C U L T U U R
Jonge creatieven
kunnen álles! Een beetje twintiger van nu heeft tenminste een modeblog en een toneelgroep, heeft een expositie in een galerie gehad, natuurlijk zijn eigen band en publiceert zijn foto’s in verschillende glossy’s. En als het even meezit, komt vóór zijn dertigste zijn debuutroman uit. door pauline bijster
18
HP39 iedereenschrijftMR.indd 18
I
s dat nieuw, jonge mensen in de schijnwerpers? Neuh, die waren er altijd al. Wat wel nieuw is, is dat elke jongere het ambieert en er nota bene van overtuigd is dat hij of zij goed genoeg is en dat het niet zo moeilijk is om er ook daadwerkelijk terecht te komen. Welke twintiger is nu niét bezig met een boek? De mogelijkheden zijn oneindig en de twintigers van nu kunnen alles – vinden ze zelf. Hier en daar schrijft een kritische recensent van een of andere kwaliteitskrant daar een snerende recensie over, maar daarbij staat niemand lang stil. Deze nieuwe creatievelingen gaan hun gang en zijn altijd enthousiast genoeg om weer aan een volgend kunstzinnig project te beginnen, ongeacht wat mensen ervan vinden. Ze zijn niet bang voor instituten of uitgeverijen, van het onderscheid tussen hoge en lage kunst hebben ze nooit benul gehad. Ze geloven niet in grenzen omdat ze die nauwelijks tegenkomen. Via het internet verspreiden hun schrijfsels en projecten zich al voordat ze goed en wel een studie hebben afgerond – of daar zelfs maar aan begonnen zijn. Literair agent Paul Sebes gelooft dat deze trend gedeeltelijk is ontstaan doordat er tegenwoordig meer hoger opgeleiden zijn: “Toen ik jong was, of zelfs nog daarvoor, dachten mensen nog dat je echt literatuur moest kunnen schrijven voor een boek. Mensen keken tegen literatuur op, zoals ze tegen een arts of notaris opkeken.” Een halve eeuw geleden had nog geen vijf procent van de beroepsbevolking een hbo-diploma of hoger op zak. Inmiddels is dat volgens cijfers van het Sociaal Cultureel Planbureau ongeveer 35 procent.
Sebes: “Tegenwoordig is een boek is niet meer heilig: mensen hebben er schijt aan. Hetzelfde geldt voor film. Jongeren zoeken het even uit, ze filmen wat, ze schrijven wat. Het gebruik van computers en internet speelt een grote rol. Iedereen kan zijn schrijfsels kwijt op netwerksites en op blogs. En iedereen kan filmen met zijn telefoon en daarna zelf monteren op de computer. Dankzij de technologie kunnen we van alles uitproberen en flink oefenen. En daarna kijken: kan ik mijn beroep ervan maken, ja of nee? Ik denk dat de generatie twintigers van nu minder onzeker is. Jonge mensen ‘proberen’ een boek. Als het lukt: leuk! Als het niet lukt, gaan ze iets anders doen. Onze kinderen groeien op met het idee dat ze leven in een land met oneindige mogelijkheden.” Aldus ontstaat een gebrek aan respect voor de leraar: een vak hoeft niet geleerd te worden, iedereen kán alles al. Het motto lijkt: zo snel mogelijk zo veel mogelijk creëren. Als de toneelgroep flopt, het bandje uit elkaar valt voordat het goed en wel doorgebroken is of de roman niet verkoopt, is dat geen probleem. Dan wordt er gekeken naar de volgende mogelijke creatieve uiting, studie, reis of iets anders. Het gaat ook niet om geld, want bijbaantjes zijn gemeengoed. Sebes: “De meeste jonge auteurs die ik ken, hebben er een baantje bij. ’s Nachts zijn ze portier, overdag schrijven ze. Dat past ook bij deze tijd. Er zijn nog nooit zo veel mensen geweest zonder vaste baan. Ik geloof dat veertig procent van de Amsterdammers freelance werkt.” En waarom willen ze allemaal een film maken of een boek schrijven? Om be-
HP | DE TIJD
26-09-11 14:07
Actrice Gaite Jansen (1991)
roemd te worden? Rijk? Onsterfelijk? Nee, niet speciaal. Ze doen het gewoon omdat het kan. Dat beaamt Sebes: “Ik geloof niet dat onsterfelijkheid een drijfveer is voor jongeren. Ze denken meer: iedereen kan het, dus waarom ik niet? Een van mijn auteurs zei: ‘Vóór mijn 21ste wil ik een boek.’ Zo is de instelling. Zo werkt het natuurlijk niet. ‘Ga eerst maar eens wat schrijven,’ zei ik.” Op het filmfestival van Rotterdam en eerder in Cannes won de Canadese Xavier Dolan (1989) prijzen met zijn film Les amours imaginaires. Zijn eerste film J’ai tué ma mère was de Canadese inzen-
Filmmaker Xavier Dolan (1989)
HP | DE TIJD
HP39 iedereenschrijftMR.indd 19
‘Eén auteur wilde voor zijn 21ste een boek. Zo werkt het natuurlijk niet. Ik zei: “Ga eerst maar eens wat schrijven.”’ ding voor de Oscars. Hij was toen twintig jaar oud en heeft zijn films zelf geschreven, geregisseerd én de hoofdrollen voor zijn rekening genomen. Een uitzonderlijk jong wonderkind dus, en tegelijkertijd gewoon een voorbeeld van de generatie die allerlei disciplines zelf heel jong willen beheersen. ‘Onze eigen’ Esmee Denters (1988) werd ontdekt via YouTube toen ze achttien was en werd vervolgens uitgenodigd voor een concert en een platencontract door de Amerikaanse Justin Timberlake, tieneridool en wereldster. Meer Hollandse glorie: actrice Gaite Jansen (1991) speelt een rol in de succesvolle NCRV-serie In therapie, maar heeft ook al verscheidene bioscoopfilms achter de kiezen en schrijft bovendien ook. Talentenjachten als X Factor en Holland’s Got Talent spotten zangeressen als Rochelle (negentien jaar) en Aaliyah
(elf jaar) en bieden hen platencontracten aan De Wereld Draait Door heeft niet zelden jonge kids aan tafel, zoals in het afgelopen seizoen Erik van den Boom, die op zijn dertiende zijn gymnasiumdiploma haalde en ook deejay is. Hoe sneller hoe beter: jong verkoopt. Thomas Vaessens, hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, zegt dat schrijven altijd van alle leeftijden is geweest. “De verandering zit in wat en hoe het wordt uitgegeven. Twintig jaar geleden zou een uitgever eerder tegen een jonge Ω
Zangers Esmee Denters (1988)
19
26-09-11 14:07
Ω schrijver zeggen: rijp eerst maar eens. Jongeren werden ook meer tegen zichzelf in bescherming genomen dan nu. Als je in je twintigersjaren iets maakt, een boek of iets anders, weet je bijna zeker dat je daar tien jaar later spijt van hebt. Nu wordt er vooral gekeken naar omstandigheden: zou het boek verkopen? Als de omstandigheden goed zijn – de schrijver heeft bijvoorbeeld een column ergens, is model, is weleens op televisie geweest of is het kind van een bekende Nederlander – dan verkoopt dat wel. Leeftijd is ook een promotiemiddel, ja. Iemand van zestien die een bandje heeft of een boek schrijft, is op zich al nieuws, al is het maar in het Jeugdjournaal.” “Het is jeugdige overmoed,” zegt Paul Sebes. “Alle jongeren die voor Propria Cures (literair studentenweekblad – red.) schrijven, denken dat ze Hermans zijn. Dat zijn ze niet.” Wel moeten we in ogenschouw nemen dat veel beroemde schrijvers ook jong waren toen ze debuteerden: Gerard Reve was 24 toen De Avonden (1947) uitkwam, en Arnon Grunberg was 23 toen Blauwe Maandagen (1994) verscheen. Het fenomeen jonge muzikanten is natuurlijk ook niet iets van nu – Paul McCartney was achttien toen The Beatles begonnen, en sommige leden van de Nederlandse rockband Golden Earring waren dertien bij hun eerste optreden in 1961. Het verschil zit hem in de hoeveelheid, en dat alles meteen geregeld The Golden Earrings, circa 1967
Mijn generatie door dries muus
‘H
et lijkt me zo’n opluchting om op een feestje te komen waar niemand ooit een gedicht heeft geschreven,” zei een vriend, die zelf ook gedichten schreef. “Heb jij dat weleens meegemaakt, de laatste jaren?” “Nee.” Het gerucht ging dat er vanavond iemand was die niet aan een roman werkte. Of aan een film. En hij had ook geen kunstzinnige opleiding gevolgd. Die jongen stond nu voor
20
HP39 iedereenschrijftMR.indd 20
ons. Hij had zich vorige week ingeschreven voor een cursus fotografie. “Hij wil ook iets met kunst doen,” zei een gemeenschappelijke kennis, ter introductie, en waarschijnlijk ook ter geruststelling. De jongen, A., knikte en ging een rondje halen. De gemeenschappelijke kennis zat in een bandje en maakte video art. “A. is de enige van de vriendengroep die niks met kunst doet,” zei de video artist, nadat hij even controleerde of A. buiten
HP | DE TIJD
26-09-11 14:07
Paul McCartney, 18 toen The Beatles begonnen
kan worden. Sebes: “Nu zijn er e-mail en Facebook. Ik krijg tientallen aanbiedingen en verzoeken per dag binnen.” Uit cijfers van de afgelopen tien jaar blijkt dat de leeftijd van debutanten gemiddeld ongeveer gelijk blijft, wel komen elk jaar méér boeken uit. In 2000 kreeg de Academica Debutantenprijs (waarvoor bijna alle Nederlandstalige debuutromans worden ingezonden) 48 inzendingen, tien jaar later waren dat er 74. De jongste debutant in 1999 was Rashid Novaire, toen negentien jaar oud. De jongste debutant in 2008 was de Amsterdamse Daphne Heijdelberg, toen achttien jaar.
Arnon Grunberg, 23 bij zijn debuut
‘Het is weer normaal je toe te leggen op meer dan één discipline. Een schrijver kan ook rapper zijn. Het hoeft niet meer volgens het cliché.’ Met ‘schot hagel’-uitgeverij Prometheus staat Lebowski bekend om het verzamelen van jonge debutanten; speciaal hier-
gehoorsafstand was. “Het werd een beetje gênant.” De muziek stond niet hard, we konden gewoon praten. A. wurmde zich langs een groepje met een beginnende schrijver, een columnist, een blogger en een recensent. De columnist, de blogger en de recensent werkten allemaal aan hun eerste boek. Eerder op de avond zei de blogger: “Ik vind het leuk om te doen, en ik had goede contacten bij de uitgeverij, dus ik dacht: waarom niet?” Er werd geknikt en geproost. Een boek schrijven was iets wat je een keer gedaan moest hebben. Als een parachutesprong, of een paar maanden backpacken door Azië – wat de meeste mensen hier ook weleens hadden gedaan. Veel van hun stukken gingen erover. Het verschil met de westerse wereld. Buiktyfus in India. Het was een ervaring. Het plaatste alles in perspectief. A. schudde wat handen en liep richting koelkast. De columnist, de blogger en de recensent hadden het over literatuur. Dat wil zeggen, over goede locaties voor boekpre-
HP | DE TIJD
HP39 iedereenschrijftMR.indd 21
Daphne Heijdelberg, 18 toen ze debuteerde
voor is de afdeling Achievers in het leven geroepen. “Lebowski Achievers heeft één doel: broedplaats zijn en een platform bieden voor alles wat hip, hot en happening is onder jonge mensen anno nu,” staat vermeld op de website. Uitgever Oscar van Gelderen: “Veel van onze mensen zijn dubbeltalenten: ze zijn naast schrijver ook acteur, rapper en filmmaker. Of advocaat. In de jaren tachtig was dat normaal: je maakte kunst én zat in een bandje. Daarna werd het verdacht – je moest kiezen. Nu is het weer normaal om je niet per se toe te leggen op één discipline. Ik werk er expres mee: muziek en boeken kunnen van elkaar leren. Een schrijver Ω
sentaties, over voorschotten en over hun redacteuren. “Wie heb jij?” vroegen ze elkaar. Die ken ik alleen van naam, klonk het. Uit het wereldje. Een verhalenschrijfster zei: “Mijn redacteur is lief.” Sommige aankomende debutanten hadden ook een agent. De blogger had er twee. De blogger had meer agenten dan romanpagina’s. Als een bandje waarvan de leden meer tijd besteden aan het bedenken van een naam dan aan repeteren. De blogger hield een blog bij over blogs. Dat slokte al zijn tijd op. De beginnende schrijver was al een paar jaar bezig aan zijn eerste roman. Een paar jaar terug was hij gedebuteerd met een verhalenbundel. Binnen het groepje gold hij als de serieuze schrijver, omdat hij nooit iets schreef. Als mensen hem ernaar vroegen, zei hij dat hij het niet over zijn roman wilde hebben. Daarna praatte hij altijd over zijn roman. “Soms schrijf ik twintig woorden per dag,” zei hij. “En dan haal ik ze aan het eind van de dag weer weg.” Mensen om hen heen knikten, zichtbaar onder de indruk.
21
26-09-11 14:07
Ω kan ook rapper zijn. Het hoeft niet meer volgens het cliché. Op deze manier spreek ik een jongere doelgroep aan. Zoals met James Worthy – in de scene was hij al iemand vanwege zijn tweets en stukken in State Hiphop Magazine.” Van Gelderen vindt het ook gewoon leuk om met jonge mensen te werken. “Ik wil literatuur sexy maken, dingen doen die niet stoffig zijn: een Twitterborrel, een Banksy-feest, een boeklancering in een galerie. Het evenement Achievers on Stage in Hotel V trekt meer dan tweehonderd mensen, dus die formule werkt kennelijk. Ook werken we samen met Habbekrats (een mediabureau – red.). Die jongens zijn allemaal onder de dertig, het zijn de filmmakers van de toekomst. Ik wil graag aan het begin staan. En ik hou van de do it yourself-mentaliteit. Dat iemand jong is of diverse dingen doet, betekent niet dat het niet serieus is. Het is geen grap. Ik denk dat de twintigers veel serieuzer genomen moeten worden.” Pulpfictie.nl is de site van Paul Sebes’ agentschap waar jeugdige schrijvers stukjes kunnen insturen om ontdekt te worden. Daarnaast zijn er afgelopen jaren talloze schrijvers-, dichters-, literatuur-, kunst- en spoken word-avonden ontstaan, zoals Nur Literatur (Rotterdam) en Literanita (Amsterdam), waar lezen iets wordt om bij te borrelen en te netwerken. Sebes is niet onverdeeld positief: “Jongemensenboeken zijn vaak erg jong geschreven. Niet per se aantrekkelijk. Dat hele Spunk vond ik ook niets. Het is natuurlijk
‘Dat jonge, drammerig romantische met veel drank heb ik nu wel gezien.’
Auteur James Worthy (1980)
moeilijk om je twintiger in te leven in iemand van zestig. Jongemensenboeken gaan over generatie- en leeftijdsproblemen, veel verder dan boy meets girl of het studentenmilieu komt het meestal niet. Dat jonge, drammerig romantische met veel drank heb ik nu wel gezien. Enkele
“Ik ga zitten en schrijven,” zei de verhalenschrijfster. “Gewoon zitten en schrijven. Ik loop helemaal leeg. De volgende dag zie ik wel of het iets is.” “Dat is de beste manier,” zeiden een paar mensen. De serieuze schrijver zuchtte. A. kwam terug met een paar flesjes bier. Eén te veel, die gaf hij aan de gastvrouw. De gastvrouw schreef stukken over restaurantjes en ze organiseerde culturele avondjes, waar vaak dezelfde artiesten optraden, ongeacht het thema. A. was de enige die de gastvrouw een cadeau had gegeven duurder dan vijf euro. Veel mensen hadden niks, ze zeiden iets als: “Ik heb niks voor je meegenomen, ik neem je wel een keer mee uit eten. Ik kan je wel weer een stom cadeau geven, maar daar heb je ook niks aan.” Ze namen haar nooit mee uit eten. Ik had haar een lunch beloofd, als ik weer geld had. Dat was een veilige belofte. De gesprekken over geld waren nu wel over, dat was meer iets voor het begin van de avond. Dan ging het over de Kamer
22
HP39 iedereenschrijftMR.indd 22
jongelingen kunnen het. Schrijven over liefde of dood of schuld – die thema’s.” Wordt jongemensenkunst ook gelezen, beluisterd of bekeken door jonge mensen? Volgens Paul Sebes is het in het geval van boeken niet per definitie handig om een jonge doelgroep in het vizier te nemen. “In een bepaalde periode in je leven lees je nu eenmaal minder. Toen ik student was, las ik weinig. Daarna krijgen mensen kinderen, werken ze zich de blubber; dan lezen ze geen vijf boeken per week. Pas op middelbare leeftijd hebben ze weer wat tijd om te lezen.” Dus net doen alsof je voor jonge mensen schrijft, creëert of publiceert, heeft weinig zin. Per slot van rekening is meer dan driekwart van alle boekenlezers vrouw, van wie het merendeel bovendien vijftig of ouder is. Paul Schnabel van het Sociaal Cultureel Planbureau schreef in NRC Handelsblad dat de belangstelling voor kunst en cultuur in het algemeen stijgt met het toenemen der jaren: hoe ouder we worden, des te meer belangstelling we krijgen voor boeken, kunst, theater en muziek. Twintigers hebben over het algemeen nog niet zo veel interesse in het consumeren ervan, maar wél voldoende zelfvertrouwen voor het maken ervan. Zijn die (te) jonge, (te) hippe, (te) snelle uitingen verloren moeite? Paul Sebes concludeert: “Het hele verhaal staat of valt met kwaliteit. Een blog of een tweet is géén roman. Maar de jeugdige overmoed is ook grappig. Ze zijn nog rebels, ze denken nog dat ze dingen kunnen veranderen.” |
van Koophandel, over onbevredigende klussen, over de voordelen van een accountant. Bijna iedereen van de aanwezigen was freelancer. Niemand van de aanwezigen had geld. Wel Ray-Bans, MacBooks en iPhones. De meesten gingen minstens één keer per jaar naar Berlijn. Om te schrijven. “Ik dacht er ook over om een paar maanden naar Berlijn te gaan,” zei een vriend een keer. “Even weg uit Amsterdam. Maar in Berlijn kom ik waarschijnlijk meer bekenden tegen dan in Amsterdam.” Het feestje ging door tot in de ochtend. Het was niet echt leuk, maar naar huis gaan ook niet. En er kon altijd nog iets gebeuren. Bijna iedereen van de generatie aankomende schrijvers schreef over hun generatie. Grote kans dat deze avond over een half jaar in vier verschillende generatieromans voorkwam. Maar dan met meer drugs, drank en excessen. A. maakte foto’s van de overgebleven gasten. Hij lag op zijn rug. Dan leek alles groter. |
HP | DE TIJD
26-09-11 14:08
