course I should not draw this conclusion just yet, as I have so far neglected the contributions by the Dutch authors. Two considerations may account for this neglect. First, as already mentioned, the Dutch contributions are more empirical; they use case-studies to illustrate some of the general claims proposed by, or implied in, the theoretical accounts. A short overview: Noordegraaf and Noordegraaf-Eelens analyze the monitoring of the Dutch financial system by the national bank (DMB) and the supervisor AFM; Dennis Broeders takes a critical look at the Europeanization of justice and ‘home affairs’ (‘binnenlandse zaken’); Godfried Engbersen studies the criminalizing effects of Dutch asylum policy; and Romke van der Veen discusses the effect of ‘new welfarism’ and the ‘enabling state’ on public responsibility. The authors generally come to nuanced and worthwhile conclusions, but it is hard to connect these observations theoretically to the general topic of ‘the state of the state’. Again, Schinkel himself does not seem able to find this connection either, as his concluding chapter literally makes no use of these findings at all. The division between international, theoretically oriented scholars and a Dutch contingent that focuses on case studies and empirical data is not coincidental, and this is my second consideration. Of late, mainstream Dutch sociology has become the object of criticism that it has allied itself too closely with government and public administration. Ironically, while a generation ago its research fell into disrepute because of its presumed societal irrelevance, it is now conversely perceived as forsaking sociology’s mission as independent scrutinizer of social forces. Dutch sociology is thus taken to task for trading away its theoretical legacy – a criticism prominently voiced by Willem Schinkel himself, a rising star in national (and international) sociology. Authors like Broeders, Engbersen, and Van der

Krisis Journal for contemporary philosophy Veen represent the generation, or school, of sociology that such criticism is aimed at, the type of sociology that – one might say – attempted to help implement the progressive project of a social-democratic welfare state. Thus, even if this collection of essays does not really live up to its promise to reflect the current ‘state of the state’, it does in an interesting way reflect the current state of Dutch sociology. The political implications of this ‘paradigm shift’ are as yet unclear, and in that sense the state of Dutch sociology might be said to reflect the state of Dutch politics.

Gijs van Oenen (1959) teaches philosophy at Erasmus University Rotterdam. His research is concerned with citizenship, public space, architecture, democracy, and especially interpassivity. He is an editor of Krisis.

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

80

Gijs van Oenen – Is it all about the state?

Krisis Journal for contemporary philosophy

JOHAN FREDERIK HARTLE ITALIAN INDIFFERENCE Review of: Lorenzo Chiesa & Alberto Toscano (2009) The Italian Difference. Between Nihilism and Biopolitics, Melbourne: re.press, 174 p.

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

constitutive indeterminacy. ‘Nihilism’ is about the empty ground of political and cultural formations. And ‘biopolitics’ describes the contingency and constructedness – the politicality – of even of the most basic bodily aspects of contemporary politics. It is only here that Italy, indirectly, gains its specificity – a politically concrete field for reasoning, a subject matter, but that does not outline any form of thought. The political challenges Italy is confronted with are of a biopolitical nature and mark both a grotesque and an obscene particularity. The political ideology in contemporary Italy is typically about the formation of a national political body, of canonized fears and desires: ‘The biometric census of Romani children, the formation of semi-legal vigilantes squads against phantasmatic foreign rapists, the legislative injunction that doctors report undocumented migrants to the police instead of curing them, a massive turnout for a bigoted and hypocritical celebration of national-Catholic hetero-normativity (called, in English, Family Day), the appointment of a former topless model to Minister for Equal Opportunities.’ (1) Against the backdrop of this political setting Lorenzo Chiesa’s and Alberto Toscano’s book reconstructs a variety of contemporary political ontologies that interfere with this context.

The insistence on national specificity and cultural difference is a major tendency of contemporary political narcissism. Therefore a book entitled The Italian Difference seems to disqualify itself from the very beginning. Should philosophy really refer to cultural differences as a starting point for ontological reflection? Could a culturalist meta-philosophy (why we think the way we think) be anything but reactionary? Fortunately the plot of the book The Italian Difference aims at something else. Sceptical of the ‘clichés of the tourist political imaginary’ (2) its methodological approach, if not its focus, is political and philosophical rather than cultural or national. The double focus on ‘nihilism’ and ‘biopolitics’ underlines this perspective. Rather than in the positively determined body of a specific culture, the Italian Difference is interested in its 81

The basic keywords are given by Antonio Negri. His text on the Italian Difference defines the whole context of the book and outlines the setting of the discussion too. In a polemic turn against Vattimo and the idea of a pensiero debole (weak thought) Negri distinguishes two main lines of tradition within the recent philosophical scene in Italy: (1) a form of defeatism that reflects the weakness of the Italian nation by repeating its lack of a centre and (2) an exceptional threefold tradition of biopolitical resistance in which the idea of counterproduction is central: the philosophies of Gramsci, Tronti and Muraro. This cognitive map of the realm of philosophical possibilities is introduced with a strongly political rhetoric (‘It is resistance that produces philosophy’, 17). And one might wonder how idiosyncratic this outline of the Italian philosophical scene actually is. Internationally, without doubt, Mario Tronti and Luisa Muraro can

Krisis Journal for contemporary philosophy hardly claim to be the most inspirational Italian sources of philosophical debates. Only very few texts have been translated and if Tronti is of major interest at all then it is only for political activism and hardly for philosophical debates. Surprising as that might be, Negri’s harsh political criticism of Vattimo and the project of pensiero debole is just as counterintuitive – especially given Vattimo’s recent return to communism. For the setup of the book, however, this rough strategic sketch is decisive, it contains the leading argument: The Italian philosophical scene is trapped between nihilist anti-foundationalism and biopolitical ontologies. These figures are more or less explicitly related to the political situation of decentralized Italy. The dramaturgy of the book begins with Negri’s polemic, allows for some ‘nihilist’ interruptions by Rovatti, Vattimo, and Esposito before Muraro and Tronti may have their say (following a reconstructive text about a debate between Cacciari and Negri in the 70s). Two post-workerist perspectives (of Toscano and Virno) follow Tronti’s text, before Lorenzo Chiesa critically reconstructs messianic and mysticist (maybe nihilist) aspects of Giorgio Agamben’s ontology. If, in other words, Negri’s distinctions provide the general scheme of the book, then his side of the imaginary conflict indeed dominates the setup. Both the composition of texts and the reconstructed texts by Mandarini and the editors strongly advocate an affirmative biopolitical construction that inherits workerist claims to resistance. The editors’ sympathy for Negri’s project cannot be overlooked. In this context it is, to put it differently, an interesting proof of the politeness of pensiero debole that two of its representatives (Pier Aldo Rovatti and Gianni Vattimo) contribute to a book that emphasizes its apparent political deficiency. Additionally it is probably no coincidence that Agamben is only present indirectly – by means of Chiesa’s critical reconstruction. If this book were to represent philosophical specificities of the Italian debate, then a strongly vitalist or productivist tone would be significant. This comes as no surprise for Negri, whose ontology is one of the selfunfolding potentia, but in The Italian Difference it appears to be the dominant strand of contemporary Italian thought in general. If there is, for instance, a critical tone in Lorenzo Chiesa’s reconstruction of Agam82

Johan Hartle – Italian indifference ben, then it certainly is about the ‘weak’ side of his ontology – its Franciscan passivity (cf, 162). Why should this be a problem? It probably appears as one from the standpoint of a productivist ontology. Aldo Rovatti therefore convincingly questions the usefulness of Negri’s claim that there can only be mastery and productive difference. Rovatti’s insistence on the metaphysical violence of philosophy also concerns the productivist versions of foundationalism. Foucault docet (as is the title of his text) that any form of foundationalism is just another hegemonic crystallization of power. That concerns the vitalist productivism of Negri too. Vattimo’s argument for an anti-naturalist nihilism (‘we must build conditions of equality that, indeed, are not given “naturally”’ (35)) proceeds in the same vein. According to Vattimo’s pensiero debole version of nihilist hermeneutics, caritas, dialogue and understanding have to fill the void that the death of god has presented. Language and interpretation will appear as the central tools to avoid naturalism and foundationalism. Both of Rovatti’s and Vattimo’s texts are, unfortunately, too short to repeat more than the general motives of their philosophy. But since Vattimo’s text is merely the manuscript of a short 2006 lecture, and since Rovatti’s text is not much more than a self-defence against Negri’s pamphlet, this does in fact seem to be part of the general setup. Roberto Esposito’s text is, dramaturgically speaking, the black sheep of the book. Neither mentioned by Negri, nor contributing to either the project of pensiero debole or the creative ontology of resistance (in the spirit of post-workerism), Esposito (a little stubbornly) follows his own agenda. As in his major work Communitas Esposito argues for an understanding of community that would not merely be grounded in any positivization of the preconditions of the common, but rather present itself as its own impossibility – through the negation of the thing itself. Against the backdrop of Heidegger and Bataille (and, implicitly, of course, Derrida’s deconstruction) community is, as one could paradoxically say, thematized as an impossible necessity. It is, Esposito writes, ‘precisely the absence of community […] that shows us its necessity as what we lack’ (52). It will be hard to find subject matter from any country that would not have been decon-

Krisis Journal for contemporary philosophy structed in these terms. The specifically Italian part, the Italian Difference might be the delay with which deconstruction presents itself as innovative. In this composition of primary and secondary texts, Matteo Mandarini’s text is probably the most informative for a non-Italian audience. Reconstructing the argument of Massimo Cacciari’s 1976 Krisis-book (Krisis. Saggio sulla crisi del pensiero negativo da Nietzsche a Wittgenstein) Mandarini unfolds a panorama of philosophical positions that dealt with the challenge of Heideggerianism from a radically leftist pespective. Cacciari, then another key thinker of the communist left, famously claimed that nothingness may not be positivized and that negativity has to be deontologized. Mandarini shows that even Negri remains dependent on figures of the negative, in spite of his affirmative ontology, (although he might try to ontologize it in terms of ontological forces of resistance). By Negri, Mandarini claims, Krisis is refused ‘as the de-ontologisation of the negative’ – ‘nothing, negation is instead understood as the potentiality of being’ (78). Luisa Muraro’s text on politics as the Symbolic Independence From Power plays with figures of an active political passion that yet remain remote from political power. Partly reminiscent of Hannah Arendt’s conception of the political as an end in itself, Muraro alludes to figures of the ‘unthought’ (82) and to the Pauline idea of a messianic distance from power and the law. De-absolutizing reality from within, maintaining distance to the realm of power without restraining from politics – this is the compromise between negativity, absence, and activism to be found in Muraro’s text. One might feel attracted by these motifs, though it is a bit harder to see any argumentative necessity for it. Not only with Muraro’s text, but maybe even more strongly so in Tronti’s Critique of Political Democracy, one has to accept a large amount of rhetoric and counter-intuititve self-created terminology to gain access. Packed with slogans which are sometimes beautiful, sometimes powerful, Tronti’s nonchalant remarks on the persistence of bourgeois society are not backed up with any kind of sociological analysis at all. Tronti represents (in spite of the to and fro of his political biography) the legendary 83

Johan Hartle – Italian indifference spirit of classical workerism. He depicts contemporary societies as identitarian democracies and as the homogeneous ‘power of all’, a system of mutual control (103). As mentioned, Tronti is not reserved with respect to revolutionary statements. It is hard to say what else there is to his text. However, if I have overlooked any proper argument he provides with which to make his claims, I would be happy to admit it. Tronti is quite literally already a post-workerist – a political legend rather than a philosopher, benifiting from the fact that his political reputation goes before him. The following two texts of the volume explicitly deal with constructions of productive political subjectivity under Post-Fordist conditions. Alberto Toscano reconstructs figures of ‘exodus’ and of the ‘refusal of work’ from Tronti to Negri. His main interest is to situate Negri’s and Hardt’s successful philosophical project in the Italian context, to understand its emergence from the workerist and post-workerist situation. ‘The question of workerism – and then of autonomism and postworkerism broadly construed-was that of how to perpetuate, at the level of political strategy and organization, the idea of communism as the suppression of work.’ (113) In Toscano’s text Negri’s perspective appears, again, as the dominant one. It appears as a thinking of the self-constitution of being, though now in terms of social production. And as Toscano concludes with the postworkerist figure of ‘immaterial labor’, i.e. a figure of social production that potentially resists capitalist production, he already introduces the next text: Paolo Virno’s considerations on the Biological Invariant. Virno, one of Negri’s most sympathetic companions, argues wholeheartedly against the backdrop of immaterial labor, a capacity that is rooted in the very human capacity of language. Virno argues that, because of their capacity to speak and because of language, human beings are ‘potential animals’. And it is precisely this conditio humana that is at stake in ‘biolinguistic capitalism’. Post-Fordism ‘puts to work life as such’ (146).

Krisis Journal for contemporary philosophy Obviously Lorenzo Chiesa’s text on Agamben is meant to close the dramaturgy of the book rather than to provide a conclusion. After the vitalist and productivist argument of a Negrian post-workerism the book, interestingly, closes with exhaustion. After a few articles on biopolitical productivism Agamben’s messianism seems to be just another name for it. Chiesa points out the Franciscan figures of passivity as the hidden ‘normative’ ground of Agamben’s project. And, after lots of biopolitical passion this appears like the muted final aria of the book. The Italian Difference mainly presents motifs and rhetoric, not arguments, polemics or interpretations. It presents figures and constellations of thoughts rather than systematic contributions. With respect to the promising subtitle and the systematic question of how to conceive of biopolitics without falling back into nihilism, this could seem disappointing. However if, after all, one would like to learn something about the Italian Difference in philosophising, this might be very telling. Against its better intentions, it does indeed remain trapped within the ‘clichés of the tourist political imaginary’. Such clichés consist precisely in the wasteful richness of metaphors and the avoidance of systematic argumentation that come together with a certain portion of nepotism. And that certainly signifies the failure to present and maintain any fruitful kind of Italian Difference in international philosophical debates.

Johan Frederik Hartle teaches philosophy of art and culture at the University of Amsterdam. His current research deals with the heritage of Marxism, undead Modernism, the aesthetico-political and constructions of universalism.

This work is licensed under the Creative Commons License (AttributionNoncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for more information.

84

Johan Hartle – Italian indifference

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

MARTIN BOECKHOUT BEROEP WETENSCHAPPER Recensie van: Steven Shapin (2008) The scientific life. A moral history of a late modern vocation. Chicago: Chicago University Press.

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Het rommelt in het wetenschappelijk bedrijf. Universiteiten zijn niet langer vrijplaatsen van intellectuele deugden. In plaats daarvan worden ze meer en meer onderworpen aan de tucht van de markt door prestatiedruk, subsidievoorwaarden van buitenaf, veranderende organisatieprocessen van binnenuit en publieke controverses rondom wetenschappelijke deskundigheid. De autoriteit van wetenschap staat onder druk. Niet alleen de wetenschap als systeem, maar ook de deugdzaamheid van individuele onderzoekers. Waar is de tijd gebleven dat het gezag van wetenschap rustte op het simpele gegeven dat onderzoekers zich belangeloos door het streven naar waarheid konden laten leiden? Wetenschapshistorici zullen dit beeld van wetenschappelijke mores misschien niet snel herkennen. Toch spelen ze nog steeds een belangrijke rol in debatten over de publieke rol van wetenschap en universiteiten. Het wetenschappelijk onderzoek wordt tegenwoordig in een keurslijf van op 85

het bedrijfsleven geënte prestatie-indicatoren gegoten, zo is onder meer de klacht. Dat zou zowel funest zijn voor het kritische, problematiserende ethos dat met name de cultuurwetenschappen eigen is (Boomkens 2008; zie ook Andrades 2009) als voor de rol die de universiteit speelt in de culturele Bildung (o.a. Lorenz 2008). Of het nu om progressieve of conservatieve waarden gaat: de instituties van de wetenschap zijn in verval – en als we niet oppassen wordt zo ook het intellectuele gezag van de wetenschapper ondermijnd. ‘Productie draaien’ is per definitie funest voor de rol van onderzoek. Kan de culturele waarde van wetenschap dan alleen tegen de klippen van financiële en professionele beroepsdeformaties op worden veiliggesteld? Steven Shapins The scientific life. A moral history of a late modern vocation geeft een welkome aanvulling in dit debat. Met verschillende casestudies laat hij zien hoe intellectuele deugden en het bijzondere gezag van kennis zich verhouden tot de institutionele contexten waarin die kennis geproduceerd wordt. Hij contrasteert niet zozeer verhalen over wetenschap met de daadwerkelijke onderzoekspraktijk, maar laat zien dat er wat te leren valt van de insiderperspectieven op het belang van individuen en organisaties in de wetenschap. Zijn voorbeelden vormen een doorsnede van de ontwikkeling van het wetenschappelijk metier. Hij begint met een ideeënhistorische analyse van veranderende opvattingen over de morele kwaliteiten van de wetenschapper. Daarna volgt een casus over de opkomst van de onderzoeker als medewerker in het bedrijfsleven, met name gebaseerd op ‘interne bronnen’ van managers en anderen die een licht werpen op de rol van onderzoekers in de industrie. Via een analyse van de opkomst van grootschalige samenwerkingsverbanden in de publieke wetenschap leidt Shapin de lezer naar een meer sociologische beschouwing van de rollen die wetenschappers innemen in het hedendaagse, commercieel en institutioneel diverse wetenschappelijke landschap. Shapin sluit met zijn boek aan bij een centraal thema in onderzoek naar en controverses over wetenschap: het gegeven dat wetenschappelijke objectiviteit niet vanzelfsprekend is, maar georganiseerd moet worden. Dat de autoriteit van kennis staat of valt bij de organisatie van deskundigheid, zal niemand die de recente controverses over het gezag van het Intergovernmental Panel on Climate Change heeft gevolgd verbazen.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Ook in discussies over de invloed van intellectueel eigendomsrecht in de wetenschap staan vragen over de organisatie van het wetenschappelijke bedrijf centraal. In zulke discussies wordt wetenschap nog regelmatig voorgesteld als een door onpersoonlijke normen gedreven intellectueel waardenstelsel (vgl. Boyle 2007). Wetenschapsonderzoekers benadrukken daartegenover dat kennisproductie niet alleen een aparte cultuur is, maar ook een verzameling van praktijken waarin de specifieke objecten van wetenschappelijk onderzoek actief betrokken zijn. De rol van de onderzoeker ten opzichte van zijn of haar object verandert daarom mee met de tijd en plaats waarin gewerkt wordt. Historisch gezien vallen er verschillende opvattingen over wat objectiviteit inhoudt en welke individuele intellectuele deugden van belang zijn om na te streven, te onderscheiden (Daston & Galison 2007). Shapin sluit aan bij deze invalshoek: in zijn werk staat de verhouding tussen institutionele autoriteit van wetenschap en het persoonlijke gezag van de wetenschapper centraal. The scientific life gaat daarbij in op drie perioden: de opkomst van wetenschap tot aan het begin van de twintigste eeuw, de verandering van wetenschap in een beroep zoals die zich onder meer in industriële laboratoria in de loop van de twintigste eeuw voltrok, en de hedendaagse kijk op wetenschappelijk gezag nu academische wetenschap deels verbonden is geraakt met ondernemerschap. Volgens Shapin is het geen toeval dat Max Weber de verhouding tussen beroep en roeping centraal stelt in zijn rede ‘Wetenschap als beroep en roeping’ (1948 [1918]). Onderdeel van Webers betoog is de stelling dat de wetenschapper vanwege de bijzondere aard van zijn werk een morele plicht heeft om van morele oordeelsvorming af te zien. Daarin schuilt volgens Shapin een paradox: Weber formuleert zijn positie op een moment dat de wetenschap zich steeds verder verspreidt in het maatschappelijk leven. Hij markeert een cruciale overgang in de evolutie van de figuur van de wetenschapper. De wetenschapper heeft volgens hem nog een priesterachtige toewijding tot het onderzoeken van een inmiddels onttoverde wereld – een wereld waarin universitaire scholing steeds gebruikelijker werd en overheden een beroep deden op een nieuw potentieel van hoogopgeleide arbeiders. Zo bezien is het niet zo gek dat de gedistantieerde culturele rol van de wetenschapper zoals Weber die bepleit instabiel is. 86

Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper Met de schaalvergroting en institutionele veranderingen in het wetenschappelijk bedrijf van de twintigste eeuw verwordt wetenschap meer en meer tot een normaal beroep; een verandering die Shapin in hoofdstuk 4 en 5 beschrijft. Onderzoek verplaatste zich onder meer naar industriële laboratoria. Die verplaatsing bracht nieuwe uitdagingen voor onderzoeksmanagement met zich mee. Hoe kan zulk werk een plaats krijgen binnen een grote organisatie, ook als er geen opbrengsten op dezelfde tijdschaal als andere bedrijfsactiviteiten van te verwachten zijn? Het probleem waarvoor een industriële onderzoeksmanager als Kenneth Mees stond, kwam volgens Shapin voort uit ‘normatieve onzekerheid’: onzekerheid over de status van kennis en de institutionele context waarin die kennis het beste tot haar recht kwam – zowel qua productie als qua gebruik (ibid.: hoofdstuk 5). Maar er was geenszins sprake van een aanval op academische en intellectuele waarden, en het was ook niet zo, aldus Shapin, dat de meeste onderzoekers in zulke settings heimelijk terugverlangden naar een arcadische universitaire omgeving. Integendeel: zeker na de Tweede Wereldoorlog werden academische onderzoeksprioriteiten nadrukkelijk een staatsaangelegenheid en verdween het ideaal van volledig disinterested inquiry in sommige sectoren van de academie naar de achtergrond. Shapin stelt een aantal belangrijke elementen in de discussie over commercialisering, industrialisering en schaalvergroting van wetenschap aan de orde. Hij bestrijdt onder andere vooroordelen over de aard van wetenschap zoals die bínnen de wetenschap nog steeds leven. In sociologische analyses van wetenschap uit dezelfde tijd als de periode die Shapin belicht, onder andere van Robert K. Merton, werden organisatorische randvoorwaarden (hoe kunnen onderzoekers aangezet worden tot efficiënt werk binnen een industriële setting?) als een bedreiging voor de intellectuele deugden van onderzoekers beschouwd. Management van onderzoek was echter juist een zorg, omdat de ongedwongenheid van onderzoek en wispelturigheid van onderzoekers cruciaal waren voor het nut van zulk onderzoek. Zulke zorgen kwamen eerst op in industriële laboratoria en werden pas later, door de opmars van Big Science (de steeds grootschaligere onderzoeksstrategieën, -instrumenten en -organisaties in verschillende disciplines), getransponeerd naar academische settings.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Tegenwoordig speelt een ander probleem, dat centraal staat in de laatste twee hoofdstukken van The scientific life: in sommige disciplines is wetenschap een beroep waar men rijk van kan worden – als men met genoeg geluk, doorzettingsvermogen en succes investeerders kan vinden. Shapins analyse van de huidige staat van wetenschap vertrekt vanuit een andere benadering: de geschiedschrijving maakt plaats voor interviews en quasi-etnografisch onderzoek bij de training van onderzoekers voor het geven van venture capital-pitches. Shapin laat zien hoe divers de opvattingen over onderzoek binnen het wetenschappelijk bedrijf zelf tegenwoordig zijn. Onderzoekers uit verschillende disciplines hebben zeer uiteenlopende overwegingen om verschillende wetenschappelijke en commerciële belangen met elkaar te rijmen of juist van elkaar te scheiden. Shapin constateert dan ook dat het beeld over de verhouding tussen wetenschap en commercie in de eerste plaats heterogeen is: in sommige disciplines, zoals de biotechnologie, loopt curiosity-driven en commercieel interessant onderzoek naadloos in elkaar over. Maar wetenschappers in andere disciplines (Shapin voert gesprekspartners uit de scheikunde en computer science op om dit punt te maken) ervaren soms nog steeds een scherp onderscheid tussen beide – bijvoorbeeld in de carrièrepaden die ze mogelijk maken. Er is niet één model van onderzoeksdeugd voor de academische sector. Ook staan wetenschappers lang niet altijd ambivalent tegenover de commerciële wereld (Shapin 2008, 229). Publiek gefinancierde wetenschap heeft niet per se een ‘publiekere’ status dan industrieel georiënteerd onderzoek. Andere financiële motieven en managementkwesties vallen niet evident samen met institutionele scheidslijnen tussen de publieke en private sector. Zoals Shapin stelt: ‘The desire for a “free space” in which to conduct the inquiries that one wants to conduct (…) is probably the major item in scientists’ motivational lexicon. However, the institutions in which such free spaces may present themselves map only problematically onto the divide between academia and industry’ (ibid., 263). Ondanks dat zijn analyse gebaat was geweest bij een minder anekdotische en meer systematische onderbouwing (Allen Orr 2009), laat Shapin overtuigend zien dat er nog een wereld te onderzoeken valt; een wereld die in debatten over de toekomst van de academie wel eens over het hoofd 87

Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper wordt gezien. Hij toont bijvoorbeeld aan dat in de door venture capital gedreven biotechnologie, waar ondernemingsstrategie en onderzoeksopzet zo ongeveer met elkaar samenvallen, prestatie-indicatoren niet van doorslaggevend belang zijn. De kapitaalintensieve wereld van de biotechnologie wordt volgens Shapin gekenmerkt door ‘normatieve onzekerheid’, een stoplap voor onduidelijkheid over de opbrengsten en het nut van onderzoek. De persoonlijke drive die onderzoekers aan de dag leggen is uiteindelijk misschien nog wel belangrijker. Uiteindelijk is due diligence niet genoeg: om de haalbare onzekere toekomsten die onderzoekers willen realiseren van de onhaalbare te onderscheiden, kijken venture capitalists voornamelijk naar de credibility van de individuele onderzoeker-entrepreneur. De kracht van onderzoek en onderzoeker blijken zo weer intrinsiek met elkaar verbonden. Craig Venter, bekend van zijn commerciële tegenhanger van het Human Genome Project en die zijn werkterrein vervolgens verlegde naar microbiële genomics, is in dat opzicht een icoon van authenticiteit in het hedendaags onderzoek, aldus Shapin (2008, 223-226). Wetenschappelijke en persoonlijke inspiratie en ondernemingszin gaan voor hem hand in hand – getuige bijvoorbeeld Venters autobiografie, die afwisselt tussen anekdotes over knutselwerk in het laboratorium, politieke spelletjes over geld en onderzoeksstrategie, aanvaringen met leidinggevenden in grotere (academische én commerciële) organisaties, en zeiltochten die hij telkens opstart als het gedoe hem allemaal te veel wordt (Venter 2007). Er valt zeker wat af te dingen op Shapins algemenere claims over de status van de onderzoeker in ‘late modern technoscience’. Zo besteedt hij geen aandacht aan het gegeven dat verschillende wetenschappelijke praktijken heel anders zijn ingericht, met andere maatschappelijke netwerken, andere resultaten die daardoor ook andere eisen stellen aan de organisatie van het werk en de rol van de onderzoeker daarin. Dat is enigszins bevreemdend in het licht van de centrale stelling van The scientific life dat wetenschap als een ‘late modern vocation’ juist van belang is vanwege de rol die wetenschappers spelen in het tot stand brengen van de nieuwe ‘worlds to come’. Het ligt voor de hand om meer aandacht te besteden aan hóe die toekomst er dan uit komt te zien, naast aandacht voor de mensen en de context die de toekomst maken.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Shapins analyse van het beroep van wetenschapper gaat in op veranderingen in de manier waarop R&D georganiseerd is en hoe die ingrijpen in opvattingen over de publieke rol van wetenschap en wetenschappers. Die kijk is een verrijking van het perspectief op de rol van commerciële motieven in de wetenschap. Probleem is echter dat Shapin zich beperkt tot een onderzoek naar de productie van kennis, en weinig zegt over het gebruik of de doorwerking ervan. Maar kwesties rondom belangenverstrengeling in wetenschap zijn lang niet allemaal terug te voeren op de motivatie van onderzoekers en de binnen bepaalde instituties gestimuleerde intellectuele deugden. Minstens zo belangrijk zijn de belangen en visies die belichaamd worden in de resultaten van onderzoek en de doeleinden die daarmee gediend worden. De structuur van het wetenschappelijk bedrijf, de verschillende processen die daarin samenkomen en de manier waarop daarmee publieke en private goederen geproduceerd worden, komen niet aan bod. Shapin gaat dus wel in op de status van kennisproductie in de ‘laatmoderne’ samenleving, maar zegt veel minder over hoe deze zich verhoudt tot de uitkomsten van die productie: de rol van (specifieke vormen van) kennis zélf. In de Amerikaanse life sciences en de door venture capitalism gevoede biotechnologie worden belangen en individuele deugden bij kennisproductie complex georganiseerd. Maar in feite worden bij zulk onderzoek, met onzekere uitkomsten, de bredere maatschappelijke belangen gedelegeerd naar de marges van business plans. Dat is in de private biotechsector misschien geen probleem, maar Shapins lessen over het belang van persoonlijke overtuigingskracht voor het wetenschappelijk bedrijf laten zich slecht vertalen naar het wetenschappelijk bedrijf als geheel. Het is natuurlijk maar de vraag in hoeverre de steun voor publiek gefinancierd onderzoek af moet hangen van de kwaliteit van de bestuurlijke lobby ervoor, zeker als die lobby ook een industrie die kapitaliseert op grote maatschappelijke behoeften in het zadel probeert te houden, of als die behoeften zwaar omstreden zijn. De vervlechting van onderzoek en farmaceutische industrie, en hun rol in de vestiging van overheersende opvattingen over omgang met ziekte en gezondheid is daar slechts één voorbeeld van (Greene 2007). De stelling dat commerciële en intellectuele registers in het aangezicht van een onzekere toekomst tegelijkertijd bespeeld moeten worden, is dan natuurlijk te simpel. Op dit punt kan 88

Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper Shapin wel erg makkelijk ingevoegd worden in de ideologie van de hedendaagse (Nederlandse) academische bestuurder (Van den Boom 2009). Shapins voornaamste les zit daarom in de moraal dat het wetenschappelijk bedrijf en de culturele rol van de onderzoeker complexer en gelaagder zijn dan vaak wordt erkend. Zijn boek biedt een stimulans voor debatten over de hernieuwde rol van ‘de wetenschap’ en ‘de academie’ – en vooral een uitdaging om met meer gedifferentieerde analyses te komen. Een typering van de morele status van wetenschap voorbij clichés van onafhankelijkheid en kritiek zal er hoe dan ook complex uitzien, met meer oog voor de (vaak omstreden) verbanden waarin onderzoekers opereren. En van een zakelijke blik op onderzoeksorganisaties valt misschien nog wat te leren – niet alleen omdat het nut van een al te ver doorgevoerde afrekencultuur betrekkelijk is, maar vooral omdat de doelen van onderzoek flink uiteen kunnen lopen en dus om uiteenlopende institutionele vormen vragen. We hebben nog wat te leren van de rijkdom aan insiderperspectieven op de organisatie van wetenschap. Duidelijk is in elk geval dat over de mores van de wetenschap waarschijnlijk alleen net zo onproductief gesproken kan worden als over de nationale identiteit. Nog zo’n debat dat beheerst wordt door bestuurders, beleidsmakers en ideologen.

Martin Boeckhout is als promovendus verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, afdeling Wijsbegeerte, leerstoelgroep wetenschapsfilosofie. Hij doet onderzoek naar politieke kwesties rondom materiaalverzameling voor biomedisch onderzoek. Deze recensie vloeit voort uit zijn onderzoeksproject, dat onderdeel is van het programma van het Centre for Society and Genomics, gefinancierd door het Netherlands Genomics Initiative.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper

Literatuur Allen Orr, H. (2009) ‘Which scientist can you trust?’. The New York Review of Books. Te raadplegen op: http://www.nybooks.com/articles/archives/2009/mar/26/which-scientist-can-you-trust/ [24 juni 2010].

Weber, M. (1948 [1918]) ‘Science as a vocation’. In: H.H. Gerth en C. Wright Mills (red.) From Max Weber. Essays in sociology. London: Routledge & Kegan Paul, 129-156.

Andrades, C. (2009) ‘Kunnen studenten de academie redden?’. Krisis 1, 9699. Boom, D. van den (2009) ‘Resultaten uit het verleden bieden wél garantie voor de toekomst’. Rede ter gelegenheid van 377ste dies natalis van de Universiteit van Amsterdam. Te raadplegen op: http://www.uva.nl/object.cfm/A7376C31-1321-B0BE-68F9E51273B82572#p2 [24 juni 2010]. Boomkens, R. (2008) Topkitsch en slow science. Een kritiek van de academische rede. Amsterdam: Van Gennep. Boyle, J. (2007) ‘Mertonianism unbound? Imagining free, decentralized access to most cultural and scientific material’. In: E. Ostrom en C. Hess (red.) Understanding knowledge as a commons. From theory to practice. Cambridge: MIT Press, 123-144. Daston, L. en P. Galison (2007) Objectivity. New York: Zone Books. Greene, J.A. (2007) Prescribing by numbers. Drugs and the definition of disease. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Lorenz, C. (red.) (2008) If you’re so smart, why aren’t you rich? Universiteit, markt & management. Boom: Amsterdam. Venter, C. (2007) A life decoded. My genome: my life. New York: Viking Penguin.

89

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie

YRRAH STOL OP ZOEK NAAR EEN ‘ AMODERNE ’ ETHIEK Recensie van: Marli Huijer en Martijntje Smits (red.) (2010) Moralicide. Nieuwe morele vocabulaires voor technologie. Kampen: Uitgeverij Klement, 224 p.

Krisis, 2010, Issue 2 www.krisis.eu

Mens, moraal en techniek beïnvloeden elkaar voortdurend. Hoe kunnen we ‘het huwelijk’ tussen mens, techniek en moraal het best begrijpen? En (hoe) kunnen we er een oordeel over vormen? Rond die vragen stelden Marli Huijer en Martijntje Smits een bundel samen met de verassende titel Moralicide. Huijer definieert in de inleiding de moraal als ‘een door mensen bedachte, van techniek en andere invloeden onafhankelijke factor waardoor ons handelen wordt geleid’. Ze stelt dat deze moraal ‘ten dode lijkt opgeschreven (...), niet langer buiten de techniek bestaat’ wanneer we techniekfilosofen als Bruno Latour volgen in hun opvatting dat mens en techniek fundamenteel verweven zijn. In het wetenschapsen techniekonderzoek heeft zich een ‘moralicide’ voltrokken, als variant op Luuk van Middelaars Politicide (Van Middelaar 1999). Niet erg origineel, gezien er ook al een boek Liberticide bestaat (Bakker en Brouwer 2008). Belangrijker: het is onjuist. De moraal is niet dood, zoals overigens ook uit de ondertitel – ‘nieuwe morele vocabulaires voor 90

technologie’ – blijkt, en al helemaal niet vermoord door het wetenschapsen techniekonderzoek. Latour betoogt immers juist dat er nooit een vaststaand archimedisch punt buiten de techniek heeft bestaan vanuit waar we alles kunnen overzien en ons een oordeel kunnen vormen (Latour 1993). De moraal zoals Huijer die definieert heeft volgens haar belangrijkste inspirator dus nooit bestaan.

Moralicide bevat een aantal heel interessante en originele bijdragen waarin theoretisch werk van Bruno Latour en Michel Foucault handen en voeten gegeven wordt (Steven Dorrestijn, Peter-Paul Verbeek, Tsjalling Swierstra), ingegaan wordt op de invloed van techniek op onze autonomie (Jos de Mul en Bibi van den Berg) en uitgelegd wordt hoe de positie van de moraal verschuift (Govert Valkenburg). Deze hoofdstukken worden afgewisseld met – deels teleurstellende – bijdragen waarin de veranderende betekenissen van begrippen als ‘technologisch’, ‘natuurlijk’, ‘rechtvaardigheid’, ‘waarheid’ en ‘duurzaamheid’ aan de hand van praktijkvoorbeelden worden toegelicht. In de loop der jaren is er verschillend gedacht over de invloed van ethiek op techniek(ontwikkeling). Ernst Kapp (1808-1896) begreep als eerste dat techniek niet alleen een toegepaste wetenschap is, maar dat techniek net zo goed vooraf kan gaan aan wetenschappelijke kennis en ethiek. Zo zijn we ons lichaam (ten tijde van Descartes) pas als een machine gaan beschouwen door onszelf ‘na te maken’ in de vorm van technische gereedschappen – een bijl staat dan bijvoorbeeld voor een vuist, het wiel voor de loopbeweging. Mens(beelden) en techniek zijn aldus fundamenteel verweven. Voor Kapp is dat vanzelfsprekend en nauwelijks problematisch. ‘Klassieke techniekfilosofen’ als Martin Heidegger (1889-1976) en Jürgen Habermas (1929) denken daar – geconfronteerd met de verbreiding van techniek in het dagelijks leven, twee wereldoorlogen en de ontwikkeling van de atoombom – anders over. Zij stellen de relatie tussen mens en techniek voor als een machtsstrijd; wie onderwerpt wie? Maar daarmee zetten zij de bestaanswijze van de mens wederom tegenover de techniek. Een positie die Bruno Latour (1947) en Donna Haraway (1944) onmogelijk achten. Latour stelt dat mensen en dingen altijd al ‘hybriden’ zijn geweest,

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie Haraway noemt ze ‘cyborgs’. Wetenschaps- en techniekonderzoek zou zich volgens hen moeten richten op de plaats waar de versmelting tussen mens en techniek optreedt en wat deze oplevert. Om de mens als hybride of cyborg te begrijpen moeten onze meest fundamentele denkkaders op de schop – en dan vooral het onderscheid tussen subjecten en objecten; waarin mensen autonoom, vrij en intentioneel zijn, en objecten levenloos en passief. Dit onderscheid hanteren we sinds de verlichting; vandaar dat Latour zijn positie ‘amodern’ noemt. Peter-Paul Verbeek noemt Latours ‘amodernisme’ ‘het meest spannende onderdeel van de techniekfilosofie’ (127). Het is tevens enorm contra-intuïtief en moeilijk te verteren omdat het aanvaarden van een ‘technologisch bemiddeld bestaan’ niet alleen ons beeld van een losstaande moraal, maar vooral ook van onze menselijke autonomie onderuit lijkt te halen. Wanneer we Latour als iconoclast beschouwen; wat rest ons dan na de beeldenstorm? In onderstaande zal ik ingaan op de consequenties van zijn boodschap voor ons mensbeeld en de positie van de ethiek. Latours boodschap dwingt de mensheid ertoe een nieuw beeld van zichzelf te vormen. Een tegenintuïtief beeld van een technisch bemiddelde mens. Zoals Peter-Paul Verbeek stelt: ‘We moeten een begrip van de mens ontwikkelen voorbij het autonome subject dat zich wil zuiveren van invloeden van buitenaf. (...) Artefacten maken ons als mensen tot wie we zijn’ (127). Het is duidelijk dat we niet dezelfden zouden zijn zonder gereedschap, gebouwen, het schrift, telefoon en vervoersmiddelen. Jos de Mul en Bibi van den Berg leggen in hun bijdrage goed uit wat deze technische bemiddeling of ‘mediatie’ betekent voor onze autonomie. Los van technologische invloeden, hebben we sowieso beperkte controle over ons handelen. Denk aan de invloed van erfelijke aanleg, opvoeding, sociale klasse en geslacht. Daarnaast blijkt uit neuropsychologisch onderzoek dat rationele overwegingen slechts een beperkte rol in ons handelen spelen. We zijn dus niet zo autonoom als we denken. Daar staat tegenover – en dit is één van de interessantste punten uit de bundel – dat we de krachten en de persoonlijkheidsaspecten die ons handelen beïnvloeden kunnen affirmeren in een ‘reflectieve lus’. Op dezelfde manier kunnen we technologische invloeden omarmen of verwerpen. We kiezen dus zelf of 91

Yrrah Stol – Op zoek naar een ‘amoderne’ ethiek we beïnvloed willen worden door technologie of niet. We hóeven niet continu bereikbaar te zijn met een mobiele telefoon. Objecten of technische artefacten zijn op hun beurt minder passief dan we denken. Ze bezitten namelijk een ‘script’ waarmee ze hun gebruik sturen. Latour heeft laten zien dat we een aanzienlijk deel van onze morele verantwoordelijkheden uitbesteden aan alledaagse (technologische) artefacten zoals autogordels, verkeersdrempels en deurdrangers (Latour 1992). Een bekend voorbeeld is de hotelsleutel met een grote hanger eraan: het ontwerp van de sleutel stuurt de gebruiker, die de sleutel niet in zijn zak steekt maar netjes afgeeft bij de receptie (Akrich en Latour 1992). Het menselijk handelen wordt dus door een samenspel van krachten beïnvloed, waaronder technologische scripts. Maar wat betekent dit voor onze autonomie? Is dit slechts een beeld dat inmiddels is stukgeslagen door de moderne wetenschaps- en techniekfilosofie? Dat lijkt mee te vallen. De Mul en Van den Berg: ‘Menselijke actoren hebben hun handelingssubjectiviteit van oudsher in meer of mindere mate gedelegeerd. (...) Vaak versterkt een dergelijke uitbesteding de reikwijdte van ons handelen en schept nieuwe handelingsperspectieven die zonder die delegatie niet mogelijk zouden zijn’ (52, mijn cursivering). Zoals Steven Dorrestijn in zijn bijdrage schrijft is Latour ‘er niet goed in geslaagd om uit te leggen hoe de inmenging van techniek in de morele intenties van mensen (...) in de ethiek geïntegreerd zou kunnen worden’ (99). Het resultaat is relativisme, anything goes, morele onverschilligheid. De auteurs van Moralicide doen een geslaagde poging om, vanuit Latours gedachtegoed, uit te leggen wat verloren gaat en wat gewonnen wordt wanneer moraal en techniek een wisselwerking met elkaar aangaan. Peter-Paul Verbeek stelt dat ‘we ook in de ethiek de grens tussen subject en object moeten oversteken. In de woorden van Latour: we hebben een amoderne ethiek nodig’ (132). De boodschap die in veel bijdragen terugkomt is dat de hoofdvraag van een dergelijke amoderne ethiek over de ‘gewenste vorm van hybryden’ zou moeten gaan. Wanneer vermenging

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie van mens en techniek onvermijdelijk is hebben we zorg te dragen voor de kwaliteit van de nieuwe manier van mens-zijn die daar het gevolg van is. Empirische informatie over de plaats waar technische mediatie, of verandering van de mens, daadwerkelijk plaatsvindt is daarvoor onontbeerlijk. ‘Inzicht in het scriptische karakter van het artefact en de mogelijkheid om daar als gebruiker invloed op uit te oefenen’ lijkt de crux van het boek te zijn (De Mul en Van den Berg, 53). Wat dit betekent en waarom dit belangrijk is wordt verduidelijkt in een heel interessante interpretatie van het werk van Michel Foucault door Steven Dorrestijn (hoofdstuk 5, zie ook Dorrestijn 2006). Voor Foucault is vrijheid geen toestand van totale onafhankelijkheid maar een ervaring van ‘meesterschap’, welke het gevolg is van een actieve houding ten opzichte van gegeven omstandigheden waardoor je invloed uit kunt oefenen op die situatie. Invloeden van techniek hoeven dus niet onvrij te maken, maar kunnen voor nieuwe vormen van subject-zijn zorgen. Voorwaarde is wel dat techniek interactie toelaat zodat er ruimte blijft voor ‘zelfzorg’, om een nieuwe hybride mens-technieksubjectiviteit tot stand te brengen. Naarmate systemen complexer worden, zal het echter steeds lastiger worden de black box van het script te openen en te doorgronden. Voor de gebruiker zal het steeds moeilijker worden er invloed op uit te kunnen oefenen; zich er in een vrije manier toe te kunnen verhouden. De Mul en Van den Berg concluderen: ‘Het is niet ondenkbaar dat daardoor de reflectieve lus in het netwerk in toenemende mate zal verschuiven naar de artificiële componenten in het netwerk’ (53). Het lijkt mij dat er dan geen meesterschap meer mogelijk is, geen ruimte voor een actieve omgang met de techniek. Om dit te voorkomen stelt Dorrestijn dat ethici, of techniekfilosofen direct betrokken zouden moeten worden bij het ontwerp van nieuwe technologieën. Om er zorg voor te dragen dat de eigenschappen van producten of technologieën een zodanige interactie met de gebruiker toelaten en aanmoedigen dat er sprake kan zijn van ‘meesterschap’ over het leven waarin de technologie een rol speelt. Dit lijkt misschien vanzelfsprekend, maar is niet in elk vakgebied staande praktijk en roept bovendien de vraag op in wiens naam de ethicus dan kan spreken? Hoe dan ook is de invloed die op deze wijze uitgeoefend kan worden op techniekontwikkeling mijns inziens onvoldoende. In de slotparagraaf kom ik hierop terug. 92

Yrrah Stol – Op zoek naar een ‘amoderne’ ethiek Inmiddels zal duidelijk zijn dat van een heuse ‘moralicide’ geen sprake is. Maar ik bespeur wel geweld. Govert Valkenburg weet in zijn bijdrage over de PGD-discussie (voorjaar 2008) overtuigend te beargumenteren dat de ethiek in sommige gevallen niet dood, maar monddood is gemaakt. ‘Wat bevochten wordt is niet zozeer de moraal zelf, of het vocabulaire waarin we haar verwoorden, maar of zij welkom is in de openbare ruimte’ (164). Er is, in de woorden van Koo van der Wal, sprake van een ‘verschuiving in de positionering van de moraal’ (72). Discussies over ‘het goede leven’ zijn een privéaangelegenheid geworden, die geen plaats verdienen in de politieke ruimte. Maar zoals Latour zegt: iets niet tot politiek bestempelen is natuurlijk ten diepste politiek. Op basis waarvan vindt deze ‘purificatie’ van het politieke debat plaats? Beelden spelen hier wederom een grote rol. Eerder kwam de ‘moderne’ opvatting van de mens aan de orde: het autonome, intentionele, vrij handelende subject. Sinds de verlichting is het not done dit subject iets in de weg te leggen. En waar techniek door sommigen – zoals de klassieke techniekfilosofen – als een bedreiging voor het autonome subject wordt opgevat. Zo wordt de techniek tegenwoordig vaak juist aan de zijde van dit subject geplaatst. Want vergroten producten en technieken als de pil, IVF en prenatale testen niet de autonomie en keuzevrijheid rond het krijgen van kinderen? Zodra techniek aan de kant van de liberale keuzevrijheid staat, of lijkt te staan, wordt het heel moeilijk om daar iets tegenin te brengen. De techniek heeft aldus vrij spel. Veel nieuws wordt er in Moralicide niet gezegd. De zoektocht naar ‘nieuwe morele vocabulaires’ komt wat gezocht over en bestaat vooral uit het ‘revitaliseren van oude begrippen’ (204) als menselijke waardigheid. Maar Latours gedachtegoed wordt helder besproken en uitgelegd. Daarom is deze bundel het best te karakteriseren als een zeer prettig leesbare inleiding op latouriaans geïnspireerd wetenschaps- en techniekonderzoek. In die hoedanigheid verdient het in een eventuele tweede druk een betere titel, inleiding, indeling en een afsluitend hoofdstuk. Want de focus op ‘de dood van de moraal’ en ‘nieuwe morele vocabulaires voor technologie’ zet de lezer op het verkeerde been.

Krisis Tijdschrift voor actuele filosofie De naar mijn oordeel interessantste bijdragen van Jos de Mul en Bibi van den Berg, Steven Dorrestijn en Govert Valkenburg, lopen door deze presentatie bovendien het risico over het hoofd te worden gezien. En waarom mag Dorrestijn pas in het vijfde hoofdstuk een overzicht geven van manieren waarop in de loop van de jaren over de invloed van ethiek op techniek(ontwikkeling) is gedacht? Deze beschrijving aan het begin van de bundel had meteen de positie van de andere – merendeels latouriaans geïnspireerde – auteurs verhelderd én duidelijk gemaakt dat niet iederéén van mening is dat techniek en moraal intrinsiek verweven zijn. En zoals ik al eerder aanstipte; er is nog iets. In een voetnoot stelt Govert Valkenburg dat hij het feit dat er ook keuzes verloren gaan (denk bijvoorbeeld aan de mogelijkheid om zonder testen, zonder ‘gedoe’, aan kinderen te beginnen, zonder je tegelijkertijd onverantwoordelijk te voelen), alsmede de waardering hiervan, buiten beschouwing laat (171). Van der Wal haalt in dit kader kort de geneticus Jaques Testart aan wanneer hij het heeft over de ‘logica van de niet-ontdekking en een ethiek van het nietonderzoek’ (Testart 1986, 85). Mijns inziens is dit een punt dat meer uitwerking had verdiend in deze bundel. Want waarom zouden we het laten bij betrokkenheid bij de vormgeving van nieuwe technieken, zoals Dorrestijn voorstaat? Naar mijn idee is dit niet genoeg. Dat mens en techniek fundamenteel verweven zijn; dat we nieuwe manieren van zijn (moeten) vinden in samenhang met technieken; dat het wezen van de mens eruit bestaat dat wij vorm (willen) geven aan onszelf door middel van technologische innovaties; dat alles impliceert natuurlijk niet dat we geen richting kunnen geven aan welke technieken er wel en niet ontwikkeld worden! Integendeel. Actief vormgeven aan onze omgeving – voorwaarde voor ervaringen van vrijheid en meesterschap – betekent niet alleen nadenken over de toepassing van nieuwe technieken, maar ook over de wenselijkheid van de ontwikkeling hiervan. Het verwerpen van technologische invloeden – de opt out-mogelijkheid die Bibi van den Berg en Jos de Mul ons voorhouden – is immers lang niet even makkelijk; hoe vaak zet u bijvoorbeeld uw mobiele telefoon uit? Laten we streven naar meesterschap in een vroeg stadium. Als nog niet ontwikkelde innovaties ons onwenselijk voorkomen, staat niets ons in de weg een poging te doen de ontwikkeling hiervan te remmen of te voorkomen. 93

Yrrah Stol – Op zoek naar een ‘amoderne’ ethiek Yrrah Stol verricht literatuuronderzoek aan de Vrije Universiteit te Amsterdam in het kader van een nieuwe richtlijn erfelijke kanker. Ze werkt aan een onderzoeksvoorstel over het gevoel van ‘ongemakkelijkheid’ dat wordt opgeroepen door de toenemende maakbaarheid van de mens.

Literatuur Akrich en Latour (1992) ‘A summary of a convenient vocabulary for the semiotics of human and nonhuman assemblies’. In: Bijker en Law (red.) Shaping technology / building society. Studies in sociotechnical change. Bakker, T. en Brouwer, R. (2008) Liberticide. Utrecht: Uitgeverij IJzer. Dorrestijn, S. (2006) Michel Foucault et l’éthique des techniques. Le cas de la RIFD. Nanterre: Université Paris X (Mémoire). Latour, B. (1992) ‘Where ate the missing masses? The sociology of a few mundane artifacts’. In: Bijker en Law (red.) Shaping technology / building society. Studies in sociotechnicalcChange. Latour, B. (1993) We have never been modern. Cambridge, Massachusets: Harvard University Press. Testart, J. (1986) L’oeuf transparant. Parijs: Flammarion. Van Middelaar, L. (1999) Politicide. De moord op de politiek in de Franse filosofie. Amsterdam: Van Gennep.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (NaamsvermeldingNiet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer informatie.