jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016
SONNENBORGH - MUSEUM & STERRENWACHT JAARVERSLAG 2015
Vastgesteld door het bestuur dd. 18 april 2016
1
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016
Inhoudsopgave Inleiding1
pag. 3
Aanbod en activiteiten
pag. 4
Educatie
pag. 6
Planetarium
pag. 7
Bijzondere momenten
pag. 7
Businessplan 2015 – 2017; nieuw museaal concept
pag. 9
Museumshop
pag. 13
Bezoek
pag. 13
Medewerkers en organisatie
pag. 15
Financiën
pag. 17
Benchmark
pag. 19
Het C.H. Wind Fonds
pag. 20
Stichting Vrienden van Sonnenborgh
pag. 20
De mensen: vrijwilligers, medewerkers en besturen
pag. 21
Financiële resultaten
pag. 23
1
De foto’s in het jaarverslag zijn gemaakt door: Peter Nauta, Peter Lindeboom, Jordi Huisman, Sonnenborgh – museum & sterrenwacht.
2
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 Inleiding 2015 was een gewoon jaar en ook weer niet. Gewoon in de zin dat Sonnenborgh zoals alle jaren het publiek en scholen een boeiend programma en uiteenlopende activiteiten bood. Gewoon was in de zin dat de bedrijfsvoering en de bezoekersaantallen op orde zijn. Een ongewoon jaar echter vanwege enkele bijzondere activiteiten zoals de zonsverduistering in maart en de Tour de France die begin juli in Utrecht vertrok. En bijzonder was het niet in de laatste plaats omdat in 2015 de Gemeente Utrecht, Universiteit Utrecht, KF Hein Monumenten en het bestuur van de Stichting Vrienden van Sonnenborgh instemden met het businessplan: ‘Nu doorpakken; 2015 – 2017’. Daarbij deden zij ook toezeggingen voor extra steun in de komende jaren om Sonnenborgh in staat te stellen (nog) meer op eigen benen te staan. Sonnenborgh moet, zoals wellicht bekend, ca. 70% van zijn exploitatie met eigen activiteiten verdienen. In museumland is dat een zeer hoog percentage. En daarvoor is het minstens noodzakelijk om het aanbod te vernieuwen, om nieuwe activiteiten te starten, om de communicatie te moderniseren en om de kwaliteit van het gebouw en de ontvangst te verbeteren. Het is de volgende stap in het meerjarenproces van modernisering dat Sonnenborgh zichzelf heeft opgelegd om de toekomst met vertrouwen te kunnen ingaan. Eerder werden al de organisatie en bedrijfsvoering vernieuwd evenals een deel van het aanbod, nu richt de focus zich op het museale aanbod en de kwaliteit van het complex. En dat is waar Sonnenborgh hard mee aan de slag is gegaan en gaat. In 2015 werd er daarom onder andere verbouwd, en een nieuw museaal concept ontwikkeld samen met ontwerpbureau XPEX - ‘Ver weg komt dichterbij’- en werd het onderwijsaanbod primair onderwijs vernieuwd. En dat deden we zoals altijd met een hechte groep vrijwilligers, een paar vaste krachten, een enthousiast bestuur en steun van loyale partijen om ons heen, zoals ‘onze’ cateraar Oud London. Over dit jaarverslag hangt helaas een donkere schaduw. Op 14 maart 2016, in de weken dat dit verslag werd geschreven, overleed geheel onverwacht onze voorzitter, Roel Gathier. Hij was sinds 2011 voorzitter van het bestuur. Hij geloofde onverkort in de missie en betekenis van Sonnenborgh, en de weg die Sonnenborgh is ingeslagen. Als bestuursvoorzitter heeft hij, samen met zijn medebestuursleden, hard gewerkt om Sonnenborgh te vernieuwen en een bestendige toekomst mogelijk te maken. Zijn overlijden heeft een ieder bij Sonnenborgh, bestuur en medewerkers zeer aangegrepen. En hoewel men op zulke momenten zich weer de relativiteit realiseert waarmee ons leven is omgeven, versterkt de herinnering aan Roel Gathier en zijn opvattingen over Sonnenborgh, de overtuiging dat Sonnenborgh op de goede weg is. Hoe lastig het pad soms ook kan zijn.
Bas Nugteren Directeur Sonnenborgh
3
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016
Aanbod en activiteiten Sonnenborgh heeft een gevarieerd aanbod dat bestaat uit tentoonstellingen, educatieve programma’s en activiteiten die allemaal in relatie staan tot sterren- en weerkunde en/of de cultuurgeschiedenis van het pand. Het in originele staat verkerende bastion uit 1552 en de authentieke 19e-eeuwse sterrenwacht zijn de dragers van het museale aanbod en de activiteiten. In het tentoonstellingsaanbod wijzigde zich niets, dit mede omdat er voorbereidingen werden getroffen om te komen tot een nieuw museaal plan. In 2015 bestond het tentoonstellingsaanbod uit2: museaal aanbod -
Bastion (1552) de geschiedenis van het bastion Meridiaanzaal (1854) over tijd en tijdmeten in authentieke opstelling Instituutsbibliotheek (1909) authentiek met kleine tt. over meteorieten Weer- en Zonzaal over weerkunde en zonneonderzoek Spoorzoeken op Mars actueel onderzoek op Mars Utrechtse kijkers over sterrenkijken en de sterrenwacht Ruimtebeelden fototentoonstelling kleinere opstellingen zoals het planetarium van Hodzelmans
(2004) (2004) (2013) (2004) (2013) (2013) (2014)
Het ‘Kidsweek-testteam’. Bijzonder trots waren wij op de beoordeling van het ‘Kidsweek-testteam’ dat in maart Sonnenborgh een 9,1 toekende. Luc (11), Senna (9), Hidde (11) en Gwenda (10) gaven ook hun commentaar. Naast een aantal duidelijke pluspunten zoals het planetarium, hoe veel informatie ze kregen over het heelal, de spannende vragen, waren er ook minpunten. Minpunten voor het testteam: wel héél (te) veel teksten om te lezen, die bovendien soms lastig te begrijpen waren, en dat het museum niet zo 2
Regelmatig richt Sonnenborgh ook een wisseltentoonstelling in. In de afgelopen jaren waren dat: Groeten van Mars (2005), Dreiging uit de ruimte (2006), IJskoude wetenschap (2007), De hemel in kaart (2009), Spacewalk, ruimtevaart in Nederland (2010), Ruimtebeelden 1 en 2 (2011) en de huidige tentoonstelling Spoorzoeken op Mars (2013).
4
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 groot is. Aan dat laatste kan niet zoveel gedaan worden, maar de andere punten passen geheel in wat we met het nieuwe museale concept willen bereiken en doen. We gaan dus voor een tien! Naast het museale aanbod, zijn er de activiteiten van zowel educatieve aard (scholen), als voor een breed publiek. De doelstelling van Sonnenborgh is om een breed publiek te enthousiasmeren voor, en te informeren over sterren- en weerkunde en ruimteonderzoek. Daartoe organiseerden wij ook in 2015 weer: -
Kijkavonden voor volwassenen (vrijdag) en voor kinderen (zaterdag); Cursussen: a) een jeugdcursus in samenwerking met de Jongeren Werkgroep afdeling Utrecht van de KNVWS (JWG), en b) een cursus voor volwassenen; Landelijke Sterrenkijkdagen (27 en 28 maart); Activiteiten in het kader van Weekend van de Wetenschap (4/5 oktober); Nacht van de Nacht (24/10); Vakantieprogramma’s tijdens de schoolvakanties (najaar, winter en krokus) met planetariumvoorstellingen en extra kinderkijkavonden; Culturele activiteiten als de Open Monumentendag en deelname aan Culturele Zondagen.
activiteiten Sonnenborgh 2015 elke zondag: ‘Zon op zondag’, elke 1e zondag van de maand: ‘Sunday Super Sonnenborgh Solar Show’ 12 januari Nieuwjaarsduik (CZ) 29 januari Pop-up diner ‘KomEten’ 11 februari start volwassenen cursus 14 februari Valentijnsavond 22 febr. – 1 maart Krokusvakantie: kinderactiviteiten 20 maart Zonsverduistering 27-28 maart Landelijke Sterrenkijkdagen 23 april Kijk Live! 10 mei Moederdag 4 juli Grand Depart proloog 5 juli Grand Depart start 8 juli e.v. Simbo-vakantiekampen 15 juli e.v. Summerschool Junior 12 september Open Monumentendag 19 september Start (kinder)kijkavonden 28 september Volledige maansverduistering 5 oktober Start jeugdcursus 8 oktober Start volwassenencursus 3-4 oktober Weekend van de wetenschap 17-25 oktober Herfstvakantie: kinderactiviteiten 18 oktober Alles Kids (CZ) 24 oktober Nacht van de nacht 23 november Kijk Live!avond 19 december e.v. Kerst vakantie: kinderactiviteiten
In het afgelopen jaar werd het zondagmiddagprogramma ‘Zon op Zondag’ vernieuwd en een nieuw onderdeel geïntroduceerd: ‘Sonnenborgh's Super Sunday Solar Science Show’, die elke eerste zondag van de maand en bij gelegenheden als Culturele Zondagen wordt aangeboden. Experimenten,
5
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 proefjes en foto's laten zien hoe de zon aan zijn licht komt, wat licht precies is en wat we van licht kunnen leren.
‘Sonnenborgh's Super Sunday Solar Science Show’.
Educatie Vernieuwd en uitgebreid is ook het scholenaanbod voor het basisonderwijs. Dit hing samen met de vervanging van het stedelijke programma ‘Museum voor de Klas’ door het programma ‘Cultuur en School’ waarin musea, podia en basisonderwijs samenwerken. Karin Heesakkers van ‘Kleinkracht’ ontwikkelde de nieuwe programma’s voor Sonnenborgh.3 Er is nu voor de groepen 5 tot en met 8 een goed en samenhangend aanbod van verschillende programma’s aansluitend op de onderwijsdoelen uit het onderwijs zelf. Een bezoek duurt standaard anderhalf uur. Vernieuwd werd ook de training voor de begeleiders van deze programma’s. Behalve via ‘Cultuur en School’ komen er ook andere scholen uit het basisonderwijs, met name van buiten de stad, en het middelbaar onderwijs. De beoordelingen zijn positief zoals blijkt uit de standaard enquêtes die ‘Cultuur en School’ houdt onder de bezoekende klassen. Dat is ook wat wij van andere scholen terugkrijgen. Ter ondersteuning van het scholenprogramma is, in samenwerking met de provincie in 2015 op het Utrechtse Provinciehuis aan de Archimedeslaan, een afbeelding van een fictieve planeet aangebracht. Daar kan dan overdag naar gekeken worden met de Merz-telescoop waarbij de kinderen gevraagd wordt waarom zij denken dat dit een planeet is. Dit project werd gerealiseerd door Ronald van Waarsenburg van Dutch-Light.
3
Karin is sterrenkundige en geeft zelf astronomieles in het basisonderwijs; in 2014 publiceerde zij ‘Sterren in de klas’.
6
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 Net als in 2014, waren er ook in 2015 weer twee bijzondere educatieve projecten op Sonnenborgh: de Summer School Junior (in het kader van een programma van het Utrechtse Wetenschapsknooppunt) en de Simbo-vakantiekampen. Kinderen kregen een leerzaam én leuk lesprogramma met o.a. voorstellingen in het planetarium, raketten bouwen en afschieten, en de evolutieknutsel.
‘hoog’ bezoek. Planetarium Het planetarium mocht zich ook dit jaar weer in de nodige belangstelling verheugen. Sonnenborgh kent een vaste planetariumopstelling waar 15 personen in plaats kunnen nemen. Deze opstelling wordt met name gebruikt bij schoolprogramma’s en kijkavonden (als het weer ‘echt’ kijken tegenwerkt). Daarnaast heeft Sonnenborgh een mobiele, opblaasbare koepel waar zo’n 25 mensen in passen. Deze koepel wordt met name gebruikt bij de vakantieactiviteiten en op locatie, vooral op scholen. In het laatste geval geven publieksbegeleiders van Sonnenborgh gedurende een dagdeel of een dag een aantal voorstellingen. Het is voor scholen altijd weer een boeiende kennismaking met sterrenkunde. In 2015 maakten 1.900 scholieren op deze wijze kennis met sterrenkunde, wat neerkomt op zo’n 100 voorstellingen op ca. 20 scholen. Een bijzondere dag was 18 september toen ons planetarium opgesteld stond in de Jaarbeurs met twee vergelijkbare planetaria van NOVA bij de College Tour André Kuipers. Hierna werden met NOVA nieuwe afspraken gemaakt over samenwerking ten behoeve van scholen in 2016. Zo zal er in ieder geval een tweede College Tour André Kuipers plaatsvinden. Sonnenborgh is in 2015 bovendien lid geworden van de NederlandsVlaamse vereniging van planetaria, PLANED.
Bijzondere momenten Kees de Jager: Op 24 januari presenteerde de éminence grise van de Nederlandse sterrenkunde, Kees de Jager, zijn laatste boek ‘Terugblik’ op Sonnenborgh. Kees en Sonnenborgh zijn twee handen op één buik. Hij studeerde er, was er tijdens de bezetting ondergedoken, was er medewerker en hoogleraar-directeur en woonde decennia lang in het aangrenzende woonhuis. De presentatie was
7
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 een bijzonder samenzijn waarbij de 94-jarige Kees nog altijd blijk gaf van een uiterst scherp verstand, veel humor en een sterke fysiek.
Kees de Jager signeert zijn laatste boek Zonsverduistering: Eindelijk was het weer zover, op 20 maart was er een zonsverduistering. De belangstelling was overweldigend: honderden belangstellenden konden we niet toelaten omdat Sonnenborgh vol was. De NOS zond de hele ochtend live uit vanaf Sonnenborgh met doorlopend commentaar van Gerri Eijckhof, terwijl ook RTV en andere (papieren) media aanwezig waren. Helaas, de bewolking was erg dicht dus moest het merendeel via livestream van elders worden gevolgd. Toen er uiteindelijk toch een tiental seconden zicht was, riep dat bij de vele volhouders een enthousiaste reactie op. Overigens was het door de bewolking heen duidelijk dat er iets aan de hand was: het werd toch wat donker.
Er viel helaas weinig waar te nemen bij de zonsverduistering,
8
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016
maar de belangstelling was er niet minder om. Grand Depart: Op 4 en 5 juli was Utrecht geheel in de ban van de Grand Depart, de proloog (tijdrit) en eerste etappe van de Tour de France. Ook Sonnenborgh had ernaar uitgekeken, want op beide dagen passeerden de renners onder Sonnenborgh langs de Maliesingel. Het was een enorm spektakel, met zeer veel toeschouwers, prachtig weer en een uitstekende en sportieve stemming. Sonnenborgh organiseerde een geslaagde vrienden- en relatiebijeenkomst waar iedereen kon genieten van de voorbij rijdende renners onder de noemer ‘Echte sterren zie je op Sonnenborgh’.
de caravaan van de Tour de France kwam voorbij. Businessplan 2015 – 2017; nieuw museaal concept Het hele jaar is Sonnenborgh bezig geweest met het uitwerken van het businessplan 2015 - 2017. De inzet van het businessplan is om Sonnenborgh in staat te stellen de eigen inkomsten te vergroten (naar ca. 70% van de exploitatie). De uitvoering daarvan is meteen ter hand genomen nadat alle 9
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 toezeggingen van de steunende partijen ook formeel rond waren. Enkele maanden later dan gepland evenwel, waardoor er enige vertraging is ontstaan. Er bleken ook aanpassingen in de begroting noodzakelijk omdat de omvang van het toegezegde in totaal minder was dan beoogd. Maar er is een stevige basis en dus is er begonnen met het uitwerken van het plan. Een aantal zaken is ook al afgerond zoals de verbouwing van het entreegebied en de gehele opknap van alle vloeren. Het businessplan kent in de kern drie lijnen: a. investeren in vernieuwing aanbod b. vernieuwing in organisatie, communicatie en marketing c. opbouwen enig vermogen ook tbv. liquiditeitszekerheid en overbruggen transitieperiode
Het ‘beoogde resultaat’ ad a. Bestuur en medewerkers hebben druk gewerkt om het zogenoemde; ‘Verhaal van Sonnenborgh’ opnieuw te formuleren en te actualiseren. Dit heeft geleid tot een aanscherping van onze doelstellingen en hoe Sonnenborgh deze wil realiseren en communiceren. Het is, kort gezegd, de ambitie van Sonnenborgh om juist in de authentieke 19e-eeuwse sterrenwacht, die tevens de grootste en oudste publiekssterrenwacht in Nederland is, op geavanceerde wijze het verhaal van het heelal te vertellen, en het brede publiek - met name jongeren tussen de 8 en 15 jaar - te enthousias10
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 meren voor sterrenkunde, weer- en klimaatkunde en ruimteonderzoek en natuurwetenschappen in het algemeen. Sterrenwacht Sonnenborgh wil hierbij smaakmaker zijn. Sonnenborgh kent vier doelgroepen, waarbij doelgroep 1 bijzondere aandacht krijgt: 1. Kinderen en jongeren tussen 8 en 15. Scholen nemen hierbij een aparte plaats in met eigen programma’s; 2. Ouders en begeleiders; 3. De geïnteresseerde leek; 4. Cultureel(-historisch) geïnteresseerden, die het bastion en de authentieke 19e-eeuwse sterrenwacht willen zien en die afkomen op de culturele activiteiten. Op basis van deze actuele beschrijving van missie, verhaal en doelgroepen, is een nieuw museaal concept ontwikkeld in samenwerking met XPEX Experience Experts.4 Dit moet leiden tot een nieuw museaal aanbod. Dit is de volgende stap in de modernisering waarmee Sonnenborgh een aantal jaren geleden is begonnen om de ambities te kunnen blijven realiseren en zijn maatschappelijke rol te vervullen. Overige stappen in deze modernisering zijn de vernieuwing van de bedrijfsvoering en het aanbod en het behouden van een gezonde bedrijfsvoering (en de jaren waarin gerealiseerd). -
organisatie vernieuwd bedrijfsvoering vernieuwd educatie vernieuwd businessplan 2015 – 2017 opstelling en instemming museaal aanbod: museaal concept vernieuwd museaal concept gerealiseerd
2012/2013 2013/2014 2014/2015 2014/2015 2015/2016 2016/2017 (beoogd)
Vernieuwing van het museaal aanbod is noodzakelijk want: -
er is sinds de inrichting ruim tien jaar geleden veel nieuwe wetenschappelijke kennis en inzicht gekomen, maar ook nieuwe kennis en inzicht hoe deze te communiceren; het publiek is ‘gegroeid’, weet meer en heeft ook meer en andere vragen. Meer nog dan tien jaar geleden is interactiviteit, betrokkenheid en snelle communicatie leidend geworden; Sonnenborgh moet ook in zijn tentoonstellingsaanbod voldoende aantrekkelijk en modern blijven wil het voldoende bezoekers kunnen blijven trekken.
Het door XPEX ontworpen concept is verder uitgewerkt in een bidbook dat een aantal fondsen en andere partijen zal worden voorgelegd in de hoop en verwachting daarvoor voldoende financiële steun te verwerven om het plan ook te kunnen realiseren. Het bidbook kwam definitief gereed in februari 2016 en het fondsentraject is vervolgens gestart. Het museaal concept met de titel ‘Ver weg komt dichterbij’ kijkt met name door de ogen van de bezoeker naar Sonnenborgh. Hierbij worden enerzijds de kwaliteiten en authenticiteit van de 19e-eeuwse sterrenwacht benadrukt en meer in beeld gebracht, anderzijds daagt het op interactieve wijze de bezoeker uit om rond te zwerven en om zich te verdiepen in wat Sonnenborgh aan kennis en opstellingen te bieden heeft. Hierbij wordt ingezoomd op de jonge bezoekers. In ‘Ver weg komt dichterbij’ wordt een duidelijke 4
In augustus zijn er een aantal presentaties gegeven door verschillende partijen op basis waarvan XPEX het verzoek is gedaan om hun idee verder uit te werken.
11
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 vernieuwingsslag gemaakt, waarbij ook nog de prachtige en authentieke 19e-eeuwse sterrenwacht meer aandacht zal krijgen als de plek waar de wetenschap ook werkelijk beoefend werd en ontdekkingen gedaan.
Helemaal aan het eind van het jaar heeft Sonnenborgh zich gemeld voor het traject ‘Wijzer Werven’ waarbij een aantal op het terrein van sponsorwerving werkzame bedrijven, het geven van steun aan culturele organisaties in het ontwikkelen van sponsorwervingsplannen en trajecten. ad b. Een deel van de gewenste kwaliteitsverbeteringen van het complex werd in 2015 gerealiseerd: -
Begane grond entreegebouw is verbouwd en nu een doorgaande ruimte geworden i.p.v. verschillende kleine kamertjes. Alle vloeren zijn of opgeknapt of vernieuwd. Een centraal aan te sturen systeem om de (46) radiatoren te kunnen regelen, wat leidt tot energiebesparing.
Voorbereid zijn voor 2016: -
Vervangen deel luiken Meridiaanzaal door glas ter verduidelijking van de functie van de meridiaankijker en – zaal, en aanvullende (structurele) verwarming in het bastion.
ad c. Wat betreft de organisatie en communicatie werden een aantal zaken uitgevoerd van het businessplan. De formatie ten behoeve van de communicatie werd naar 4/10 uitgebreid en werd er in samenwerking met Toerisme Utrecht een nieuw communicatie-marketingplan opgesteld. Ook werd de eerste aanzet voor de nieuwe website gemaakt, werd er meer gebruik gemaakt van social media en werden de stappen gezet om te komen tot het verzamelen van bezoekersinformatie. ad. d. Door de vrienden werd de toegezegde bijdrage gestort om enig eigen vermogen op te bouwen ten behoeve van het opvangen van schommelingen en voorkomen van liquiditeitsvragen. Ook werden de bijdragen van gemeente en universiteit ontvangen waarmee ook het voorziene begrotingstekort 2015 kon worden opgevangen. Zie hiervoor de toelichting onder financiën. 12
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016
Museumshop In het businessplan is ook een bescheiden museumshop opgenomen. Met de opheffing van De Koepel in 2014 werd ook hun winkel opgeheven. Toch kan een museum tegenwoordig amper meer zonder een museumshop. De artikelen versterken de belangstelling voor, en bieden aanleiding om op de een of andere wijze bezig te zijn met sterren-, weer- of klimaatkunde. In het najaar is op basis van een ‘winkelplan’ een begin gemaakt. De nadruk ligt op kleinere artikelen, spellen en proefjes. De eerste ervaringen ermee zijn heel positief.
Bezoek In 2015 ontving Sonnenborgh 18.484 bezoekers. Het aantal kinderen onder de 13 was ongeveer een derde, wat voor een museum een hoog percentage is. Landelijk ligt het percentage van jongeren onder de 19 jaar voor musea gemiddeld op 20% en bij kleine musea op 22%.5 Het totaal aantal bezoekers was wat minder dan in 2014. Hierbij speelde een rol dat Sonnenborgh in verband met verbouwing enkele weken dicht is geweest, en er in 2014 een golf extra bezoek was in verband met de diefstal van de meteoriet Serooskerke. Ook het aantal (gratis) evenementen nam af doordat grote stedelijke activiteiten als Museumnacht niet meer worden georganiseerd en er in museumland ook meer aarzelingen zijn gekomen om gratis open te zijn, terwijl de kosten doorlopen. Sonnenborgh blijft wel aangesloten op enkele van deze activiteiten, maar beperkt het aantal uit kostenoogpunt. Door het jaar bezien was de eerste helft minder, de tweede helft was daarentegen beter dan de voorafgaande jaren. De bezoekersmarkt blijft uiteindelijk niet geheel te doorgronden. Een betere tweede helft gold ook voor het schoolbezoek, dat over het geheel enigszins daalde, maar eveneens een goede tweede helft kende. Het mobiel planetarium waarmee we naar scholen toegaan, kende tegen de honderd voorstellingen, wat betekent zo’n twintig verschillende scholen. Tegen de 2.000
5
‘Museum in cijfers 2014’, uitgave museum vereniging blz. 15. Kleine musea hebben een omzet tot ca. € 400.000.
13
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 leerlingen maakten op deze wijze kennis met astronomie en Sonnenborgh. Dit aantal is niet opgenomen in de eerder genoemde 18.484.
bezoekers 2011 - 2015
ontvangst en: 26 %
individueel /gezinnen: 40 %
evenemen t: 10 %
kijkavond en: 9 %
scholen: 15 %
gemiddelde bezoekerssamenstelling 2011-20156 scholenbezoek (aantal schoolkinderen) Schooljaar 2014/2015 2013/2014 2012/2013 2011/2012 2010/2011
op Sonnenborgh 2.256 3.116 1.992 3.532 2.899
Schooljaar 2015 2014 2013 2012 2011
op locatie
1.871 1.757 339 (+ 4.9957) nvt nvt
6
Toelichting: onder evenementen wordt verstaan activiteiten in het kader van de Open Monumentendag, Museumweek, Culturele Zondagen, Landelijke Sterrenkijkdagen etc., veelal met gratis toegang. Bij de vier andere bezoekersgroepen worden inkomsten verworven. Bij de evenementen zijn de Utrechtse Museumnachten van 2011 en 2012 niet meegerekend met 2.300 en 2.400 bezoekers vanwege het verstorende beeld en omdat deze op stadsniveau beëindigd zijn. 7 e Aanwezig bij de NASA-tentoonstelling ‘A Human Adventure’ in de Utrechtse Jaarbeurs 2 helft 2013.
14
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016
Medewerkers en organisatie Sonnenborgh is een professionele vrijwilligersorganisatie, dat wil zeggen dat er een kleine vaste staf is en 60 à 70 vrijwilligers, de verschillende bestuursleden meegerekend. De organisatie is verder beschreven en kent zaken als een A&O protocol. Sonnenborgh is een geregistreerd museum en voldoet aan de voorwaarden die door de Museumvereniging daarvoor gesteld zijn zoals goodgovernance. Zonder de vrijwilligers zou Sonnenborgh niet zijn wat het nu is en niet kunnen doen wat het nu doet. Zij verzorgen de kijkavonden, zij zorgen dat het museum open is, dat installaties werken en dat bezoekers op zondagmiddag met een leuk programma ontvangen worden. En dat is slechts een greep uit hun werkzaamheden. Dit is een bijzonder gegeven. In 2015 werden er vier avonden georganiseerd voor de medewerkers en vrijwilligers.8 De opzet is in het algemeen een inhoudelijk deel, over bijvoorbeeld een programma dat door een aantal vernieuwd wordt, of de plannen voor Sonnenborgh, en een informeel samenzijn. De avonden waren goed bezocht en zeer levendig, zoals dat ook bij Sonnenborgh hoort. Het gezelschap van de vrijwilligers is zeer uiteenlopend wat betreft achtergrond, maar ook wat betreft leeftijd. Van 17-jarigen tot ouder, en Sonnenborgh prijst zich gelukkig dat er steeds nieuwe mensen bijkomen, jong en oud. Op 16 december was er een Kerstavond waarbij drie van de vrijwilligers naar voren zijn gehaald: Hans van ’t Erve, Gerard Hafkenscheid en Jan Kuperus. Deze krasse knarren waren en zijn niet alleen heel veel jaren actief bij Sonnenborgh, zij werden of zijn al 80 jaar! In de samenstelling van de vaste medewerkers in dienst van Sonnenborgh, veranderde er in personele zin niets. Zij zorgen voor het beheer, de planning en organisatie van activiteiten, werven en begeleiden de vrijwilligers, zorgen voor de roosters, onderhouden de contacten met externe partijen, beheren de financiën, verzorgen de marketing en communicatie, regelen de verhuur en ondersteunen het bestuur. Het organisatiemodel is dat de (kleine) vaste organisatie ingezet wordt 8
19 februari, 20 mei, 14 oktober en 16 december.
15
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 ter ondersteuning van de vrijwilligersorganisatie, ten behoeve van de bedrijfsvoering en de communicatie. Op deze wijze kan de vaste formatie tot een minimum beperkt worden en is er ruimte om specifieke projecten, zoals in 2015 het vernieuwen van het educatief aanbod, op projectbasis uit te voeren door deskundigen. Twee van de functies, de directeur en een medewerker technische dienst zijn ‘om niet’ door de universiteit bij Sonnenborgh gedetacheerd. De medewerkers bedrijfsvoering, bureau en communicatie zijn in vaste dienst bij Sonnenborgh. De vaste organisatie bestond in 2015 uit: directeur (0,5 fte), bedrijfsvoering/zakelijke leiding (0,8 fte), bureau (0,8 fte), communicatie (0,2 fte) en technische zaken (0,6).
De stichting wordt geleid door het bestuur dat in 2015 vijfmaal bijeenkwam9. Ook het bestuur besteedde veel aandacht aan het businessplan en zette zich ook veelvuldig in om te komen tot een nieuw museaal plan en het onderliggende verhaal. Hiernaast werden de lopende zaken bezien en de nodige besluiten genomen zoals het vaststellen van de jaarrekening en – verslag 2014 (20/4/15) en de begroting (11/6/15). Het bestuur werkt volgens de normen van good governance en heeft voor de diverse bestuurlijke verantwoordelijkheden ook e.e.a. vastgelegd in protocollen. De samenstelling van het bestuur onderging enkele wijzigingen: -
Per 1 december trad toe tot het bestuur Nick Miesen, van huis uit sterrenkundige, tegenwoordig werkzaam bij Akzo Nobel. Jan Kuijpers gaf te kennen om persoonlijke overwegingen zich niet herbenoembaar te stellen, maar was bereid aan te blijven tot een opvolger zou aantreden. Per 1 maart 2016 volgt Felix Bettonvil hem op10. Felix is werkzaam bij de Leidse sterrenwacht en al zeer veel jaren vrijwilliger bij Sonnenborgh.
De Raad van Advies vergaderde op 24 februari. Sonnenborgh als ook de Stichting Vrienden van Sonnenborgh zijn Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI); de gegevens staan op de website www.sonnenborgh.nl. 9
12 februari, 20 april, 11 juni, 18 september en 30 november. Op 26 mei kwam het bestuur informeel bijeen. Tot benoeming besloten in de vergadering van 15 februari 2016.
10
16
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016
Financiën
In de bijlage is de jaarrekening samengevat.
Sonnenborgh bouwt voort op de koers die enkele jaren geleden is ingezet: een geleidelijke groei van de eigen inkomsten en een strakke regie op bedrijfsvoering en financieel beheer. Dit is nodig omdat een deel van de structurele financiële steun is weggevallen en Sonnenborgh moet blijven investeren in museum en programmering om aantrekkelijk te zijn en blijven voor het publiek. De exploitatiesubsidies zijn met ingang van 2015 structureel € 75.000 lager. De gemeente Utrecht verstrekt jaarlijks een subsidie van € 78.000, de Universiteit Utrecht stelt de directie om niet ter beschikking aan Sonnenborgh. De resultaten uit museum en programmering zijn in lijn met het beleid en ten opzichte van voorgaande jaren gestegen. De inkomsten uit de ontvangsten en zaalverhuur zijn op hetzelfde hoge niveau als vorig jaar. De inkomsten uit verhuur van kantoorruimten zijn flink gestegen doordat per einde 2014 weer de gehele bovenverdieping van het Witte Huis is verhuurd. De kosten voor bedrijfsvoering en huisvesting zijn waar mogelijk verder teruggedrongen. Voor de ontwikkeling van een nieuw museaal concept en vernieuwing van het educatieve programma is samengewerkt met externen. De personeelskosten zijn hierdoor lager dan begroot; de kosten zijn opgenomen bij projectkosten. Sonnenborgh sluit de exploitatie van 2015 af met een negatief resultaat van 31.196. In mei 2015 is de steun van vier partners verkregen voor het Sonnenborgh businessplan 2015-2017 ‘Nu doorpakken’. De toegezegde eenmalige steun is bestemd voor investeringen en ter dekking van 17
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 de exploitatietekorten in de periode dat de weggevallen structurele steun nog niet volledig kan worden gecompenseerd met andere inkomsten. Vanuit deze bijzondere baten wordt in 2015 het negatieve resultaat opgevangen en wordt conform het plan 25.000 toegevoegd aan de algemene reserve om minder kwetsbaar te worden voor schommelingen. Het restant van de bijzondere baten dient voor de verdere uitvoering van het businessplan in 2016-2017.
18
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 Benchmark Jaarlijks brengt de Museumvereniging een benchmark uit (Museana), waarin de ontwikkelingen in museumland worden geanalyseerd. 11 De laatste uitgave betreft 2014. Het gaat goed met de musea, kopten de kranten in de laatste jaren regelmatig. Dat is in totaal wel zo, maar betreft vooral de grote musea. De kleinere, zo blijkt uit de survey van 2014, hebben het moeilijk en kennen dalende inkomsten en ook een mindere bezoekersstijging dan het totaal. Kleinere musea zijn die met een omzet tot € 400.000, zoals Sonnenborgh. Zij kennen ook minder subsidiebijdragen. Kleinere musea verdienen 53 % van hun omzet met eigen inkomsten en 47 % met subsidies.12 Bij Sonnenborgh ligt het percentage subsidies op 36 %. Ook de subsidiebijdrage per bezoeker loopt ernstig uiteen “De subsidie per bezoek is bij de grote musea bijvoorbeeld ongeveer vier keer zo hoog als bij de kleine musea en bijna twee keer zo hoog als bij de middelgrote musea.”13 In Utrecht is dit verschil niet anders. Vanzelfsprekend hebben grote musea andere en meer publieke taken zoals gelegen in het beheer van bijzonder erfgoed en het doen van onderzoek dan kleinere en vormen zij een belangrijk deel van de museale infrastructuur. Maar desondanks zijn de verschillen soms erg groot te noemen. Kleinere musea krijgen gemiddeld € 6 subsidie per bezoeker, middelgrote € 12 en grote musea € 23 per bezoeker. Ter vergelijk, Sonnenborgh krijgt € 4 subsidie per bezoeker. De andere Utrechtse musea liggen hier ver boven. In deze survey wordt ook gemeld dat kleinere musea gemiddeld een ernstig financieringstekort hebben in 2014. Tegenover een gemiddelde totaal aan lasten van € 134.000, stonden € 191.000 aan lasten. Ook in deze zin wijkt Sonnenborgh af van de landelijke gemiddelden. Grote en middelgrote musea kennen (gemiddeld) een exploitatieoverschot van ca. een half miljoen, respectievelijk een exploitatietekort van € 19.000.14
11
‘Museum in cijfers 2014’, uitgave museum vereniging. Zie ook: http://www.museumvereniging.nl/Devereniging/Cijfersmuseumsector/Museumcijfers.aspx 12 Bij middelgrote en grote musea liggen deze percentages respectievelijk op 49 en 44 %, m.a.w. grote musea ontvangen 56 % van hun inkomsten in de vorm van subsidies en middelgrote 51 %. 13 ‘Museum in cijfers 2014’, uitgave museum vereniging blz. 44. 14 ‘Museum in cijfers 2014’, uitgave museum vereniging blz. 40.
19
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 Het C.H. Wind Fonds Bij de Stichting Vrienden van Sonnenborgh is een bijzonder fonds op naam ondergebracht: het professor C.H. Wind Fonds. Het fonds heeft ten doel de belangstelling voor weer- en klimaatkunde te stimuleren en is gesticht als gedenkteken voor Cornelis Harm Wind, fysicus (geboren in Groningen 711-1867, overleden in Utrecht 7-8-1911). Prof. dr. C.H. Wind werd in 1902 benoemd tot hoofddirecteur van het KNMI in De Bilt. In 1903 werd hij op 36-jarige leeftijd benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. In zijn korte leven heeft hij belangrijke ontwikkelingen op gang gebracht op het gebied van weer- en klimaatkunde, aardbevingsonderzoek en onderzoek van de zee. Het bestuur heeft besloten om één der ruimten in het gebouw te vernoemen naar professor C.H. Wind om op deze wijze ook te benadrukken dat Sonnenborgh een traditie heeft in weer- en klimaatkunde.
Stichting Vrienden van Sonnenborgh De Stichting Vrienden van Sonnenborgh neemt een bijzondere positie in in het netwerk van vrienden en relaties. De werkzaamheden van het vriendenbestuur zijn van groot belang voor Sonnenborgh. Niet alleen versterken ze de bekendheid van en het draagvlak voor Sonnenborgh, ze maken ook investeringen en projecten mogelijk. Sonnenborgh is voor zijn investeringen afhankelijk van financiering door fondsen en de Vrienden. In 2015 heeft het Vriendenbestuur, samen met gemeente, universiteit en KF Hein Monumenten, de huiseigenaar, ingestemd met het businessplan dat voor de langere termijn de continuïteit van Sonnenborgh moet verzekeren. Instemmen betekende ook een bijdrage leveren aan de ‘continuïteitsreserve’ van Sonnenborgh. Het vriendenbestuur vergaderde viermaal in 201415. Bij de vergadering van september nam Erik Kerpen na zeven jaar afscheid van het bestuur als lid en voorzitter en werd opgevolgd door Hans Mellink.
15
27 januari, 8 april, 16 september en 4 november
20
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 Tweemaal per jaar wordt het museumtijdschrift Sonnenwijzer uitgegeven, waarmee de Vrienden en de bezoekers van Sonnenborgh op de hoogte worden gehouden van alles rond Sonnenborgh, sterren- en weerkunde, ruimtevaart en de geschiedenis van het bastion. Het zomernummer van 2015 was vooral gewijd aan Sonnenborgh, de geschiedenis met Buys Ballot en Barchusen, en de plannen voor de nabije toekomst. Het winternummer besteedde aandacht aan het zonneonderzoek waar Sonnenborgh zo bekend mee is geworden. Het was overigens het laatste papieren nummer, in 2016 zal overgegaan worden op een digitale versie die weer geheel nieuwe mogelijkheden zal bieden om onze vrienden en anderen op de hoogte te houden en te informeren. De mensen: vrijwilligers, medewerkers en besturen Sonnenborgh 201516 Loran Aelbers, Thijs Aldus, Victor Beffers, Lise Berghuis, Felix Bettonvil, Gerda Blees, Cyrano Chatziantoniou, Frans Cornelis, Franz van Diermen, Mat Drummen, Hans van’t Erve, Wout Franssen, Martien Geers, Daniël Goudena, Arno de Groot, Gerard Hafkenscheid, Chris Heil, Carmen Heukers, Luuk Heijne, Bas Hodzelmans, Hans de Jongh, Sierk de Jongh, Jan Klaaskate, Niels Koemans, Kees Kroon, Geert Kuitenbrouwer, Jan Kuperus, Gertrude Laan, Victor Land, Rick te Loo, Wendy Majoor, Edwin Mathlener, Irene Meekes, Christiaan Mennes, Luc van de Moosdijk, Sanne Mos, Peter Nauta, Abel Németh, Zeb Németh, Angelique Nienhuis, Dragana Okolic, Eva Olde Riekerink, Leon Oostrum, Rianne Plantenga, Heleen Pothuis, Pim Renou, Marc Reumerman, Madelon Rietveld, Halde van Rijn, Gert Jan Schurer, Marc van der Sluys, Leonie Snijders, Peter Swaanenvelt, Martin van de Ven, Kees Vergouwen, René Verjans, Christa Vernhout, Otto Vervaart, Sebastiaan de Vet, Mark Vos, Rob de Vries, Laura van Waas, Robert Wielinga, Gert Wilkens, Dick Wolschrijn en Marjolein Zwiep. De leden van het bestuur en het vriendenbestuur zijn eveneens vrijwilliger. Bestuur Stichting Sonnenborgh - museum & sterrenwacht (31/12/2015) Dr. Roel Gathier17 Drs. Anka Konings Dhr. Marcel van der Hooft Prof. dr. Jan Kuijpers Niek Miesen, MSc
voorzitter secretaris penningmeester lid lid (vanaf 1 december)
In 2015 was de vaste personele bezetting als volgt18: Drs. Bas Nugteren Drs. Aline Harkink Mw. Marlou Daems Drs. Brechtje van Riel Dhr. Jos Lammertink
directeur hoofd bedrijfsvoering/zakelijk leider medewerker bureau medewerker communicatie medewerker technische dienst
16
Per 31 december 2015, door het jaar heen zijn er wisselingen. Overleden op 14/3/2016 18 Daems had per 1/1/15 al een vaste aanstelling, de tijdelijke aanstelling van Harkink en Van Riel werd per 1/7/15 in een vaste omgezet. Lammertink en Nugteren zijn gedetacheerd vanuit de universiteit. 17
21
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 Bestuur Stichting Vrienden van Sonnenborgh Mr. Erik J.M. Kerpen Dhr. Hans Mellink Prof.mr. Jan W.A. Biemans Mr. Falco Houwer Drs. Beate van Dongen-Crombags Dhr. Peter Eillebrecht Dhr. Marcel van der Hooft Dr. Jacco Vink
voorzitter (tot november 2015) voorzitter (per november 2015) secretaris penningmeester lid lid lid (per juni 2015) lid
Raad van Advies Prof. dr. Michiel van den Broeke Dr. Roel Gathier Dhr. Niek de Kort Mr. Erik Kerpen Prof. dr. Gerard van der Steenhoven Prof. dr. Rens Waters Prof. dr. Bert van der Zwaan
Universiteit Utrecht, faculteit Bètawetenschappen voorzitter bestuur Sonnenborgh voorzitter KNVWS voorzitter bestuur Stichting Vrienden van Sonnenborgh hoofddirecteur KNMI scientific director SRON rector Universiteit Utrecht
Comité van Aanbeveling Mw. Claudia de Breij Prof. dr. Ed van de Heuvel Prof. dr. Gerard ’t Hooft Dr. André Kuipers Dr. Peter Kuipers Munneke Ing. Govert Schilling
22
jaarverslag Sonnenborgh 2015, dd. 18 april 2016 Financiële resultaten (x € 1000)
BIJLAGE 2015
2014
Entreegelden, kijkavonden, rondleidingen, etc.
95
86
Ontvangsten, museumwinkel, etc.
77
77
Verhuur deel gebouw
59
45
Overige opbrengsten
1
0
133
208
Bijdragen projecten/tentoonstellingen
0
9
Overige bijdragen en giften
7
7
372
432
Directe kosten museale en overige activiteiten
28
40
Projectkosten
21
0
Personeel
187
184
Huisvesting
117
125
Afschrijvingen
6
6
Bureaukosten
22
19
Verkoopkosten
17
17
Overige algemene kosten
6
17
Financiële baten en lasten
- 1
0
403
409
- 31
23
Bijzondere baten
56
0
Exploitatieresultaat
25
23
Opbrengst
Subsidies
Opbrengst totaal Lasten
Lasten totaal Exploitatieresultaat voor bijzondere baten
23
