Kerk&Israël ONDERWEG. Nieuw jaarthema: Mens, waar ben jij? Interview met zorg rabbijn Shmuel Katz Jongeren over hun reis naar IsraëL

Kerk&Israël ONDERWEG Jaargang 15 nummer 1 september 2013

Nieuw jaarthema: Mens, waar ben jij?

• I nterview

met ‘zorg’rabbijn Shmuel Katz

• J ongeren

over hun reis naar IsraëL

Inhoud 03 De vis, de hengel en de vissersboot

16

12 Gedicht van Ehoed Manor Jaarthema: Mens, waar ben jij? – Over de mens als antwoordgever

Rubrieken

Jaarthema: Beresjiet 3:19 door rabbijn Albert Ringer

07 Onopgeefbaar verbonden – Hans Kapteyn

18 Jaarthema:

10 Ga en Leer

Bijdrage door ds. Sjirk van der Zee

11 14

21 Zo doen wij Kerk en Israël... op de Noordwest-Veluwe Het nieuwe Liedboek De redactie van Kerk & Israël Onderweg verzocht de samenstellers van het nieuwe Liedboek enkele jaren geleden aandacht te schenken aan de vraag wat de kerk vanuit het perspectief van Kerk en Israël wel en niet meer kan zingen. Het nieuwe Liedboek, met een schat aan liederen, is inmiddels uitgekomen. Is aan onze wens voldaan? In vier artikelen, geplaatst met ingang van het decembernummer, maakt de redactie de balans op. Een voorlopige balans, want in het dagelijks gebruik van een liedboek blijkt pas welke impact liederen hebben. Als redactie hopen we in ieder geval vanuit het perspectief van Kerk en Israël zinvol te kunnen bijdragen aan een gesprek over het nieuwe Liedboek.

Synagogen in Nederland – Deventer Een echo uit de synagoge

19 Te doen onderweg 20 Boekbesprekingen 22 Feesten met LEV 23 Nieuws van de Protestantse Raad

Kees Schakel

24 Varia

04

08

Interview met rabbijn Shmuel Katz

Een heftig kijkje aan twee kanten

Met zijn stichting Zikna geeft hij ‘warme’ zorg aan Joodse ouderen en chronisch zieken...

Verslag van een jongerenreis naar Israël en de Palestijnse gebieden

>

>

15 >

Nieuw jaarthema: Mens, waar ben jij? De redactie licht het nieuwe jaarthema toe

2

Lezerreactie Column Reinier Gosker

Kerk & Israël Onderweg

| september 2013

23 >

Studiereis voor predikanten De Protestantse Raad is mede-organisator van een reis naar Israël en de Palestijnse gebieden

De vis, de hengel en de vissersboot De Israëlische samenleving is sterk gefragmenteerd en er zijn veel initiatieven om ervoor te zorgen dat de verschillende bevolkingsgroepen in ieder geval niet verder van elkaar vervreemden. Dialoogcoördinator Pieter Dronkers van Nes Ammim beschrijft een aantal van deze initiatieven.

T

rainers, dialoogorganisaties en subsidiefondsen zijn steeds op zoek naar nieuwe manieren om de banden tussen Joodse en Palestijnse burgers te verbeteren. Gemakkelijk is dat niet, bijvoorbeeld omdat Arabische Israëli’s in het dagelijks leven tegen discriminatie en uitsluiting aanlopen, en waarom zou je dan nog in gesprek willen? Op de Westbank verzet een groeiende groep Palestijnen zich tegen ontmoetingen met Joodse Israëli’s vanuit het idee dat je niet gewoon om de tafel kunt met de bezetter. Eerst moet de bezetter de bezetting stoppen. Vanuit Joods-Israëlische kant is er niet altijd belangstelling voor de ontmoeting met Palestijnse landgenoten. Joden en Palestijnen leven vaak langs elkaar heen.

Nes Ammim Nes Ammim is een dorp in Galilea waar christelijke vrijwilligers uit Europa wonen, werken en studeren. Met steun van donateurs en de Protestantse Kerk in Nederland subsidieert Nes Ammim lokale dialoogprojecten en kerkelijk opbouwwerk. Daarnaast biedt het dorp een studieprogramma voor zijn vrijwilligers en voor Europese reizigers. Nes Ammim wil vormgeven aan de onopgeefbare verbondenheid met het Joodse volk en solidair zijn met alle inwoners van Israël.

Scholieren Tegelijkertijd zijn er Israëli’s, Joden en Palestijnen die besluiten elkaar wel op te zoeken. Ze beseffen: we delen hetzelfde land en soms dezelfde wijk en dan is er geen andere optie dan met elkaar in gesprek gaan. De ideeën over hoe dat het beste kan, wisselen nogal. Er is lang ingezet op de jongeren. Scholieren werden voor een paar dagen bij elkaar gebracht om te praten over wederzijdse angsten en vooroordelen. Wie de jeugd wint, heeft de toekomst. Dat soort programma’s heeft zin, is mijn ervaring. Ik heb jongeren gesproken die aan zo’n dialoogprogramma hebben meegedaan en daardoor echt nieuwsgieriger zijn geworden naar andere Israëli’s.

Leiderschap Het nadeel van deze aanpak is dat het vooral van betekenis is voor individuele scholieren; er is nauwelijks een bredere uitwerking. Daarom wordt er in de dialoogwereld steeds meer nadruk gelegd op leiderschap: de deelnemers moeten niet alleen over elkaar leren, maar ze moeten ook in staat zijn hun kennis en inzichten in de praktijk te brengen. Ze krijgen vaardigheden aangeleerd om in hun eigen omgeving een verschil te maken.

Opbouwwerk Daarnaast is er nog een nieuwe ontwikkeling, namelijk het creëren van gemengde gemeenschappen. Dat betekent opbouwwerk in wijken waar Joden en Palestijnen wonen; meer gemengde scholen met daaromheen bijvoorbeeld ook een gemengde oudervereniging; en meer samenwerking op het niveau van de lokale overheid: tussen Palestijnse en Joodse dorpen in Israël.

Ds. Pieter Dronkers, dialoogcoördinator van Nes Ammim.

Een dialoogexpert vergeleek het met het voorbeeld van de visser en de hengel: ‘Vroeger gaven we de mensen vis, daarna gaven we hun een hengel zodat ze zelf vis konden vangen. En inderdaad, lang vertelden we aan de verschillende groepen dat “de ander” niet zo bedreigend was als ze dachten. Daarna leerden we hun hoe ze dat zelf konden ontdekken. Nu zijn we weer een stap verder. Nu geven we mensen een boot, waarmee ze samen kunnen gaan vissen. Opbrengst en bestemming zijn onbekend, maar samen zullen ze toch het bootje varend moeten houden.’ Pieter Dronkers Ds. Pieter Dronkers is sinds 2012 coördinator van het dialoogprogramma van Nes Ammim. Met ingang van het decembernummer verzorgt hij een column in dit blad.


| september 2013

3

‘Het Nederlandse Jodendom is warmer, spontaner geworden’

Shmuel Katz: ‘Mensen zoeken vaak een nieuw gezichtspunt en vinden het fijn als ik hun dat aanreik.’ • Beelden: Rick Keus

4


| september 2013

interview

Interview met rabbijn Shmuel Katz van stichting Zikna

Zorg vanuit een jiddisch hart Rabbijn Shmuel Katz ontdekte dat Joodse mensen een ontmoeting met het ‘warmere Jodendom’ nodig hebben. De stichting Zikna probeert Joodse ouderen en chronisch zieken en hun families die warmte te geven. ‘Ik zit er om te luisteren en om mee te voelen: het is een vertrouwensband.’ ‘Het Jodendom is veranderd, het heeft zich ontwikkeld. In Israël is het veel spiritueler geworden. In Nederland was het voor de oorlog heel “kerks”, ernstig, plechtig. Na de oorlog is de Joodse gemeente Amsterdam opgebouwd als weerspiegeling van de gemeente van voor de oorlog. Dat model heeft ruim een halve eeuw stand gehouden. Nu vinden veel mensen het achterhaald. Vanuit rabbinaal oogpunt is een centraal orgaan belangrijk, maar tegelijkertijd ontstond er behoefte aan meer betrokkenheid van de mensen en kwam er meer ruimte voor eigen invulling in de gemeenten. We zijn bezig hierin een balans te vinden. De laatste jaren is het Nederlandse Jodendom veel warmer, spontaner geworden. Maar de oudere generatie loopt vaak nog rond met een verouderd beeld van wat het NIK1 moet zijn. Dat is een uitdaging. Mensen hebben een ontmoeting met het warmere Jodendom nodig. De stichting Zikna probeert warmte te geven aan mensen die gevangen zitten in die oude kaders en beelden. Dat kan bevrijding geven.’

voor hun kinderen een ramp. Tweedegeneratiegezinnen zijn erdoor kapot gemaakt, en ook de derde generatie kampt nog met problemen. Daar ligt veel werk en er zijn mensen nodig die daar gevoel voor hebben. Ook mensen die half Joods zijn, of zelfs voor een kwart, kunnen bezig zijn met een zoektocht naar het Joodse verleden en je kunt dan helpen die vertaalslag te maken.’

Pastorale lacune

‘De kring van mensen die we proberen te helpen groeit langzaam en bestaat nu uit ongeveer honderd mensen. We werken niet alleen in Amsterdam, maar door het hele land. Je bouwt vaak een band op. Er kunnen allerlei gewetensvragen spelen: relatieproblemen, abortus of euthanasie. Het belangrijkste is een gesprekskader neer te zetten en samen een weg te zoeken. Ik heb natuurlijk wel mijn eigen bagage en die bestaat uit Tora, midrasj, Joodse wijsheid, Joodse feesten en gebruiken, levenswijsheid, maar in hoeverre je dat inbrengt in het gesprek hangt af van de cliënt en zijn of haar achtergrond, dat voel je aan. Mensen zijn vaak op zoek naar een nieuw gezichtspunt en als je dat kunt aanreiken vinden ze dat alleen maar fijn. Op dit moment werken we met één betaalde kracht en vijf vrijwilligers voor het pastoraal werk. Daarnaast is er nog iemand die de website beheert en iemand die fondsen werft. In het begin werden we financieel gesteund door Joodse organisaties en we krijgen ook financiële steun van de Protestantse Kerk (scriba Arjan Plaisier zit in ons comité van aanbeveling). We moeten nu aan de weg timmeren. Het pastorale werk is primair, maar ik heb inmiddels een aantal lezingen gegeven in kerkelijke gemeenten in het kader van ons DAVID-programma2.’

‘In 2009 volgde ik de opleiding Joods Pastoraal Werk bij Hogeschool Inholland. Als stageopdracht deed ik onderzoek naar Joodse pastorale zorgvraag en zorgaanbod en concludeerde dat daar een lacune was. Dat resulteerde in het oprichten van de stichting Zikna. Zikna (Hebreeuws voor ‘hoge leeftijd’) richt zich op zorgvragen van Joodse ouderen en chronisch zieken en hun families. Er bestond natuurlijk al de stichting Joods Maatschappelijk Werk, maar die richt zich niet op de spirituele kant van mensen. Er zijn wel kerkelijke organisaties zoals NIK en LJG, met rabbijnen en pastoraal werkers, maar Zikna onderscheidt zich van hen door een onafhankelijk aanbod: ik kom wel met mijn jiddische hart, maar niet om mijn keppel te verkopen... Ik kom niet als rabbijn, niet als vertegenwoordiger van een gemeente. Ik neem persoonlijk afstand van hoe mensen in het Jodendom staan. Ik geef geen oordeel, ik zit er om te luisteren en om mee te voelen: het is een vertrouwensband. De mensen die aankloppen bij Zikna zijn vaak vijftig jaar en ouder en vaak zijn hun problemen terug te voeren op de Tweede Wereldoorlog. Het trieste is dat die nog steeds slachtoffers maakt. Mensen met veel gevoelens van verdriet, boosheid en verlatenheid zijn

'Mensen met veel gevoelens van verdriet zijn voor hun kinderen een ramp' Aan de weg timmeren

»

1 Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap 2 DAVID is de naam van een serie lezingen over allerlei onderwerpen rond het Jodendom, zie www.zikna.nl


| september 2013

5

interview Doorgaan ‘Ik zie in Nederland verschillende bewegingen. In een aantal kringen word ik warm ontvangen. Er zijn mensen die verankerd zijn in het christelijk geloof en iets willen met het Oude Testament, dat is prima. Daarnaast is er sprake van grote secularisatie: een symposium waar met instemming wordt gereageerd op levensbeëindiging van baby’s met een aangeboren afwijking, de Tweede Kamer die zich uitspreekt tegen rituele slacht. De radicale islamisering die ook aan Nederland niet voorbijgaat vind ik problematisch. Een tijdje geleden werd ik benaderd door studenten voor een project over in hoeverre er in Nederland plaats is voor sharia in het rechtsbestel. Als griffier van de rabbinale rechtbank in Amsterdam houd ik mij bezig met religieus recht, maar dan gaat het alleen over kwesties binnen Joodse kring. Het Jodendom heeft zich altijd geconformeerd aan de nationale wetten. Ik voel er niets voor om mee te werken aan een project over in welke mate de islam geïmplementeerd kan worden... Er zijn natuurlijk essentiële verschillen tussen vormen van geloof. Ik denk dat we er in Nederland samen voor moeten zorgen dat Nederland een vreedzame, tolerante samenleving kan blijven. We moeten doorgaan met geloven in de waarden die we van eigen ouders, leraren en geestelijken hebben meegekregen, maar dat mag niet in de weg staan bij de opbouw van een samenleving waar we samen voor gaan. De kerk kan een rol spelen in deze discussie.’

Diepe kracht ‘We leven in een periode waarin de radicale islam zijn invloed in de wereld zoekt uit te breiden. Daar heeft Israël last van, maar ook voor christelijke minderheden is het een probleem. Bidden, Koran lezen, op hadj gaan is prima, maar wat win je ermee om je geloof gewelddadig op te dringen? Daar ligt voor Joden en christenen een gemeenschappelijke taak, door middel van dialoog. Ook moet de kerk Israël steunen. Een vriend mag ook kritiek hebben en de kwestie van de Palestijnse christenen is een begrijpelijk dilemma, maar het grootste probleem is de radicale islam. We hebben samen een taak om uit te dragen. Er is in je leven meer dan opleiding, baan, partner, vakantie en het café op de hoek. Je moet je leven zinvol maken, er moet verdieping zijn. We hebben als gelovigen een verhaal om door te vertellen. Je mag trots zijn op je geloof, dat mag je tonen. Geloof is een diepe kracht in de mens. Etty Hillesum schreef dat de mens een kracht in zich heeft om zich over dingen heen te zetten. Als je maar bereid bent naar binnen te kijken, komt die kracht. Ook na de Sjoa zijn mensen doorgegaan. ’The singing rabbi’, rabbi Shlomo Carlebach, vertelt een prachtig verhaal over Moishe en zijn vader. Ze zitten in 1943 in het ghetto van Warschau aan de seidertafel. Moishe stelt de vier vragen en daarna vraagt hij of hij nog een vijfde vraag mag stellen. Dat mag. Hij zegt: ‘We zitten hier nu samen aan de seidertafel, maar volgend jaar aan de seidertafel, vader, waar zul jij dan zijn en waar zal ik dan zijn?’ En vader antwoordt: ’Waar ik zal zijn en waar jij zult zijn weet ik niet, maar wat ik wel weet, is dat ergens op de wereld een Moishe en zijn vader samen aan de seidertafel zullen zitten.’ Dat is waar het om gaat: jíj bent die Moishe! Dan ga je door... Je moet mensen dus de geesteskracht geven en de ruimte om die te vinden.’ Greetje van der Harst-de Leeuwe Meer informatie: stichting Zikna, ‘Naar nieuw elan in zorgend joods Nederland’, p/a Neerkanne 28, 1082 BH Amsterdam, tel. 06-18 67 99 34, e-mail: [email protected], www.zikna.nl 3 Zegening bij het begin van de sabbat

6


| september 2013

'Je moet je leven zinvol maken, er moet verdieping zijn.'

Wie is Rabbijn Shmuel Katz? ‘Ik groeide op in Veenendaal en heb daar alleen goede herinneringen aan. In 1967 (Zesdaagse oorlog, tussen Israël en de Arabische buurlanden Egypte, Jordanië en Syrië - GvdH) kwamen de buren aan mijn ouders steun betuigen. Mijn grootvader had in Veenendaal een bedrijf in levensmiddelen en had een goede naam; hij was een oprecht mens, eerlijk in zijn geloof en dat werd gewaardeerd. Ik heb de beker nog waarmee hij op vrijdagavond kidoesj3 maakte. Op zaterdag waren alle winkels open, maar zijn bedrijf was gesloten. Mijn vader kwam uit Frankfurt, mijn moeder uit Hamburg. Na de Kristallnacht eind 1938 kwam mijn vader als kind naar Nederland en verbleef eerst in een kindertehuis. Hij overleefde de oorlog door onder te duiken. Mijn moeder was tijdens de oorlog in België en Frankrijk en kwam daarna naar Nederland. Mijn vader kwam bij mijn grootvader in de zaak, in 1955 trouwden mijn vader en moeder en in 1957 werd ik geboren. Later verhuisden we naar Amsterdam, waar ik het Maimonides Lyceum bezocht. In 1975 ging ik voor tien jaar naar Israël, ik ben daar rabbijn geworden. Terug in Nederland gaf ik les op het Cheider, ik ging een half jaar naar Engeland, daarna werd ik secretaris van het Amsterdamse rabbinaat. Ik ben rabbijn in de synagoge in de Gerard Doustraat.’

De Protestantse Kerk in Nederland kent een veelheid aan meningen. Zo wordt er in onze kerk ook verschillend gedacht over kerk en Israël. In deze rubriek brengt een kerkelijk betrokken persoon de onopgeefbare verbondenheid van kerk en Israël onder woorden.

Onopgeefbaar verbonden, hoe zie je dat?

‘Voel je je bedreigd?’ Het is de eerste vraag die mij wordt gesteld als ik als kersvers oecumenisch begeleider mijn plek inneem bij doorgangspost Noord in de buurt Jayyus. Een Israëlische soldaat die in volle bepakking aan de andere kant van de doorgangspost staat vraagt: ‘Voel je je bedreigd?’

E

erst ben ik verbaasd, want de soldaat maakt niet de indruk mij te bedreigen, zijn vraag klinkt eerder nieuwsgierig. Omdat ik aarzel voegt de soldaat eraan toe: ‘Het zijn daar toch allemaal terroristen?' Zo'n vraag maakt direct duidelijk hoe ingewikkeld de relatie is tussen de twee volken die leven in de smalle strook land tussen Middellandse Zee en Jordaan. Over en weer heeft de historie diepe sporen getrokken in het leven en het geheugen van mensen. Vijandsbeelden hebben zich vastgezet en vanuit die beelden worden maatregelen genomen en worden er soms vragen gesteld.

Beelden Ook in ons land lijken beelden zich te hebben vastgezet. Dat werd weer eens duidelijk bij de voorbereiding op en de bespreking van een nota voor de generale synode die bedoelde te zijn ‘een bijdrage tot de meningsvorming in de Protestantse Kerk in Nederland’. Gesprekken met organisaties en personen en ook de bespreking in de synode1 gaven een beeld van enerzijds onvoorwaardelijke trouw aan het Joodse volk en anderzijds een hartstochtelijk pleiten voor de diaconale taak van de kerk en open oog hebben voor het lijden van het Palestijnse volk. In de taal van de Kerkorde: de onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël tegenover de dienst van barmhartigheid en gerechtigheid in gemeente en wereld.

EAPPI In 2002 hebben de kerken in Jeruzalem een oproep gedaan aan de Wereldraad van Kerken: ’Kom over en help ons’. Die oproep is vertaald in het EAPPI-programma: Ecumenical Accompaniment Program for Palestine and Israel. Al meer dan tien jaar zijn groepen van waarnemers, afkomstig uit de hele wereld, aanwezig in Palestijns gebied. Van 26 november 2011 tot 23 februari 2012 was ik een van die waarnemers. Ik werkte in Jayyus, een agrarisch dorp in de buurt van de stad Qalqiliya, vlak tegen de grens met Israël. Door de bouw van de muur – ook daar op Palestijns grondgebied – kunnen veel inwoners van Jayyus alleen met toestemming van het Israëlische leger op bepaalde uren naar hun land aan de andere kant van de muur. Waarnemers zoals

ik zijn daarbij aanwezig om toe te zien op de werkwijze van de Israëlische soldaten bij de passencontrole.

Confronterende oproep De oproep om mee te doen aan het EAPPI-programma was voor mij confronterend: geef ik daarmee de onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël op? Maar als ik het niet doe verzaak ik dan – als diaken – mijn dienst van de barmhartigheid en (met name) de gerechtigheid? De vraag ‘voel je je bedreigd?’ maakte dat nog eens scherper. Waar ligt nu mijn verbondenheid? In de maanden daar kwam ik steeds vaker in aanraking met de gevolgen van de bezetting van het Israëlische leger voor de Palestijnse bevolking: niet alleen bij de checkpoints voor Palestijnen om van het ene deel van hun land naar het andere deel van hun land te komen, maar ook bij nachtelijke invallen in huizen en de arrestaties die daarbij plaatsvonden. Het dorp Azzun in de buurt van Jayyus werd 's nachts zelfs als oefenterrein gebruikt door het Israëlische leger.

Solidair – met wie? Iedere keer weer vroeg ik mijzelf af: met wie moet ik nu solidair zijn? Met het volk Israël waarvan ik de soldaten zie bij de checkpoints – vaak jongeren in de leeftijd van 18 tot 20 jaar die bijna onwetend over de situatie hun dienstplicht vervullen en door bomaanslagen Palestijnen als terroristen zien? Of met de Palestijnen die inmiddels al meer dan 45 jaar bezet zijn door datzelfde volk Israël en – vergeten door de wereld – zich soms gewelddadig verzetten? Opgegroeid in een samenleving waarin verdraagzaamheid een groot goed is, waar in de loop van de eeuwen mensen uit heel verschillende landen en culturen gingen samenleven, vertrouwd met het bijbelse 'Heb uw naaste lief als uzelf', kan en wil ik geen keuze maken, maar ik voel en weet mij onopgeefbaar verbonden met de twee volken die daar leven – een bedreiging voor elkaar... Hans Kapteyn Hans Kapteyn was oecumenisch waarnemer EAPPI groep 42. Hij is diaken in de Protestantse Gemeente te Leiderdorp, en was van 2006 t/m 2010 lid van het moderamen van de generale synode van de Protestantse Kerk.

1 in 2007 en 2008


| september 2013

7

Jongeren reisden naar Israël en de Palestijnse gebieden

Een heftig kijkje aan twee kanten Elf Nederlandse jongeren en twee reisleiders vertrokken eind april voor tien dagen naar Israël en de Palestijnse gebieden. Onder de naam 'Holy Switch' ontmoetten ze mensen aan beide kanten van het conflict. ‘Interessant, maar ook heftig!’

W

e lopen op de eerste dag met onze gids Itamar vanaf de Olijfberg in Oost-Jeruzalem naar de oude stad. Het is lekker warm en we zijn uit respect voor de cultuur allemaal wat meer bedekt dan we gewend zijn bij deze hitte. Eerst bekijken we de Tempelberg in de oude stad vanaf de Olijfberg eens goed. Die 'berg' lijkt eigenlijk meer op een heuveltje, zeggen we lachend tegen elkaar. Wat een mooi uitzicht, wat een heuvels, wat een boel witte huizen, wat een grote muur om de Tempelberg heen. Wat is Jeruzalem groot geworden in vergelijking met de oude stad waar Jeruzalem oorspronkelijk begonnen is. Gids Itamar vertelt ons over de geschiedenis van het conflict en de religie, maar ook over de sociale omstandigheden in de stad Jeruzalem.

Bijna alles van steen Het thema van de dag is 'steen', zegt Itamar, want: 'Eigenlijk wordt hier zelden iets weggehaald. Op het puin van een huis wordt een nieuw huis gebouwd. Ook zijn hier niet veel bomen, dus bijna alles wordt van steen gemaakt.’ Archeologie is daarom populair in Israël. Op vele plekken in de stad zie je opgravingen die vijf tot tien meter onder het huidige straatniveau liggen. Daar wordt gezocht naar bewijzen van de Joodse cultuur en religie. In de oude stad aangekomen doen we de naam van onze reis 'Holy Switch' eer aan. We bezoeken de islamitische, de Joodse en de christelijke buurten. Eerst barst het in de ene wijk van de activiteit en levendigheid op straat, dan lopen we door een smal straatje en zijn we opeens midden in een statig buurtje waar

De deelnemers aan de reis van Holy Switch. Tweede van links: Harmke Bons, tweede van rechts (met sjaal): Tamara van der Sar. Rechts naast haar: begeleider Hanneke van den Biggelaar van Togetthere.

8


| september 2013

column veel jonge militairen rondlopen, net zo jong als wij. Wat een verandering binnen één vierkante kilometer oude stad. Er zijn zoveel verschillende mensen op straat, pelgrims met kruisen en grote gekleurde pijen, orthodoxe Joden met donkere kleding en pijpenkrullen, mensen zonder speciale uiterlijke kenmerken maar met allerlei huidskleuren. We kijken onze ogen uit!

Wegblokkade

De dag erna maken we een switch met Said en Rojer, twee Palestijnse jongens van het Arabic Educational Institute uit Bethlehem, die ons rondleiden in hun omgeving. We rijden richting de landelijke gebieden en komen terecht op een onverharde hobbelweg. Over de weg ligt opeens een grote partij rotsblokken en stenen. We kunnen er met onze bus niet langs, dus stappen we uit. Waarom kunnen we hier eigenlijk niet door? Onze twee gidsen vertellen ons: 'Aan het eind van deze weg ligt het stuk land van Daoud (David in het Arabisch) en zijn familie. Deze Palestijnse familie woont al sinds generaties op dit stuk land, maar deze wegblokkade is opgeworpen door het Israëlische leger.’ We wandelen door het Palestijnse landschap en zien links en rechts bovenop elke heuvel nieuwe witte dorpjes liggen. Dit blijken nederzettingen van Joodse kolonisten te zijn. De nederzettingen zien er nieuw en netjes uit, met mooie zwembaden in de tuin. In de vallei links ligt een oud Palestijns dorpje. We komen aan bij het stuk land, dat de naam ‘Tent of Nations’ heeft. We krijgen een rondleiding en horen dat deze grote familie verstoken is van elektriciteit en stromend water. De weg is afgesloten en het is niet toegestaan iets te bouwen op het land. Zelfs de tenten die zijn opgezet voor vrijwilligers zijn illegaal en kunnen elk moment afgebroken worden. Al jarenlang voert Daoud, één van de broers uit de familie, vreedzaam protest hiertegen. Ze hebben papieren om te bewijzen dat het land van hen is en proberen via de rechtbank hun gelijk te krijgen. Dit proces is al jaren aan de gang, maar er zit weinig vooruitgang in en het is de vraag of Daoud ooit in het gelijk wordt gesteld. Hij vertelt dat er pas een vrouw uit een van de nederzettingen langskwam. Ze woonde daar al jaren, maar had geen idee dat Daoud en zijn familie op de heuvel ernaast leefden, zonder water en elektriciteit. Ondanks alle tegenslagen blijft deze familie positief. Ze verzamelen hun regenwater in grote bassins onder de grond en hebben licht en internet door zonnecellen. Ze organiseren kinderkampen om de jeugd te stimuleren in zichzelf te geloven en vreedzaam actie te voeren om een leven op te kunnen bouwen in deze tijden.

Dezelfde basisbehoeften Dat er oorlog is in Israël is bekend, soms is het zelfs geen nieuws meer. Dat betekent ook dat veel mensen nooit het menselijke gezicht achter het conflict zien. De basisbehoeften zijn aan beide kanten hetzelfde: een stuk land om te leven, waar je een gezin kunt opbouwen en waar je vredig en veilig kunt wonen. Helaas is dat nu aan beide kanten van de grens niet het geval. Israëli’s voelen zich onveilig en zijn bang voor aanslagen. Palestijnen voelen zich onveilig en krijgen geen stukje land om op te leven. Daarom is het niet de vraag om te kiezen tussen Israël of Palestina, maar tussen de mensen die vrede willen en degenen die dat niet willen. We hopen dat zij snel de stenen vinden waarmee ze aan vrede kunnen bouwen. Harmke Bons en Tamara van der Sar Harmke Bons is masterstudent Conflicts, Territories and Identities aan de Radboud Universiteit Nijmegen en Tamara van der Sar is student geowetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Tamara koos de beeldvorming over Israël en de Palestijnse gebieden onder de tien deelnemers aan de reis van Holy Switch als onderwerp voor haar bachelorthesis.

Het Israëlische leger heeft de weg versperd met rotsblokken.

Het stuk land dat de ‘Tent of Nations’ heet.

Holy Switch De reis waaraan Harmke en Tamara deelnamen werd georganiseerd door Togetthere (het internationaal jongerenprogramma van Kerk in Actie en ICCO) en door JOP, de jongerenorganisatie van de Protestantse Kerk, in het kader van Holy Switch. Holy Switch is een gezamenlijk project van Kerk en Israël en Kerk in Actie en heeft als doel om jongeren meer te betrekken bij de thema’s rond Israël en de Palestijnen. Bewustwording van Nederlandse jongeren op dit gebied was een direct gevolg van de synodale bespreking van de IP-nota (april 2008). Zie www.holyswitch.nl

Diversiteit in Jeruzalem.


| september 2013

9

Ga en Leer

De opvolging van Mozes ‘Zo vader, zo zoon’, mag een bekend spreekwoord zijn, maar in de Bijbel gaat het niet op. Waarom is de Bijbel zo kritisch over erfopvolging?

B

ij de opvolging van Mozes verwacht je dat een van zijn zoons zijn plaats inneemt. Nee dus. Jozua, zijn persoonlijke assistent, is zijn opvolger (Numeri 27:12-23). Niet Gersjom, zijn oudste zoon, niet Eliëzer, zijn jongste zoon. Ook niet iemand uit de familie, zelfs niet Pinechas, de moedige kleinzoon van Aäron (Numeri 25:1-15). Is hieruit een les te trekken?

Op de drempel Laten we eens naar de context van het verhaal kijken. Israël staat op de drempel van Kanaän. Het land moet onder de twaalf stammen verdeeld worden. Een ingewikkelde klus, waarbij uiteraard kwesties meespelen waarover nog geen jurisprudentie is. Wat te doen met de verdeling van het erfdeel van een vader met alleen dochters? De Bijbel noemt hun namen: Machla, Noa, Chogla, Milka en Tirtsa. De naam Noa is in Israël nog steeds geliefd! Mozes weet het ook niet zo goed, maar uiteindelijk komt men eruit en erven de meisjes van hun vader een stuk grond (Numeri 27:1-11).

Op hol geslagen gedachten Volgens de traditie slaan de gedachten van Mozes dan op hol. Hij is helemaal in de sfeer van erfenissen en verdeling van stukken grond gekomen. Zou God misschien op zijn besluit kunnen terugkomen dat Mozes het land niet mag binnengaan? Dan zou hij het wellicht ook mogen verdelen! En als hij dan toch het karwei niet mag afmaken, wie is dan zijn opvolger? Een van zijn zonen misschien, of iemand anders uit zijn familie? God schenkt meteen klare wijn. Hij ziet het eigenmachtig optreden van Mozes en Aäron bij Meribat-Kades niet door de vingers. Er is geen sprake van dat Mozes aan het hoofd van zijn volk Kanaän mag binnentrekken.

Waarom Jozua? Mozes komt dan zelf met een profielschets voor zijn opvolger. Het moet een herder zijn met een hart voor de schapen. Wie zal God, ‘die de geesten van alle mensen kent’, over het volk aanstellen? Prompt komt Gods reactie. ‘Neem Jozua, zoon van Nun, een man waar geest in zit en leg je hand op hem’ (Numeri 27:18). Waarom Jozua? Waarom niet een van de zonen van Mozes of Pinechas? De zonen van Mozes worden niet genoemd. Ze zijn voor het leiderschap over het volk blijkbaar even ongeschikt als de zonen van Eli (1 Samuël 2:12-17) en de zonen van Samuël (1 Samuël 8:1-5). Er is geen gen dat de ontvankelijkheid voor de Tora automatisch van vader op zoon overdraagt. Pinechas is een apart geval. Even heetgebakerd als Mozes die geen onrecht kon zien (Exodus 2:11-15), greep Pinechas in bij een seksschandaal dat Israël noodlottig leek te worden, maar hij speelde daarbij voor eigen rechter. God keurde zijn daad niet af, maar gaf bij de opvolging van Mozes toch de voorkeur aan een ‘rustiger’ type.

Ieder naar zijn aard verdragen De opvolger van Mozes dient iemand te zijn met geestkracht. Mensen verschillen, Jozua wordt leider van 600.000 mensen, wier geest hij zal moeten begrijpen. Er zijn mensen met korte lontjes, er zijn zeurpieten, het gaat erom dat je als leider wijs, inlevend, vanuit respect voor God, iedereen kunt verdragen. De echte leider is geen fanaat. Hij staat open voor alle standpunten, zonder een watje te worden die de confrontatie met iedereen uit de weg gaat. Grafmonument van Mozes op de berg Nebo. • Beeld: Cees van Pelt/Amicitia Reizen

10


| september 2013

column

Berend Botje ging uit varen...

Hand en handen Mozes’ grootheid blijkt nu bij de opvolgingsceremonie. Hij heeft blijkbaar zelf niet aan Jozua gedacht, maar bij de overdracht ‘legde hij zijn handen op hem’ (Numeri 27:23). Meervoud, beide handen, terwijl Gods opdracht luidde: ‘leg je hand op hem’ (Numeri 27:18). Enkelvoud, één hand. Het gebaar tekent de geestelijke groei van Mozes. Volgens een oud verhaal heeft Jozua Mozes jarenlang gediend als zijn persoonlijke assistent. Vroeg op, laat thuis, altijd in de weer om alles klaar te zetten in het lokaal waar Mozes onderricht gaf in de Tora. En passant heeft Jozua in dit leerhuis heel wat opgestoken. Dat maakte hem geschikt om Mozes op te volgen. Toen dat kwartje bij Mozes was gevallen, kon hij afscheid nemen van zijn volk. In stijl, met een ruim hart. Kees Schakel

Lezersreactie Lezersreacties zijn welkom. Met ingang van het decembernummer plaatst de redactie echter alleen nog reacties van maximaal 100 woorden.

Geen naamswijziging In het vorige nummer stelt Adri van der Wal voor om de naam ’Kerk en Israël’ te wijzigen in ‘Kerk en Jodendom’. Al eerder zijn deze geluiden gehoord. Zoals soms ook klinkt dat we die onopgeefbare verbondenheid maar uit de Kerkorde moeten schrappen. Maar de kerkordetekst vraagt hoe je gestálte geeft aan de onopgeefbare verbondenheid. De verbondenheid zelf staat niet ter discussie, net zomin als het bestaan van de staat Israël. Land, volk, Tora... voor een Jood is dat allemaal met elkaar verbonden, niet los te denken. Het probleem zit in onze eigen manier van kijken en luisteren. Wat bedoelen we als we ‘Israël’ zeggen? Anne Frank schreef in haar dagboek: ’... als een christen iets doet moet hij dat zelf verantwoorden. Wat een Jood doet, slaat op alle Joden terug...’ Zo valt tot op vandaag de politiek van Israël terug op elke Jood, ook hier in Zeeland, en klinkt het na weer een krantenbericht: ’Wat zijn jullie eigenlijk aan het doen daar?’ We lezen in de kerk Joodse boeken. We hebben een Joodse voorganger. We vieren de feesten die doordesemd zijn van Joodse traditie, van land, volk, Tora. Tijd voor bezinning. Tijd om in te zien dat je kritiek mag hebben op politieke beslissingen. Israël, een land waar je naar toe kunt gaan, of juist van weg kunt blijven omdat je het met de politiek niet eens bent... Maar wij zullen ons als kerk, als navolgers van Jezus, nooit kúnnen losmaken van zijn Joodse achtergrond. We zouden ons van hemzélf verwijderen. Kerk en Israël, met alle bezwaren die aan die naam kleven, de spagaat waarin je terechtkomt wanneer je een brug probeert te bouwen, Kerk en Israël moet maar zo blijven heten. Israël, volk, land, Tora, het is niet los te denken, niet voor Joden, niet voor ons.

H

et was ruim tweehonderdzestig kilometer rijden. Ik reed om zes uur ’s avonds weg en kwam om half één ’s nachts weer thuis. Ik vond het gênant om voor het bijwonen van één vergadering zoveel kilometers te maken, maar op de terugweg had ik er toch een goed gevoel over. Ik reed die avond naar de synagoge van Zuidlaren, waar een uitzonderlijke vergadering plaatsvond van de twee Provinciale Kerk en Israël-werkgroepen uit Groningen/Drenthe én Overijssel/Flevoland. De laatste werkgroep vertegenwoordigde ik als voorzitter. Niet alleen vanwege de vergadering, maar ook vanwege het gebouw werd het een bijzondere avond. Na 83 jaar was de synagoge van Zuidlaren in december 2007 weer als zodanig in gebruik genomen door de Progressief Joodse Gemeente Noord Nederland. Als plaatselijk predikant was Geert Hovingh intensief bij de restauratie betrokken geweest. Drie jaar geleden ging hij met emeritaat; kort daarna werd hem gevraagd of hij voorzitter wilde worden van de Provinciale Kerk en Israël-werkgroep in Groningen/Drenthe1.

Op de heenweg naar Zuidlaren vertwijfelde ik door de vele kilometers die ik ervoor rijden moest. Maar toen die avond duidelijk werd dat we in het noordoosten van Nederland voortaan samen de schouders onder het werk zullen zetten, reed ik fluitend terug naar huis. Als vrucht van onze samenwerking hebt u inmiddels de handreiking voor de Israëlzondag 2013 ontvangen met als titel ‘Het hoofd boven water’. Wij zijn er tevreden mee. U ook, hopen we! Waarom vind ik dit stukje kerkenwerk belangrijk? Omdat de Bijbel een Joods boek is en als zodanig verder verteld wil worden. Waar de Joodse geuren en kleuren uit de verhalen worden ‘weggezuiverd’, houden we een macabere leerstelligheid over, met alle gevolgen van dien. Daarom vind ik dat de Protestantse Kerk haar Joodse oorspronkelijkheid koesteren moet. Sterker nog, dáár ga ik voor, zelfs op één avond, heen en terug naar... Zuidlaren. Reinier Gosker Meer informatie: www.kerkenisraelgroningendrenthe.nl

Heleen Pasma, voorganger PKN Zeeland en vrijwilliger in de synagoge van Middelburg

1 Hierover verscheen een artikel in het juninummer van 2012.


| september 2013

11

Volgend jaar Volgend jaar zullen we op het balkon zitten en de trekvogels tellen kinderen op vakantie zullen krijgertje spelen tussen het huis en de velden Je zult nog zien, je zult nog zien hoe goed het zal zijn volgend, volgend jaar Tekst: Ehoed Manor (Israëlisch dichter, 1941-2005) Uit: ‘Sidur Ha’Chidush’ van Beit Ha’Chidush / Huis van Vernieuwing, Amsterdam 2007 Beeld: Hula-vlakte, Noord-Israël

12


| september 2013

Synagogen in nederland

Een echo uit de synagoge

Deventer D

e nieuwste Joodse gemeente van Nederland, die van Deventer, is ruim drie jaar oud. Beth Shoshanna, ‘Huis van de Roos’, telt inmiddels zo’n veertig personen. Ze komen geregeld samen voor diensten in de grote synagoge aan de Golstraat 23, de oude sjoel van de Joodse gemeente in Deventer.

Schriftlezingen op Sabbat en feesten treurdagen in de synagoge

Omdat na de oorlog de Joodse gemeente te klein was geworden, werd de sjoel in 1951 verkocht aan de Christelijke Gereformeerde Kerk. Die houdt er geen diensten meer, maar is nog wel eigenaar. Per dienst huurt Beth Shoshanna de sjoel van haar.

SEPTEMBER 2013 (vervolg)

Beth Shoshanna heeft geen expliciete denominatie; de liberale en orthodoxe sidoer (het gebedenboek) worden bijvoorbeeld naast elkaar gebruikt.

19 september Soekot - Loofhuttenfeest eerste dag. Leviticus 22:26 - 23:44; Numeri 29:12-16; Zacharia 14:1-21

Beth Shoshanna wil graag open naar de omringende samenleving zijn. Zo werd in november 2011 een sefer torah (Torarol) die geleend was van een Joodse gemeente in Zürich feestelijk ingewijd, onder belangstelling van heel religieus en seculier Deventer. Overigens spaart Beth Shoshanna voor een eigen Torarol, giften zijn zeer welkom! Afgelopen december vond de eerste openbare chanoekaviering plaats op het balkon van De Waag. Daarbij hield burgemeester Andries Heidema een toespraak en hij stak de eerste kaars van de menora aan. De synagoge zou aangekocht worden door de gemeente Deventer, maar dit is helaas definitief afgeketst. Beth Shoshanna hoopt natuurlijk dat het gebouw als synagoge behouden blijft en dat essentiële onderdelen van het interieur weer in ere hersteld worden. Lezers van dit blad worden opgeroepen om mee te denken over het behoud en de restauratie van het gebouw, en over het verkrijgen van een eigen Torarol voor Beth Shoshanna.

14 september Jom Kipoer - Grote Verzoendag. Leviticus 16:1-34; Numeri 29:7-11; Jesaja 57:14 - 58:14 (ochtend); Leviticus 18:1-30 (middag); Jona; Micha 7:18-20

20 september Soekot - Loofhuttenfeest tweede dag. Leviticus 22:26 - 23:44; Numeri 29:12-16; 1 Koningen 8:2-21 21 september Sabbat tijdens Soekot. Exodus 33:12 - 34:26; Numeri 29:17-22; Ezechiël 38:18 - 39:16 26 september Sjemini Atseret achtste dag - Slotfeest. Deuteronomium 14:22 - 16:17; Numeri 29:35 - 30:1; 1 Koningen 8:54-66 27 september Simchat Tora - Vreugde der Wet. Deuteronomium 33:1 - 34:12; Genesis 1:1 - 2:3; Numeri 29:35 - 30:1; Jozua 1:1-18 28 september Beresjiet - In het begin. Genesis 1:1 - 6:8; Jesaja 42:5 - 43:10

oktober 2013

Tom A. Fürstenberg Tom A. Fürstenberg is oprichter en voorzitter van Stichting Joods Apeldoorn en chazan (voorzanger) in Deventer. Meer informatie: www.bethshoshanna.nl, e-mail: [email protected]

5 oktober Noach - Noach. Genesis 6:9 - 11:32; Numeri 28:9-15; Jesaja 66:1-24 12 oktober Lech Lecha - Ga jij. Genesis 12:1 - 17:27; Jesaja 40:27 - 41:16 19 oktober Wajera - En Hij verscheen. Genesis 18:1 - 22:24; 2 Koningen 4:1-37 26 oktober Chajee Sara - De leeftijd van Sara. Genesis 23:1 - 25:18; 1 Koningen 1:1-31

november 2013

2 november Toledot Jitschak - De geslachten van Jitschak. Genesis 25:19 - 28:9; 1 Samuël 20:18-42 9 november Wajetsee - En hij vertrok. Genesis 28:10 - 32:3; Hosea 11:7 - 13:5 16 november Wajisjlach - En hij zond. Genesis 32:4 - 36:43; Obadja 1:1-21 23 november Wajeesjev - En hij zette zich. Genesis 37:1 - 40:23; Amos 2:6 - 3:8 • Deventer synagoge.

14


| september 2013

Zie verder pagina 20

jaarthema

Mens, waar ben jij? – Over de mens als antwoordgever

De redactie licht het nieuwe jaarthema toe We ontvingen het afgelopen jaar veel positieve reacties op de nieuwe lay-out van ons blad. Het nieuwe bestaat uit minder letters, dus meer rust en ruimte. Wij ontdekten dat niet alleen onze scribenten het blad maken. Ook de lezer doet dat!

H

et is de kunst om beiden tot hun recht te laten komen. We spoorden onze scribenten aan om korter en puntiger te formuleren. De lezer werd erdoor uitgedaagd om de aangeboden bijdragen niet achter elkaar weg te kauwen, maar ze één voor één te proeven. Ook de foto's deden hun werk. Zo hoopten we vorm en inhoud van ons blad te verbeteren. En jawel, ons loon bestond uit complimenten en enthousiaste lezersreacties. Wat wil je als redactie nog meer?

Kunnen we samen de verwoesting van de schepping een halt toeroepen? Om op die laatste vraag in te gaan: ondanks het feit dat we een kwartaalblad zijn, streven we ernaar de actualiteit op de voet te volgen. Niet door breaking news te bieden, maar door het nieuws van commentaar te voorzien, nádat het stof is neergedaald.

en regenwouden verdwijnen. En daarvoor is de mens verantwoordelijk! Met het oog op de milieuproblematiek vragen we ons af hoe Joden, christenen en moslims vanuit hun geloof naar deze vragen kijken. Zijn er verschillende invalshoeken? Kunnen we iets van elkaar leren? Is het mogelijk om onze zorgen met elkaar te delen, zodat we méér dan voorheen gezamenlijk optrekken om de verwoesting van de schepping een halt toe te roepen? Dat klinkt pathetisch. Toch spelen milieuvragen in het dagelijkse leven een rol. Kunnen de noachitische geboden ons erbij helpen? Of het vasten van de moslims, de ramadan? Hoe geven christenen op verantwoorde wijze gestalte aan het leven op aarde?

én met alle levende wezens (3) die bij hem zijn (Genesis 9:9-10). Dit bracht ons tot vier subthema's:

1 2 3 4

erantwoordelijkheid voor wie V met ons leven erantwoordelijkheid voor wie V na ons leven Verantwoordelijkheid voor dieren erantwoordelijkheid voor het V land en de aarde

Net als in voorgaande jaren proberen we van het thema in ieder nummer een drieluik te maken, dat bestaat uit een Joodse bijdrage waarop van christelijke en islamitische zijde gereageerd wordt. Dat vraagt van de twee laatste scribenten bereidheid om op hun gesprekspartner in te gaan. Terwijl van de eerste verlangd wordt dat hij het gesprek met de laatste twee zoekt. Dit keer door omstandigheden pas een drieluik vanaf het volgende (december)nummer.

Moltmann Ten behoeve van de helderheid maakten we een indeling in vieren. We lieten ons op weg helpen door Jürgen Moltmann. Deze Duitse theoloog herinnert eraan dat niet de mens of de natuur het middelpunt van de wereld vormt, maar God! De mens en alle andere natuurlijke wezens verhouden zich tot God als schepsel. De één naar Gods beeld, de ander naar zijn aard. Deze gelijkwaardigheid komt tot uitdrukking in het verbond dat God sluit met Noach (1), met zijn nakomelingen (2)

Reinier Gosker

Zo komen onze interviews, verslagen en vaste rubrieken tot stand. Ook de jaarthema's getuigen van deze werkwijze. In de voorbije jaren hadden we als thema's: Onopgeefbaar verbonden? – Compassie – Diaspora – Leven als minderheid – De noachitische geboden – Paulus – Antisemitisme. Voor de vijftiende jaargang van ons blad voegen we eraan toe: Verantwoordelijkheid – 'Mens, waar ben jij?’

Milieuvragen Een van de brandende vragen van onze tijd luidt: Mens, waar ben jij mee bezig? De zeeën vervuilen, de vissen sterven, de lucht is verontreinigd, de akkers zijn vergiftigd, diersoorten sterven uit De zeeën vervuilen. • Beeld: Shutterstock.com


| september 2013

15

jaarthema


Beresjiet 3:9 Rabbijn Albert Ringer opent de serie artikelen over het nieuwe jaarthema. Daarna volgt een bijdrage van ds. Sjirk van der Zee op pagina 18.

E

r was eens een koning, schrijft de midrasj, die een mooie tuin had met allerlei bomen. De bomen droegen vrucht en de koning wilde de vruchten van de bomen als eerstelingen naar de tempel brengen. In de tussentijd moesten de vruchten echter worden bewaakt en de koning meende dat als hij dat aan een gewone onderdaan zou opdragen, deze zeker van de vruchten zou stelen. Wat deed de koning? Hij liet de tuin bewaken door een persoon die zijn benen niet kon gebruiken en een blinde. Wanneer de invalide een indringer zag, sloeg hij alarm en ging de blinde naar de poort van de tuin om de indringer weg te jagen. Op een dag zei de invalide tegen de blinde: ‘Er liggen heerlijke vruchten.’ De blinde antwoordde: ‘Pak ze dan!’ Waarop de invalide zei: ’Ik wou dat ik dat kon; kun jij ze niet pakken?’ Zei de blinde: ’Ik weet niet waar ze zijn.’ Hierop hees de lamme zich op de schouders van de blinde, samen stalen ze de vruchten, aten die op en gingen weer naar hun plaatsen. Na verloop van tijd kwam de koning naar de tuin, zocht de vruchten, maar vond ze niet. Hij vroeg de lamme ernaar, maar die vroeg: ‘Denkt u echt dat ik ze had kunnen pakken?’ De blinde zei: ’Maar ik weet niet eens waar ze waren.’ De koning, ook niet dom, plaatste de lamme op de schouders van de blinde en berechtte hen samen als één lichaam. Aldus doet ook God. Wanneer de ziel van de mens na zijn dood voor het Hemelse Gerecht verschijnt, wordt hem gevraagd naar zijn zonden. De ziel zou dan kunnen zeggen: ’Maar ik heb helemaal niet gezondigd, het komt door het lijf. Sinds ik vrij ben van mijn materiële bestaan ben ik zo zuiver als een vogel in de lucht.’ En als je het lichaam vraagt waarom het gezondigd heeft, antwoordt het: ’Maar ik ben niet schuldig aan deze zonde! De geest heeft mij daartoe aangezet, sinds ik daarvan ben bevrijd, ben ik zo onschuldig als een steen die op de grond ligt.’ De mens heeft zijn verantwoordelijkheid voor zijn daden te dragen. Je excuseren door te wijzen op je tijdelijke, lichamelijke zwakte geeft geen pas. Lichaam en geest zijn in deze midrasj één geheel en worden samen verantwoordelijk gesteld voor alle daden. De midrasj vertelt verder dat lichaam en geest weer met elkaar verbonden worden na de opstanding uit de dood aan het einde der tijden en dan samen berecht worden. De hereniging van lichaam en geest in de eindtijd is in deze midrasj dus geen groot goed, maar een voorstadium van het laatste oordeel. Het gaat erom de mens zijn verantwoordelijkheid te laten nemen die hij eerder ontliep.

16


| september 2013

Adam en Chava hadden er goed aan gedaan samen verantwoordelijkheid te nemen voor hun daden. • Beeld: Michelangelo, Wikipedia

Tuin van Eden Deze midrasj, die in Wajikra (Leviticus) Raba 4:5 geciteerd wordt in de naam van Rabbi Jisjma’el, is natuurlijk een spel met het verhaal van de Tuin van Eden zoals we dit kennen uit Beresjiet (Genesis) 2 en 3. Deze constatering voegt extra dimensies toe aan de interpretatie van de tekst. Op de eerste plaats worden man en vrouw hier het lichaam en de geest van de mens. Niet hiërarchisch, maar als partners. In positieve zin, voor de taak waartoe beiden in de tuin zijn geplaatst, maar ook bij de daad van diefstal die niet door de een afzonderlijk van de ander gedaan kon worden. Het samengaan van twee mensen perfectioneert hen. In het traditionele wereldbeeld heeft persoonlijke autonomie maar een beperkte betekenis. Wij zijn als individuele mens aansprakelijk voor wat wij doen, maar onze daden hebben altijd consequenties voor de ander. Juist daarom hebben we wederzijdse aansprakelijkheid.

‘sand box’ Ik kom in de moderne softwarewereld een begrip tegen, sand box geheten. Een app op een iPhone draait in een virtuele zandbak, om op die manier de onderlinge beïnvloeding van de apps die naast elkaar draaien kleiner te maken. Als één app kwaad wil, of gewoon per ongeluk ‘ontploft’, zullen de schokgolven gedempt worden door het zand. Andere applicaties hebben daar geen last van. In onze dagen is de wereld van de apps misschien wel de metafoor voor ons ideale bestaan. Als wij allemaal in een sand box leven, hebben onze eigen daden

jaarthema

zoals het publiceren van een eindexamen Frans waardoor veel scholieren gedupeerd werden. Of denk aan grote zaken, zoals de vervuiling van het milieu, waardoor het leven op aarde uiteindelijk bedreigd kan worden.

Borg staan voor de ander

Wij zitten allemaal op elkaars schouders en zijn daarom wederzijds aansprakelijk voor elkaars daden alleen maar consequenties voor onszelf. Als wij het goed doen, moet het ons goed gaan. Als wij het slecht doen, worden wij zelf daarvoor gestraft.

Metafoor van een bootje De metafoor die in een midrasj wordt gebruikt en die wordt geciteerd in de context van de vorige, is niet de zandbak, maar een bootje. De wereld is als een aantal mannen aan boord van een boot. Een van de mannen haalt een boor te voorschijn en begint een gat te boren onder zijn zitting. Wanneer een ander hem probeert te stoppen, zegt hij: ’Wat gaat het je aan wat ik doe? Ik ben alleen maar een gat aan het boren onder mijn zitting.’ Waarop de ander zegt: ’Het water dat binnenstroomt, zal ons allemaal doen verdrinken.’ Natuurlijk zijn wij aansprakelijk voor onze eigen handelingen. Uitvluchten hebben geen zin, zeker niet onder het Goddelijke oog, maar omdat wij allemaal ‘in hetzelfde schuitje’ zitten betreft wat wij doen ook de ander. Het is niet moeilijk om daar moderne invulling voor te vinden. Denk aan ‘kleine’ zaken,

Wanneer Tora ons oproept om onze verantwoordelijkheid te nemen ten opzichte van onze medemens, zoals in Wajikra (Leviticus) 19:17 – ’Wees niet haatdragend voor je medemens, maar wijs je naaste terecht, zodat je hem niet met zonde belaadt’ –, doe je dat niet alleen om de ander te behoeden voor de zonde. Als dat je uitgangspunt is, stel je jezelf boven je medemens. Alsof de ander zondig is, jij niet. De noodzaak om de ander terecht te wijzen, komt juist voort uit het bewustzijn dat de ander je naaste is en dat er gemeenschappelijk belang is. Je wijst de ander terecht, omdat de gevolgen van de daden van de ander ook de wereld kan treffen waarin jij wil leven. Het geroddel van een collega verpest de werksfeer en haalt de productietijd naar beneden. Slordigheden van een arts in het ziekenhuis waarin je werkt, kunnen jou je baan kosten. In de Talmoed vinden wij ’Kol Jisrael Arevim ze la-ze’: heel Israël staat borg, de één voor de ander. De daden van de één hebben consequenties voor de ander; wij dienen elkaar daarom te corrigeren. Als wij dat niet doen, zijn wij mede-aansprakelijk voor de uitkomst. De midrasj die ik aan het begin van dit artikel aanhaalde, is ook te lezen als een uitleg over de gemeenschappelijke aansprakelijkheid van ieder mens voor zijn naaste. Niet alleen zijn wij als mens een eenheid, niet alleen zijn Adam en Chava te zien als het eerste ‘koppel’ en zouden ze er goed aan gedaan hebben samen verantwoordelijkheid te nemen voor hun daden. Wij, afkomstig van Adam en Chava, zijn samen verantwoordelijk voor de eerstelingen in de tuin. Het is daarbij niet belangrijk wie in een bepaalde situatie het blinde lichaam is en wie de verlamde geest. Wij zitten allemaal op elkaars schouders en zijn daarom wederzijds aansprakelijk voor elkaars daden. Mens, waar ben jij? Het is toch eigenlijk niet goed voorstelbaar dat God niet weet waar hij Adam en Chava moet vinden. Er wordt wel gezegd dat de echte zonde van de mens in het paradijs niet bestond uit het eten van de vrucht van de boom, maar uit het onvermogen om de verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen daden en voor de daden van de ander. ’Ajeka’ zou je kunnen vertalen als ’Hoe ben je?’ Zonet was je nog zo groot als de hele wereld, maar nu verstop je je bij de boom in de tuin. De opstandigheid van de mens haalt hem naar beneden. Of misschien moet je Ajeka anders lezen. Het woord wordt gespeld met dezelfde letters als het eerste woord van het boek Klaagliederen. Het is niet ‘Mens, waar ben jij?’, maar een klacht-uitroep van God zelf: ’Ach, arme mens, daar zit je nou’ (Beresjiet Raba 19:8-9).

Albert Ringer Albert Ringer is rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente Rotterdam. Hij is tevens krijgsmachtrabbijn en sinds 2012 ook rabbijn van de LJG-Twente.


| september 2013

17

jaarthema


En God zag dat het goed was De bijbelse woorden over de genesis van hemel en aarde zijn geen woorden van voorlichting, maar woorden van waardering. De geschiedenis van de schepping is niet een beschrijving van de wijze waarop de wereld ontstond, maar een lied over de heerlijkheid van het ontstaan van de wereld. ’En God zag dat het goed was’ (Genesis 1:25). Dit is de uitdaging: wat God gezien heeft in overeenstemming te brengen met onze waardering1.

O

ver waardering gesproken. De schilder Marc Chagall bracht die in beeld, zo kleurrijk, zo beeldend en zo verrassend dat je plotseling beseft waar het om begonnen is. Kijk maar eens goed. De bode brengt de mens, die nog passief in zijn armen ligt. Hij komt vanuit de heerlijkheid Gods, de goudgele vleugel vertelt het ons, maar hij kijkt naar achteren. Aarzelt hij? Is het dezelfde aarzeling waarvan ons de verhalen vertellen? Is het niet een te groot risico de mens als partner en bondgenoot op de aarde te verwelkomen? Want de aarde loopt gevaar. De chaos dreigt voortdurend. Zie de grote vis linksboven. Is het de Leviathan, het oermonster, dat steeds weer de schepping en de mensheid bedreigt? Wonderlijk: hij steekt een kleine hand (geen vin dus) uit naar de Tien Woorden van de Tora, waarvoor Mozes al komt aangevlogen. Weet hij het, dat deze Tien Woorden hem zullen oordelen? En weet de mens het dat hij als partner van de Eeuwige met de Tora zijn weg zal hebben te gaan?

Keus Straks zullen we het eerste Woord aan de mens gericht horen. Het is een bevel: niet eten van de boom van kennis van goed en kwaad. Het gaat dus om de keus waarvoor ook wij telkens weer gesteld worden. Is daarom de slang al op dit eerste schilderij te zien? Hij ondersteunt de mens. Straks zal hij de vraag stellen en zo het bewustzijn van de mens activeren. En de gekruisigde? Voor Chagall dé representant van het Joodse lijden. De martelaar bij uitstek. Omdat de mens niet besefte wat zijn taak en roeping was en is.

Gods droom Wie is de mens? Een wezen in barensnood van Gods dromen en plannen, van Gods droom van een verloste wereld, van een verzoening tussen hemel en aarde, van een mensheid die waarlijk Zijn beelddrager is, die Zijn wijsheid,

Marc Chagall: ‘Création de ‘l’homme’ (1956-’58), c/o Pictoright Amsterdam 2013.

gerechtigheid en mededogen weerspiegelt. Het is Gods droom om niet alleen te zijn, om de mensheid te hebben als bondgenoot in het drama van de voortgaande schepping. Door wat wij ook doen, door welke daad die wij verrichten, bevorderen of belemmeren wij het drama van de verlossing; wij verzwakken óf versterken de macht van de boze2.

1 A.J. Heschel: ‘Wie is de mens?’ Uitgeverij Ten Have, Baarn 1992, p. 129. 2 idem, p. 132.

18


| september 2013

Sjirk van der Zee Sjirk van der Zee is emeritus predikant in de Protestantse Kerk, oud-voorzitter van de Hervormde Raad voor Kerk en Israël en uitgever van boeken geschreven door Elie Wiesel.

Te doen onderweg

Volgende uitgave: december 2013 Activiteiten vóór 23 september opgeven bij de redactie. E-mail: [email protected] Vermeld tevens datum, plaats en telefoonnummer.

Activiteiten waaraan lezers kunnen deelnemen. Voor meer informatie zie de website: www.pkn.nl/kerkenisrael

In de provincie friesland

In de provincie utrecht

In de provincie zuid-Holland

sneek.

Amersfoort.

Den Haag.

Zuiderkerk, Rienck Bockemakade 7. Commissie Kerk en Israël Protestantse Gemeente Sneek. 1-10 Vilde Katshke. Joodse feestverhalen en muziek. Pesach, Poerim en Chanoeka. 5-11 Ds. A.D. Goijert: ‘Messiasbelijdende Joden’. 3-12 Hans en Maaike Lok: ‘Neve Shalom’. Inlichtingen: (0515) 41 71 22.

Studiedag platform Appèl Kerk en Israël over ‘Machlóket’: De Kracht van het Meningsverschil. 14-10 Rabbijn Lody van de Kamp (foto boven) en prof.dr. Erik Borgman (foto onder). Inlichtingen: www.appelkerkenisrael.nl of (073) 657 91 41.

Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154. Genootschap Nederland Israël. 13-11 Drs. R.H. Hoff: ‘De Arabische opstanden en haar gevolgen’. 19-9 Dr. J.K. Abbes: ‘De Verlichtingsfilosofie van Moses Mendelssohn’. Inlichtingen: (070) 385 86 11 of (015) 213 62 90.

In de provincie drenthe

Hendrik-Ido-Ambacht. De Ark, Olijfgaarde 12. 7-11 Dr. M.C. Mulder: ’Het gebed in de Joodse traditie’. Inlichtingen: (078) 681 65 01.

Zuidlaren. Synagoge, Zuiderstraat 1. Werkgroep Kerk & Israël Groningen/Drenthe. 31-11 Ds. P. van Midden: ‘Hebreeuws is overal’. Inlichtingen: (0521) 59 06 63.

Oud-Beijerland. De Open Hof, W. van Vlietstraat 2a. Commisie Kerk en Israël Protestantse Gemeente. 21-11 Dr. G.H. Cohen Stuart: ’Chanoeka’. Inlichtingen: (0186) 61 44 79.

In de provincie Gelderland Arnhem. Het Arnhemse Leerhuis. Wijkcentrum De Bakermat (benedenruimte van Diaconessenkerk), G.A. van Nispenlaan 139. 7, 21 en 28-10, 18-11, 2 en 16-12 Rabbijn T. Marx: ‘In de voetstappen van de Synagoge: Parasja van de week’. Inlichtingen: (0318) 63 06 86.

Wassenaar.

Oosterbeek. Vredebergkerk. Leerhuis Oosterbeek. ‘Leiderschap in het geding. Leiderschap en bestuur vanuit perspectief: de boeken van Samuël’. 8-10 Prof.dr. C.J. den Heyer 22-10 Alex van Heusden. 12-11 Prof. dr. A. Wessels. 26-11 Dr. M. Dijkstra. 10-12 Drs. R. Cassuto. Inlichtingen (026) 333 57 70.

In de provincie Overijssel en Flevoland

Houten. Opstandingskerk, Het Kant 1. 3-10 Dr. Henk Vreekamp: ’Houten als buitenwijk van Jeruzalem’. 1-11 Rabbijn Marianne van Praag ‘Met 613 geen verboden durf ik te beweren dat het Jodendom geen dogmatische godsdienst is’. Inlichtingen: (030) 637 72 66.

In de provincie Noord-Holland

Haaksbergen.

Hoofddorp.

Synagoge LJG Twente, Ruisschenborgh 1, Haaksbergen. Provinciale Kerk en Israëlcommissie Overijssel/Flevoland. 5-10 Ontmoetingsdag met sjabbatviering in de synagoge, lunch en ‘lernen met Noach’. Max. 30 deelnemers. Inhaaldag op 23-11. Inlichtingen: (0570) 53 01 03 of (0523) 63 83 88.

Marktpleinkerk, Marktplein 96. Leerhuis Haarlemmermeer. 17-10 Prof.dr. J. Dubbink: ‘Joodse en christelijke canon van het Oude Testament’. 28-11 E. Denneboom: ‘Talmoed, Joodse levenswijsheid en discussies verzameld’. Inlichtingen: (023) 563 09 97 of 564 23 23.

Messiaskerk, Zijllaan 57. Oecumenische Commissie Kerk en Israël. 18-9 Film. Messiaskerk, Zijllaan 57 en NPB-gebouw, Lange Kerkdam 46. 30-10, 13-11, 27-11 J. Wesseling: Leerhuis Jozef. 13-11 L. Ridderhof: Dialezing Jozef. Inlichtingen: (070) 511 19 70.

In de provincie Zeeland Middelburg. Nieuwe Kerk, Groenmarkt 12. 23-10 Ds. Sj. van der Zee: A.J. Heschel in Nederlandse vertaling, ‘De Profeten’. Inlichtingen: (0118) 62 70 42.

In de provincie Noord-Brabant Eindhoven. Werkgroep Kerk en Israël Noord-Brabant/ Limburg 8-10, 5-11, 10-12, 14-1, 25-2, 18-3 en 6-5-2014 Leerhuis voor pastores en belangstellenden o.l.v. rabbijn T. Marx. Inlichtingen: [email protected]


| september 2013

19

boekbesprekingen

Verhalen over Adam en Eva

H

adden Adam en Eva een navel? Hadden Adam en Eva seks in het paradijs? Dergelijke vragen kwamen op in de loop van de verteltraditie van de verhalen rond Adam en Eva. ‘Geen scheppingsverhaal is wereldwijd zo bekend als dat van de oervader en -moeder van de mensheid volgens joden, christenen en moslims.’ Met deze zin begint dr. Mineke Schipper, emeritus hoogleraar interculturele literatuurwetenschap, haar boek waarin zij rondleidt in de wereld van verhalen en verbeeldingen rond dit mensenpaar. De verhalen van Genesis 1-4 zijn door Joden, christenen en moslims doorgegeven en over de wereld verspreid. Aan de hand van een reeks

Adolf Hitler ontmaskerd Weer een boek over Hitler? Is elk hoofdstuk uit het leven van deze korporaal uit de Eerste Wereldoorlog die het tot Führer van een wereldrijk schopte, niet al uitentreuren onderzocht? Nee dus. De auteur, een historicus, waagt zich op het pad van de psychiatrie en de rechtspsychologie, en kijkt zo opnieuw naar Hitler. De feiten over zijn jonge jaren blijven overeind. Hitler had geen Joodse voorouders, was wel lange tijd verliefd op een Joods meisje, maar werd pas antisemiet na de Eerste Wereldoorlog. Wie kreeg de schuld van de Duitse nederlaag? Das internationale Finanzjudentum. Vanaf 1920 is Hitler in gedachten uit op een massamoord op de Joden. Eenmaal aan de macht, grijpt hij zijn kans om de Joden te entfernen. Waar kan hij hen lozen? Het boek gaat specifiek in op de vraag of Hitler, die nooit iets opschreef, zelf een te dateren Führerbefehl heeft gegeven om de Europese Joden te vernietigen. Wie in deze analyse geïnteresseerd is, vindt in dit boek veel stof tot nadenken. Kees Schakel Peter den Hertog, ‘Adolf Hitler ontmaskerd. Het bevel tot vernietiging van de Europese joden geanalyseerd’. Uitgeverij Aspekt, Soesterberg 2012. 252 blz. ISBN 978 94 6153 224 4. Prijs: € 19,95.

20


| juni 2013

thema’s uit de verhalen laat zij zien hoe breed de verteltraditie is uitgewaaierd. In negentig illustraties (vele in kleur) laat zij zien hoe kunstenaars deze verhalen hebben verwerkt. Schipper verklaart verschillen uit uiteenlopende religieuze inzichten en uit creativiteit van individuele vertellers en kunstenaars. Voor dit lees- en kijkboek gebruikte de auteur vele bronnen. Die worden achter in het boek verantwoord. Ook de noten bevinden zich achterin. Deze hoeven voor het betoog zelf niet geraadpleegd te worden. Het boek is beschrijvend. Op theologische vraagpunten gaat de auteur niet dieper in. Een literaire vraag aan haar zou zijn of het werkelijk zo is dat de redacteuren van Genesis uit in omloop zijnde versies over de schepping van de mens twee varianten hebben gekozen (p. 19). Mijns inziens zijn de teksten van Genesis 1-2 niet zozeer twee varianten, maar is Genesis 2 aanvullend. Daar wordt verteld hoe God mensen maakte, terwijl in Genesis 1 alleen wordt bezongen dat Hij dat deed. Adri van der Wal M. Schipper, ‘Overal Adam en Eva. De eerste mensen in jodendom, christendom en islam’. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2012. 352 blz. ISBN 978 90 351 3645 8. Prijs: € 19,95.

Vervolg pagina 14

Een echo uit de synagoge 28 november Chanoeka - Inwijdingsfeest eerste dag. Numeri 7:1-17 30 november Mikeets - Aan het einde. Genesis 41:1 - 44:17; Zacharia 2:14-4:7

december 2013

5 december Chanoeka - Inwijdingsfeest achtste dag. Numeri 7:54-8:4 7 december Wajigasj - En hij naderde. Genesis 44:18 - 47:27; Ezechiël 37:15-28 14 december Wajechi - En hij leefde. Genesis 47:28 - 50:26; 1 Koningen 2:1-12 21 december Sjemot - Namen. Exodus 1:1 - 6:1; Jesaja 27:6 - 28:13; 29:22-23 28 december Waëra - Ik ben verschenen. Exodus 6:2 - 9:35; Ezechiël 28;25 - 29:21 Kees Schakel

Zo doen wij Kerk en Israël… op de Noordwest-Veluwe Het wemelt van de Kerk en Israëlgroepen op de Noordwest-Veluwe. Logisch, gezien de bonte lappendeken aan denominaties, vormen van geloven en werken hier.

D

es te trotser zijn we echter dat we tijdens de vergadering van de classis op 14 mei één duidelijk gezamenlijk regionaal samenwerkingsverband van hervormden en gereformeerden konden presenteren: de Classicale Commissie Kerk & Israël Noordwest-Veluwe Classis Harderwijk. Kort gezegd: Kerk & Israël Noordwest-Veluwe (K&I-NwV). Doel: het (blijven) ontwikkelen en uitvoeren van het lokale en regionale Kerk en Israëlwerk ter plekke, en het bijstaan van de Classis Harderwijk in deze. K&I-NwV omvat de gemeenten Uddel, Elspeet, ‘t Harde, Elburg, Doornspijk, Nunspeet, Hierden, Ermelo en Harderwijk. Minimaal eenmaal per jaar belegt zij (een) toerustingsbijeenkomst(en) voor gemeenteleden en vrijwilligers die lokaal actief en/of geïnteresseerd zijn. Vaak kunnen we daarvoor putten uit eigen menskracht. Ook gaan we publicaties en een Nieuwsbrief verzorgen. Vier tot zes maal per jaar komen we voor beleids- en organisatorische aangelegenheden samen. Elke gemeente is door één of twee personen vertegenwoordigd. Er is ook een vertegenwoordiger uit de rooms-katholieke parochie van Harderwijk bij de commissie aangesloten.

Een greep uit de activiteiten Een greep uit de lokale activiteiten van de afgelopen tijd op de Noordwest-Veluwe. • Drs. H. Wilhelm gaf in Harderwijk een serie leerhuisavonden over ‘Verzoening’. • Rond Pasen verzorgde ondergetekende her en der workshops over het thema ‘Proef de Verlossing’. • Ds. S. van der Zee gaf lezingen op locatie. • In Ermelo sprak dr. M.C. Mulder over ‘Leren van Joodse geloofsbeleving’. • In Elburg hield mevrouw J. de Vries een bijbelkring over het Pesachmaal. • Op enkele plekken bidt een groep gemeenteleden regelmatig voor Joden en Palestijnen. • Bij de synagoge in Harderwijk werden in januari de namen van in de Tweede Wereldoorlog vermoorde Joodse medeburgers voorgelezen. • Een aantal gemeenten protesteerde per brief aan de synode tegen de dreigende boycotactie van producten uit Israël. En ga maar door. Activiteiten te over.

De namen van vermoorde Harderwijkse Joden die op deze wand staan, zijn voorgelezen in januari. • Beeld: André Dorst.

Boekpresentatie op 10 oktober Een groot project waarmee de K&I-NwV zich momenteel bezighoudt is de presentatie van de Nederlandse vertaling van het boek ‘De Profeten’ van de grote Joodse denker Abraham Joshua Heschel, op 10 oktober in de synagoge in Apeldoorn. Om het geld dat nodig is voor de vertaling bij elkaar te brengen, geeft K&I-NwV op 17 oktober een sponsorconcert in de Oude Kerk te Ermelo. Dit najaar volgt een toerustingbijeenkomst over de inhoud van het boek voor alle Kerk en Israël-vrijwilligers van de classis Harderwijk en geïnteresseerden. Thema: ‘Vernieuwing door omkeer’. Een thema dat van belang is voor de hele kerk, ook hier op de Noordwest-Veluwe. Beatrice L. Jongkind (voorzitter) Beatrice L. Jongkind is voorzitter van Kerk & Israël Noordwest-Veluwe Het is al mogelijk het boek ’De Profeten’ tegen een voorintekenprijs van € 35,- te bestellen, bij: Louise Katus-Luyendijk, secretariaat Stichting De Profeten NU, [email protected]. De verkoopprijs na de presentatie is € 50,-, Uw donatie is welkom op de rekening van de Stichting De Profeten NU, Nieuwe Laaklaan 6, 3881 MH Putten.


| september 2013

21

In deze rubriek bespreken medewerkers van stichting LEV een aantal minder bekende Joodse feesten.

Feesten met lev

Tien Dagen van Omkeer De Tien Dagen van Omkeer vormen de periode van Rosj Hasjana (Joods Nieuwjaar, dit jaar 4 en 5 september) tot Jom Kipoer (Grote Verzoendag, dit jaar 14 september).

D

e dagen tussen Rosj Hasjana en Jom Kipoer staan altijd een beetje in de schaduw van deze twee hoge feestdagen. Maar ze spelen een cruciale rol. Volgens de Joodse traditie is Rosj Hasjana de dag waarop onze daden worden gewogen. Men gebruikt daarvoor het beeld van een boek. Het ‘boek’ waarin onze daden zijn opgeschreven, wordt op Rosj Hasjana geopend en gelezen. Op Jom Kipoer wordt het ‘boek’ gesloten en verzegeld. Dan liggen onze daden vast, dan is er niets meer te veranderen aan de gevolgen van wat we deden. Tussen Rosj Hasjana en Jom Kipoer is er echter nog tijd en gelegenheid voor omkeer. Om gemaakte fouten zo goed mogelijk te herstellen, om terug te komen op verkeerde beslissingen, om conflicten bij te leggen. Opdat Jom Kipoer niet een einde betekent, maar een nieuw begin. Wanneer wij ons met onze medemensen verzoenen, vindt er op Jom Kipoer ook verzoening plaats tussen God en ons. Maar aan het slot van Jom Kipoer gaan de poorten van de hemel dicht en is het onherroepelijk over. Lijkt het. Want vier dagen na Jom Kipoer begint Soekot (Loofhuttenfeest), en op de

Het ‘boek’ met onze daden wordt op Jom Kipoer gesloten en verzegeld. • Beeld: © Waclaw Bugno | Dreamstime.com

22


| september 2013

zevende dag van Soekot lijkt het ineens weer een beetje Grote Verzoendag. Opnieuw klinkt de sjofar (ramshoorn) als oproep tot omkeer, opnieuw klinken beden om vergeving en verzoening. En het op Jom Kipoer verzegelde ‘boek’ wordt volgens de traditie pas op deze dag bij ons afgeleverd. Het is dus aan het eind van Jom Kipoer niet onherroepelijk over. En dat is evenmin het geval aan het eind van Soekot. Want, benadrukken de rabbijnen, omkeer is altijd mogelijk.

Het is nooit te laat voor omkeer. Omkeer is altijd mogelijk.

Nooit te laat

Makkelijker

Zo vertelt de midrasj het verhaal over de slechte koning Manasse van Juda. ‘Hij deed wat kwaad was in de ogen van de Eeuwige’ door de Baälsdienst en andere vormen van afgoderij weer in te voeren, en zoveel ‘onschuldig bloed te vergieten dat hij Jeruzalem daarmee vulde van het ene einde tot het andere’ (2 Koningen 21). Gedurende een van de vele oorlogen in die tijd wordt hij door de Assyriërs gevangen genomen en in ketenen naar Babel gevoerd (2 Kronieken 33:11). En dan vertelt de midrasj:

Maar waarom is er dan een speciale periode in het jaar voor omkeer? Waarom zijn dan de Tien Dagen van Omkeer ingesteld? Omdat omkeer weliswaar altijd mogelijk is, maar op sommige momenten is het makkelijker dan op andere. Gedurende de Tien Dagen van Omkeer ligt het voor de hand om je rekenschap te geven van wat er is gebeurd, van wat je hebt gedaan en nagelaten. Omdat dat voor iedereen geldt, staan op die dagen ook anderen open voor toenadering. En volgens de traditie is zelfs de Heilige-gezegend-zij-Hij dan het meest benaderbaar. ‘Zoekt de Eeuwige wanneer Hij zich laat vinden, roept Hem aan wanneer Hij dichtbij is’ (Jesaja 55:6). En wanneer is dat? ‘Rabba bar Aboeha zei: Dat is op de tien dagen tussen Rosj Hasjana en Jom Kipoer.’ [bRosj Hasjana 18a]

Toen hij zag in welke grote nood hij was geraakt, hield hij niet op alle afgoden van de wereld aan te roepen. Toen dat niet hielp, zei hij: Ik herinner me dat mijn vader mij dit vers liet lezen: ‘Wanneer je in nood bent […] en omkeert naar de Eeuwige je God en naar zijn stem luistert: waarlijk, de Eeuwige je God is een barmhartige God, Hij zal je niet in de steek laten en je niet vernietigen’ (Deuteronomium 4:30ev). Ik zal hem aanroepen. Als hij mij antwoordt, dan is het goed. En als niet, dan zijn alle godheden gelijk. Daarop sloten de dienstengelen de vensters van de hemel, opdat het gebed van Manasse niet voor het aangezicht van de Heilige-gezegend-zij-Hij zou kunnen komen. Zij zeiden tot de Heilige: Heer der wereld, kan een mens die een afgodsbeeld in de tempel gezet heeft, echt omkeer doen? De Heilige-

gezegend-zij-Hij zei tot hen: Als Ik zijn omkeer niet aanneem, dan sluit Ik de deur voor alle anderen die omkeer willen doen. Wat deed de Heiligegezegend-zij-Hij? Hij groef een soort gat onder de Troon van Zijn Heerlijkheid en [daardoor] hoorde Hij Manasse’s smeekbede. [Pesikta Rabati, Sjoeva 11]

De Tien Dagen van Omkeer zeggen als het ware: Doe omkeer als de gelegenheid zich aandient, als de deur openstaat. Maar tegelijk blijft staan: omkeer is altijd mogelijk, ook als de deur gesloten is. Er is altijd, voor iedereen een weg terug.

Vraag: Kent u concrete voorbeelden van het inzicht dat er na een fout een moment komt waarop ‘de deur openstaat’ voor omkeer? Dodo van Uden Voor informatie: tel. 06-40 22 89 23 of e-mail: [email protected] / www.stichtinglev.nl

Nieuws van de Protestantse Raad voor Kerk en Israël

Permanent leren is nodig De Protestantse Raad meent dat studie en ontmoeting tussen Kerk en Israël meer dan nodig is.

H

et verheugt de Raad dan ook dat van 6 t/m 20 januari 2014 een studiereis naar Israël en Palestina zal plaatsvinden. Deze reis en de daarbij behorende studiedagen dit najaar helpen deelnemers zich te bezinnen op de verbondenheid met het Joodse volk en de betekenis daarvan te ontdekken. Tegelijk krijgt ook de oecumenische verbondenheid met Palestijnse christenen in het programma gestalte. Het programma, bedoeld voor de permanente educatie van predikanten, is ontwikkeld met steun en medewerking van diverse organen die zich in de kerk vanuit verschillende invalshoeken met de relatie met Israël/Palestina bezighouden: de Gereformeerde Zendingsbond, Kerk in Actie en de Protestantse Raad voor Kerk en Israël. Een belangrijk aspect ervan is onderlinge uitwisseling en reflectie op verschillende posities die in de kerk worden ingenomen ten opzichte van Israël en de Palestijnse gebieden. Het studieprogramma beoogt niet alleen in Israël over grenzen heen te zien, maar ook in Nederland bruggen te bouwen. Door diverse subsidies is het inschrijvingsbedrag laag. Zie http://www.pthu.nl/PAO/Cursussen2013_2014 > ‘Onopgeefbaar verbonden...’ ?!.

De studiereis en bijbehorende studiedagen helpen bij de bezinning. • Beeld: ChameleonsEye/Shutterstock.com

Partnerschap De relatie Jodendom-christendom staat uiteraard op de agenda van de Raad. Sinds het begin van de twintigste eeuw is deze relatie dramatisch veranderd. Het is een van de weinige bemoedigende nieuwtjes die te melden zijn over de ontmoetingen tussen godsdiensten. Pioniers baanden rond de Tweede Wereldoorlog de weg voor de eerste ontmoetingen. Die kregen door de ontwikkeling van de oecumenische beweging en het Tweede Vaticaans Concilie (1962-65) een extra stimulans. Het gevolg was dat het christendom, dat zo vaak aanzette tot vijandigheid tegen Joden, respect en waardering voor het Jodendom ontdekte. Aan Joodse kant werd voorzichtig duidelijk dat het christendom niet langer een vijand is. Er is een partnerschap tussen de godsdiensten ontstaan. Christenen erkennen hun bijdrage aan antisemitisme en de Adversus Iudaeos1-literatuur. Ze zijn tot het inzicht gekomen dat de Joodse interpretatie van de Schrift (Tenach) niet verkeerd is en dat deze niet vervangen hoeft te worden door een christelijke. Christenen zijn zich er ook van bewust dat zij moeten leren over de ontwikkelingen in het post-bijbelse Jodendom, dat hen een rijk en gevarieerd beeld laat zien. Aan Joodse kant ontstond er een openheid naar het christendom en het lezen van het Nieuwe Testament.

Anti-Joodse gevoelens kunnen echter zo weer worden opgerakeld. Het blijft daarom noodzakelijk permanent te leren. De Protestantse Raad wil daar in het seizoen 2013-2014 aandacht aan besteden, zowel intern als extern. Een mooi studieboek voor lezers kan zijn: Edward Kessler’s ‘An introduction to Jewish-Christian Relations’ (Cambridge 2010).

Nieuwjaarswens Tot slot is het vermelden waard dat scriba Arjan Plaisier en ondergetekende de Joodse gemeenschap ter gelegenheid van Rosj Hasjana op 5 en 6 september alle goeds hebben gewenst voor het nieuwe jaar. De brief is te vinden op www.pkn.nl.

Ds. Derk F. Blom Derk Blom is voorzitter van de Protestantse Raad voor Kerk en Israël van de Protestantse Kerk. Meer informatie: www.pkn.nl > Actief in de kerk > Werkvelden > Kerk en Israël > Protestantse Raad

1 Tegen de Joden, een Latijnse term die teruggrijpt op de preken van kerkvaders uit de eerste eeuwen van het christendom


| september 2013

23

Varia Expositie Dode Zeerollen Het Drents Museum in Assen laat tot en met 5 januari 2014 zestien originele Dode Zeerollen zien. Acht fragmenten worden tentoongesteld tot en met medio oktober, de andere acht vanaf medio oktober tot en met 5 januari. Aan de unieke expositie werken mee: de Israel Antiquities Authority en het Qumran Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen. Sommige teksten worden voor het eerst getoond aan het publiek. Meer informatie: www.drentsmuseum.nl

Handreiking Israëlzondag Op 6 oktober, de eerste zondag van oktober, is het Israëlzondag. Dan wordt – meer dan anders – stilgestaan bij onze onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël. Ter voorbereiding heeft de Protestantse Kerk in Nederland een handreiking gemaakt, die verstuurd is naar de contactpersonen in vrijwel alle gemeenten. Wie het materiaal hebben ontwikkeld leest u op pagina 11. De titel ‘Het hoofd boven water’ is ontleend aan het verhaal over de zondvloed dat op de sabbat voorafgaand aan de Israëlzondag in de synagoge gelezen wordt, Genesis 6: 9 – 11:32. U kunt deze handreiking als PDF downloaden op www.pkn.nl/ kerkenisrael of bestellen (zo lang de voorraad strekt!) voor € 2,50 via: [email protected] of www.pkn.nl/webwinkel.

Dit mozaïek werd onthuld tijdens de jubileumviering in Israël.

Nes Ammim viert 50-jarig bestaan Nes Ammim viert dit jaar zijn vijftigjarig bestaan. De extra feestelijke Nes Ammimdag vindt plaats op zaterdag 21 september in Amersfoort, onder het motto ‘Van rozenkassen naar dialoog’. Meer informatie op: www.nesammim.nl > Jubileum Nederland

volgend nummer • Jaarthema ‘Verantwoordelijkheid’ • Interview met Eeuwout van der Linden • Katern: De mens als beeld van God

Colofon Kerk & Israël Onderweg is een uitgave van de Protestantse Kerk in Nederland en verschijnt viermaal per jaar. Doelstelling van het blad is: de Joodse wortels van het christelijk geloof theologisch doordenken, en allen die geïnteresseerd zijn in of zich verantwoordelijk weten voor de verhouding van Kerk en Israël informeren, inspireren en meningen bieden. De basis hiervoor is artikel I van de Kerkorde:

24

1. De Protestantse Kerk in Nederland is overeenkomstig haar belijden gestalte van de ene heilige apostolische en katholieke of algemene christelijke Kerk die zich, delend in de aan Israël geschonken verwachting, uitstrekt naar de komst van het Koninkrijk van God. (…) 7. De kerk is geroepen gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël.


Als Christus-belijdende geloofsgemeenschap zoekt zij het gesprek met Israël inzake het verstaan van de Heilige Schrift, in het bijzonder betreffende de komst van het Koninkrijk van God. Onder ’Israël’ wordt verstaan: het Israël dat wij ontmoeten in de Bijbel en van daaruit in de geschiedenis tot op vandaag.

Uitgever: Dienstenorganisatie Protestantse Kerk in Nederland Joseph Haydnlaan 2a, 3533 AE Utrecht Postbus 8504, 3503 RM Utrecht telefoon (030) 880 18 80 e-mailadres [email protected] website www.pkn.nl/kerkenisrael

| september 2013

Hoofdredacteur: Floor Barnhoorn Redactie: Reinier Gosker, Greetje van der Harst-de Leeuwe, Beatrice L. Jongkind, Fred Meijnhardt, Rijk Roelofse, Kees Schakel, Adri van der Wal. Eindredacteur: Anja de Zeeuw

VORMGEVING EN DRUK Opmaak: Ladenius Communicatie, Houten Ontwerp: Reprovinci, Schoonhoven Druk: De Groot Drukkerij, Goudriaan

Abonnementen Particulier abonnement € 9,- per jaar (vier nummers) Pakketabonnement € 4,- per jaar (vier nummers, vanaf 10 exemplaren). Vraag via het mailadres van de redactie een gratis proefnummer aan. Kerk & Israël Onderweg is voor (visueel)

gehandicapten ook verkrijgbaar in gesproken vorm op cd-rom (voor de daisyspeler). Nadere informatie hierover is te krijgen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) te Ermelo, telefoon (0341) 56 54 99. Artikelen mogen met bronvermelding overgenomen worden in andere uitgaven. Neem voor een Wordbestand van de artikelen contact op met de redactie: [email protected]. De redactie ontvangt graag een exemplaar van deze uitgaven. Het verpakkingsfolie is milieuvriendelijk en kan weggegooid worden in de biobak. ISSN 1566-9033

Kerk&Israël ONDERWEG. Nieuw jaarthema: Mens, waar ben jij? Interview met zorg rabbijn Shmuel Katz Jongeren over hun reis naar IsraëL

Recommend Documents