TIJDSCHRIFT VAN DE GEZAMENLIJ KE ENERGIEKOMITEES ZUID·NEDERLAND SE JAARGA NG NR :è PRIJS Ft. 2,00 MEI/ JUNI 198S
3
redactioneel Met de SAP, PSP, PPR, EVP, VCN, PSO, PvdA, CPN en 0'66 moet toch 'n linkse PARTIJ-meerderheid te behalen zijn ? Ik ben ervoor om het kiesstelsel grondig te wijzigen. Niet het aantal Kamerzetels zou beslissend moeten zijn voor een meerderheidsbesluit, maar het aantal partijen. Kijken we even ter rechterzijde: CDA, VVD, SGP, GPV en RPF. Kijken we even ter l~n kerzijde: PvdA, CPN, PSP, 0'66, PPR en EPV. U ziet het: wij hebben een meerderheid van zes tegen vijf. Tenzij de huidige regeringscoalitie een kabinet wil vormen met de Centrumpartij. Dan wordt het tossen.
"Allicht" is een uitgave van de stichting Allicht. Deze zet zich in voor een democratisch, mens- en milieuvriendelijk energie beleid. Geen "kernenergie of kolen" dus, maar doelmatiger gebruik van energie en zoveel m0gelijk aanwending van alternatievan als zon en wind. Aan regionale ontwikkelingen wordt in ruime mate aandacht besteed. Ingezonden artikelen of brieven kunnen door de redactie worden bekort. Ondertekende artikelen geven niet noodzakelijk de mening van de redactie weer. Overname van tekst met bronvermelding is toegestaan. Voor overname van illustraties dient men contact op te nemen met de redactie. Redactie: Hans Linders, Toon de Laaf, Wim Kersten, Joost van der Aalst, René M889denberg, Plet Horsten, Jeroen Thijssen. Medewerkers: Hans Bannlnk, Joost Andrik, Toine Huysmans, Wilbert WlIIems, Alard· Govers, Lowie van Erk, Thijs Belgers. Vormgeving: Miek van Dongen, Ren' Maagdenberg, Jeroen Thijssen. Fotografie: Ren' Maagdenberg, Wim Kersten. Illustraties: Tik-Tak-Tekeningen (Postbus 3042, 5003 DA Tilburg), Cees Chamuleau. zetwerk: DE REGENBOOG Den Bosch Druk: Drukkerij de Werkwinkel e.v., Tilburg.
Beter is het natuurlijk om n6g gespreider , n6g verdeelder links te stemmen: De PSO, SAP, VCN, Loesje: allemaal een Kamerzetel en als 't moet richt ik Linkse Loetje op: ook een Kamerzetel. Elf tegen zes :: De werkloosheid opgelost; wg met de kruisraketten, de Centrumpartij, de Centrumdemocraten en de kemcentrales. Maar hoe pak je dat aan ? Ook daar heb ik iets op bedacht. Iedereen die een linkse regeringscoalitie wil, handelt als volgt: Alle mensen die in het centrum van een stad of dorp wonen - dus ook CPN-ers, VCNers enz. - steumen centrumlinks , dus 0' 66. Gezien vapuit Belgil stemt iedereen links van het centrum klein links, dus PSP, CPN, PPR of EVP. Komend van Rottumerplaat stemt iedereen links van het centrum naief links, dus VCN, PSO. of Loesje. En woon je op het platteland, dan stem je PvdA. Natuurlijk slaagt deze regeringscoupe alleen als iedereen zich eraan houdt. Als alleen naief-linkse mensen zich hieraan zouden houden, dan haalt natuurlijk geen enkele linkse partij nog een Kamerzetel. Houden alleen cent~linkse steumers zich aan deze meerderheidsstrategie, dan haalt alleen de PvdA êên of twee zetels en indien alleen klein-linkse steumers, komend vanuit Belgil, links stemmen, dan ligt De Waarheid ook in de Staten Generaal niet meer op de leestafel. Okê, er zitten risico's aan vast. Maar steumen zoals bij de ge-
meenteraads~rkiezingenheeft ook geen zin, dat hebben we gezien. Dan maakt Lub alsnog het karwei af en vluchten we voordat 'ie klaar is richting Belgil. Dus veel keus hebben we niet, Jing of Jang, het zal wel weer janken worden. Maar er zit natuurlijk een klein kansje in dat rechts mijn methode overneemt. Steumen bijvoorbeeld alle VVD-ers, komend vanuitBelgil , rechts, dan haalt de Centrumpartij tien zetels, hetgeen betekent dat de huidige regeringscoalitie haar Kamermeerderheid kwijt is. Tenzij ze met Janzak in zee wil. Dat zal wel niet gebeuren, maar als het dan toch moet, ben ik al te graag bereid ze nog een extra duwtje mee te geven. Bij hoog water. Maar j a, een roomsrode coalitie en tien janzakken in de Kamer, da's nou ook weer niet alles. Ik geloof toch dat ik nog maar wat ga sleutelen aan mijn methode. Misschien helpt het, indien iedereen die tot nu toe rechts stemde, zodadelijk links stemt en andersom. Als dan alleen naief rechts zich aan mijn methode houdt, dan haalt de PvdA 109 zetels, 0'66 haalt er dan 29 en Klein Links 11. Bet CDA haalt dan nog êên zetel, rekening houdend met natef links dat ondanks alles aan mijn methode vasthou'it. Maar als ••• nee, die publiciteit haal ik toch niet meer voor de verkiezingen. Enfin, stemt U dan toch maar volgens mijn oude methode, maar let wel, Lub doet het met klein rechts. Ik doe het met klein links. U doet maar. •
inhoud redaotioneeZ poUtieke opZossing voor kernafvaZ heteZuqht~oningen
be l i obt:
het Zaatste ~oord onbekend maakt onbemind proef~indmoZenpark in Se~bierum bwi t enpar l-em • • • brandstof
pag. pag. pag. pag. pag. pag. pag. pag. pag.
2 3 5
7 14 15 18
19 20
Redactieadres: Postbus 8107, 5004 GC 1'11burg. De redactie is telefonisch te beraiken onder nummer 013-351535. Een jaargang omvat minimaal zes nummers. Een abonnement kunt u nemen door storting van f10,- (steunabonnement f15,-; voor instellingen 125,-)op gironummer 4208201 van Penningmeester Allicht te Tilburg. ISSN 0168-3748 Oplage: 750
------------------2------------------
•
het eeuwige vooruitschuiven van een probleem
Politieke oplossing voor kernafval Niet de Rijksoverheid, maar een Besloten Vennootschap neemt een beslissing over de plaats waar radioactief afval tijdelijk zal worden opgeslagen. De regering houdt daarmee haar handen schoon, zo vlak voor de verkiezingen. Tevens wekt het kabinet Lubbers/van Aardenne de indruk dat er eindelijk een oplossing is gevonden voor het netelige kernafval. En daarmee wordt voldaan aan een wens van de Tweede Kamer dat er zekerheid moet bestaan omtrent de realiseerbaarheid van een aanvaardbare oplossing. Dan kan het licht op groen voor de bouw van nieuwe kerncentrales. In werkelijkheid is er niets opgelost. Het kernafvalvraagstuk wordt tijdelijk geparkeerd op het Industrieterrein Moerdijk, de sterkste kandidaat voor de opslagplaats. Totdat er een nieuwe oplossing komt. Een aantal politieke partijen heeft steeds gesteld dat de uitbouw van het Nederlandse kernenergiearsenaal alleen mogelijk kan worden, wanneer er een afdoende oplossing wordt gevonden voor het radioactieve afval. Na jaren heen en weer gepraat is er nu een toverformule gevonden, die de grootste regeringspartij tevreden stelt.
Kamerlid Lansink (CDA) voor de VARA-microfoon op 8 maart j .1. ; "Er is nu een oplossing, namelijk langdurige bovengrondse tijdelijke opslag van het kernafval". Deze monstrueuze formule staat bol van de tegensterijdigheden. Langdurig èn tijdelijk, in t1it1in verband. Bovendien heeft het begrip 'tijdelijk' betrekking
Bijlage 2.2
pagina
Tweede Kamer der Staten-Generaal
9
2
Verg"de,,".. 1984-1985
18830
Regeringsstandpunt met betrekking tot Eindrapport van de Maatschappelijke Discussie Energiebeleid Vestigingsplaatsen voor kernçentr.les
Nr. 27
GIEWIJZlGOE M01lE VANHET~ LANSINK C.s.TERVERVANGING VAN
op een periode van 50 tot 100 jaar. Met hetzelfde gemak kan men spreken van een "eeuwige" oplossing.
optie voo:!: tijdelijke bovengrondse opslag van kernafval houdt verband met twee zaken: enerzijds zijn er overtuigende bezwaren tegen ondergrondse opslag in Nederlandse zoutkoepels; en anderzijds worden de geluiden voor een internationale opslagplaats buiten Nederland steeds meer hoorbaar. Enkele j aren geleden opperde Argentinië een plan voor zo'n internationaalopslagdepot in Patagonië. En de Volksrepubliek China doet een soortgelijk aanbod voor een depot in de Gobiwoestijn. Tegen betaling van twee miljoen dollars per ton onopgewerkte splijtstofstaven. En twee Afrikaanse landen, Somalië en Soedan, spelen met hetzelfde idee om een lucratief handeltje op te zetten rond kernafval. Voorlopiq kiest Nederland voor de tijdelijke opslag. De BV coVRA (Centrale Organisatie voor Radioactief Afval) mag voor 1 juli '86 een keuze maken uit drie lokaties, twee bij BorsseIe en een in Moerdijk. Moerdijk scoort het hoogste, gezien de verwachting dat de nieuwe kerncentrales niet op het Industrieterrein MOërdijk zullen worden gepland. De
DIE GEDIlliKT ClNDIR NR. ,. VIl.ltgelleld 2S juni 1985 DeKlme,. gehoo,d de be'llclIleging:
overwegende. dltllel klbinOlde bcluwvin tIn minste - . kerncenttlles
uit soci•••·eeonomische. alimede om mili.u ..en energiepolitiek. redenen gewen"eeh!: van oordeel. dat een mtlltuhytiinilCh verantwoorde. beheersbare OplOSSing van het vr.agstuk van het r.di04Ctiti' .fvII dl' rio, een voor,. waarde is;
vin oord.... dit zowel dl IIngdurige bOVeng,ondse_"g. "' din niOl na opwerking.en de verwerkingen opslag in inte-rnltiona.1 verblind in beginHI.lnv••rdbare opIOIlingen zijn;
00_'.
levens vin d l l _ i d omlrenl de relli_fblltheid ven Hn aanvaardbare oplossing moet bestlan a'yorens de vergunning krachtens de Kerne"ergiewet voor de bouw van et" of meer kerncentr.le. wordt verleend:
verzoektde regering. de bedoeld. vergunning niet eerder af te 9h't" dan nadat de Kamer met de gekozen oplos.-ng van het ,'yalyraagstuk heefl tngellemd: en g••t over tot de orde vin de cNg. lanSInt Bra.ms Van eNr linden
de motie Lansink
haastwerk De BV COVRA heeft haast om een definitieve plek te vinden. Na veel vijven en zessen werd in 1982 een tijdelijke oplossing gevonden in Zijpe (Noord-Holland), op voorwaarde dat er in 1986 een (definitieve' lokatie zou worden aangewezen. waar het kernafval t1in ziekenhuisafval vanaf 1989 kan worden geborgen. De haastige werkwijze van COVRA veroorzaakt de nodige blunders en slordigheden. Voor de inrichting van een dergelijke opslagplaats waren door het Ministerie van Volkshuis-
---------------------··3 --------------------
Alle argumenten TEGEN kernenergie zijn weer sp r i ngl e ven d en actueel. De:
--
•
,
-----------4------==========-:::
Nieuw leven voor luchtverwarming in Deurne
Hetelucht woningen fiasco's van tien jaar geleden. "De negatieve ervaringen hangen in belangrijke mate samen met de niet-optinale toepassing van luchtverwarming in onvoldoende ge!soleerde woningen met slechv kierdichting. In een dergelijke woning is sprake van. een grote warmtevraag en dus hoger energiesystemen. "Maar de Qlogelijkheden om zuiverbruik.", aldus het rapport. niger te stoken zijn bij lucht- Met andere woorden: betere isoverwarming in ruimere mate aan- latie van woningen zou dat prowezig. Op luchtverwarming kun bleem kunnen oplossen. je eenvoudig een uitgebalanOok dat blijkt een misvatting ceerd luchtventilatie-systeem te zijn. Mêt de isolatierage toepassen, in canbinatie met werden woningen goed ge!soleerd een warmteterugwinning-systeem. en kierdicht gemaakt. Met allerDat vergt een eenmalige inveslei vervelende bijverschijnselen tering van duizend gulden, en als schimmel- en vochtproblemen. levert een modaal gezin ongeHet antwoord op deze problemen veer zeshonderd gulden gasbespa wordt gevonden in "uitgekiende ring per jaar op. We gaan er wel ventilatie", of "balans-ventivan uit dat de woningen normaal latie". Het evenwicht tussen ge!soleerd worden". te weinig ventilatie (vochtproLuchtventilatie ên warmteterug- bleem) en te veel ventilatie winning zijn de trefwoorden uit (warmteverlies) noemt men gebahet Bouwcentrum-rapport, waarin lanceerde ventilatie. Een goedglobaal wordt ingegaan op de ge!soleerde woning biedt gast-
Woningbouwvereniging 'Bergopwaarts' bouwt in Deurne en Asten ruim honderd woningen met luchtverwarming. Na tien jaar piekeren en wachten kwam rond de jaarwisseling het verlossende antwoord van het Ministerie van VROM (Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieuhygiëne). De nieuwe eengezinswoningen bieden veel mogelijkheden voor energiezuinig stoken. In uitbreidingsplan "de Beiakker" (Deurne) komen 57 woningen met luchtverwarming. In Asten worden nog eens 26 huizen bij elkaar gebouwd, en 27 woningen worden her en der verspreid in Deurne. De heer van Lierop, van woningbouwvereniging Bergopwaarts, over de aanloop van dit plan: "Al sinds 1973 houden wij de mogelijkheden van luchtverwarming in de gaten. Maar er werden toendertijd behoorlijke fouten gemaakt, onder andere in Groningen en Meppel. Sommige systemen waren hopeloos frut. Toen wij , in 1975, luchtverwarming wilden gaan toepassen, heeft het Ministerie daar voor gelegen. Men wilde eerst meer onderzoek en meer zekerheden. Bet Bouwcentrum kreeg opdracht voor een onderzoek, dat in september 1985 werd afgerond. Het rapport "Luchtverwarming Eengezinswoningen" gaf het groene licht voor de uitvoering van onze plannen in Deurne. Er zijn nu geen problemen meer te verwachten".
zuiniger verschillen tussen centrale verwarming met water en lucht zijn snel uitgelegd. Bij 'waterverwarming' komt de warmte (van de cv-ketel) via buizen en ra.. diatoren onder de ramen in de te verwarme ruimtes. Bij 'luchtverwarming' wordt warme lucht via roosters in de binnenmuren de kamers ingeblazen. De waterverwarming heeft een pomp nodig voor de verplaatsing van het warme water; de warme lucht wordt door middel van ventilatoren verplaatst. Volgens van Lierop (woningbouwvereniging Bergopwaarts) is er op zich weinig verschil in het energieverbruik bij de twee De
---_ ... ..---.....___-. .--:..:.. -_ -_
, ----
I _ · _ ' l...... 3 _.~ .. '.
:=..",
'--
_.~
..... _
~
• 0.-. •• _ . \
,
.
.;==-~---...=--'.'-.
===--
------------------5
-._~
-...
''--_.- .., "'....
w.
vrijheid aan twee andere voorzieningen die daar goed op aansluiten: luchtverwarming en warmteterugwinning. Bij warmteterugwinning wordt de warmte van de afgevoerde lucht (uit woonkamer) overgedragen aan de binnenkomende verse lucht. Koude lucht wordt aangezogen, en 'voorverwarmd' met de warmte die onttrokken wordt aan de afgewerkte lucht. Daarin zit de energiewinst bij dergelijke woningen, die verder goed geisoleerd en redelijk luchtdicht moeten zijn. Overigens worden er nog een aantal aanvullende eisen gesteld. Er mag geen tocht optreden, er mag geen sprake zijn van geluidoverlast (door ventilatoren) en de investeringen moeten financieel haalbaar zijn. Dit laatste geldt zéker voor de sociale woningbouw.
voor- en nadelen De voordelen van luchtverwarming ten opzichte van waterverwarming zijn niet gering. Van Lierop: "Je hebt geen last van waterlekkages in leidingen of radiatoren. De zaak kan niet bevriezen. Er treden geen bijgeluiden op, zoals lucht in de radiatoren. Je hebt geen radiatoren in huis, dat spaart ruimte en ongelukken met kinderen". En de nadelen? Van Lierop noemt ook een paar nadelen: "Voor ons als woningbouwvereniging zijn er ook nadelen. De warmwatervoorziening moet in deze nieuwe huizen apart worden geregeld met keuken- of badgeijser. Normaal gesproken plaatsen wij overal gecombineerde cv-ketels met warmwatervoorziening. Dat moet nu apart gebeuren, met dubbel onderhoud." Het Bouwcentrum-onderzoek noemt echter nóg een mogelijk nadeel: de ventilatoren van het luchtverwarmingssysteem zijn gevoelig voor storingen. "In het algemeen kan gesteld worden dat luchtverwarming méér onderhoud vergt dan warmwaterverwarming". Ook elders in het land wordt gewerkt met luchtverwarming. Uit de prospectus van een bouwmaatschappij noteren we de energievoordelen van de "optimale woning met luchtverwarming". Een gas-verbruik van 120 m3 per jaar, vergeleken met een normale, geïsoleerde cv-gestookte woning met een jaarverbruik van 1900
m3 gas. Dat betekent een jOergLe besparing van 62% (1180 m minder verbruik), bij ·een extra investering van f 3000. Die is binnen 5 jaar terug verdiend. Opgemerkt zient wel, dat het elektriciteitsverbruik in luchtverwarmde woningen ongeveer 500 kWh per jaar hoger ligt, als gevolg van de ventilatiesystemen.
zware eisen, zoals door Bouwcentrum voorgesteld, komen de nieuwe bewoners in Deurne en Asten er 'warmpjes' bij te zitten.
eisen Het Bouwcentrum-onderzoek noemt de mislukte projekten uit het verleden niet bij naam. Volgens M. Oltheten (Centrum voor Energiebesparing) zijn een aantal projekten "stevig uit de klauwen gelopen". Onder andere in Almere, Wisch en Groningen. "Men kwam een hele rij problemen tegen, die het gevolg waren van fouten in ontwerp en fouten in de bouw van de woningen. Luchtverwarming is een uitstekend systeem, mits er maar zorgvuldig mee wordt omgesprongen. De installaties moeten heel uitgekiend worden afgeregeld. Ook voorlichting aan toekomstige bewoners is een vereiste. Een woning is een gebruiksvoorwerp, daar hoort een handleiding bij. Maar die handleiding moet ook weer niet te ingewikkeld en te omvangrijk zijn. Vandaar dat de installaties op zich goed moeten functioneren, zonder al te veel ingrepen van de bewoners". Luchtverwarming zit in de lift. Als wordt voldaan aan de nieuwe
1 '~,
'
))"':;~,~~."." "'-~:.
-;
~
.;-
-_._.
";:":~:~('
•
------------------6------------------
Deltaplan nodig voor stadsverwarming "Stadsverwarming biedt individuele consumenten nauwelijks voorde len en zeker enige nadelen ten opzichte van aardgas consumenten. Het aantrekkelijke van stadsverwarming zit ln de brandstofbesparing op nationale schaal ." Bovenstaand citaat vormde de conclusie van de Consumentenbond naar aanleiding van een tarieven-onderzoek ("Stadsverwarming noq steeds te duur") in september 1981. De opmerking dat stadsverwarming aan-
trekkelijk ls voor de nationale brandstofbesparing slaat de spi jker op de kop . Ruim vier jaar later blijkt dat brandstofbesparinq mo-
gelijk het enige voordeel is : in plaats van gas wordt warm afvalwater van voornamelijk elektriciteitscentrales gebruikt als warmtebron. Het gas wordt uitgespaard , terwij l de consument (van de afvalwarmte) w6l wordt aangeslagen alsof hij/zij aardgas verstookt . Eén aspect van het stadsverwarmingsgebeuren wor dt stelselmatig onderbelicht : de financiêle resultaten van de exploitanten. Dit element vormt een verhaal apart , dat slechts met veel. moe i t e bij elkaar te harken valt. Exploitanten van stadsverwarmingsprojecten blijken niet scheutig met het presenteren van de financi~le gegevens en resultaten. Deze opstelling kan misschien worden verklaard door de zware tegenvallers die her en der optreden. Overigens komen Alle projecten vanaf 1 juli in de problemen. De aardgasprljs zal per die datum met ongeve er 9 cent worden verlaagd . En dat 'tikt' door op het stadsverwarmingsgebeuren, omdat de prijs van het warme water gekoppeld is aan de aardgaspr1js voor kleinverbruikers . Het wordt ti jd voor duidelijkheid! schalige toepassingen na te gaan. In de beginjaren '70 stellen Energiebesparing wordt i neens milieu- en energlegroepen voor met grote blokletters gespeld. om op grote schaal stadsverwarming toe te gaan passen in de vorm van kleinschalige warmtekrachtcentrales in of bij dichtmet KEMA-keur bevolkte woonwijken. Het commentaar van de elelctriclteitsBij de KEMA wordt een aparte maatschappijen en de "Arnhemse studiegroep geformeerd. die aan Instellingen" (KEMA, SEP, VEEN) het rekenen slaat . Met kijkt is honend : "Ze wi llen zeker de vooral na ar de combinaties van leer van Marx via de verwarmin9' nieuwe woonwijken (3500 - 7000 bij de mensen thuis brengen •• • " woningen) en de aanwezigheid van Plotseling, in 1975, verandert elektriciteitscentrales in de de officiêle houding ten aanzien buurt. Via de provinciale elekvan stadsverwarming. De VEEN trlciteitsmaatschappijen worden (Vereniging Elektriciteit Exmet name de wat grotere steden ploitanten Nederland) en de VE(met nieuwbouwplannen ) benaderd. GIN (Vereniging Gasexploitanten -J;En weldra rollen de "verkennende in Nederland) stellen een Beleids studies " van de pers. Breda, adviesgroep Stadsverwarming in ilburg en Helmond kri jgen 'opom de mogelijkheden voor grootmaat-gesneden I onderzoeken met
gunstige financi~le vooruitzichten. Bi j het Ministerie van Economische Zaken -wordt een subsidiepotje in gereedheid ge bracht om de negatieve e xpl oi tatieresultaten van de be gi n jar en weg te poetsen •. En de NEOH (Nederlandse Energie Ontwikkelings Maatschappi j) treedt op als "make l aa r in stadsverwarmingsprojecten". Het mechanisme be qint te werken. De keuze voor gemeentebesturen ligt min of meer vast : öf s t adsverwarming met KEMA-keur. ö f helemaal niets. Pogingen (in Breda en Tilburg) om Itegenonderzoeken I een rol te laten meespelen. worden getorpedeerd . De tegenstanders van de be oogde qroctschalige projecten wijzen op de talloze onzekerheden, gezien de lange looptijd (25-30 jaar) van dergelijke projecten. Tevens wordt gewezen op het feit
Een nieuw vignet voor stadsverwarming. De bovenste li j n staat voor de gunstige prognoses, de onderste l i jn ve r -
helda::,
tege-?woord j gt .~.we rte ll jls..
Same
een
verl IesèlJferp .
~.QJ"Jnt.d~l~~!!'·?:~,< t....J .. J?;J
'.
~4oàe~ _--l ~
.*** ~****** ...' **...'*...*. ~* * *. Q**I 9******* IUI\(J Gedi9iroli~eerd' 2013
- - _ . - -==-'
dat de KEMA ha ar rekenmethode angs tva l l ig be waakt , zodat een vorm van ' na r e kenen ' bijna onmogelij k i s . Pi ka nt detail bi j deze ontwikke· ling i s het f e it dat de KEMA noq in 1975 had uitgemaakt dat de Amercentrale (ond erdeel van de NV PNEM ) in Geer t r uidenbe r g ongesch ikt zou zi jn voor het on t t rekke n van warmte ten behoe ve v an s t adsve rwa rmi ngsdoe l e i nd en. I n 1976 blijkt de Amercentrale ineens wè l ge s chikt . Waarschi jnlijk om de bo uw va n nieuwe kolengestookte centrale s aanvaar d te kri jqen, en bij het pub l i ek een ' mil i e uvr i ende l i j k ' imag o op t e r oepen.
TiZbU l'g-NOOl'd
o verijlde onevenwichtige beslissingen . Dit geldt met name voor het aanleggen v an stadsverwaInÜng als opl os si ng voor het benutten bezwaren van anders ver spi l de energie in Stadsverwarming wordt een zaak de vorm van afvalwarmte van elekvan nationaal belang, onder het triciteitscentrales , grote inmotto van brandstofbesparing . d ustrieen en vuilverbrandingsHaar ook de ' con curr e nt e n' beo ve n s ". De VFK pleit voo r t oeginnen de trom t e roeren . passing van warmtekrachtkoppeImmers , als er in 300.000 Neder- ling op kleine schaal, en vo or landse woningen (aldus de rade inzet van Hoog Rende ment ke mingen voor de toekomst) géén tels, i n samenhang met e xt r a c ent r a l e ve rwarming ske t e l zal i solatie. komen , e n géén aardgasaansluiOok de gaswereld r eageert niet ting, dan missen de ketelfabribepaald juichend, ondaks het kanten en de gasbedrijven een gegeven dat de VEGIN zittinq deel v an de markt . De Vereniging heeft in de Beleidsadviesgroep van Fabrikanten van Ketels voor Stadsverwarming. centrale verwarming (VFK) In Oos t e r hout ontstaat een r eaelschi ldert de plotselinge stadsrechte conflict tussen Intergas verwarmings-hausse als een on(regionaal gasdistributiebedrijf) doordachte reactie op de energie- en de NV PNEM, omdat ze met schaarste. HAngst is een slechte tegengestelde bedoe l i ngen in raadge ve r , die vaak l eidt tot elka ars vaarwater zitten . ,-- - 1tW>\!ll'l1 - -",r; -- --::;;o...---""=,,- Ondanks de tegenwerpingen en ç:;;;7= . - L ,,bezwaren van bovengenoemde o r qaTt; t" :LlI(ll.L/IND nisaties, draait het vliegwiel van de eerder genomen beslissingen ongehinderd voort. In de periode 1979 - 1981 bez;"'a.· s l ui ten talloze gemeenten tot ~'>.I I'" r de aanleg van stadsverwarmdnass ys t emen . ~."f11 J~:VI'
tf
groot alarm Consume nt enbond s laat in sept ember 198 3 weer a larm. Naar aanleidi ng van de ontwi kk elingen r ond he t s t adsve rwarmdng sp roject in Ni e uwe ge i n vree s t de Con sumentenbond een mil joenens trop
voor gemeente en ve r brui ke r s . HIn steeds meer gemeenten beaint stadsverwarmlng een enorme strop te worden. In sotmtige gemeentes is men er om financiele redenen zelfs al mee gestopt (Spijkenisse, Leeuwarden) en nu blijkt dat het Sv-project in de Utrechtse gemeente Nieuweaein op een enorm financieel fiasco uitdraait . " Het kostte de Consumentenbond veel moeite om de informatie boven t afel t e krijgen . Uitein delijk bracht e en beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur een accountantsrapport-met-cijfers op tafel . De Consumentenbond schrikt van de ve rni e t i ge nde opmer kingen door de accountants die beweren dat Nieuwegein e i gen l i j k niet tot e en dergel i j k project had mogen besluiten in 1979. Ook de financi~ le prognoses , opgesteld door de e xpl oi t ant STAMIN , worden onder vuur genomen : "De verliezen val l en veel hoger ui t dan voors pe l d . " Volgens de Cons ument enbo nd moet de Rijksoverheid ingrijpen in het geval Nieuwegein. En tegelijkertijd moeten de ove r i ge proj e ct en nauwgezet worden gevolgd . Daarbij doelt men op de talloze onduideli jkheden in de boekhoudingen van stadsverwarmingsprojecten .
De
In Helmond worden, aldus de Con sumentenbond, de ver l iezen op he t stad sve rwa rmi nqs be dri j f wegge boekt vi a het elektriciteitsbedrijf ... Op die manier
- - - - - - - - - - - - - - - 8 - - - - -- - - -- - - -- -
wordt de katastrofe verdoezel d. Een poginq (in 1986) om méér informatie te krijqen omtrent de financiéle qanq van zaken in Helmond strandt. De WlIMOB (Warm tedistributiemaatschappij OostBrabant) wordt beheerd door OBRAGAS (Oostbrabantse Gasdis tributiemaatschappij ), wiens woordvoerder weet te vertellen dat er niets aan de hand is. De man zegt letterlijk: "Ik
weet nergens van". De duidelijkheid van exploitan-
ten is er niet op voorui tqeqaan. De Consumentenbond stelt in '84
verzuchtend dat men er niet in slaagt het totale (nationale) verlies op stadsverwarming te
becijferen. "Er zijn aan",ijzi gingen dat er t ot en met 1982 30 miljoen is .... ggelekt. Haar het kan net zo goed meer dan 100 miljoen gulden zijn". De ruim 200 mi ljoen subsidie die he t Ministerie van Economische Zaken via de NEOH in de aanloopverliezen heeft qestoke n, zouden naar alle waar s chi jnlijkheid 66k verdwenen zijn.
Tilburgse cijfers Breda veroorzaakte een tijd qe leden eniqe opwi nd inq , na het bekend worden van berekeningen door een Ad Boc Commissie Collectieve verwarminqszaken. De vooruitzichten voor het stadsverwarminsqbedrijf zouden bedroevend zijn. In plaats van voorspelde winst van f 40 miljoen, zou het project wegzakken in een verlies van 90 miljoen . Enerqiebedrijven Tilburq, met onqeveer 12.000 aanqeslotenen op haar warmwaternet, schrikt
niet van de Bredase ontwikkelinqen . Tilburq heeft een f inancieel qezond projekt , hetqeen wordt onderstreept door de NEOM. De Tilburqse cijfers qeven aan
dat de voorspelde rampen minder "mstiq zullen zijn dan maq worden verondersteld. "Het 'rilrorgse project wordt nu ",el bedreigd door de lagere gaspr1jzen- , aldus financieel directeur van Dalsen van Enerqiebedrijven Tilburq . ·Per 1 juli wordt aardgas goedkoper,
Resultaten Stadsverwarminqsbedrijf Gemeente Ti lburq 1980: 1981: 1982: 1983: 1984: 1984 : 1984:
f
-
180.977 178.443 -1.514.232 -2.450.000 -2.153.300 - 2 . 500. 000 -1.563.000
(1)
(2)
(1) Schattinq (2) Volqens beqrotinq aemeente .
hoo[dtransportL e iding st adsverwarming TiLburg
---------------9 - - - - - - - -- - - - - - -
IILJOEN ,.;lQAS
300-,...----------, -, -~.
-
~
200~=-----------"''7''I
wat tot gevolg heeft dat de warmteprijs zal dalen. Voor de rest ziet ons project er gezond uit. Overigens worden alle projecten bedreiqd . De si tuatie in bijvoorbeeld Breda is al ernstig . Dat wordt nog erger".
100-1--- - - - - - ----1
en toch bespaart 't Een van de uitaangspunten achter het stadsverwarmingsidee is het streven naar energiebesparinq. Dit uitgangspunt wordt ook werkelijk gehaald. De gasverbruikcijf~rs van de gemeente Tilburg kunnen dit illustreren. In 4 jaar tijd daalde het gasverbruik met maar liefst 60 miljoen kubieke meter. De invloed van de oprukkende stadsverwarming is min of meer af te lezen uit bijgaande grafiek : vanaf 1980, wanneer de eerste aansluitingen op het warmwaternet gereed komen, zet een daling is. Voor licht e r van Bossum wil deze daling niet volledig toeschrijven aan de invloed van stads-
verwarming. "Een toenemende
a anle g
IlO
GASVERBIIJU( TILBURG i sol at i e van woningen en een betere bemeterinq van woningen op de wijkverwarming leidden alleen al in 1984 tot een gasbesparing van 7 miljoen kubieke meter". Een aanzienlijke gasbesparing lijkt voorlopig de enige winst. Voor alle eerlijkheid moet die winst enigszins worden gerelativeerd, aangezien (in de Brabantse situatie) de PNEM een extra hoeveelheid kolen moet verstoken om de Tilburgse en Bredase stadsverwarmde woningen warm te stoken.
s ta d Bv er~arm in g
Til burg
neerwaartse spiraal oe hooggespannen verwachtingen rond het verschijnsel stadsverwarming komen niet uit. De aantrekkingskracht van deze ' vorm van energiebesparing' is bijna uitgewerkt, zodat de enorme aantallen aangeslotenen zeker niet gehaals zullen worden. Een grootschalig systeem kan alleen maar bestaan indien er ook op grote schaal gebruik van wordt gemaakt. Anders straffen de hoge kapitaallasten meteen. Tijdens het symposium "Van BMD tot 2000"(Rotterdam, februari 1985) vertolkte G. Verberg het standpunt van het Ministerie van Economische Zaken: "De mogelijkheden van stadsverwarminasprojecten zijn geringer dan een aantal jaren geleden werd aangenomen . Op het ogenblik is circa 500 MWe aan stadsverwarmingsprojecten in ontwikkeling, waarvan 350 HWe reeds beschikbaar. In het regeringsstandpunt wordt uitgegaan van een potentieel van 600 HWe in het jaar 2000". De Bezinningsgroep Energiebeleid gaat daarentegen uit van een potentieel van 1500 MWe (in 't jaar 2000), en sluit daarmee aan op de bevindingen van de Stuurgroep Brede Maatschappelijke Discussie.
----------------10----------------
aanl e g s t ad sv e r wa r mi n g Tilburg Volgens S. Rissik (algemeen commercieel directeur van NV Gasuniel is dat veel te optimistisch: "De Gasunie komt niet verder dan de helft. Ondanks subsidies en leningen die grote sommen geld opslokken, komt de stadsverwarming niet wezenlijk van de grond", aldus het bijna vernietigende commentaar van de Gasunie
a
Géén 600 .000 woningen op stadsverwarming in 2000, doch hooguit 300.000. Eind 1984 waren er in het hele land ca . 87 .000 woningen aangesloten. De Beleidsadviescommdssie Stadsverwarming raamde in 1980 nog een aantal van 500.000 woningen. Aan te sluiten in de periode '80-'90.
e r gs t e klappen op te vangen, van die projecten die i n de gevaren zone blijven . Een ding i s zeker : be s t aande orojecten kunnen niet meer teruggedraaid worden. Het wordt nu zaak om de f inanciele nood op te vangen, die, ge zien de dalende gasprijs, alleen nog maar hoger wordt . Zonder s t e un van het Ministerie van Economische Zaken zouden de financiele problemen van de e xp l oi tanten afgewenteld kunnen worden op de verbruikers. Dat kan nooit de bedoeling zijn gewees t . •
vergroot door de krampachtige wijze waarop exploitanten met de resultaten omspringen en de cijfers fraai verpakken. De tijd is rijp om alle projecten grondig te analyseren, met name in financieel opzicht Consumenten, ge meenten en exploitanten ze l f hebben belang bij duidelijkheid. Hier ligt mogeli jk een zware klus voor de Algemene Rekenkamer, die tegelijkertijd een aanzet zou kunnen geven voor een financieel noodplan . De Rijksoverheid zou een strop- . penpot moeten instellen om de ~.
stroppenpot "Een kort verhaal over een groot project· • •• Zo luidt de mondelinge toelichting van de directeur van Energiebedrijven Tilburg, J. Hendriks, bij een Evaluatie-nota over de stand van zaken bij het Tilburgse stadsverwarmingsbedrijf. "Hoe meer je schrijft over
stadsverwarming, hoe onduidelijker de zaak dreigt te worden". Hendriks reageerde daarmee op opmerkingen van Raadsleden, die de nota volstrekt onbegrijpelijk vonden. Dit is een algemeen beeld, bij alle stadsverwarmingsprojecten . Stadsverwarming is een complexe zaak . Maar de onduidelijkheid en ondoorzichtigheid wordt
aanleg s t a d sv erwarmin g Ti l b ur g
----------------11----------------
PNEM ... een apart verhaal in rode cijfers In Noord-Brabant heeft de N.V. PNEM zich ontplooid als fervent voorstander van stadsverwarming. Samen met een KEMA-studiegroep werden diverse plannen en studies uitgevoerd om de nieuwe Amercentrale (eenheid 8) in te schakelen als warmtebron voor een hele regio, omsloten door de driehoek Breda-Tilburg-Geertruidenberg. Met Breda en Tilburg werden contracten afgesloten voor levering van warm water, in Geertruidenberg en Oosterhout gebeurde hetzelfde. Tuinders in de nabijheid van de warmwatertransportleiding werden "warm" gemaakt, en een tiental ondernemingen is op de pijp :iangesloten.
Geertruidenberg ;--0 tuinders
,, I
Maar toch is de PNEM niet tevre- mende jaren zoveel mogelijk wordt vergroot. Voor een gunstiden. In jaarverslag 1984 wordt ge exploitatie van stadsverwarerkend dat de afzet (van warm water) onder de prognose blijft. ming is vergroting van de afzet een dringende noodzaak teneinde Als oorzaak worden de lagere energiebehoefte en stagnatie in , op termijn positieve resultaten de nieuwbouwwoningen aangehaald. te bereiken". Deze "klacht" is opmerkelijk, aangezien de PNEM volgens conklaagzang tract een afgesproken hoeveelheid warmte levert aan Breda en Tilburg. Wat die gemeenten daar- Hieruit valt af te leiden dat men z~~r ontevreden is over de mee doen, is niet relevant voor feitelijke gang van zaken. De N.V. PNEM. Betaald moet er ware reden van deze klaagzanq worden. wordt pas duidelijk bij een conHet jaarverslag gaat als volgt verder:"Oos streven is te stimu- frontatie tussen de proqnoses en leren dat de warmte-afzet de ka- de werkelijkheid.
Het iaar 1983 zou volgens de berekeninq een positief resultaat opleveren. In werkelijkheid boekte men een verlies van ruim f 8 miljoen. Nog schrijnender wordt het beeld als de resultaten van alle jaren (1979-1984) bij elkaar worden opgeteld. Na zes jaar levert stadsverwarming voor de PNEM (in 1984) een werkelijk verlies op van f 26.8 miljoen. in plaats van een berekend verlies van f365.000.
geen mededelingen Over de resultaten van 1985 worden geen mededelinqen qedaan. "wacht U het jaarverslaq maar af, dat wordt op 12 juni aanstaande gepresenteerd", aldus PNEM-woordvoerder Beiinen. "Overigens is het resultaat over '85 beduidend beter dan over '84 (f 10,9 miljoen verlies)". Men ligt bij de PNEM niet wakker van de komende aardgasprijsverlaging:"Dat is een tijdelijke Zaak". Op de vraag wanneer de eerste positieve resultaten verwacht mogen worden, komt een vaag antwoord: in é~n van de komende j aren.
reserves Gelukkig heeft men in Den Bosch voldoende financi~le reserves om deze klappen op te vangen. Maar het blij.ft een onbegrijpelijke zaak hoe men een dergelijk stadsverwarmingsproject zó ver in de rode cijfers heeft weten te kr,ijgen. De koele opmerkingen in jaarverslag '84 vertonen geen spoor van bezorgdheid. Heeft "de koopman van Den Bosch" zich vergist ? In ieder geval is op korte termijn duidelijkheid nodig over de
------------------12------------------
stadsverwarmingsontwikkeling. "Weggooien van koelwater is zonde"; betoogde PNEM-directeur Van Rooij in 1980 . Het heeft er de schijn van dat de PNEM na geld weggooit. •
Resultaten Stadsverwa?ting N. V. PNEM" Jaar
Prognoses (1979)
1979 1980 198 1 1982 1983 1984 1985
-
2.000 37.000 - 497 .000 - 1.622.000 719.000 + + 1.000.000
2000
+ 5.897.000
Realiteit ?
-
+
-
465. 000 1.817.000 5 .429.000 8.165.000 10.925 .000
-
-
-
-
-
*resultaat is verschil tussen opbrengst en kosten. Exclusief resultaten Breda, Tilburg en Helmond .
niljoen
+10+-- - - - - -- - - -- --....,-- - - - --,
+5
--
~
........-..
»> ~
~
..... ..
--_
- -_....__.---_._-p -
//
85
00
/
-5
-10 oIlcht
- - - - - - -- - - - - - -13--' - - - - - - - - - - - - -
Het laatste woord? De NV Provinciale Noordbrabantse Elektriciteits Maatschappij (PNEM) heeft in het najaar van 1985 vijf paginagrote advertenties geplaatst in zes Brabantse dagbladen. De tekst spreekt voor zich: reclame maken voor een kerncentrale op het Industrieterrein Moerdijk. Maar het laatste woord is aan •••• de Reclame Code Commissie. Drle klachten werden gedeponeerd, welke in februari mondeling we~den toegelicht. Naar verwachting zal de Reclame Code Commissie in mei haar oordeel vellen. De PNEM is nu uitgepraat •••
UHEBBEN METUGEPRMT OVEREEN KERNCENTRALE INBRABANl: kranlepUblikaties gegeven konworden, wen:!
doorvelenop prij, gesejd. Ooklijner vragen overde prijsvanelektticitt.it uiteenkeneenll'IIe en overde nwgelljkbeden vanalternatieVe ~bronnen. Vrijwel alle vrsgenseûers hebbenintussen antwoordop de doorhen geslelde vraag gekregen. maar er komen nog steeds vragen bijonsbinnen.
Wij baseren onzemening overkernenerge opde gegevens. diewijkrijgen vandiegenen in de wereld, dieverantwoordelijkheid dragenvoor de ejektndteusvooräemng in hunlanden d.aarhijgebruik maken vankernenergie Defeitendie wij noemen, worden ondersteund door studies en onderzeeken. verrichtdoor weienschappelëke instituten in de belewereld. Studies enonderzoeken waarvan de resultaten :alsjuistworden geaccepteerd door een grote meerderheid vande onderzoekers. Met dele kennis envanuit onze verantwoordelijkheid voorde elektriCiteitsVoon;ientng in Brabant, loerenwil.inhet belangvande
verbruikers vanek-ktrkiteit.. vóóreenkerneentra"
in Moerdiik. Uiremdelijk bepalen regering enparlement waarin Nederland kerncentrales werden gebouwd. OmtOldit'k.... re komert, moeten veelaspertentrRenelkaar wordenafge wogen. Daar lijnuiteraard ookaspecten bijdie vanuiteennationale invalshoek worden bepaald. o
Wij lijnnu bengde ingezonden vragen rerobri-
<eren. WijwUien op de dooru gestelde vragen uitvoeriger ingaanin een brochure diebegin volgend jaar gereed Zlll zijn. wij nillendie ,...... 'nleder gevaltoezenden aan iedereen op onze publikaties beeftgerea". onl: alsu nognietbeeft wiltontvangen. dan
tooe middel vande dan,zodradeze
:a;:::,~~~::~~e:;,nj:~:1lt
nwgelilk maakt,...Ilenwilgraag verder met u praten. Wij willen u op de hoogtehouden en zullen antwoord hUjven geven opuwvngen.
in een viertal pubukaues in dezekranthebben wij met u gesproken evereen kerncentrale in Brabant 'Xiij hebbenu verteld waaromnaar onzemeningeen kerncemrale in Moerdijk. de enigmOKelijke \'estiging~laats. goed isvoor Bnbant en goed IS voorNederland. Omdatwij menen dat eenkerncentrale mee kanhelpen om de elektridteitsprtjs in Brabantook in de tneknmst laagrebouden.Dat~ goedvoorde concurrentiepositie vanBrabant, Dat geeftwerkgelegenheid en daarmee " iedereen gebaat Kemcent:r.Ues biedenhovendien de mogelijkheid om in Nederland het gehroik vangasen olie voor de elekUidteitsproduktie te verminderen Datkomthet milieu en de prijsvanelektriciteit ten goede. Wij litnvan mening dateen kerncentrale in Moendiik veilig voorde omgeving ",I functi oneren.Ahwedaarnietvoorhonderdprocent vanovertuigd w-aren, zouden wijons nooit
COUPON HJ;,l;\..Y~~kBJ;AÇ[lES.
In de pubUkatic$ hebben wcu steed..gevraagd om,alsu daarbehoefte aanhad.meerinformatie te vragen dan wij in de beperkte ruimte vandepublêaues konden geven. uant wij willen u graag antwoord geven.op uweigen vragen, dieu onsviade eoepons konstel1E>n. Erzijnheelveelreacties op gekomen. Daartijn weblij mee. Meer dan 2000mensen vroegen onsomtoezending vanhet informatiepakket. Erwerdenbovendien naaraanleiding vande pubhkaues. nogeensruim 900 vragen gesteld. Vragen diebetrekking haddenop heel veel
verschillende onderwerpen. Eris eenaantalcategorieën, waarinde meeste vragen kunnenworden ingedeeld. Hetontstaan en de hehandeling vanhetradioactief afvalvan
(Opsturm ....: PNEM, WlIIem5pleln 2, 5211 AK DEN BOSCH.)
Lçt9P:NietIno.........als u al eerdereen roupoa heIltiJlIaonden, Ukrijgt de ~~u~hllium~ruu~
NlWIl:
._.
_
Adres: . PIlstcod.: Plaats:
o Ja,Ik wil graag te zijner lijd de 'vraag en antwoo"':'·brochure OIllVangrn.
pnern ELEKIRICITEITVOOR BRABANf,ALTIJD 'ror UW DIENST! -------------------14-------------------
C-
passieve zonne-energie weinig toegepast bij renovatie a CD
CD :;,
Onbekend maakt onbemind
~
ëi ~ :;,
Passieve zonne-energie was bij de oude Grieken als bekend, 2400 jaar geleden. De Socrates was voorstander van economisch bouwen. De zuidgevel met grote ramen, in open verbinding met het leefgedeelte, de noordgevel zonder ramen. In de zomer koel, in de winter warm. Passieve zonne-energie is herontdekt, menig nieuwbouwhuis richt zijn doorzonramen op het zuiden. Eén gebied ligt nog vrijwel braak: Passieve zonne-energie in renovatiewijken. Hoeveel energie de combinatie renovatie en passieve zonneenergie op kan leveren is onbekend. "Dat is een van die onderzoeken die broodnodig moeten worden verricht", zegt Hans Altvogt vab het Centrum voor Energiebesparing. "Vooral nu de geldstromen in de bouw zich meer richten op renovatie dan op nieuwbouw. In nieuwbouwwijken is toepassing naturrlijk eenvoudiger, maar renovatiewijken zijn ook heel interessant." De combinatie renovatie en passieve zonne-energie wordt voor het gemak wel isovatie genoemd, isolatie + renovatie. Maar het is meer: De woning wordt ingericht op de zonnestand. Ramen op de zuidkant vergroot, op de noorkant verkleind. Dat deze maatregelen het nodige kunnen besparen moet bewezen worden in een renovatieprojekt dat het Gemeentelijk Woningbeheer in Schiedam onder handen heeft. In de wijk Nieuwland staan 448 "portiekflats' (vier hoog) uit 1956 op het renovatieprogramma, een uitgebreid isovatie programma. De balkons aan de voor- en achterzijde van de flat werken als koelvinnen, en voeren veel warmte af. Dat zal veranderen: De balkons worden bij de flat getrokken als woonoppervlak. Het balkon aan dé achterkant verandert in een deel van de keuken, het balkon aan de voorkant wordt vergroot en bij de woonkamer getrokken. Op die manier ontstaat een soort serre. De isolatie verhoogt het wooncomfort, en verbetert de energiehuishouding. De afdichtingen van de balkons worden gevormd door door dubbelglas. Huurverhoging omdat het toekomstig energiegebruik van de flat erg laag ·zal zijn kan een geiser met
Het woningbedrijf verricht nog metingen, die wat meer zekerheid moeten geven. De bewoners zijn volgens Meuldijk voorzichtig positief: "OVer het algemeen vinden de bewoners dat er wat aan hun woningen moet gebeuren. Ze tonen ook bereidheid om aan het experiment meet te werken, alleen zijn ze nog een beetje luchtverwarmingsvoorziening de huidige gaskachels vervanq- huiverig omdat ze niet precies en. De geiser dient als "keweten wat ze in hun woning tetel' voor de luchtverwarming. rugkrijgen. Aan de hand van Een goede, centrale isolatie is metingen die nu uitgevoerd worhierbij onontbeerlijk. den gaan we berekenen hoer Met isolatie van dak, gevels groot de bezuinigingen op eneren bergingplaf.onds hoopt het gie nu werkelijk zijn. Daar woningbedrijf het energiegedraait het om, wij zullen aan bruik met 700 m3 per jaar,per moeten tonen dat het beter flat, te drukken. In geld een wordt." besparing van f45,- per maand. Misschien dat bewoners ook wat "Maar u moet niet teveel waarde huiverig worden vanwege de hechten aan die cijfers", zegt huurverhoging die op de renoJ.M. Meuldijk, de projektleider. vatie volgt. Die verhoging be"Dat is een heel theoretische draagt f54,- per maand, f9,benadering, het zijn globale be- meer dan de energiemaatregelen rekeningen. We proberen die cij- eventueel op zouden leveren. En dat is nog maar afwachten, fers wel te halen, het zelfs mogelijk dat we onder dat gewant "de cijfers zijn globaal". bruik komen. Maar we hebben er want "het zijn globale berekenu nog geen zicht op om dat te ningen." kunnen zeggen." om de bewoners te overtuigen
-----------------15-----------------
verbouwt Schiedam eerst een proefwoning, die in juni of juli klaar moet zijn. "Dat praat gemakkelijker", verklaart Meuldijk. "Dàarna renoveren we een blok van 32 woningen, dat in december klaar moet zijn. Daar gaat wel een jaartje overheen. Dan beslissen we of we doorgaan of niet, en of de rest misschien minder intensief aerenoveerd moet worden. Dat hangt dan weer af van het budget dat je hebt, en hoeveel subsidie je kunt krijgen."
tegenvaller Op dit projekt rust een subsi-
die van circa vierduizend gulden per woning van de Stichting Projectbeheerbureau Energie Onderzoek, dat het geld weer van de overheid krijgt. Namens deze stichting PEO begeleidt F. Den Dulk het energieonderzoek in de flats in Schiedam. Ook hij benadrukt dat de voorlopigheid van de cijfers: "Het zijn heel voorzichtige voorspellingen. Het hangt er maar helemaal van af wat voor maatregelen we kunnen realiseren. De eerste tegenvaller bij dit projekt wat dat de instal~ latie die we nodig hadden volgens de berekeningen niet te krijgen was. Nu hebben we een andere installatie, waarvan de resultaten nog niet bekend zijn." Hij gaat er van uit dat de prognoses wel gehaald worden. "En als dat niet zo is gaan we ons er op bezinnen hoe we dat wel kunnen bereiken. Eind van dit jaar is de eerste woning
( I( I ( I
f
, I I •
I • I , I
. .
lijk van toepassing". Naast koudwatervrees is in ambtelijke kringen veel te weinig kennis op het gebied van energiebesparing. "Ten onrechte wordt .energiebesparing is het algemeen met nieuwbouw in verbànd gebracht. Maar als je een ingreep pleegt in een stadsvernieuwingsgebied, als je zoals in Rotterdam gebeurt met hoog hoogniveau renovaties aan de gang gaat, dan is bijvoorbeeld de vraag waar je de woonkamer maakt een hele essentiële Het maakt nogal wat uit of je die op het zuiden situeert of niet. klaar, dan gaan we metingen ver- Energiebesparing moet zich nie~ richten, en dat kijken we weer beperken tot het aanbrengen van verder. dubbele beglazing. Er zijn veel meer mogelijkheden."
koudwatervrees Den DuIk bevestigt dat er op het gebied van isovatie weinig te belven valt. Hier en daar een projekt,je, maar nauwelijks grootschalig. Terwijl het zo'n mooi idee is: "Maar dat is nog niet doorgedrongen tot het Ministerie van Volkshuisvesting." Toepàssen of niet toepassen is vaak een kwestie van budget. De gemeenûen of woningbouwcoöperaties krijgen per renovatie een bedrag, en moet daarin de centen vinden om passieve zonneenergie toe te passen. Het is vaak, maar niet altijd een kwestie van budget. Zowel bestuurlijk als ambtelijk is er te weinig aandacht voor energieverpaupering besparing, signaleert W. van Leuven in Binnenlands Bestuur. Is de aanpak in Nederland aarze"Het gezegde 'Onbekend maakt lend en kleinschalig, sommige onbemind' is hierop heel duidebuitenlanden halen meer uit de kast. Het Franse plaatsje Dreux, bijvoorbeeld, besloot in 1978 de totaal verpaupèrde wijk "La cité du Lièvre d'Or" grondig te renoveren. De wijk was verkrot, niemand wilde er wonen, vandalisme en criminaliteit waren aan de orde van de dag, drugsproblemen staken de kop op. De wijk dreigde in een ghetto te veranderen. Het herstel van de wijk bestond, naast arèhitectonische maatregelen, uit een aanzienlijke verlaging van de energiekosten, zodat ondanks, of dankzij, de renovatie de huren gelijk konden blijven. Integrale opwaardering van de wijk, groenvoorzieningen, activiteitencentra en goed openbaar vervoer moesten de rest
-----------------16-----------------
r, J ~
doen. De indeling van de woningen werd volledig veranderd: Grotere ramen op het zuiden, anders geplaatste ramen werden verkleind of verdwenen en de aanleg van serre's op balkons
leverden naast kierdichting en isolatie een jaarlijke besparing van 9500 kWh per appartement. Een besparing van 55%. Dat komt neer op bijna duizend m' per appartement. Het totale projekt besloeg bijna zeshon-
Dat isovatie ook mooi kan zijn, of minder lelijk kan maken totoont de'winnende inzending voor de tweede Europese Passieve Zonne-energie prijsvraag. De architecten zijn Helena Jiskrova en Zdenek Zavrel uit Rotterdam. Zij maakten een ontwerp renovatie voor drie flatgebouen op de oever van de Nieuwe aas in Rotterdam. Niet alleen een renovatie, schrijven de architecten bij hun inzending, aar 'een technisch en architectonisch complex. De toeoegingen hebben andere dan uur technische of energetisclle. De glats zullen niet langer en verzameling kleine eenheen zijn, maar nieuwe gebouen met een nieuwe identiteit.~ iskrova en Zavrel stellen voor een tweede gevel, van dubbel erspex, voor de rijen balkons te hangen. Dan ontstaat een koer die de warme, stijgende
lucht naar boven leidt. De warmte wordt opgeslagen in grote waterreservoirs op de (nieuw te bouwen) zolder, en
derd woningen, verdeeld over 19 flatgebouwen. De verandering van het balkon in een serre leverde, gemiddeld, een besparing van 2828 kWh per jaar. De medewerking van de bwoners was essentieel voor het plan. Zij moesten maandenlang in de rommel zitten, en daarna leven in een wijk die totaal van aanzicht veranderd was. Bovendien was reanimatie van het sociale leven in de wijk hoofddoel van de renovatie. Dat is gelukt, de wijk leeft weer, het verloop onder de bevolking is sterk teruggedrongen, en de verpaupering is gestopt. Niet alle problemen konden zo, opgelost worden, hier en daar steekt bijvoorlbeeld het vandalisme weer de kop op. De kosten waren hoog, bijna 36 miljard Franse Francs (in 1980). De opbrengst is er naar: Een vernieuwde oude wijk. Misschien een idee voor die Nederlandse wijk die in de jaren zestig uit de grond gestampt is, de Bijlmer van Amsterdam. •
wordt afgestaan als de lucht koeler wordt. Op de begane grond, voor de kokers, moeten een soort kassen verschijnen, die als wintertuin en warmtecollector zullen fungeren. Door de tweede gevel veranderen de balkons van de appartementen ook in een soort kasjes. De indeling van de flat wordt aangepast aan de zonnestand. Warme lucht verzorgt de verwarming van de flat. De jury achtte Jiskrova en Zavrel de duidelijke winnaars van deze prijsvraag. Bedrag twaalfduizend gulden. •
------------------17------------------
t Proefwindmolenpark in Sexbierum ..,
Postzegelverzamelaars worden
i nge l eid in windenergie. Een begeleidend schrijven bij de uitgave van een nieuwe ze-
gel luidt als volgt: "Wind kan in de toekomst een
belangrijke energiebron zijn, zeker in een windrijk land als Nederland. Wind is in ieder geval een schone energiebron , maar het omzetten ervan 1n e-
lektriciteit is nog niet echt rendabel. Voordat de rendabele
toepassing van windenergie op grote schaal een feit is, zal
de prijs van de windmolens nog verder moeten dalen .. Om
~ • ZO:,\;,\ 1-:\\1 :'\ST
•
dit te bereiken zal i n de periode 1986-1990 de serieproduktie van windmolens op gang moeten komen. Het is es-
sentiëel dat er molens geproduceerd worden die niet alleen op een milieuverantwoorde wijze, maar ook tegen kon-
kurrerende prijs elektriciteit opwekken. In dat geval zal er een voldoende grote vraag naar windmolens ontstaan en zal het streven naar de realisatie
van 1000 HW in het jaar 2000 vastere vormen aannemen • • • "
proefwindcentrale Een windcentrale wordt gebouwd in het friese Sexbierum/Oosterbierum. In totaal lB windturbines (ashoogte : 35 meter) met een vermogen van 300 kW per turbine worden opgesteld. Deze windcentrale wordt in 19B6 i n gebruik gesteld en is een gezamenlijk projekt van de Samenwerkende Elekticiteitsproducenten (SEP) en het Min1ste-
•
.1'
•
verkocht. De SEP kiest voor een haar vertrouwde methode: Grootschalig en onkontroleerbaar. Twee zaken waar de enerqiedoen naar technische , maatbeweging ook al jaren op hamert, sChappelijke en milieu-aspekten. maar dan nl!t omgekeerd: redelijk Bet bovenvermelde onderzoek dicht bij de verbruikerster en zal 3 tot 5 jaar duren, Na afzeggenschap van deze zelfde loop hiervan zal meer duidelijk- groep. Dit terwijl er al initiheid moeten zijn verkregen over tieven in Friesland zijn. ZO is de mogelijkheden van windenerdaar een Vereniging tot COöperagie als bron van grootschalige tief Bezit van Windmolens. Bui ten dit alles gebeurt er nu elektriciteitsopwekking. eindelijk eens iets van de kant van overheid en elektriciteitswereld op het gebied van windenergie . Ik ben benieuwd of Sexopvallend bierum de konkurrentie met Moerdijk aankan : • Een aantal aspekten van deze windcentrale vallen op: De wind wordt "ontdekt" door de overheid en door de elektriciteitsproducenten. Vanuit de hoek die zich uitermate sterk maakt voor de uitbreiding van kernenergie in Nederland, komt een initiatief waar de energiebeweging al jaren voor pleit. Afwachtend en aftastend worden de eerste offici~le schreden cp windgebied gezet , met de nadruk op konkurrerend. In Denemarken worden al jaren, ml!t hulp van de overheid, legio windmolens ria van Ekonom!sche Zaken . De
centrale produceert niet alleen stroom, maar wordt tevens benut om uitgebreid onderzoek te
----------------18,------~---------
Uitstel is nog geen afstel
~
g ~
~ CD 3 fIl
Ook al probeert Van Aardenne ;regelmatig de indruk te wekken dat de strijd om de bouw van nieuwe kerncentrales is gestreden, toch worden er voortdurende nieuwe spaken in zijn wielen gestoken. OVer de foutieve vooronderstellingen waarmee het besluit van deze regering werd onderbouwd, komen steeds meer nieuwe gegevens boven tafel, daarbij geholpen door de dalende olieprijzen en de lagere dollarkoers. Het afvalprobleem ligt het milieuministerie steeds zwaarder op de maag en heeft al weer tot enkele vertragingen geleid, zowel waar het om de tijdelijke opslag gaat (50 tot 100 jaar) als m.b.t. het onderzoek naar een definitieve bergingsmethode • OVerigens bevindt Nederland zich wat dat betreft in het (slechte) gezelschap van de 32 andere landen die kernenergie toepassen en die ook nog qeen definitieve afvaloplpssing hebben qevonden. Een derde hobbel ligt in de organisatiestructuur van de electriciteitsproductiebedrijven. De opdeling door fusies in enkele grotere bedrijven lukt nog niet erg, en een meerderheid in de SEP lijkt ook weinig zin te hebben in nieuwe kerncentrales. Als laatste slagboom stond er nog de beslissing over de mogelijke vestigingsplaatsen. Hierover zou op 21 april, onder druk van CDA en VVD, een beslissende vergadering van de Tweede-Kamercommissie van Economische Zaken worden gehouden. De duizenden protesten van insprekers , drinkwaterleidingbedrijven, milieugroepen en gemeentebesturen dreigden opnieuw van nul en generlei waarde te worden verklaard, net als eerder gebeurde bij de BMD-resultaten, de herziening van het sociaal verzekeringsstelsel en de kruisraketten. Want de keuze van Van
Aardenne voor Borssèle, de Maasvlakte en de Eemshaven en een nader onderzoek naar de Noordoostpolderen Moerdijk spotte met alle vroegere risico-analyses, gezondheidsnormen , planologische en milieu-aspecten. In een laatste wanhoopspoging om een beslissing over de verkiezingen heen te tillen, heeft de linkse oppositie het Kamerdebat op 21 april kunnen blokkeren. Als belangrijkste argument voerde PvdA-woordvoerder Zijlstra aan, dat het regeringsstandpunt over de locatiekeuze
veel soepeler normen hanteerde over ongevallen-risico's dan in de laatste milieubegroting van minister Winsemius. Daarover moest eerst maar eens duidelijkheid komen : Het is nog maar de vraag of door deze actie de kernenergiediscussie over de verkiezingen kan worden heengetild. De industrielobby om de buit binnen te krijgen lijkt heel wat meer invloed te hebben op de gang van zaken dan de antikernenergiebeweging. Het is met dit kabinet niet anders : •
------------------19------------------
indianen over Doe/ en A rtis "Met a l di e bomen d i e sterven i n Europa , i s het de aa r de die hui l t , e n om hu lp roep t . We ku nne n da t verzoek nie t ne geren . Als we da t doe n z i j n we ze lf dood " . Di t z eg t Kickapoo- I ndi aan Bi l l Wahpepah in de docume n ta i r e Het i s de aarde di e h ui l t . Deze f ilm toont vier Indianen op r e i s langs p l a a t s e n di e zij a l s t yp e r e n d z ien voo r on ze wes te r se c ultuur , zoals de kern cen tra le s bi j Doel, v l i egbas i s Woensdre ch t en di e r e nt ui n Ar t i s . Een co nf r on t a t i e tuss en t wee c ul t ur en , waarb i j wij weste r -
LBU~BMIB
?
I'EINCBNTIALES ? li nge n onsze lf b e te r leren ke nnen . De videofi lm i s t e huur b ij Re-Run vide oproduk ties , pos tbus 43021 , 1009 ZA in Amsterdam . Tel . 020 -922036
BANG
,•
Gel.nsp ireerd doo r " Loe s j e " probe e rt In i t iat ie fgroep Ker nenergie Zevenberg en de bevol king op l ud i e k wijze t e in f o r me r en over de gevo lgen van een ke rnce nt r al e , a l dan nie t i n Moe r di jk. El ke dr ie weken wo r den ni e uwe po s ters ge drukt en geplakt .
Ka/kar-s tudie dag 6 juni Nede r l ands e e n We stduitse pa rl e men t ari ërs , wetens c hapsme n s e n en de nieuwe Duitse kl age r Wil l i b a nd Kun i s ch z u l len op v r ij dag 6 j uni i ngaan op a l l e mog e li jke ri s ico ' s di e ve r bonden z i j n aan de Sne l l e Kweekr e a ctor i n Kal kar . De organisatoren (Gelde re s Mil i e u f e de r a tie , St i c h t i ng Ka l kar p r o c e s , Ene rgiewinke l Ni jme gen , Werkg roep Ker ne ne rg i e Geme e n te Gendringen) hebben e en omvangrijke br ochur e (80 b l z .) uitgeb r a c h t , waa r i n de ' kwe k e r' en de bezwaren t e ge n Ka l k a r ove r zi c h t e l i j k op een ri j worde n g ~ zet . De t e kst is oml i j s t met a a r d i ge citaten , zoa ls de ze u i~ s oraak va n de bu rgemee s t e r v an K~lkar : "We zi jn be loond me t ' n g r o t e r p o l i t iebur e a u , maar we he bb e n méé r aan een n ieuw z i e kenhu i s , ni et v a nwege de kwe ekr e a c t o r ove r ige n s . "
I'ANI'BI ?
De brochur e i s t e beste l len door ove r mak i ng van f 9 , 50 op g i ronumme r 2448984 t a n name van G. v . Br eevoort , Ams t e r dam, on der ve rme ldi ng v a n "Br o chur e Kalk a r 1986 " . De Studie dag vin dt p l aats i n het Pr ovinc ie hu i s , Gr ote Markt , te Arnhem. Op ga ve bij de Gelder s e t\i l i eufe derat i e: Jansbui te ns i nge l 3 , 681 1 AA Arn hem , te l . 085-5 150 69 .
inlonnatiemap kalkar 1986
..
__...-- --
::.-=---===-....
kernenergie verliest terrein Duurza me e ne r g i ebronnen leveren in de Ver eni gde St a t e n a l mé ér e ne rg ie dan kern central es . In de a f ge l op e n jaren i s de c apaciteit van de kol en- e n kerncentrales a cht ergeb leven bi j de opbouw van win dene r gie , zonne energie , waterkracht , enz. Het Cen trum voor Duurz ame Ene r gi e b r onnen (in USA) he e ft een r apport gepub l i ce e rd me t da a r in e e n anal yse v an de Amerik aans e duur z ame energie-techno logie . In "Rene wab l e Energy a t Crossr oa ds " wordt tevens i n ge ga a n op t oe k omstige ontwikk e l ingen . He t r app or t i s te bestel len b i j Ce n t r e f o r Ren e wable Sou r ce s , Dept. R. E.C ., Sui t e 63 8 , 1001 Connect icu t Ave nue , N.W. Washington DC, 20 03 6 USA. ($ 5 ) bron : WISE News Communique nr. 40 / 1986
