Jan-Willem Cramer, landrichter van Enschede(I749-I7SS) R ob Küpers
beslissing van Prinse s Gouvernante Anna orndat Hendrikjan niet de gewenste universitaire graad heeft v an doctor in de rechten .
Bestuur.
J ohaillu's Willulsn us Cranicr, advocaat-jiscaa! Foto 1I1111r cm schilderij
Op 19 d ec ember 1749 wordt J anWillem Cramer bij besluit van Stadhouder Willem IV benoemd tot Rechter van het lan d g erich t Enschede . Hij volgt wijlen Wilhelm Hulsken op . Gedurende b ijna zes j aar zal hij deze fun ctie gaan bekleden. Hoewel bekleden? Van daadwerkelijke uito efening v a n zijn taken als landrichter is m aar gedeeltelijk sp r ak e, zoals uit dit artikel zal blijken. Bij de meeste rechtszittingen ui t zijn am b tsperio d e laat J an - Willem zi ch vervan g en door één van d e burgemeesters van Enschede . In 1755 ve r ruilt J an - W iIlem zijn ambtsgebied v o o r het richterambt Delden waar hij zijn vad e r C arel Frederik Cramer opvolgt als landrichter. Midd el s een b esluit van 24 augustus 1755 van Prinses Gouvernante Anna worden zowel zijn aanstelling al s he t eervol ontslag van zijn v ad er b ekrachtigd . In Enschede wordt Jan-Willem als landrichter opgevolgd door Hendrik Jan Bos, docent aan de Duitse sc h o o l in Oldenzaal. Een merkwaardige
I n de ac httiende ee uw vo rm t N ed erl an d no g gee n ko n inkrijk m aar is er in het no o rdelij ke de el van N ed erl an d sp rake van een rep u bliek , de R epubliek van de Zeve n Veren igd e N ed erlanden ( 1648- 1795) . D e republiek bestaat uit zeve n afzo nde rlij ke soe ve re ine state n, w aaronder O verij ssel. H o ew el er op ge bied van bu it enl andse zake n en defen sie w ordt same nge werkt tussen de afzo nde rlijke state n zijn zake n als rechtspraak, geld- en mun tw ezen , bel astingen en ve rkeer en wa te rstaa t aangelege n he de n van d e afzo nde rlij ke state n. Er is du s sprake van ee n o na fha n kelij ke staa t Ove rijsse l, w aarvan de feitelijk e m acht ber ust bij de Staten van O verij ssel. D eze wo rde n gevormd door ee n colleg e van ged ep uteerden be staande ui t de droste n van Twente, Salland en Vo llen hove en dri e a(~e vaa rdi gd e n van de steden D event er, Kampen en Zwo lle. O ver ij ssel is opgede eld in drie kwa rtieren di e w e drostambten no emen. Aan het ho ofd van ied er drosta m bt staat ee n drost. D e dr ost is de ce ntrale m achtsfiguur w aaromheen zich het bestuur groe peert. H et dr ostambt wordt no rm aal gespro ke n bekleed door led en van de ho o gste ade l. Als w ij zijn taken ve rgel ij ke n m et di e in de huidige bestuursstru ctuur dan is de dr ost zowel C o m m issaris van de Ko n in gin , h oo fd van de po litie als ook aller hoogste rech ter. Wat dit laatste betre ft is ve rmel denswaa rd ig dat ied er dro stam bt zij n eige n landrech t kent , dit is een so o rt w etboek w aarin het b urgerlijk e en crim ine le recht staa t opget ekend. Binnen ied er drostambt
o nde rschei de n we richt eram b ten . Twente kent 8 richterambten. te w eten Ootma rsu m, Olden zaal, Ensc he de, Deld en , H aak sbergen , Born e, D iep enh eim , Almelo en Kedingen (een sam envoe ging van M ark elo , Goor, Rij ssen en Wi erden ). Aan het h o o fd van ieder richt eram bt staat ee n land rich ter. Vo or het rich terambt Ensche de is dat in de pe riode 1749-1 755 M I'. J an-Will em C ram cr,
Mr.J an- W illem C ramer J an- W illem is ge bo re n in Gro n au o p 16 j anuari 171 5 als zo o n van dokter Ca rel Prede n k C ram cr en Anna Cat harina Bekker. Op zee r j eugdige leeftijd overlijdt zijn moeder en wordt h ij in Delden o pgevoed do or de tweede vro uw van zijn vade r, J oanna Putman. N a ee n stu die in G ro n ingen en Leiden prom oveert hij als z j -jari gc aan de universiteit van Utrecht tot do ctor in de rechten. H ij schrij ft zich in in het register van ad vo cate n o p 2 feb ruari J 739. Na ast lan drich ter van Ensc he de en Del de n is J an - W illem advoc aat- fiscaal van de drost van Twente. In die ho edan igh eid lei dt hij de d ive rse bekende strafp roc essen zoa ls di e tegen H uttcn claas en Bcrendina H ertgers. O p 17 juni 1753 tr eedt hij in Delden in het hu w elijk m et Susanna Geertruid Putman ui t D eventer. Susan na is de do chter va n MI'. Ad olf H en drik Putman (broe r van zij n stiefmoe de r) en H ermanna R OlISe. Ui t het huwelijk w orden 6 kinderen ge bo re n, waa rva n er tw ee o p j eugd ige leeftij d overlijde n . J anW illem ove rlijdt o p I I okto be r 1789 o p de leeft ijd van 74 j aar te Deld en . Z owel in zij n fu ncti e als landrich ter van Delden als die van advoc aatfiscaal word t h ij o pg evolgd door zij n zo o n Ca rc l Frcd crik H erm an .
R echterlijke macht . D e dr ost is verantwoordelijk voor de recht spraak binn en zij n ambtsgeb ied . 11
Sliepsteen
11
Hij dient zich hierbij wel te houden aan de richtlijnen en bevelen van het provinciaal bestuur. Voor de uitvoering van de rechtspraak beschikt de dr ost ove r ee n eige n j ur idisch adviseur (voor de h oger e rechtspraak) en ov er een aantal stadsen landrichters (voo r de lagere recht spraak). Landri chters oe fenen de rechtspraak uit in de richt erambten en stadsrichte rs treffen we aan in Delden , Ensche de, Goor, O lde nzaal, Ootma rsum en Rij ssen . D eze ste de n vorme n binn en het richterambt ee n eige n rechtskrin g. Jan-Willem C rame r is dus niet ve rantwoorde lij k voor de rechtspraak in Ensche de, maar allee n voor de tot het land geri cht Ensch ed e behorende marken Esma rke , Lonnek er, Gro ot Dri en e, U sselo en Tw ekkelo -. Al met al pr aten w e over ee n bevolkin g van zo' n 35° 0 inw on ers. Binnen de stadsm ure n van Ensche de kenn en we een stadsric hter. ee n fun cti e die vervu ld wordt door éé n van de burgemeesters. Van de zes burgemeesters die Ensche de kent zij n er telk en s tw ee aan tw ee om beurt ee n maand lang belast m et het dagelij kse bestuur van de stad, de zoge he te n maandsch ep en en . O mdat onder het dagelijk s bestuur oo k de rechtspraak valt, tred en deze maandsch ep en en op als stadsrichter.
L
JJ,,~:Z::X:;. . 7hlk"tL>~rinch 6rad.
ren
II
L - -_
:ol
...L
=tIJ!!!"'1T'frmI'!!"I!W1j!!lj l ff 'li
! ~
- _._._ - - - --
in
..
-_._ -~
-
__
._-- .
._-- - ------
Kaart "all liet Drostambt Twente uit de Europa-ntlas "all Rcillv, IV ellclI 179.
Rechtspraak . Binnen de rechtspraak onde rsche ide n we civiele en crim ine le zake n. In de civiele of burgerrechtelijke zake n gaat het ene rzij ds om het beslechten van geschillen - co ntentieuze rechtspraak . - en anderzij ds om het ve rrichten van bepaalde handelingen , die allee n effect h ebben , als zij voor ee n rechter wo rde n verricht, de zoge he te n volontaire of vrijw illige rechtspraak . Bij co nte ntieuze rechtspraak gaat het dus o m ee n geschil, bij voorb eeld ove r het eige ndo m van gro nd of de vraag of iem and ve rplicht is een bepaalde schuld te vo ldo en, terwijl het bij de vrijwillige rechtspraak gaat om zake n als het ove rdragen van onroerend goed, het stellen van bor gt ocht, het vestige n van een hypotheek of het maken van ee n testam ent. In de rechtspraak inzake overt redinge n en mi sdrij ven (crimine le rech tspraak) kunnen we 12
11
Sliepsteen
ee n onde rsche id maken in lich te overtredinge n en m isdrijven , in mind er zwa re ove rtredi ngen en mi sdrijven en in zwa re mi sdrij ven . Bij lichte ove rtredinge n kunn en we denken aan het hand elen in strijd met allerlei minder belangrijk e voorschr ifte n van de overhe id en bij lich te misdrijven aan vec hten , het toeb ren gen van lichte ver w ondin gen , waa rbij gee n bloe d vloe it (builen , blauw e plek ken , schaafwonde n) en aan uitschelden. Bij de minder zware overtredinge n en mi sdr ijven valt te den ken aan m eer gewichtige voorschr iften van de overhe id zoals bepalin gen tege n het houden van go dsdienstoe feninge n door roo mskath olieken en doopsgezinden en aan lich tere vo rme n van geweld, zoa ls het toeb ren gen van min of meer ernst ige verwo ndinge n, aan be dreiging, beledi ging, stro pe rij, bu itenechtelijke
gemeenschap en aan het ve rbreke n van de tro uwbe lo fte . To t slot vallen moord, doodslag, oproe r, vredebre uk , valshe id in geschrifte, valsem unterij , diefstal, roo f, inbraak , br andstichtin g, kerken sch ennerij , ver krac hting en tove narij onde r de catego rie zwa re mi sdrij ven. H oewel het vaak moeilijk is om ee n duidelijke gre ns te trekken tu ssen de verschillende ove rtredingen en mi sdrij ven ku nne n we stellen dat de burgerrechtelijk e en de lich te strafrec htelij ke zaken beh andeld worden door de lage rec hters en de zware m isdrij ven en minder zwa re misdrij ven en overtredinge n door de j ur idisch advise ur van de drost, de zogeh eten advocaat-fiscaal.
Richterambt Enschede . Als landr ichter van het rich teram bt Enschede h oudt Jan- W illem Crame r
Reereil cu te wenden als siju eijgell goed.'
s
Een tw eed e groe p va n ve el vo o rko men de aktes b etreft de hypo th eeka ktes. In ee n hypo th eekakte bek ennen de hypo th eekn emers 'opn:\!,t en dell,\!,dclijk
c
sc!lllldZ\!, te sijn aall . . . ecu sonuua 1Ia11 . .. ' N aast het vermelden va n he t no odzakel ijke o nde rpa nd is de re n te o pge no me n in de akte 'tl;\!,ells drie
gllidell CII uier stuiver lIall ider honderd.' O m dat ve el m en sen analfabee t zij n treffe n w c o p veel aktes m erkteken s aan o f de verm elding dat éé n van de assessore n h eeft getek end nam ens hypo th eeknemer : 'D oor rigtcr
e!igellhalldZII getekent Cl! ges(\!,eld so als sulx op vcrz oeie van comparanten als sdt ti ivcts onervaren Cl! ,I!,eell segcl geb11likclldc door Henr. Penning mede gedaall is.'
J, I
-I /Ju ~km€'/~ (,ke
k;;..r 6e/bu:t&.ck/lA!Ó!:j't:"kkJf:
tJTtJ/u:uVnol
I~afllkn.
Z I"'rJ/rn t
.J" n
I
t IJ:'" .
I
._J' Locatie: collectie Thco "all Stapele, Oele zic h in de peri ode 1749-1 755 b ezig m et burgerrechtelijke zake n e n de lich ter e vo rm en van strafrec h te rlijke zake n . Vergelijke n w e zij n fun ct ie m et hu idi ge fun ct ies dan is hij zowel notar is, kanton rechter als d eurw aard er. In h et ge meen tearch ief va n Ensc he de treffen wc over de periode 1749-1 755 ee n diversite it aan aktes aan over rechtszak en di e doo r J an- W illem Crarncr zelf of éé n va n zij n ve rva ng e rs zij n b eh andeld . H et betreft overd rac h te n van o nt roe re nd goed, hypo th eekaktes, testam ent en, rnaagsch cidingcn , de so late bo edels, strafrech terlijke pro cessen e n k ondsch ap p en . Bij alle zitt ingen laat de richt er zic h ve rgezellen do or tw ee assesso re n . Assessoren - o ok w el keurn o ten o f bij zitters gen o em d - zij n m en sen die to ezien op de j uiste rechtsgang. Bij de zitt ing e n u it de peri ode J an-W illc m C rarne r b etreft
h et hi er overw egend m agistrat en uit Ensch ede . H et leeu w endeel va n de aktes h eeft be trekking op ove rdrac h te n va n o ntroere n d go ed. H et be treft hier hui zen , b o er d erij e n , katersted en , stu kke n b ou w lan d of weide n di e va n eige naa r wi sselen . De bo e rd erij e n en gro ndstu kke n wo rde n b ij naam ge noe m d in de aktes of bij o nt bre ke n van een naam do or de aang re nze n de gro ndstukke n . In de aktes worde n de verko o pp rijze n vc rme ld wel ke 'Cooppcnninocn' tij den s de zitt ing co n tant m o e ten w o rde n be taald aan de richter. D e b edragen va rië ren va n enk ele honderden gulde ns vo o r ee n stu k land of klein e bo erder ij tot ee n paar duizen d gu lde n voo r een gro te b oerderij co m ple et m et o m liggen de landerij en . N a passeren va n d e akte he eft de ni euwe eig en aar h e t rec h t
'0 111 dit /ozekogte,\!,oed te gcb11likell, te
Extra bo eien d zij n de testam ente n . Vo o ral m e nsen die ee n ge ne alo gisch o nde rzoek u itvo er en kunn en in deze aktes ee n schat aan info rmati e ve rga re n . In de aktes w o rdt vaa k ee n opso m m ing gegeve n va n alle b ezittin gen die de testate ur heeft. D e testam enten w o rd e n do or de ric hte r m eestal thuis b ij de testateur o pgemaakt. Ge w o o nlij k heeft dit te m aken m e t zij n o f haar gez o n dh eidsto estan d w ant w c le zen vaak in de akte dat de richter de b etro kken e 'S ick CII te bcddc lig,gellde' aantre ft. D e me este m ensen laten pas vlak voo r h un overlijden hun testam ent op ma ke n . Veruit het grootste deel va n de testam enten w ordt al binn en een j aar na op ma ken geo pe n d . Zo ' n akte va n o pe n in g is gee n apart do cume nt m aar de o pe ning w ordt do o r de rich te r bijgesc hreve n in de ka n tlijn va n h et testam en t. Van de 204 rec htszake n die betr ekking hebben op o ve rdrac h te n , hyp oth ek en en te stamen te n zij n slec h ts 53 zake n b eh an deld do or J anW illem C ram c r zelf. Bij de overige 151 zake n hee ft h ij zich laten ve rteg e nwoordigen do or éé n va n de m agistr aten van En sch ed e in de h o ed ani gh eid van plaatsver van gend richter. W c komen namen tegen va n burgem eester Ab raham Stri ck , H enri cus Pennink e n J an Willem Sw icrs en van secre taris va n Ensch ed e, T hcodo rus Pennin k. Ee n vo lge nde gro ep ak tes b etreft de 11
Sliepsteen
I]
zogehete n ma agsch eidingen . H et woord m aag is in het O udne de rlands synoniem voor blo ed verw an t en de maagsch eiding doet zich voor wa nneer éé n van de ec htIiede n overlijdt. Er wordt dan ee n in ven tarisatie ge maak t van het ve rmoge n van het ec htpaar in ver band m et de ve rde ling van de erfenis. Eve nals tegen w oordig bestaat in de achtt iende ee uw ook de regel dat bij gee n testam ent de helft naar de echtge noo t gaat en de ande re helft gelij kelij k verde eld wordt o nde r de echtge noo t en zij n kinderen . In ee n m aagsch eiding treffen we een zee r gedetailleerde op sommin g aan van de bezittingen en sch ulde n . Om de nalat en schap te bep alen wordt de co m plete inboed el per onde rde el doo r de richter ge taxeerd en verm inderd m et de uit staande schulde n . Oo k bij desolate boed els draait alles o m de rijkd om en de schuld van de bo edel , allee n overtre ft hierbij de schuld de waa rde van de bezittin gen in gro te mate. Desolate bo edel s zij n boedels in on tred de rde toestand die in opdrac ht van de schuldeiser bij executie worde n ve rkocht. D e verkoo p geschie dt altijd bij de zoge he ten kaarsen uitgang vo lge ns het Landrecht van O verijssel. D it bet ek ent dat ee n kaars wo rdt aang estoken alvoren s het bi ed en begint. H et bod dat als laatste ui tgeb rach t is voo rdat de kaars dooft is de uiteindelijke prij s. D e kop er m oet tw ee person en opgeven die borg staan voor de koop en dient de afgesproken prij s binn en 14 dage n aan de richter te betalen. Alleen bedragen o nde r ee n gulde n m oet en o nmi dde llijk vo ldaa n wo rde n . De laatste groe p van recht szittin gen he eft betr ekk in g o p de co nte ntieuze zake n , de strafzake n. To taal zij n er ged ure nde de ambtspe riode van J anWill em C ramcr 33 zake n beh andeld , waa rva n de m eeste door h em zelf zij n behandeld . Er is éé n zaak die te maken heeft m et ee n geweldsdelict, tw ee zake n die te m aken hebben m et voorschriften van de o verhe id, terwij l de overige 30 zake n vo rde ringe n betreffen . We m oeten bij deze laatste gr oep denk en aan teru gbetalin g van leningen , pachtgelden , loo n of pro ceskosten en vo rde ringe n van
Fragmellt van een a rchi~(stll k uit het C .A .E., met halldtekelling van 'R ichtcrJ. IV. Craincr'
officiële docum enten , naleving van rechten van eige nare n en erfe niskwesties. O pme rkelijk is dat deze strafzake n vaak ja re n in beslag nem en. T ussen de aanklacht en het uiteindelijk vo nnis kan wel l a jaar zitte n . Di t heeft te m aken m et de pro cesvoering in het mid den van de achtt iende ee uw. Er is sprake van eis en antwoord en van repliek en d upli ek. Allereerst is er de cis waa rm ee iemand w ordt beschuldigd van ee n overtreding of strafbaar feit. Op deze eis kan de beklaagde zich schriftelij k verweren in de vorm van ee n antwoord . De volge nde stap is de zogeheten repliek waa rmee de aanklage r reageert o p het antwoord. D aarna he eft de beklaagde vervolge ns no g de mogelijkh eid o m schriftelij k
te reageren op de rep liek en zo o ntstaa t de dupliek . Bu iten de ze o nde rde len kenn en w e no g de zoge he te n kondschapp en . Hi erin zij n de verklaringe n o pge no me n van de ge tuige n die door de richt er zij n ge hoord. Als alle stukke n verzam eld zij n worden deze naar één of twe e referenten (ona fha nkelij ke rechtsgeleerd en ) verzonden. Z ij bestud eren de stu kke n en reageren ero p m et ee n adv ies dat geheel in de vo rm van ee n vo nnis is op gesteld . Voor de same nstelling van dit vo nnis w ordt geb ruik gemaakt van - in volgo rde van prioriteit - het Land recht, het gew oo nterec ht, het R om einse rec h t en uit spraken van ande re rech tsgeleerden in soo rtge lij ke zake n . D e straffen die door de 1/
Sliepsteen 15
landrichter m ogcn worde n opgelegd bestaan altijd uit geldbo etes. Van de geldbo ete moet de richter éénde rde afdragcn aan de dr ost en tw eederde mag hij zelf houden . Hi er tegen over staat w el dat hij alle kosten die aan de uit ocfcnin g van zij n ambt verbo nden zij n zelf mo et drage n.
Bronnen
- Ge mee nte-a rchief Enschede - Inven taris Landgerich t Ensche de ' 749- 1755
N r. ' 3. '4. ' 9. 27. 28. 55. 56. 57. 69. 70. 80. 81 - KOpers. R o b , H et proces Hu ttcnclaas, Ensched e 1993 - U itgeverij Van de Berg - Eijken , E.D .• In ventaris van het drostamb t
T wente. Z w olle 1992 - R ijksarchief O verij ssel.
