Kaderrichtlijn Water (KRW)
Portfolio Grontmij-projecten
1
Inhoud
Inleiding
3
Doelen en maatregelen
4
MEP’s en GEP’s: ecologische beoordeling en maatlatten
6
Grondwater
8
Zuivering
9
Monitoring
10
Internationale projecten
12
ICT/GIS en informatiesytemen
14
Cursussen
15
2
Inleiding
Volgens de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) moeten alle wateren in 2015 in een goede ecologische en chemische toestand verkeren. Dat brengt voor waterbeheerders de verplichting met zich mee om de toestand van de verschillende wateren te onderzoeken en te beschrijven, hun eigen doelen vast te stellen die realistisch en haalbaar zijn, zorgvuldig maatregelen af te wegen, en keuzes goed te onderbouwen. De Kaderrichtlijn Water schept een kader voor het totale takenpakket van het waterkwaliteitsbeheer. Hydrologen, ecologen, zuiveraars, onderhoudsmensen en grondwaterspecialisten moeten gezamenlijk doelen en maatregelen vaststellen. Hierdoor worden we gedwongen om bijvoorbeeld inrichtingsmaatregelen af te wegen tegen het saneren van overstorten. Wat is nu eigenlijk (kosten)effectiever voor het verbeteren van de waterkwaliteit? Om vragen als deze te kunnen beantwoorden is een integrale afweging nodig. Vanwege onze brede organisatie en ruime ervaring in uiteenlopende KRW-projecten is Grontmij in staat om op diverse schaalniveaus deze integrale inbreng te leveren: van globale verkenningen doelenmaatregelen-kosten tot operationele monitoring, van het afleiden van MEPs/GEPs tot het opstellen van MKBA’s. In dit overzicht treft u de belangrijkste projecten aan die Grontmij op het gebied van de Europese Kaderrichtlijn KRW) heeft uitgevoerd. De projecten zijn gegroepeerd naar thema. Zoals u uit de portfolio kunt opmaken, heeft Grontmij inmiddels veel ervaring op het gebied van de KRW. Op verschillende vlakken zijn onze experts betrokken bij de implementatie, zowel op uitvoeringsniveau, als ook op het niveau van de verschillende expertteams die bezig zijn het raamwerk op te bouwen. Ook in de breedte kan Grontmij u goed van dienst zijn, of het nu gaat om grond- of oppervlaktewater, of bijv. om verbetering van zuiveringstechnieken ten behoeve van RWZI’s. Ons KRW-team staat voor u klaar!
3
Doelen en maatregelen
Gedetailleerde analyse doelen-maatregelen-kosten Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard Het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard (HHSK) voert in de periode van september 2006 tot de zomer van 2007 een detailanalyse van doelen, maatregelen en kosten uit om de KRW opgave te bepalen. De detailanalyse vormt mede de basis voor de waterbeheers- en waterhuishoudingsplannen in 2007-2008 en voor het stroomgebiedbeheersplan 2009. Grontmij levert in samenwerking met bureau Waaloord de rollen van trekker en secretaris in dit traject. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard Jaar van uitvoering: 2006-2007 Gedetailleerde analyse doelen-maatregelen-kosten Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden (HDSR) voert in 2007 een detailanalyse uit van doelen, maatregelen en kosten voor de KRW. De detailanalyse vormt mede de basis voor de waterbeheers- en waterhuishoudingsplannen in 2007-2008 en voor het stroomgebiedbeheersplan 2009. Grontmij verzorgt de trekkersrol voor het westelijk deel van het beheergebied en levert een grote bijdrage in de ecologische uitwerking. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaar van uitvoering: 2007 Uitwerking KRW Gebiedsplannen Waterschap Rivierenland De uitwerking van de gebiedsplannen is het vervolg op en detaillering van de “Globale verkenning ”. Voor deze fase van de KRW ondersteunt Grontmij het waterschap bij het opstellen van de gebiedsplannen. Daarnaast levert Grontmij ondersteuning aan het gebiedsproces waarin de belanghebbenden uit streek worden betrokken bij de uitwerking van deze fase. Opdrachtgever(s): Waterschap Rivierenland Jaar van uitvoering: 2006-2007 Integrale gebiedsanalyses Brabantse Delta Voor 26 deelgebieden van de Brabantse Delta worden Integrale gebiedsanalyses uitgevoerd met als doel te komen tot een integrale gebiedsvisie om voor de verschillende doelstellingen en opgaven die er liggen, waaronder de kaderrichtlijn water, een maatregelenpakket te ontwikkelen. Op basis van en knelpuntenanalyse en modellering van grond- en oppervlaktewater zijn maatregelen ontwikkeld waarbij nadrukkelijk ook veelaandacht is voor waterkwaliteit en ecologische doelen. Grontmij voert van deze gebiedsanalyses er momenteel vijf uit. Opdrachtgever(s): Waterschap Brabantse Delta Jaar van uitvoering: 2006-2007 Emissiebeheerplan – deelplan RWZI’s Bij het waterschap De Dommel bestond behoefte aan een gebiedsbrede emissiebeheerstrategie voor rwzi ’s. Grontmij ondersteunt het waterschap bij het vaststellen hiervan, op basis van een integrale afweging ten opzichte van andere maatregelen, waarbij voor de aanpassing van de afzonderlijke rwzi’s keuzes worden gemaakt. Specifieke doelen van het project zijn o.a. het bepalen van een strategie als input voor de planprocessen KRW en WBP3, een kader voor langjarige investeringsprogramma rwzi’s en een onderbouwing voor de vast te stellen (toekomstige) lozingseisen van de rwzi’s. Opdrachtgever: Waterschap de Dommel Jaar van uitvoering: 2006-2007
4
KRW toets Derriekreek (West Brabant) Grontmij heeft voor het Waterschap Brabantse Delta onderzocht of het ontwikkelen van een glastuinbouwgebied en een bedrijventerrein (Agro Food Cluster West Brabant) binnen de gemeente Steenbergen een belemmering vormt voor het behalen van de maatlat “Goede Ecologisch Potentieel” voor het, in het projectgebied liggende, waterlichaam Derriekreek. De conclusies en aanbevelingen zullen door het waterschap gebruikt worden als bagage/input voor de MER-procedure. Opdrachtgever(s): Waterschap Brabantse Delta Jaar van uitvoering: 2007 Kaderrichtlijn Water pilot Hooge Raam: Systeemanalyse – maatregelen – doelen - monitoring Grontmij voert de systeemanalyse uit van de Kaderrichtlijn Water gebiedspilot Hooge Raam van Waterschap Aa en Maas. In het gebied van de Hooge Raam worden maatregelen uitgetest waarvan verwacht wordt dat ze een positieve bijdrage leveren aan de verbetering van de ecologische toestand en de waterkwaliteit van het watersysteem. Om deze bijdrage vast te kunnen stellen wordt een systeemanalyse van grondwater, oppervlaktewater en ecologie uitgevoerd zodat begrepen wordt hoe het systeem nu functioneert. Ook wordt het ecologisch potentieel (MEP/GEP) van het gebied bepaald en een analyse uitgevoerd van de knelpunten. Om de effecten van de maatregelen te kunnen bepalen wordt tevens een monitoringprogramma van grondwater en oppervlaktewater ontwikkeld. Opdrachtgever(s): Waterschap Aa en Maas Jaar van uitvoering: 2005 – 2006 Globale analyse doelen-maatregelen-kosten voor De Stichtse Rijnlanden Grontmij voert de Globale verkenning van implementatie van de Kaderrichtlijn Water uit voor het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR). Deze verkenning geeft een eerste beeld van doelen, maatregelen en kosten om de waterkwaliteit te verbeteren. De verkenning wordt uitgevoerd in nauwe samenwerking met betrokken partijen als gemeenten, de provincie en Rijn-West. Grontmij verzamelt, analyseert en bundelt informatie met betrekking tot kosten en effectiviteit van maatregelen in het beheersgebied in nauwe samenwerking met medewerkers van het waterschap, verleent ondersteuning aan achterbanconsultaties en het bestuurlijk proces, en schrijft de rapportage. Dit resulteert in een helder overzicht van mogelijke maatregelen, effectiviteit en kosten, en een antwoord op de vraag waar nog kennislacunes zitten die in vervolgstappen moeten worden ingevuld. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaar van uitvoering: 2005 – 2006 Globale Verkenning KRW Hollands Noorderkwartier De globale verkenning is de 1ste fase voor het bepalen van de doelen, maatregelen en kosten voor de Kaderrichtlijn Water. Grontmij heeft deze verkenning voor het hoogheemraadschap uitgevoerd op een detailniveau van 16 deelgebieden. Hiertoe is nauw samengewerkt met de specialisten van het hoogheemraadschap en is een rekentool door Grontmij ontwikkeld voor het bepalen van de chemische en ecologische effecten. Om de bandbreedte in beeld te brengen is een aantal maatregelpakketten opgesteld en beoordeeld op mate van doelbereik en kosteneffectiviteit. De resultaten zijn in klankborden gecommuniceerd met de inliggende gemeentes en belangenorganisatie. Opdrachtgever: Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Jaar van uitvoering: 2006 Globale verkenning doelen-maatregelen-kosten Waterschap Rivierenland De “Globale verkenning doelen-maatregelen-kosten” is een nieuwe fase in de uitwerking van de KRW. Voor deze verkenning levert Grontmij ondersteuning aan het waterschap Rivierenland. Hierbij wordt speciale aandacht gegeven aan de inpassing van de Vogel- en habitat richtlijn (VHR) gebieden binnen de KRW Opdrachtgever: Waterschap Rivierenland Jaar van uitvoering: 2005-2006
5
Detailanalyse KRW Kromme Rijngebied Hoogeheemraadschap De Stichtse Rijnlanden werkt momenteel aan de uitwerking van verschillende watergebiedsplannen binnen haar beheersgebied. Mede in het licht van de implementatie van de Kaderrichtlijn Water dienen ecologische doelen te worden vastgesteld voor deze gebiedsplannen. HDSR wenst een eenduidige methodiek voor het vaststellen van deze doelen en een uitwerking per deelgebied. Grontmij voert de afleiding van doelen en maatregelen voor dit gebied uit. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaar van uitvoering: 2006 Implementatie KRW-doelstellingen in pilotgebied de Leijen. Ten behoeve van de implementatie van de Kaderrichtlijn Water (KRW) voert het Wetterskip Fryslân een aantal pilotprojecten uit, waarin KRW-doelstellingen worden opgesteld. “In Pilot de Leijen” wordt dit uitgevoerd voor het meer De Leijen, ten noorden van Drachten. In het project worden de stappen 1 t/m 12 doorlopen van de landelijke “handreiking voor het opstellen van ecologische doelstellingen voor niet-natuurlijke wateren”: tot en met het toetsen van de huidige toestand aan het GEP en het bepalen van de knelpunten. Opgedane ervaringen in dit project worden uitgebreid gerapporteerd, zodat deze in vervolgprojecten kunnen worden toegepast. Opdrachtgever(s): Wetterskip Fryslan Jaar van uitvoering: 2005 Leidraad 'Stap voor STAP', Streefbeelden voor StroomgebiedActiePlannen Het waterschap Regge en Dinkel had behoefte aan eenduidige besluitvormingsprocessen bij het opstellen van stroomgebiedactieplannen. In deze plannen wordt de ontwikkeling van het watersysteem op gebiedsniveau vormgegeven. Daarnaast was er behoefte aan het opstellen van streefbeelden vanuit de KRW. Binnen deze opdracht zijn alle waterlopen binnen het beheergebied getypeerd volgens de KRW. Vervolgens zijn in combinatie met de functies uit de stroomgebiedvisie streefbeelden voor alle wateren uitgewerkt in staalkaarten. Deze kaarten bieden een overzicht waarin alle relevante karakteristieken van de waterlopen zijn opgenomen, bijvoorbeeld KRWtypologie, status en functie, waterkwaliteitsnormen, droogleggingseisen, inrichting, natuurdoeltype en gidssoorten. Daarnaast zijn referentiebeelden opgenomen. Naast een rapportage is het eindproduct opgeleverd als poster die binnen en buiten het waterschap dient als middel om het gekozen beleid intern en extern te presenteren en draagvlak te verkrijgen. Opdrachtgever(s): Waterschap Regge en Dinkel Jaar van uitvoering: 2004-2005 Raakvlakken Waterbeheer 21e Eeuw - Kaderrichtlijn Water In het Nederlandse waterbeheer wordt momenteel in twee trajecten nieuw beleid ontwikkeld en geïmplementeerd. In december 2000 is de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) van kracht geworden. De KRW is vooral gericht op ecologie en waterkwaliteit. Het andere traject is Waterbeheer in de 21e eeuw (WB21), dat met name gericht is op waterkwantiteit. In opdracht van RIZA hebben Grontmij en Grontmij | AquaSense onderzocht wat de raakvlakken zijn tussen Waterbeleid 21e Eeuw en de Europese Kaderrichtlijn Water. Waar liggen kansen, knelpunten, samenhang en tegenstrijdigheden voor zowel inhoudelijke als bestuurskundige aspecten. Opdrachtgever(s): RIZA Jaar van uitvoering: 2001
6
MEP’s & GEP’s, Ecologische beoordeling en maatlatten KRW doelen Langbroekerwetering Voor het waterlichaam Langbroekerwetering worden ecologische doelen voor de KRW afgeleid, met behulp van de Praagmatische aanpak. Er werd gestart met een analyse van huidige situatie, ingrepen en belastingen, die in een workshop werden getoetst. Vervolgens werd gebrainstormd over mogelijke maatregelen. Op basis van de maatregelen wordt een MEP en GEP afgeleid, voor zover mogelijk uitgedrukt in parameters en eenheden van het meest gelijkende natuurlijke watertype. Tevens wordt geadviseerd over operationele monitoring in het gebied. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Jaar van uitvoering: 2006-2007
MEP/GEP voorstel Zwarte Meer Voor het Zwarte Meer werden ecologische doelen opgesteld. Evenals de eerder uitgevoerde studie voor de Zuidelijke en Oostelijke Randmeren betrof het een voostel MEP en GEP, die worden uitgedrukt in parameters en eenheden van het meest gelijkende natuurlijke watertype (M14). Op basis van recente gegevens werden huidige situatie, ingrepen en belastingen geanalyseerd. Vervolgens werd gebrainstormd over maatregelen, afstemming met de Vogel- en Habitatrichtlijnen en de wijze van uitwerking van de doelen. Tenslotte is een voorstel MEP en GEP uitgewerkt. Opdrachtgever(s): Rijkswaterstaat RIZA. Jaar van uitvoering: 2006-2007
KRW doelen Kromme Rijn Voor de Kromme Rijn werden ecologische doelen voor de KRW afgeleid, zowel met de ‘officiële KRWmethode’, als met de Praagmatische methode. Voor beide methoden werd een analyse uitgevoerd van huidige situatie, ingrepen en belastingen. Voor beide methoden werden ook maatregelpakketten opgesteld, in het geval van de Praagmatische aanpak inclusief emissiebeperkende maatregelen. Vervolgens werd een MEP en GEP afgeleid, uitgedrukt in parameters en eenheden van de maatlat van het meest gelijkende natuurlijke watertype (R6). Het resultaat van beide methoden is per definitie gelijk. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Jaar van uitvoering: 2006 Opzet en toepassing KRW-proof beoordelingssystematiek waterbodems Het Hoogheemraadschap van Delfland is op dit moment bezig met de nadere uitwerking van de oppervlaktewaterlichamen. Voor de oppervlaktewaterlichamen moeten conform de werkwijze van de KRW ecologische doelstellingen en daarbij behorende chemische randvoorwaarden worden opgesteld. Vervuilde waterbodems zijn potentieel een dusdanig grote bron dat de chemische doelstellingen voor het oppervlaktewater niet worden gehaald. Grontmij stelt voor het hoogheemraadschap een beoordelingssystematiek op, waarmee vervolgens de invloed van de waterbodems op de waterkwaliteit wordt beoordeeld. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap Delfland Jaar van uitvoering: 2006 Bepaling van ecologische standaarden voor prioritaire stoffen binnen de KRW. De Europese normen voor prioritaire stoffen in oppervlaktewater worden afgeleid op basis van onder meer toxiciteitstesten met deze stoffen in het laboratorium. Voor veel van de prioritaire stoffen is de beschikbare informatie echter beperkt, waardoor er bij het vaststellen van normen veiligheidsfactoren gebruikt worden. Door het aanleveren van aanvullende informatie kunnen deze veiligheidsfactoren verlaagd worden, waardoor de af te leiden norm in veel gevallen omhoog zou gaan. In opdracht van het RIZA heeft Grontmij | AquaSense daarom voor verschillende prioritaire stoffen, die in Nederland de gestelde voorlopige normen overschrijden, aanvullende toxiciteitstesten uitgevoerd. Opdrachtgever(s): RIZA Jaar van uitvoering: 2004 – 2005
7
Naar criteria voor stromende wateren voor de Europese Kaderrichtlijn Water Voor de implementatie van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) dienen waterlichamen geïdentificeerd te worden als 'kunstmatig', 'sterk veranderd' of 'natuurlijk'. Er is behoefte aan heldere criteria voor een eerste differentiatie tussen sterk veranderde stromende waterlichamen enerzijds en natuurlijke waterlichamen anderzijds. Grontmij│AquaSense heeft bestaande gegevens geanalyseerd om te adviseren over de karakterisering. Opdrachtgever(s): RIZA Jaar van uitvoering: 2002 Onderzoek referentiesituatie voor waterlichamen in het IJsselmeergebied Voor de wateren in het IJsselmeergebied (IJsselmeer, Markermeer, Veluwerandmeren en Zuidelijke randmeren) heeft Grontmij | AquaSense onderzocht in hoeverre de beschreven referenties in de KRW-documenten van toepassing waren. Bij afwijkende condities werd onderzocht of het mogelijk is om de situatie van de referentiemeren in Estland over te nemen. Ook werd nader onderzocht in hoeverre de huidige monitoringstrategieën (MWTL) voldoen aan de eisen van de KRW. Opdrachtgever(s): RIZA Jaar van uitvoering: 2005 Opstellen MEP Markermeer Grontmij | AquaSense heeft een bijdrage geleverd aan het opstellen van een voorstel MEP voor het Markermeer. Met behulp van de meest recente versies van de dosis-effectrelaties hydromorfologie – ecologie werd de referentiesituatie voor de verschillende kwaliteitselementen voor het Markermeer kwantitatief afgeleid. Opdrachtgever(s): RIZA Jaar van uitvoering: 2005 Opstellen MEP en GEP voor Gooi- en Eemmeer Voor alle waterlichamen moeten voor de Kaderrichtlijn Water ecologische doelen worden opgesteld. Voor kunstmatige of sterk veranderde wateren zoals de Zuidelijke Randmeren betreft dat o.a. het Maximaal Ecologisch Potentieel (MEP). Het MEP wordt afgeleid van een passende referentiesituatie door de (negatieve) effecten van onomkeerbare hydromorfologische ingrepen en vervolgens de (positieve) effecten van alle uitvoerbare mitigerende maatregelen door te voeren. Dit project heeft betrekking op het opstellen van een voorstel-MEP en GEP via deze werkwijze voor de Zuidelijke Randmeren (Nijkerkernauw, Eemmeer en Gooimeer). Opdrachtgever(s): Rijkswaterstaat RIZA. Jaar van uitvoering: 2005
MEP/GEP voorstel Oostelijke Randmeren Voor de Oostelijke Randmeren werden ecologische doelen opgesteld. Evenals de eerder uitgevoerde studie voor de Zuidelijke Randmeren betrof het een voostel MEP en GEP, die worden uitgedrukt in parameters en eenheden van het meest gelijkende natuurlijke watertype (M14). Op basis van recente gegevens werden huidige situatie, ingrepen en belastingen geanalyseerd. Vervolgens werd gebrainstormd over maatregelen, afstemming met de Vogel- en Habitatrichtlijnen en de wijze van uitwerking van de doelen. Tenslotte is een voorstel MEP en GEP uitgewerkt. Opdrachtgever(s): Rijkswaterstaat RIZA. Jaar van uitvoering: 2006
8
Beoordeling met KRW-maatlatten in de stadswateren van Nieuwegein Om inzicht te krijgen in de ecologische toestand van de stadswateren van Nieuwegein, doet Grontmij | AquaSense onderzoek naar macrofauna en fytobenthos (kiezelwieren) op 12 locaties in de stad. Op basis van de resultaten van de analyses kan de ecologische kwaliteit van de wateren beoordeeld worden met twee KRW-maatlatten. Opdrachtgever: HoogheemraadschapDe Stichtse Rijnlanden Jaar van uitvoering: 2005 Veranderingen fytobenthos Drentse beken De diatomeeën zijn als onderdeel van het fytobenthos verplicht onderdeel voor de monitoring van stromende wateren volgens de KRW. Daarvan zijn in Nederland weinig gegevens beschikbaar. Van 25 locaties op het Drents Plateau werden tussen 1923 en 1939 af en toe monsters verzameld, die bewaard zijn gebleven. Grontmij | AquaSense heeft deze monsters opnieuw gedetermineerd, samen met monsters van 2004 van dezelfde locaties. Volgens de KRW-systematiek voldeden de meeste locaties wel aan de eisen, maar ook in de jaren dertig waren veel beken al sterk beïnvloed door nutriënten. Opdrachtgever(s): Waterschappen Reest & Wieden, Hunze & Aa’s, Velt & Vecht, Noorderzijlvest, Wetterskip Fryslân Jaar van uitvoering: 2003-2004 Voorstudie landelijk beoordelingssysteem vennen Onder auspiciën van STOWA zijn voor de belangrijkste Nederlandse watertypen reeds beoordelingssystemen opgesteld. Samen met Alterra heeft Grontmij│AquaSense een voorstudie uitgevoerd naar de mogelijkheden van een beoordelingssysteem voor vennen, dat aansluit op de eisen van de KRW. Nagegaan is wat de belangrijkste waarden, milieufactoren en processen in vennen zijn en er wordt een overzicht gegeven van de beschikbare onderzoeksgegevens. Mede op grond van de gebruikerswensen is de structuur van een beoordelingssysteem geformuleerd en is aangegeven welke mogelijkheden er zijn om tot de bouw hiervan te komen. Opdrachtgever(s): STOWA Jaar van uitvoering: 2002-2003 Vaststellen stuurvariabelen sieralgen gebufferde wateren Het RIZA voert een onderzoek uit naar de stuurbaarheid van doelvariabelen die een rol spelen in de beoordelingen van de KRW. In gebufferde meren zijn sieralgen gebruikt als positieve indicatoren. In september 2004 heeft Grontmij | AquaSense, in samenwerking met Koeman & Bijkerk, een aantal meren met verschillende dimensies en nutriëntenconcentraties bemonsterd en geanalyseerd op het voorkomen van sieralgen. Uit statistische analyse bleek dat het fosfaatgehalte thans de belangrijkste stuurvariabele is en de van nature aanwezige verschillen (o.a. door alkaliniteit en ionenconcentraties) vertroebelt. Een zeer goede ecologisch toestand komt alleen voor bij Ptot < 0.05 mg/l. De sieralgenmaatlat lijkt te soepel en zou heroverwogen moeten worden. Opdrachtgever(s): RIZA Jaar van uitvoering: 2004
9
Grondwater Grondwaterlichamen menselijke consumptie Noord-Holland Noord-Holland valt voor de KRW in zijn geheel onder het stroomgebied Rijn-West. Grontmij heeft de rapportage verzorgd van de karakterisering van grondwaterlichamen. Hiertoe zijn grondwaterlichamen voor menselijke consumptie begrensd (100 jaarzones) en is de huidige toestand en risicoanalyse voor alle grondwaterlichamen menselijke consumptie uitgevoerd. Opdrachtgever: Provincie N-Holland Jaar van uitvoering: 2004
Trekkerschap productteam grondwater Rijn-West. Voor ieder stroomgebied is een productteam grondwater geformeerd. Dit productteam verzorgt de rapportage van de grondwaterlichamen in het stroomgebiedbeheersplan. In de productteams zitten de grondwaterbeheerders (kwaliteit en kwantiteit) van de provincies en waterschappen. Grontmij is na 1 jaar lid te zijn geweest tijdelijk voorzitter van het productteam Rijn-West. Onze trekkersrol bestaat uit de identificatie en het tijdig in gang zetten van noodzakelijke werkzaamheden (karakterisering, interactie grond- en oppervlaktewater, opstellen monitoringsplan e.a.). Deze activiteiten moeten worden afgestemd met de activiteiten met de provincies N-Holland, ZHolland, Gelderland en Utrecht. Door het voorzitterschap vertegenwoordigen wij namens het productteam grondwater deze provincies in de landelijke stuurgroep grondwater en het Regionaal Ambtelijk Overleg voor Rijn-West. Opdrachtgever: Provincie Zuid-Holland Jaar van uitvoering: 2004 – heden Grondwaterlichamen menselijke consumptie Maas en Schelde Voor beide stroomgebieden heeft Grontmij de karakterisering (waaronder de toestands-bepaling en risicoanalyse) van grondwaterlichamen menselijke consumptie verzorgd. Hiertoe zijn de 25-jaarzones van de (talrijke) industriële grondwaterwinningen die aangemerkt worden als menselijke consumptie berekend en gekarteerd. Opdrachtgever: Provincie Limburg Jaar van uitvoering: 2004 Grondwaterlichamen en stroomgebiedsrapportage Rijn-West De inliggende provincies hebben de grondwaterlichamen voor menselijke consumptie aangewezen. De gegevens van deze provincies en de landelijke werkgroep grondwater (RIZA en RIVM) geleverde informatie zijn door Grontmij gebundeld en aangevuld tot een zelfstandig rapport voor de voorlopige karakterisering van de grondwaterlichamen in Rijn-West. Deze rapportage is integraal overgenomen in het door het CRM opgestelde deelstroomgebiedsrapportage december 2004. Opdrachtgever: Coördinatie Bureau Rijn en Maas (CRM) Jaar van uitvoering: 2004 Implementatie KRW grondwater Utrecht De provincie Utrecht valt onder het stroomgebied van Rijn-Midden en Rijn-West. Grontmij ondersteunt de provincie Utrecht bij de implementatie van de grondwateropgave in beide deelstroomgebieden. Zo hebben wij de grondwaterlichamen voor menselijke consumptie berekend (100 jaarzones drinkwateren industriële winningen) en de karakterisatie en risicoanalyse uitgevoerd. En in samenwerking met de andere provincies hebben wij een methodiek ontwikkeld waarmee de grondwaterlichamen voor de menselijke consumptie kunnen worden gekarakteriseerd, inclusief de risicoanalyse. Ook is een discussienotitie opgesteld waarin ten behoeve van het interne en externe sectoroverleg gevolgen zijn aangegeven die de grondwateropgave van de KRW heeft voor het provinciale bodembeschermings- en verdrogingsbeleid. Opdrachtgever: Provincie Utrecht Jaar van uitvoering: 2003-2005
10
Zuivering Technieken voor KRW-effluent De RWZI's zullen als gevolg van de KRW moeten worden uitgebreid. Samen met DHV en Haskoning hebben wij de mogelijke aanvullende zuiveringstechnieken in beeld gebracht. Dit is voor de Nederlandse praktijk toegankelijk gemaakt op de website www.effluentbehandeling.nl. Naast verwijderingsrendementen wordt inzicht gegeven in kosten, ruimtebeslag, afvalstromen, energieverbruik, chemicaliënverbruik en praktijkervaring. Opdrachtgever: adviesbureaus Grontmij, DHV en Haskoning Jaar van uitvoering: 2005
Zandfiltratie RWZI Harderwijk De RWZI Harderwijk van het Waterschap Veluwe loost op het Veluwemeer en moet nutriënten vergaand reduceren om eutrofiering tegen te gaan. Daarvoor moet een zandfilter geplaatst worden. Dit zandfilter is door Grontmij ontworpen, zodanig dat de benodigde nutriëntenreductie voldoet aan de KRW-normen voor het Veluwemeer. Opdrachtgever: Waterschap Veluwe Jaar van uitvoering: 2005-2006
Consequenties KRW voor RWZI Goedereede Binnen Waterschap Hollandse Delta wordt de discussie rond mogelijke maatregelen als gevolg van de KRW gevoerd. De Directie Zuiveringsbeheer heeft Grontmij gevraagd om voor RWZI Goedereede in het KRW-pilot gebied Goeree-Overflakkee de consequenties van de KRW vast te stellen. Daarbij worden mogelijke effluenteisen vastgesteld (in relatie tot andere maatregelen) en worden verschillende zuiveringsscenario’s doorgerekend. Tenslotte wordt een doorvertaling gemaakt naar de andere RWZI’s in het beheersgebied van het waterschap. Opdrachtgever: Waterschap Hollandse Delta Jaar van uitvoering: 2005-2006
Gevolgen KRW voor RWZI’s bij Waterschap Vallei & Eem Waterschap Vallei & Eem heeft als een van de eerste waterschappen een scenariostudie uitgevoerd naar de gevolgen van de KRW binnen haar beheersgebied. In deze kosten-effectiviteits analyse zijn de RWZI’s meegenomen. Grontmij heeft een second-opinion gegeven op de door het waterschap geraamde kosten voor de RWZI’s in haar beheersgebied. De aanbevelingen zijn overgenomen in de definitieve rapportage. Opdrachtgever: Waterschap Vallei & Eem Jaar van uitvoering: 2005
WBL in het licht van de KRW Voor Waterschapsbedrijf Limburg is voor de RWZI’s Heerlen en Venray een variantenstudie uitgevoerd naar de aanpassing en uitbreiding van de RWZI’s in het licht van de KRW. Het doel daarbij is om in de uitbreiding zo veel mogelijk aan te sluiten bij de toekomstige doelen van de KRW. Opdrachtgever: Waterschapsbedrijf Limburg Jaar van uitvoering: 2005 – heden
11
Monitoring KRW-Operationele Monitoring Het opzetten van operationele monitoring om de effecten van maatregelen en autonome ontwikkeling van waterkwaliteit in de tijd te volgen is één van de stappen in het proces van de Kaderrichtlijn Water. Om inzicht te krijgen in de hiervoor vereiste inspanning en om tijdig de keuzes te maken voor het meetplan en implementatie gereed te hebben voor 2007 heeft het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, aan Grontmij|AquaSense opdracht gegeven een plan voor operationele monitoring te ontwikkelen. Dit plan wordt ontwikkeld op basis van het ecologisch functioneren van de waterlichamen en de menselijke belasting op deze systemen. Ook wordt het proces van Operationele Monitoring ingepast in de huidige monitoringsactiviteiten van het Hoogheemraadschap. Opdrachtgever: Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Jaar van uitvoering: 2005-2006 Oevers vol vis? Grontmij│AquaSense heeft vismonitoring uitgevoerd in de Hoekse Waard om te onderzoeken in hoeverre de huidige visstand voldoet aan de streefbeelden uit het visstandbeheersplan. Belangrijk nevendoel van het Zuiveringschap is het opdoen van ervaring met de vismonitoring (dit met het oog op de Europese Kaderrichtlijn Water) en het verkrijgen van een standaard visstandbemonstering. Om deze reden is de visstand naast de viswatertypering beoordeeld conform het Handboek Visstandbemonstering volgens de Index voor Biotische Integriteit (IBI). Opdrachtgever(s): Zuiveringsschap Hollandse Eilanden en Waarden Jaar van uitvoering: 2003-2004
Veranderingen fytobenthos Drentse beken De diatomeeën zijn als onderdeel van het fytobenthos verplicht onderdeel voor de monitoring van stromende wateren volgens de KRW. Daarvan zijn in Nederland weinig gegevens beschikbaar. Van 25 locaties op het Drents Plateau werden tussen 1923 en 1939 af en toe monsters verzameld, die bewaard zijn gebleven. Grontmij | AquaSense heeft deze monsters opnieuw gedetermineerd, samen met monsters van 2004 van dezelfde locaties. Volgens de KRW-systematiek voldeden de meeste locaties wel aan de eisen, maar ook in de jaren dertig waren veel beken al sterk beïnvloed door nutriënten. Opdrachtgever(s): Waterschappen Reest & Wieden, Hunze & Aa’s, Velt & Vecht, Noorderzijlvest, Wetterskip Fryslân Jaar van uitvoering: 2003-2004 KRW monitoring pilot in het Langbroekerweteringgebied In 2005 is het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden een pilotproject voor de KRW gestart, waarbij de monitoring centraal staat. Grontmij | AquaSense voert het biologisch onderzoek en de rapportage uit van de waterkwaliteitselementen die conform de KRW bemonsterd zullen worden. Het uitgebreide onderzoek naar vegetatie, macrofauna, fytoplankton en fytobenthos vindt plaats op 27 locaties in het gebied van de Langbroekerwetering. Voor de beoordeling zal gebruik gemaakt worden van de maatlatten voor de best gelijkende natuurlijke watertypen of, indien inmiddels gereed, die van de sterk veranderde wateren. Opdrachtgever: Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Uitvoering: 2005-2006
12
Evaluatie Hollandsche IJssel Op een aantal locaties in de Hollandsche IJssel is de vervuilde waterbodem op verschillende wijze gesaneerd. Grontmij | AquaSense stelt een eindrapport op over het monitoringsonderzoek, dat werd uitgevoerd van 1999 tot 2004. Om te kunnen beoordelen of de saneringsopties een zinvolle bijdrage leveren op het behalen van de uiteindelijk richtinggevende KRW-doelen, wordt in dit project een aanzet gegeven voor deze ecologische doelen. Opdrachtgever(s): RIZA Jaar van uitvoering: 2005 Meten voor de Kaderrichtlijn Water (2004-2005) Zowel op chemisch als ook op biologisch gebied maakt de kaderrichtlijn Water (KRW) een aanpassing van de monitoringsinspanning noodzakelijk. Zo worden verscheidene nieuwe parameters geïntroduceerd (zoals meer aandacht voor fytobenthos, vissen en bepaalde chemische verontreinigingen). In dit project worden de additionele kosten hiervan in beeld gebracht. Hiertoe wordt een vergelijking gemaakt tussen de monitoringsinspanning zoals die nu is op één van de hoofdmeetpunten en zoals die zou moeten zijn wil dit punt aan de Kaderrichtlijn-vereisten voldoen. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap Hunze en Aa’s Jaar van uitvoering: 2004-2005 KRW proof Ecologische inventarisatie in de Utrechtse Vecht Begin jaren 90 heeft er een uitgebreid ecologisch onderzoek plaatsgevonden in de Vecht. Dit onderzoek gold als nulsituatie bij de start van het Restauratieplan Vecht. Inmiddels is het Restauratieplan Vecht (RPV) op de helft van haar looptijd beland. De eerste fase (Inrichting) is voor een belangrijk deel afgerond en vele maatregelen zijn reeds uitgevoerd. Hierbij is de aanleg van ruim 12 km natuurvriendelijke oever het meest in het oog springend. Tegelijkertijd is het RPV beland op het punt dat er grote investeringen worden gedaan in maatregelen ter verbetering van de waterkwaliteit (fase 2). In 2005 wordt de ecologische toestand van de Vecht opnieuw in kaart te gebracht. Er wordt een interpretatie en beoordeling van de volgens KRW-normen uitgevoerde inventarisatie van macrofauna en fytobenthos gemaakt. Opdrachtgever: Dienst Waterbeheer en Riolering Jaar van uitvoering: 2005 Beoordeling met KRW-maatlatten in de stadswateren van Nieuwegein Om inzicht te krijgen in de ecologische toestand van de stadswateren van Nieuwegein, doet Grontmij | AquaSense onderzoek naar macrofauna en fytobenthos (kiezelwieren) op 12 locaties in de stad. Op basis van de resultaten van de analyses kan de ecologische kwaliteit van de wateren beoordeeld worden met twee KRW-maatlatten. Opdrachtgever: Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Uitvoering: 2005 Evaluatie benthosmonitoring in Noordzee-kustgebied voor de Europese Kaderrichtlijn Water Een van de onderwerpen waarover gerapporteerd moet worden in het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water is benthos (bodemdieren) in de kustzone. Op dit moment dient bepaald te worden of de reeds bestaande monsterpunten voor benthos van het biologisch monitoringsprogramma van Rijkswaterstaat voldoende inzicht geven in deze kustzone. Het Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ) heeft Grontmij│AquaSense daarom gevraagd alle bestaande monitoringdata te analyseren. Opdrachtgever(s): RIKZ Jaar van uitvoering: 2002-2003
13
Internationale projecten Expertise macrofyten, fytobenthos en fytoplankton Hongarije In 2005 zullen in 400 rivieren en meren door locale onderzoekers monsters worden genomen van verschillende kwaliteitselementen. De belangrijkste stuurvariabelen worden vastgesteld en er zullen referenties en maatlatten worden beschreven. Het project wordt begeleid door een internationaal team van experts. Voor macrofyten, fytobenthos en fytoplankton treedt een medewerker van Grontmij│AquaSense op uitnodiging van Arcadis als zodanig op. Opdrachtgever(s): Europese Unie Jaar van uitvoering: 2004-2005 Implementatie Kaderrichtlijn Water in Slovenië Grontmij | AquaSense werkt samen met Royal Haskoning aan de implementatie van de richtlijn in Slovenië. Slovenië is recent toegetreden tot de Europese Unie en moet daarom voldoen aan Europese richtlijnen, waaronder de Kaderrichtlijn Water. In dit project worden chemische waterkwaliteitsnormen afgeleid en geïmplementeerd voor prioritaire stoffen en een beperkt aantal aanvullende stoffen. Tevens wordt een risicomanagementplan opgesteld voor het stroomgebied de rivier de Drava. Dit plan dient als pilot voor andere stroomgebieden. Opdrachtgever(s): Economische Voorlichtings Dienst (EVD; voorheen Senter Internationaal) Jaar van uitvoering: 2004-2006 Implementatie Kaderrichtlijn Water in Turkije In opdracht van Senter assisteert Grontmij, samen met AquaSense, de Turkse regering bij de implementatie van de Kaderrichtlijn Water (KRW). Deze recente Europese richtlijn heeft tot doel het bereiken van een goede waterkwaliteit in heel Europa. Het project heeft een nationale en regionale component. Op nationaal niveau worden de institutionele en wetmatige onderdelen van de KRW behandeld in een Nationaal Platform. Dit platform heeft onder andere de verdeling van de stroomgebiedsdistricten in Turkije vastgesteld. Op regionaal niveau voeren wij een pilotstudie uit in het stroomgebied van de Büyük Menderes River. We stellen een Stroomgebiedbeheersplan op en maken een handboek. Op beide niveaus speelt de overdracht van kennis en ervaring een grote rol. Dit wordt vormgegeven door cursussen in Nederland en Turkije. Opdrachtgever(s): Ministerie van Economische Zaken (Senter) Jaar van uitvoering: 2002-2003 Implementatie Kaderrichtlijn Water in Estland Grontmij werkt aan de implementatie van de richtlijn in Estland. Estland is inmiddels toegetreden tot de Europese Unie en moet daarom voldoen aan Europese richtlijnen. De nadruk bij het project in Estland ligt op de implementatie van waterkwaliteitsmodellen. Plannen worden uitgewerkt tot een stroomgebiedbeheersplan voor een pilot-gebied. Opdrachtgever(s): Ministerie van Economische Zaken (Senter) Jaar van uitvoering: 2003-2004 Masterplan voor de Zee van Marmara (Turkije) Grontmij, Grontmij | AquaSense, WL|Delft Hydraulics, Ecorys en het Turkse bedrijf MYMKO gaan in opdracht van de Europese Investeringsbank een masterplan opstellen voor het milieumanagement van de Zee van Marmara in Turkije. Er wordt een inventarisatie gemaakt van de vervuilingsbronnen en een analyse uitgevoerd van het functioneren van het ecosysteem van de Zee van Marmara. Via ecosysteemmodellering zullen oplossingen en scenario’s worden getoetst. Dit, gecombineerd met een socio-economische studie zal resulteren in een selectie van meest kansrijke en kosteneffectieve oplossingen. Er wordt uitgegaan van de KRW-systematiek, zodat de resultaten inpasbaar zijn in het proces van implementatie van de KRW in Turkije. Het project is gestart in februari 2005 en wordt uitgevoerd in nauwe samenwerking met het Turkse Ministerie van Milieu. Opdrachtgever(s): European Investment Bank en Ministry of Environment and Forestry, Turkey Jaar van uitvoering: 2005-2006 14
Economische analyse van waterbeheersplannen in Roemenië De Roemeense waterorganisaties zijn een heel eind op weg met de invoering van de Kaderrichtlijn Water. De benodigde economische karakterisering van stroomgebieden laat echter nog te wensen over. Ecorys, in samenwerking met Grontmij en BDO Conti Audit ondersteunt het National Administration Apele Romane (NAAR) bij de opbouw van hun kennis van financieeleconomische analyses. Tevens voeren wij een pilotstudie uit in het kustgebied Dobrogea Littoral. Voor dit gebied wordt een economische analyse uitgevoerd gericht op de terugwinning van kosten van waterdiensten en op de kosteneffectiviteit van maatregelen. De inbreng van Grontmij is specifiek gericht op de coördinatie van gegevensuitwisseling tussen de betrokken instanties. Opdrachtgever(s): Ministerie van Economische Zaken (EVD) Jaar van uitvoering: 2005-2006 Opstellen stroomgebiedsplan voor Harju Stroomgebied, Estland In opdracht van het Estse Ministerie van Milieu werkt een consortium onder leiding van Grontmij aan het opstellen van een stroomgebiedsbeheersplan voor het Harju stroomgebiedsdistrict. Dit gebied in het noordwesten van Estland omvat onder meer de hoofdstad Tallinn. Het stroomgebebiedsplan wordt uitgewerkt conform de eisen van de Europese Kaderrichtlijn Water. Het trainen van medewerkers van het ministerie en locale betrokken organisaties maakt onderdeel uit van dit project alsmede het testen van de door de Europese Unie opgestelde richtlijnen. Het project wordt gefinancierd door de Europese Unie. Opdrachtgever: Ministerie van Milieu, Estland Jaar van uitvoering: 2005 – 2006
15
ICT / GIS en databases Geo-informatie management en analyses voor Kaderrichtlijn Water In 2004 is een gebiedsbeschrijving en een risicoanalyse uitgevoerd voor het deelstroomgebied RijnWest ten behoeve van de implementatie van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW). Dit rapport is tot stand gekomen op basis van informatie die is aangeleverd door de verschillende waterbeheerders in Rijn-West, de landelijke KRW projectgroepen en het Coördinatiebureau RijnMaas (CRM). Grontmij heeft dit proces ondersteund door het verzamelen, standaardiseren, analyseren en presenteren van de geografische informatie. Beschikbare data voor aspecten als ecologie, chemie, hydromorfologie, diffuse belasting en risicoanalyse, zijn omgezet naar landelijke standaarden. Vervolgens zijn hier kaarten en tabellen uit gegenereerd ten behoeve van de rapportage. Opdrachtgever(s): Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Provincie Gelderland Jaar van uitvoering: 2004 Revisie applicatie “Bron- en vrachtanalyse Zuid-Holland ”Het Regioteam Diffuse Bronnen Zuid-Holland heeft, in het kader van hun Meerjarenprogramma, in 2003 de GIS applicatie “Bron- en vrachtanalyse Zuid-Holland” laten ontwikkelen. Grontmij heeft deze applicatie in 2004 gereviseerd. Naast het toevoegen van nieuwe functionaliteiten om gebruik van de applicatie eenvoudiger en betrouwbaarder te maken, is deze ook afgestemd op toepassing binnen de Europese Kaderrichtlijn Water. Met behulp van de applicatie kan de omvang en oorzaak van diverse punt- en diffuse belastingen worden berekend. Dit gebeurt op schaalonafhankelijke wijze, waardoor analyses kunnen worden verricht voor peilgebieden, waterlichamen of (deel) stroomgebieden. Opdrachtgever(s): Provincie Zuid-Holland Jaar van uitvoering: 2004 Conversie tool risicoanalyse ‘ score card’ naar GIS formaat Ten behoeve van de risicoanalyse in het deelstroomgebied Maas is een ‘score card’ ontwikkeld, waarbij per waterlichaam op overzichtelijke wijze de belangrijkste informatie voor ecologie, chemie, hydromorfologie en risico analyse staan geordend. Om er zorg voor te dragen dat deze informatie identiek is aan de geo informatie uit de gebiedsbeschrijvingen, heeft Grontmij een tool ontwikkeld om deze ‘score cards’ te converteren naar de standaardformaten, zoals gebruikt binnen de Europese Kaderrichtlijn Water. Deze tool is tevens ingezet in deelstroomgebied Rijn-West. Opdrachtgever(s): Provincie Noord-Brabant Jaar van uitvoering: 2004 Europese Literatuurdatabase KRW In opdracht van DG Water voert Grontmij een EU-breed literatuuronderzoek uit. Wij stellen een database samen van relevante (en vrij toegankelijke) officiele, wetenschappelijke en grijze publicaties. Dit helpt DG Water in het maken van beleidskeuzen - het is namelijk relevant om te weten hoe andere landen met de KRW omgaan. De database maakt onderscheid in relevante KRWthema's (bijvoorbeeld MKBA, prioritaire stoffen, grondwater, ecologische doelen) en geeft per land een overzicht en samenvatting van gevonden documenten. Voor het opstellen van de database hebben wij onder meer gebruik gemaakt van KRW-expertise uit het Europese netwerk van Grontmijkantoren.
16
Communicatie en cursussen Frequently Asked Questions KRW voor gemeenten Het LBOW-cluster Water en de Stad (WENS) wil in de behoefte van gemeenten naar informatie over de KRW voorzien. Middels interviews en 2 discussiebijeenkomsten zorgt Grontmij voor de beantwoording van de 10 meest dringende vragen van gemeenten. Daarbij waarborgen de gemeente ambassadeurs water en de KRW coördinatoren dat de juiste vragen beantwoord worden. Opdrachtgever: RWS-RIZA Jaar van uitvoering: 2006 Cursus diatomeeën (fytobenthos) en KRWHet fytobenthos is een verplicht kwaliteitselement voor de monitoring van de meeste watertypen. In Nederland zijn speciaal daarvan de diatomeeën als indicator gekozen. Om waterbeheerders in staat te stellen KRW-proof diatomeeënanalyses te verrichten geeft Grontmij│AquaSense met zeer ervaren docenten een tweedaagse cursus voor beginners en gevorderden die diatomeeën willen determineren en de resultaten willen uitwerken ten behoeve van de STOWA-systemen en de Kaderrichtlijn Water. Opdrachtgever(s): Diverse waterbeheerders Jaar van uitvoering: 2004-2005 Cursus Datamanagement in Waterbeheer In het proces van inwinning van gegevens tot de uiteindelijke presentatie speelt databeheer een cruciale rol. Goed databeheer is essentieel voor de waterbeheerder. Zo stelt ook de Europese Kaderrichtlijn Water indirect eisen aan uw databeheer. In de cursus besteedt Grontmij | AquaSense nadrukkelijk aandacht voor processen als standaardisatie, data-uitwisseling en ecologische beoordeling. Deelnemers: Waterschappen, Rijkswaterstaat Jaar van uitvoering: 2004-2005
Training medewerkers regionale autoriteiten van het Ministerie van Milieu & Water, Hongarije Een consortium onder leiding van UNESCO-IHE Delft is gevraagd een trainingsprogramma op te stellen voor medewerkers van het Ministerie van Milieu en Water. In dit trainingsprogramma worden de verschillende onderwerpen van de Europese Kaderrichtlijn nader toegelicht. en uitgewerkt. Tezamen met o.a. medewerkers van de universiteit van Budapest, Ecorys en Grontmij wordt het trainingsprogramma opgesteld. Het project wordt gefinancierd door de Europese Unie. Opdrachtgever; Ministerie van Milieu en Water, Hongarije Jaar van uitvoering: 2005
17
www.grontmij.com
Grontmij | AquaSense Kruislaan 411a 1098 SJ Amsterdam Postbus 95125 1090 HC Amsterdam T +31 20 592 22 44 F +31 20 592 22 49 E
[email protected] W www.aquasense.nl Grontmij Afd. Water De Molen 48 3994 DB Houten Postbus 119 3990 DC Houten T +31 30 634 47 00 F +31 30 637 94 15 E
[email protected] W www.grontmij.nl Grontmij Afd. Water & Reststoffen De Holle Bilt 22 3732 HM De Bilt Postbus 203 3730 AE De Bilt T +31 30 220 79 11 F +31 30 695 63 66 E
[email protected] W www.grontmij.nl
18
