Jaargang 16 se~tember

Jaargang 16 s e ~ t e m b e r- 2004

Het Nederlands Genootschap van Sint Jacob is de vereniging van en voor belangstellenden ~nde pelgrimstocht naar Santiago de Compostela in Galicie Aanmelding en beeindiging als lid geschiedt schriftelijk of per e-mail aan het adres van het Genootschap en uitsluitend per geheel kalenderjaar Beeindiging dient te worden gemeld voor 1 december

Contr~butie£ 20,- per kalenderjaar Nieuwe leden betalen een entreegeld van £ 10,Het Genootschap is gevestigd: Lange Nieuwstraat 9A; 3512 PA Utrecht Tel: 030 231 53 91; fax: 030 i 3 1 82 81 e-mail: [email protected] Openingstijden. Maandag van 14.00 - 16.00 uur, Donderdag van 19.00 - 21.30 uur, Vrijdag van 9.30 - 12.30 uur, 2e en 4e zaterdag van de maand van 11 .O0 - 15.00 uur. De Jacobsstaf Is het orgaan van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob Verschijnt viermaal per jaar ISSN 0923-1 1458 O Nederlands Genootschap van Sint Jacob REDACTIE: Jan Galjé; Herman Hodes; Tieleke Huijbers (fotoredactie); Sjef van Hulten (voorzitter en eindredactie); Rony de Jong (bureauredactie); Jos Mijland; Gerard van Poppel; Herman Stokmans; Cor van Vliet; José Wienk. REDACTIEADRES: p/a Elzenstraat 59, 5306 XK Brakel e-mail: [email protected] DRUK & GRAFISCHE VERZORGING Drukkerij Berne BV, Heeswijk Ruud Conens (logo). AANWIJZIGINGEN VOOR DE AUTEURS: Bijdragen voor de Jacobsstaf dienen bij voorkeur in Word maar in ieder geval digitaal, gezonden te worden naar het redactieadres. Illustraties voorzien van onderschriften en voorkeursplaats in de marge aangeven. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen in te korten of te weigeren. Meningen en feiten zoals die door auteurs worden weergegeven, vallen buiten verantwoordelijkheid van redactie en uitgevers. Advertenties: via het redactieadres. Losse nummers (niet ouder dan de laatste twee jaar): via de Ledenservice a £ 2.75 per stuk Bestuur van het Genootschap: Tijs Dorenbosch (voorzitter); Theo van Dijk (algemeen secretaris) Bas Brouwer (penningmeester); Leden: Ton Aarts; Herman Hodes; Cees Rooijackers; Regio's Nederland is verdeeld in regio's. De regio's en de regiocontactpersonen staan achter in dit blad. De regiocontactpersonen zijn het meest directe contact met de leden Werkgroepen: Er zijn de volgende werkgroepen: Cultuur en geschiedenis - Pelgrimswegen - Herbergen/hospitaleros - Spiritualiteit

Inhoud 'De Pelgrim' Pelgrim onderweg van gisteren naar morgen van verleden naar toekomst.

Gedicht De Pelgrim Manu Verhulst St. Jacobusin Duitsland Herman Stokmans Pelgrims, waarom gaan jullie? Jurjen Leininga

Pelgrim onderweg bewogen door Gods adem bezield door Gods Geest

Jacobusboek Herman Stokmans, Sief van Hulten, /os Mijland

Pelgrim onderweg even halthouden even thuiskomen en bidden zonder woorden.

De Sint-Jacobsappel José Wienk

Jevragen verdwijnen, en vertrouwen groeit. 'ik' gaat onder in 'Gijf. Pelgrim hou even halt onderweg tussen oever en overkant.

Santiago en de wereld van Cluny Jan Calje

Flarden De virtuele pelgrim Ed Boon Genootschap

Kopij inleveren Nummer 64

2 november 2004.

Manu Verhulst. (Bovenstaand gedicht, waarvan de derde strofe, groot aangebracht als een welkom tegen de gevel van het pelgrimsonderkomen in Scherpenheuvel).

P A G I N A 97

St. Jakobusin Duitsland Herman Stokmans Wie in de Duitse Jacobusgeschiedenisgaat graven treft daar heel wat informatie aan. Te denken valt alleen al aan de ruim 15 studies over Jakobus die in opdracht van het Deutsche St. jakobus-Gesellschaft te Aken uitgegeven zijn. Herman Stokmans doet verslag.

Inleiding Tijdens de vroege Middeleeuwen woonden ten oosten van de Rijn en ten noorden van de Donau Germaanse volkeren, zoals de Alemannen', Bayern, Franken, Friezen en Sachsen. De Franken behoorden tot een West-Germaanse volksstam die in de Mainen Neckar-omgeving gewoond hebben. Bij de Goten, die in de 4de eeuw na Christus ten noorden van de Donau, in het bekken $vande Zwarte Zee leefden, was een federatie van volksstammen ontstaan, nl. tussen de West- en de Oost-Goten (ook wel Ostro-Goten genoemd), met een koning ,aan het hoofd die in tegenstelling tot de bovengenoemde Germaanse stammen, (geen staatsvorm kenden. Op religieus terrein was bij de Oost-Germanen het Christendom uit Konstantinopel binnenge(drongen. Zo ook bij de Ostro-Goten. Landbouw en veeteelt waren de belangrijkste middelen van bestaan. Onder koning Clovis (481-51 1) werden alle kleine vorstendommetjes opgeheven en het Christendom geproclameerd tot staatsigodsdienst. Het gevolg van deze annexatie was: de vorming van het Frankische Rijk, idat zich tot Parijs uitstrekte en dan ook Ihoofdstad van dat rijk werd. Clovis werd (alleenheerser. In de 8ste eeuw had het Frankische Rijk de machtigste staatsvorm van het Westen. Onder de regering van

IPAGINA 9 8

Karel de Grote (768-814) waren alle Germaanse stammen verenigd. Behalve die in Engeland waarheen de Angelsaksen geëmigreerd waren. Deze stammen waren afkomstig uit het noordwesten van Duitsland (de Angelen en de Saksen) en Denemarken (de juten). Zij vestigden zich in Engeland na het vertrek van de Romeinen tijdens de 5de eeuw. Uit het West-Frankische Rijk ontwikkelde zich Frankrijk en uit het Oost-Frankische het Duitse Rijk. Karel de Grote wordt ook wel de vader van Europa genoemd2. Dit naar aanleiding van het legendarische verhaal over de droom die Karel in Aken had3

St. Jacobus toont Karel in zijn droom de melkweg. E. Charlier 7 986

IACOBSSTAF

l

In 778 trok hij met een leger naar Spanje naar het graf van de apostel o m de bevolking onder de zgn. Melkweg of sterrenbaan te bevrijden van de Saracenen, dit zijn islamietische Arabieren en andere Moslims.

De Melkweg op 25 juli 24.00 uur

l

1

'De Melkweg het sterrenbeeld dat de dwarsdoorsnede vormt van het sterrenstelsel waarvan onze zon deel uitmaakt, tekent een schijnbare weg langs de hemel. De richting van deze weg verschuift gedurende de nacht en gedurende het jaar. De melkweg staat boven onze hoofden opkomend uit de Friese Zee en zijn weg nemend naar het zuidwesten, rond de eerste augustus te middernacht. Langs de Friese kust vinden we aan zee een groot aantal kerken met Sint-Jakob als patroon. Het centrale sterrenbeeld in de melkweg op hoogzomer is de Zwaan, naar het zuiden vliegend'. (Uit een werkstuk van Ld. Wal, 1996). O p de terugweg werd de achterhoede van Karel's krijgsmacht door vijandige Saracenen bij Roncevalles in de pan gehakt. De naar hulp roepende hoornstoten van Roland hoorde Karel te laat. Roland

-

2004

verloor het leven. Karel nam wraak en achtervolgde de Saracenen net zo lang tot ze o p hun beurt bij de rivier de Ebro overwonnen werden. Deze legende w o r d t beschreven in het vierde boek van de 'Liber Sancti jacobi' u i t de 12de eeuw: de Pseudo-Turpin. Later ontstond het zgn. Roelandslied (La chanson de Roland). De heidense stammen werden met geweld t o t het Christendom bekeerd door hen m e t zijn legers te overvallen en te overmeesteren! Als beloning daarvoor werd Karel i n het jaar 800 door Paus Leo III in Rome t o t keizer gekroond. In alle hoeken van zijn rijk kon hij in een Paltspaleis wonen, zo ook in Aken. De beroemde stenen zetel van Karel (te zien op een galerij tegenover het hoofdaltaar in de kapel) werd pas vanaf 936 als konings- of keizerszetel gebruikt4. Hoewel Karel de Grote een krijgsman van formaat was slaagde hij er niet in zijn wereldri~jk goed te besturen. Een vaste centrale administratie ontbrak. Zijn rijk bestreek een gebied dat ongeveer samenviel met de eerste zes staten van de Europese Unie: Nederland, België, Luxemburg, Duitsland, Frankrijk en Italië. Karel regeerde ir 45 jaar. Hij kwam te overlijden in 814. Zijn stoffelijk overschot werd i n de 12de eeuw in een gouden schrijn gelegd, dat nog te zien is in de D o m te Aken. Karel liet een immens rijk na aan zijn enig overgebleven zoon Ludwig der Fromme (778-840). Deze werd in 81 6 in Metz door Paus Stephanus IV t o t keizer gekroond. Ludwig was een asceet en leefde streng naar de Regels van Benedictus. Bij het verdrag van Verdun (843) werd het Frankische Rijk verdeeld onder de drie zonen van Ludwig der Fromme. Lotharius, de oudste, kreeg, behalve de keizerskroon o.a. de twee hoofdsteden: Rome en Aken en het gebied van Lotharingen en van Brabant tot en met Friesland, dat zich uitstrekte tot de Oostzee. Karel de Kale kreelg

P A G I N A 99

IACOBSSTAF

-

2004

het oude Gallië (het West-Frankische Rijk) en Lodewijk de Duitser het Oosten met Speyer, Mainz en Worms. Enkele eeuwen later werd Duitsland een federatie, bestaande uit grote vorsten- en bisdommen, honderden heerlijkheden en ,vrije rijkssteden, waaronder Aken, Augsburg, Bremen, Frankfurt am Main, gosl lar, Hamburg, Keulen, Lubeck, Neurenberg, Regensburg, Rothenburg ob der Tauber en Ulm die in de late Middeleeuwen ontstaan zijn. Deze steden bezaten juridische onafhankelijkheid tegenover de regionale vorst. Alleen aan de keizer waren zij belasting en militaire dienstplicht verschuldigd. De naam van het keizerrijk was aanvankelijk: het Romeinse Rijk; sinds de 13de eeuw; het Heilige Roomse Rijk en vanaf de 15de eeuw: het Heilige Romeinse Rijk der Duitse natie. De grootte van dat gebied is aan veranderingen onderhevig geweest, zoals overal in Europa de landsgrenzen nog niet vastgesteld waren.

jacobussteden Aken Het verhaal wil dat Keizer Karel de Grote het graf van Sint-Jacobustot tweemaal toe in Santiago bezocht heeft, waardoor hij als eerste pelgrim ooit, te boek staat. Keizer Karel zou ook met de pelgrimstas in het jaar 814 bijgezet zijn! In 1165 werd deze keizer heilig verklaard. Rond 788 werd begonnen aan de bouw van het paleis en de Paltskapel (slotkapel), een onderdeel van de huidige Dom. De kapel is gebouwd naar het voorbeeld van de San Vitale te Ravenna en werd een centrale achthoekige ruimte, omgeven door een twee verdiepingen tellende zestienhoekige omgang. Zij wordt beschouwd als het indrukwekkendste bouwwerk van de Karolingische architiectuur. Aken groeide tijdens de heersichappij van Karel de Grote uit tot het

middelpunt van het Frankische Rijk. Ruim 1200 jaar later (1950) bracht de stad Aken een saluut aan zijn meest prominente bewoner ooit, door een prijs aan zijn naam te verbinden, de Karlspreis. Europese politieke representanten worden met deze prijs geëerd voor hun verdiensten inzake de verstandhouding tussen de volkeren. Op een oude kaart van 1576 is een S. lacob poort in het oosten van de stad getekend die de pelgrims doorlaat richting Keulen. In de buurt daarvan ligt de St. Jakobs-Kirche. Pelgrims naar Santiago uit de Scandinavische landen, het Noorden en NoordOosten van Duitsland en Slavische en Hongaarse christenen prefereerden elkaar in Aken te ontmoeten, vanwaar zij samen verder trokken langs de Rijn, naar Einsiedeln.

Bamberg De eerste sporen van een Jakobusverering in Duitsland vinden wij in de Oudbeierse omgeving en het Alemannengebied5, mee-

I

JACOBSSTAF

genomen door missionerende monniken afkomstig uit Ierland en Schotland. Kerken en kloosters werden sedert de 1l d e eeuw opgericht. Het bisdom Bamberg speelde daarbij een bijzondere rol. De eerste Dom te Bamberg werd 6 juni 1012 gewijd. In het hoogaltaar werden de relikwieën van de beide gelijknamige apostelen Jakobus (Major en Minor) gelegd. Het is niet uitgesloten dat het gebeente van de Heilige Jakobus Major uit Compostela naar Bamberg gebracht is. Het feest van de apostel Jakobus Major (25 juli) werd al tijdens de 11de eeuw in de feestkalender van het bisdom opgenomen. In de omgeving van Bamberg werden Jakobuskerken gevestigd, o.a. in Schwarzach ( nu: klooster Munsterschwarzach). Bisschop Hermann I van Bamberg, die een enthousiaste aanhanger van de apostel Jakobuswas, vestigde in zijn stad een Stift ( klooster) voor koorheren en wijdde het aan Sankt-Jakob (1 071/72). Een van de zeven heuvels van 'Rome in Franken', zoals Bamberg genoemd wordt, draagt de naam 'Jakobsberg'. De Jakobusverering leeft nog sterk in deze stad.

Hanzesteden Hollanders en Friezen pelgrimeerden sedert de 12de eeuw naar'santiago de Compostela over land en over zee; in de 13de en 14de eeuw o.a. vanuit de Oostzeesteden Stralsund en Danzig. Danzig onderhield een vriendschappelijk verkeer per boot met de landstreek Galicia. Een handelsonderneming of een zeereis naar Spanje noemde men dikwijls 'een vaart naar St. Jakob in Galicië'. In de 15de eeuw behoorde het in Stralsund tot de goede toon een zeepelgrimage naar Santiago de Compostela te maken. Nog kort voor de Reformatie vertrok in 1508 een groot schip met 150 personen aan

-

2004

boord die allen in Compostela hun gebeden verichtten en overgelukkig snel daarna naar huis terugkeerden. 'Jakobusde grotere' werd daardoor in alle Hanzesteden en kusten van de Noord- en Oostzee een zeer populaire en algemeen vereerde Heilige. De bevolking van Bremen kwam in nauw contact met deze Heilige bij gelegenheid van de grote tweede kruistocht naar het Midden-Oosten, omstreeks 1145 ondernomen. In Engeland en in de Nederlanden werd een grote vloot van 200 schepen onder aanvoering van Graaf Arnulf samengebracht. Daarbij sloten zich veel pelgrims aan uit de gebieden rond de Weser en Westfalen, die er de voorkeur aan gaven om over zee, via de Middellandse Zee, naar het Heilige Land te trekken. In de door zijn stormen beruchte Golf van Biskaye werd de Vlaamse, Duitse en Engelse vloot oip Hemelvaartsdag door een heftig onweer overvallen en verstrooid. De schepen kornden uitwijken naar verschillende havens aan de westkust van Spanje. Zo spoedden de vrome ridders en krijgers zich van daaruit naar het graf van de Heilige Jakob en vierden het Pinksterfeest in Compostela. Bekend is dat de kruisridders en de gehele vloot nooit hun doel hebben bereikt. Ze vochten vervolgens tegen de Saracenen, waardoor ze de stad Lissabon voor Alfonso I van Portugal konden veroveren (1 147). Hoogstwaarschijnlijk waren veel schepelingen afkomstig uit Bremen en omgeving. Snel daarna werd aan de Heilige Jakobuste Bremen een kerk gewijd. Het is schriftelijk met lakzegels vastgelegd dat Gerhard von der Kaemenade, burger te Bremen, deze kerk tegen het einde van de 12de eeuw gesticht heeft. De jakobuskerken in de Noord-Duitse Hanzesteden Hamburg,, Lubeck, Cöttingen, Stralsund en Danzig zijn van het begin van de 13e eeuw. In de meeste grote kerken van Bremen werden

P A G I N A 101

IACOBSSTAF

-

2004

ter ere van Jakobusaltaren opgericht, zoals in de St. Anscharii-Kirche, de Dom, de Martini-Kirche en de Liebfrauen-Kirche.

Broederschappen (lat. 'fraternitas'). Tijdens de Middeleeuwen groeide het aantal pelgrims naar Santiago de Compostela, Rome en Jeruzalemuit tot enkele honderdduizenden. Er was dringend behoefte aan hospitalen, herbergen en andere gelegenheden waar de pelgrims onderdak konden krijgen en tevens verzorgd konden worden als ze door ziekte geteisterd werden. Van Herwaarden schrijft in zijn boek Pelgrims door de eeuwen heen6: 'Na zijn bedevaart neemt de pelgrim zijn gewone plaats in de gemeenschap weer in, maar dat belet hem niet uitdrukking te geven aan zijn verering voor 'zijn' Heilige. Daarbij speelt ook het verlangen rond de figuur van de heilige een grote 'familie' te vormen met allen die met veel ontberingen de lange weg hebben afgelegd, die nodig is om hun beschermer een gunst te vragen of hem te bedanken. Vandaar de oprichting van broederschappen'. NB. Voor 'zijn' en 'hem' is ook de vrouwelijke vorm 'haar' van toepassing, want het is bekend dat ook veel vrouwen onderweg waren, zelfs kinderen! Broederschappen, waarvan zowel mannen als vrouwen lid waren, boden zo nodig de helpende hand aan mensen die onderweg in nood waren geraakt. In Keulen was bijvoorbeeld een broederschap van Jakobspelgrims verbonden aan de Dom, opgericht in 1406 en weer opgeheven in 1535! Uitgesproken St. Jakobsbroederschappen waren ontstaan op initiatief van de Santiagopelgrims en dienden vooral religieuze doelen, zoals de gedachtenis van de doden en verzorging van de achtergeblevenen. De zgn. 'Elendent-broederschappen7zorgden dat de pelgrims die kwamen te overlij-

den veraf van het land van herkomst en famile begraven konden worden. Ook waren er St. Nicolaasbroederschappen die zich om het onderhoud van bruggen en dammen bekommerden. In de stad Trier functioneert vandaag de dag nog een St. Matthiasbroederschap, die zich bemoeit met het organiseren van bedevaarten te voet naar het graf van de apostel Matthias, die tijdens zijn leven door uitloting door de apostelen als opvolger van Judas gekozen werd (zie Handelingen 1: 15-26). Bij St. Jakobsbroederschappen was en i s het nog steeds de gewoonte dat op de vooravond van het feest van St. Jakob (25 juli) de Vesper wordt gevierd door de broeders en zusters. De dag zelf kent drie hoogtepunten: de Mis met Lofrede, de processie in pelgrimskledij en de ledenvergadering. Na de algemene ledenvergadering volgt een feestmaal. Als een lid zonder reden absent is moet hij boete betalen. In Duitsland funktioneerden Jakobsbroeder-

Foto: H. Stokmans

JACOBSSTAF

schappen ondermeer in Aken, Augsburg, Bamberg, Bremen8, Coburg, Hamburg, Heilbronn, Lubeck, Regensburg, Wurzburg en vele andere plaatsen.

-

l

-

t

-

2004

.

Fulda Abt Rhabanus Maurus (776-856) van het Benediktijnerklooster te Fulda en aartsbisschop van Mainz heeft rond 850 een catalogus van heiligen samengesteld, een zgn. .Martyrologium. Daarin werd voor het eerst beschreven dat de apostel Jakobus in het noorden van Spanje, in Galicië, is bijgezet. Daarom is het niet zo vreemd dat vanuit genoemd klooster de eerste belangrijke Duitse pelgrim naar Santiago op reis ging. Zijn naam was Werenheri, abt van het klooster van 968 982. In 1072 ging Siegfried von Epstein, die van 1058-1O60 abt in Fulda was, in zijn hoedanigheid als aartsbisschop van Mainz, op weg naar Santiago om daar te bidden om zich aan het lawaai van de wereldse bezigheden te onttrekken. De bisschop is daar nooit aangekomen. Hij kwam niet verder dan het Franse klooster Cluny, waar hij enige tijd als monnik zou blijven wonen. De clerus en het volk van Mainz vonden dat hij te lang weg bleef en riepen hem terug. Het is de vraag hoe zij hun bisschop op het spoor gekomen zijn? Bij toeval zullen de mensen van Mainz er achter gekomen zijn. Meerdere abten van het klooster te Fulda zijn hun voorgangers gevolgd. Bonifatius, op tachtigjarige leeftijd op 5 juni 754 bij Dokkum vermoord, vond zijn laatste rustplaats in de huidige Dom van Fulda.

,

Neurenberg De geschiedenis van de St. Jakobskerk aldaar was door de eeuwen heen tot aan

Neurenberg

de Reformatie (begin 16de eeuw) verbonden met de ridders van de Duitse Orden9. De eerste kapel werd rond 1200 gebouwd en was onderdeel van het hof van de koning. Ze lag toentertijd buiten dle beschuttende stadsmuur. Keizer Otto IV van Braunschweig (1 198-121 8) schonik deze kapel in 1209 aan de Duits,e Ridderorden, die daarbij een zgn. Kommende (een huis voor de Orden) en daarna een Elizabethhospitaal bouwden dat tot 1809 gefunktioneerd heeft. Door de eeuwen heen is veel 'gedokterd' aan de St. Jakobi-Kirche.Ze werd uitgebreid, deels afgebroken en weer opgebouwd. Deze kerk is sedert de Reformatie (1531) één van de evangelische stadskerken. Na zware bombardementen tijdens Wereldoorlog II werd zij weer opgebouwd (1 962).

Regensburg Deze plaats, gelegen aan de Donau, is in de vroege Middeleeuwen bekend geworden door missionarissen, afkomstig uit Ierland, die in de 9de eeuw landgenoten naar het vasteland volgden, die wegens hun geleerdheid gewaardeerd werden in het Karolingische Rijk. In de 10de eeuw waren er reeds kloosters gesticht in Lotharingen, Fulda, Mainz en Regensburg.

PAGINA 103

JACOBSSTAF -

2004

Deze kloosters werden bevolkt door wandelmonniken (monachi peregrini), zoals zij genoemd werden. Zij hadden ook een bijzondere verering voor de pelgrimspatroon Jakobus. Omstreeks 1090 werd in Regensburg de St. Jakobus-Kirche gefundeerd en het van deze kerk afhankelijke zgn. Schottenklooster. In dat klooster waren de monniken zeer bedreven in het vervaardigen van handschriften, zgn. Codices. Of deze kerk al in 1112 voltooid was is onzeker. Wat in die tijden wel eens passeerde was dat een provisorisch gebouwde kerk werd afgebroken, zo ook hier. Tussen 1185 en 119011 200 was de tweede bouw voltooid. Beroemd is de kerk vooral om haar kerkportaal (f 1180). Het klooster St. Jakobwerd tot kiemcel van volgende kioosters die met monniken uit de Regensburger centrale 'gekoloniseerd' werden, zoals Erfurt (1 136), Wurzburg (1 138) en Konstanz ( l 142). De abt van St. Jakob in Regensburg werd zelfs in 1185 door Paus Lucius III tot 'Oberhaupt' van aille Schottenkloosters benoemd. In de 14del15de eeuw werden de meeste Schottenkloosters opgeheven, of zoals in Wenen en Neurenberg overgenomen door de Benediktijnen. De reden was dat er zo weinig 'missionarissen' uit Ierland overkwamen naar het vaste land. Het klooster in Regensburg heeft tot 1862 het hoofd boven water kunnen houden, daarna eindigde de lange periode van de Schottenkloosters op het continent.

Rothenburg o/d Tauber Over deze plaats en zijn jakobustraditie is tlenslotte nog wel het een en ander te vermelden. Het middelpunt daarvan is de grote St. Jakobus-Kirche.Een bezoek daaraian is zeer aan te bevelen! Het Heiligblutaltar dat Tielman Riemen-

lacobusstandbeeld in Rothenburg Foto: H. Stokmans

schneider in de jaren 1505 -1510 uit lindenhout heeft gesneden, voorstellende het Laatste Avondmaal dat Jezus met zijn leerlingen hield op de avond van Witte Donderdag vormt een kostbaar kleinood in deze kerk. Om het kunstwerk te zien moet men de trap naast het grote orgel oplopen. Het is een groot drieluik: een Flugelaltar, zoals dat in Duitsland genoemd wordt. Het is net of men het gezelschap in een kerkruimte met glas-in-loodvensters ziet. Onze Jakobus staat in de linkerbovenhoek met grote pelgrimshoed op zijn hoofd. In het linkerluik i s het gezicht van jakobus half verdekt te onderscheiden met hoed, schelp en staf. In het middenpaneel is veel beweging in de groep. Het is het moment voordat Jezus en zijn leerlingen aan tafel gaan. Ze praten wat met elkaar. Een ander monu-

IACOBSSTAF

mentaal werk, het beschilderde Hoogaltaar, staat in het koor van de kerk. Het is in de tweede helft van de 15de eeuw geschilderd. Rechtsonder staat gepenseeld: 'Dies Werk hat gemacht Friedrich Herlin, 1466. Sankt-Jakobbitt Cott fur ihn'. In dit Hoogaltaar, dat onder invloed van de Vlaamse schilder Rogier van der Weyde (1400-1464) geschilderd is, laat vooral aan de achterkant scenes zien uit het leven en sterven van St. Jakob en de legende van het bekende en beroemde kippen- en galgenmirakel van Santo Domingo de Calzada (wat ook uitgebreid in Duitse, Zwitserse en Oostenrijkse kerken en musea te zien is). Ook is in de predella (het beschilderde onderstuk waarop het middenpaneel van het Hoogaltaar rust) het gezicht te zien van Sint-Jakob Major met grote hoed waarop een schelp prijkt en in zijn linkerhand de staf met een knop aan het uiteinde. In zijn rechterhand houdt hij nog een schelp vast. In 1544 is de stad Rothenburg overgegaan tot de Reformatie, ingevoerd door de burgerlijke overheid. Opmerkelijk is het dat hier en in andere Evangelisch Lutherse kerken de altaren niet verwijderd werden, zoals in het Westen toentertijd. Er is veel meer te schrijven over Jakobus in Duitsland, maar daarover wellicht een andere keer.

-

2004

4. Het verhaal over het ontstaan van deze zetel is te vinden op Internet onder http://www.clubs.nl-/community/-default.asp?clubid=29674 zie clubbericht. Zeer interessant!!

5. De Alemannen vormen een volk dat woont rond de Bodensee. Het Alemannische dialect wordt gesproken in het Tiroler Lechtal en door de bewoners van de Vorarlberg. 6. Zie blz. 176 ev. in 'Pelgrims door de eeuwen heen' Santiago de Compostela Dr. jan van Herwaarden (red.), Uitgave Brepols L.G.P, 1985 7. Onder het woord 'Elenden' verstond men meestal pel-

grims die vanuit het buitenland door de Duise landen trokken. Deze mensen moesten ook verzorgd worden. Vergelijk ook de eerste zin van het lied 'Wer das Elend bauen will', (zie blz. 166-169 in 'de Jacobsstaf' nr. 24, jrg. 6 december 1994 en blz. 178 ev. in nr. 52, jrg. 13 december 2001). 8. Wat betreft de St. Jakobus-Bruderschaft te Bremen stammen de vroegste schriftelijke aanwijzingen uit de 15de eeuw

-

tijdelijk naar St. Jakobus-Minor

genoemd. De St. Jakobus-Major-Bruderschaft is volgens de oorkonden in het jaar 1656 gesticht. N u hebben beide broederschappen zich tot taak gesteld om onschuldig in nood verkerende mensen financieel te ondersteunen. 9. Duitse Orden is een katholieke orde die ruim 800 jaar bestaat, vrij toegankelijk zowel voor mannen als voor vrouwen. De volledige naam is 'Orden der Bruder vom Deutschen Haus St. Mariens in Jerusalem' en naast de Johanniter- en Malteser Orden de derde grote ridderorde (= geen lintje!), die tijdens de middeleeuwse kruistochten

Noten. 1. Het woord 'Alemannen' komt terug in de Europese

ontstaan zijn.

Het

Ordensteken is een zwart kruis op een witte onder-

Frans:

grond dat vroeger direct op de witte mantel gedra-

L'Allemagne, in het Italiaans Allemania, in het Engels

gen werd. De oprichting van deze Duitse Orden vond

in het woord 'Alemannic' en in het Spaans 'los ale-

plaats in 1190 gedurende de derde Kruistocht naar

manos'.

het Heilige Land.

benamingen

voor

Duitsland.

In

het

2. Zoals Koningin Victoria van Creat Brittain in Geert Mak's boek 'In Europa' (2004) op blz. 44 'de grootmoeder van Europa' genoemd wordt, of beter: van het familienetwerk van Europese vorsten. 3. Zie blz. 2 in 'de Jacobsstaf' nr. 61, Jaargang 16 februari 2004.

PAGINA 105

IWCOBSSTAF

-

2004

Pelgrims, waarom gaan jullie? Wat brengt mensen ertoe om op bedevaart te gaan? Je kunt die vraag aan allerlei mensen stellen en je zult veel verschillende antwoorden krijgen. Maar misschien komt er ook wel uit dat er sprake is van bepaalde trends, zoals een hang naar traditie of interesse in andere mensen en culturen. Ook is het mogelijk dat mensen het doen omdat anderen het ook doen. Daarmee is nog steeds geen antwoord g~egevenop de bovenstaande vraag. Jaren geleden heb ik het antwoord hierop giezocht in een wat ongebruikelijke bronnlensoort, namelijk Nederlandse mirakelbloeken uit de Middeleeuwen. Die Middeleeuwen fasci,- I-t * - r , ~ L r a-1 i s;rc; ; neerden me bijzonder en doen dat nog steeds. Stel je voor, je ging op reis zonder routeplanner of kaart, met alleen een globale indruk van de route. Sterker nog, voor verre bedevaartsoorden als Rome, Jeruzalem of Santiago giing je zelfs over bergen en rivieren, over zee, door gebieden met struikrovers of waar oorlog werd gevoerd. Je ontmoette miensen die een taal spraken die je niet verstond en kwam in aanraking met onbekende ziektes. Waarom zou je ooit zoiets willein? Hoe kwam iemand zover? Ik was niet geïnteresseerd in de mening van enkelingen, ik wilde het weten van een grote groep. Via twee historici, PierreAndré Sigal en Ronald C. Finucane, kwam ik erachter dat mirakelboeken een hele goede bron kunnen zijn voor modern onderzoek. Daarin werd bijgehouden wie er, in een bedevaartsoord voor een bijzon3

t

<

4

I

-L

P A G I N A 106

s

L

dere, persoonlijk verleende bijstand was verschenen om te bedanken, met vermelding van allerlei bijzonderheden, zoals leeftijd, gezinssamenstelling, manier van reizen en natuurlijk de aard van de wonderbaarlijke belevenis. Met die verhalen kreeg je een doorkijk op het dagelijks leven in die periode, en dan niet uit het leven van koningen en keizers, maar van boeren en burgers, geletterde en ongeletterde mensen. Door literatuuronderzoek vond ik dat er ook Nederlandse mirakelboeken bekend waren, zes stuks, uit Late Middeleeuwen. Ze waren zelfs a l in druk verschenen. En zo kon mijn onderzoek verder gaan naar het verloop van zes *x; *I L Nederlandse devo- t g (p>8:t -,-tci ties van bijzondere houten beelden: vijf van Maria en een kruisbeeld in een Mariakapel, in Amersfoort, Bolsward, Delft en Den Bosch. En om de conclusie meteen maar te verklappen: de mensen bleken helemaal niet gek en de Middeleeuwen' helemaal niet duister.

-

Maar voor het zover was, moest ik de informatie uit bijna dertienduizend mirakelverhalen te lijf. Door tabellen te maken en de verhalen samen te vatten, lukte dat uiteindelijk. Verrassend was dat de mirakelen niet tegen ons huidige wetenschappelijke wereldbeeld bleken in te gaan. We moeten daarbij wel voor ogen houden dat de wetenschap in die tijd nog niet zoveel had opgeleverd. In de meeste gevallen, zo'n 80%, was het zoeken naar verlichting van lichamelijke ongemakken en ziektes de

reden om naar een bedevaartsoord te gaan, maar de pelgrims vonden het helemaal geen blijk van ongeloof als ze eerst naar een arts waren geweest. Ze vertelden daar heel openlijk over. Het was voor hen gewoon een zaak van trial and error: uit ervaring wist men dat soms artsen genezing konden bewerkstelligen, en soms een heilige. De artsen uit die tijd, barbiers en chirurgijns, hadden veel praktijkkennis, maar deden hun werk niet altijd even hygiënisch en vroegen er soms veel geld voor. Bovendien waren ze niet degenen bij wie je met psychische nood, die soms lichamelijke effecten had, je verhaal ging vertellen. Daarvoor was een priester in een bedevaartsoord veel geschikter. In de rest van de mirakelverhalen, zo'n 20%) ging het om niet-medische zaken, zoals redding bij schipbreuk, wonderbaarlijke ontsnappingen uit gevangenissen, etc. Met onze huidige kennis kunnen we bijna honderd procent van deze gebeurtenissen verklaren, maar dat is niet de essentie van wat er gebeurd is. Het is zoals plebaan Van de Camp in Den Bosch me eens zei, een mirakel is een knipoog van God, speciaal bedoeld voor jou. Anderen zullen misschien beweren dat er niets bijzonders is gebeurd, maar zelf ben je er zeker van dat er van toeval geen sprake was. En dus ging je om je dank te betuigen naar Onze Lieve Vrouw, in Amersfoort, Bolsward, Delft of Den Bosch, zoals je eens beloofd had. Ik kom nu bij de Jacobusverering. Hoewel wat hier boven staat in het algemeen gold, bleek er toch sprake te zijn van trends. Alle bestudeerde devoties kenden een periode van opkomst, bloei en neergang en werden voor de tijd van de Reformatie door andere katholieke devoties opgevolgd, al was dat bij de verering van de Bossche Onze Lieve Vrouw wat minder het geval.

Maria in museum Kevelaer Foto: Wienk

Het werd de tijd van Kevelaer en Scherpenheuvel, om een paar nieuwe pelgrimsoorden te noemen. Van dat patroon, dat een devotie niet steeds dezelfde aantrekkingskracht behoudt, zijn veel meer gevallen bekend. Waarom zou het niet gelden voor de grote pelgrimsoorden, zoals Rome, Jeruzalem en Santiago de Compostela? Een Amerikaanse antropoloog, Turner, kwam na een diepgaande studie tot de conclusie dat een bedevaartsoord kan blijven voortbestaan als een plaats van communitas, ook al verandert de inhoud en beleving van de verering. Geldt dat ook voor Santiago de Compostela? Verder blijkt ons geloof, zeker als we het van een zekere afsta'nd bekijken, niet los te

PAGINA 107

zi~envan de tijd en cultuur waarin we leven. Een voorbeeld uit de Middeleeuwen: de pelgrims die in Bolsward of een van de andere bedevaartsoorden hun dank voor bijzondere bijstand kwamen bewijzen, waren soms eerst voor hulp naar een andere heilige gegaan. Dat was niet succesvol gebleken, maar daardoor raakten ze niet aan het twijfelen. Dat toont de relatie tussen hun geloof aan de ene kant en hun maatschappelijke context aan de andere kant. Het lijkt of ze, op zoek naar bijstand aan het hemelse hof, niet direkt de goede weg wisten te vinden. Dat was voor hen niiet iets ongewoons, want ook aan het hof van bijvoorbeeld de hertog van Gelre of de graaf van Holland had je de juiste mensen nodig om contact met de landsheer te kunnen krijgen. Blijkbaar was de eerst aangeroepen heilige niet de juiste persoon geweest. Daarom hoefde je nog niet aan je geloof te gaan twijfelen.

Is de verering voor Sint-Jacobusook veranderd? Is die nu anders dan in 1977, toen Hans Annink uit Enschede op weg ging? En was het anders in de tijd van de Spaanse burgeroorlog, Napoleon, (Contra-) Reformatie en daarvoor? Voor recente tijden kunnen we te rade gaan bij de reisverhalen die ervan zijn verschenen, gedrukt of op het Internet. Voor de hele tijd van de Jacobusverering zijn mirakelverhalen ook een bron om niet te vergeten. Er zijn namelijk ook door Nederlandse pelgrims wonderen aan hem toegeschreven. Lijkt het u interessant om hier meer over te weten te komen, dan is het tijd voor aktie. In de werkgroep Cultuur en Geschiedenis is er nog veel te doen! Reakties zijn van harte welkom op mijn emailadres: [email protected]

JACOBSSTAF

Jacobusboek

-

2004

Herman Stokmans, Sjef van Hulten, /os Mijland

Jacobspad, Historische Pelgrimswegen naar Santiago tussen Rijn en Maas, Deel 3. Uitgeverij J.P. Bachem Verlag, Köln. www.bachem-verlag.de. ISBN 3-76161674-0. Prijs £ 12.95. Dit is de Nederlandse uitgave van een project, met steun van o.a. het Duits Genootschap en de provincie Limburg. Het boekje beschrijft in 12 etappes te voet of met de fiets een route die begint in Millingen aan de Rijn en eindigt in Eijsden of Aken. Ter inleiding staan twee artikelen die gaan over de pelgrimswegen langs de Maas en over landschappen tussen Rijn en Maas. Veel informatie wordt gegeven over de plaatsen waar men doorkomt. Bij elke etappe staan achterin adressen vermeld van VVV, accommodaties en tips over bezienswaardigheden. JoséWienk heeft eerder een recensie gepubliceerd in 'de Jacobsstaf' nr. 61 over de Duitse delen 1 en 2. Het Nederlandse boekje heeft hetzelfde formaat en dezelfde lay-out als zijn voorgangers. De Nederlandse Stichting Pelgrimswegen naar St. Jacobwas reeds jaren bezig met het idee het boek, dat nu voor ons ligt,

t e realiseren. Ondertekenaars vanuit de

provincie Limburg zijn: Jan Emmens, Thom Kentgens, Paul Poell en Karel Wijshoff. Gijs van Bree heeft meegewerkt aan het eerste artikel 'Op pelgrimswegen langs de Maas'. De Duitse uitgave van Band 3 werd op zondag 18 juli jl. ten doop gehouden in Kevelaer. Naar aanleiding daarvan werd een tentoonstelling geopend, getiteld: 'Wege der Jakobspilger im Rheinland'. Het boek is rijk geillustreerd. Het is een lust voor het oog! Herman Stokmans Wilma Knulst, Santiago met Support, dag,boek van een voettocht naar Santiago de Compostela (Uitgever G achttien 88 ISBN 90-9017854-6) € 19/50. Wilma Knulst nam een half jaar verlof om uit te zoeken wat ze nog wilde met de rest van haar leven. Zo doorgaan of meer tijd nemen voor zaken die wat nader aan het hart liggen? Wat wilde zij als meisje eigenlijk worden of wat voor idee had zij van de toekomst? Zij had er nooit bij stilgestaan, haar tijd werd gevuld met dagelijkse dingen. Wel had ze het idee dat het anders moest dan nu. Zij wilde er nog uithalen wat erin zat. Uit haarzelf dus en hoeveel tijd kreeg ze daar nog voor? Haar oog viel 'toevallig' op Santiago de Compostela en na enig zoekwerk was de keuze snel gemaakt. Zij heeft haar eigen weg gezocht en is gewoon vertrokken vanuit haar eigen thuisbasis. 'Dat is ook wat me van een wandelaar in een pelgrim veranderd heeft. Mijn weg werd op een o'f andere manier voor me uitgestippeld. Wat

PAGINA 1 0 9

JACOBSSTAF

-

2004

ik per dag plande liep al vaak mis.' Als ze al bijna twee maanden onderweg is schrijft ze over de pelgrimswereld dat het allemaal heel basaal is, het gaat over eten, drinken, onderdak, blarlen en ander ongemak, inspanning en competitie. Mensen die zo snel mogelijk bij de volgende refugio willen zijn. Sommigen hiebben een polsbandje met een kilometerteller! Haar reis is een zoektocht naar wat er tot nu toe geworden is en hoe ze de vele wagen verder gaat invullen. Wilma Knulst heeft een heel leesbaar en vaak ontroerend verslag geschreven van haar voettocht naar Santiago. Prachtige beschrijvingen maakt ze van hetgeen er zoal op haar pad komt en daar doorheen slingert haar eigen levensverhaal. Zij beschrijft haar gevoelens en geeft haar emoties de vrije ruimte. Van thuis (Zeeland) vertrekken betekent lopen door België, Frankrijk en Spanje. Op de camino verandert het lopen, het i s er topdrukte en het resulteert vaak in overvolle refugio's. Wel groeien er contacten met medepelgrims, maar de auteur kiest toch steeds voor haar eigen weg. Als zij op de teirugweg in de bus zit vraagt zij zich af hoe ze thuis de camino kan inpassen in halar dagelijkse leven? 'Op de camino kom je jezelf op allerlei manieren tegen en je helbt de tijd om er over na te

P A G I N A 110

denken. Je gaat terug naar je basis en je hebt geen overbodige dingen in je rugzak. Jewerkelijke behoeften komen boven en je gaat zien wat belangrijk is in het leven. Zoveel dingen blijken ballast te zijn.' Sjef van Hulten Clemens Sweerman: St.Jacobusfietsroute, deel 2 Tours-Pyreneeën. Editie FIS (Fietskaart Informatie Stichting). Uitgeverij Pirola Schoorl. ISBN 90-6455-441-2. Formaat 12 x 22,5 cm (in ringband). Prijs £ 19,50. Thans is in herdruk verschenen deel 2 van de bekende serie van FIS (Fiets Informatie Stichting) van de St. Jacobsfietsroute. In deel 1 wordt het traject Haarlem-Tours behandeld en in deel 3 het traject OloronSantiago de Compostela. Alleen deel 2 is nu verkrijgbaar in een geheel gerestylde opzet. Het boek in een ringband is zeer luxe uitgevoerd, alle kaarten en foto's zijn in kleur. Er is een uitvoerige inleiding geschreven die het pelgrimeren naar Santiago in een bredere context behandelt. Nieuw is het overzicht van overnachtingsmogelijkheden, zowel op campings als in hotels, chambres d'hôtes, hostals en gites. Tips voor fietsers en informatie over

het reizen per openbaar vervoer maken de gids t o t een volledig reisboek. De plattegronden van de steden vergemakkelijken het zoeken naar het centrum en het bezoeken van bezienswaardigheden. De kleurige Michelinkaarten zijn uitgevoerd in de voor de fietser zeer aangename schaal van 1:l 50.000. Alleen al daarom i s het boek het aanschaffen meer dan waard. De beschrijving van de route vermeldt de vele bezienswaardigheden en geeft veel cultuur-historische informatie. Voor elk traject wordt in een hoogtekaart duidelijk aangegeven wat de fietser te wachten staat. Dat vergemakkelijkt zijn planning. M i j trof met name het advies o m te genieten van wat je onderweg ziet en daarvoor tijd te nemen en je fietsmaat zeker bij steile trajecten zijn

eigen tempo te laten fietsen. Alleen al hierdoor w o r d t veel irritatie voorkomen. D i t soort gidsen is óf te technisch óf te beschrijvend. De auteur, Clemens Sweerman, is erin geslaagd aan beide aspecten evenredig en diepgaand aandacht te schenken. Het boek smaakt naar meer. Ook andere thematische routes die reeds door FIS zijn uitgebracht worden genoemd. Helaas zijn de delen 1 en 3 van de Sint-Jacobsroute nog niet in de nieuwe opzet beschikbaar, wel zijn de oude delen nog gemakkelijk te verkrijgen voor de oude prijs van £ 14,75 per deel. Een echte aanrader voor de liefhebber en een must voor de fietser die langs de Via Turonensis op weg gaat naar Santiago.

"Hebt u plannen voor een pelgrimstocht naar Santiago?" Jammer he, als u de taal niet spreekt! Voor onze lessen

"Spaans voor Santiagogangers" in Utrecht zoeken we nog deelnemers, zowel beginners als gevorderden.

Interesse? Bel Corrie Stalenhoef, tel. 030-29 44 992

PAGINA 1 1 1

Santiago en de wereld van Cluny Inleiding In het op talrijke fronten weelderige universum van de jacobspelgrimage neemt de naam Cluny een opvallende plaats in. Deze Bourgondische benedictijnerabdij heeft gedurende met name de eerste twee eeuwen van haar bestaan, die merkwaardigerwijze nauw samenvallen met de eerste bloeiperiode van de jacobspelgrimage, een royale invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van het pelgrimeren. Deze invloed dient niet primair gezien te worden als van promotionele aard. Van Cluny is nooit een actieve stimulans uitgegaan om maar zoveel mogelijk christenen op de pelgrimswegen te krijgen. Haar invloed droeg meer een 'passief' karakter in de vorm van het stichten van kloosters en herbergen langs de pelgrimswegen met, wellicht niet zozeer als doel maar zeker als gevolg, de mogelijkheid tot het opvangen en verzorgen van de pelgrims tijdens hun lange en moeizame wandeling. De invloed van Cluny staat in het teken van een merkwaardige en complexe 'vierhoeksverhouding' tussen personen en instituties uit de Xle en Xlle eeuw. Men kan stellen dat Cluny zich in deze periode prominent Ilangs de pelgrimswegen van Frankrijk en Spanje heeft gevestigd. Daarna is zij er natuurlijk niet verdwenen, maar heeft zij haar rol in bescheidenheid gecontinueerd, zoals trouwens ook wel andere kloosterorden als cisterciënsers en augustijnen de rol van zorg voor pelgrims in bescheiden dienstbaarheid hebben gespeeld.

D e stichting van Cluny Het grondgebied van Cluny, 25 km ten noordwesten van Mâcon in een diepe val-

lei van de rivier de Crosne, wordt in het jaar 802 door Karel de Grote aan de hertog van Bourgondië ten geschenke gegeven. Er verrijst weldra een kleine kerk, gewijd aan de apostelen Petrus en Paulus. Deze kerk wordt echter door de Hongaren verwoest. Willem van Aquitanië geeft het landgoed liever aan monniken dan aan jagers. En zo gebeurt het dat een zekere Bernon, abt van Baume-les-Messieursin de Jura, met twaalf van zijn volgelingen weggetrokken uit zijn klooster vanwege het verval van de monastieke zeden aldaar, in contact komt met Willem van Aquitanië die hem de geschikte persoon acht om als abt leiding te geven aan de kleine communiteit die hij op zijn landgoed wil vestigen. En zo wordt op 11 september 909 (volgens sommigen 91 0) de stichting van Cluny een feit. De hervormingsgedachte leeft sterk in de kloosterlijke milieus van de tiende en elfde eeuw. Een belangrijke aanzet hiertoe werd gegeven door Benedictus van Aniane (ca 750 - 821), wiens ideeën omtrent de hervorming van het contemplatieve kloosterleven, behalve in zijn eigen abdij Aniane, hun invloed hebben doen gelden in verschillende (benedictijner)abdijen, waaronder Vézelay (875-880), Aurillac (omstreeks 890)) Brogne (omstreeks 920). En dus ook in Cluny. In de stichtingsacte van dit klooster staat vermeld dat de monniken zullen leven volgens de Regel van Benedictus. Benedictus, die leefde van 480 tot 547, wordt beschouwd als de Vader van het westerse monnikendom. Omstreeks het jaar 500 trekt hij, rijke en begaafde in Rome stude-

JACOBSSTAF

rende jongeling uit Norcia in Umbrië, 30 km ten oosten van Spoleto, zich als kluizenaar terug in een grot bij Subiaco, zo'n 50 km ten oosten van Rome. Omstreeks 525 sticht hij in het bergland ergens tussen Rome en Napels het klooster Montecassino waar hij tot zijn dood zal leven. Rond het jaar 530 schrijft hij daar zijn beroemde Regel. Deze Regel zal de grondwet worden voor een talrijk monnikengeslacht en tot in onze dagen van onschatbare waarde blijven.

De ontwikkeling van Cluny Hoewel de abdij bij haar stichting van start ging met slechts een dertiental monniken, werd zij binnen afzienbare tijd door een explosieve groei van haar aantal kloosterlingen, haar gestrenge observantie van de Regel van Benedictus en een paar zeer edele, wijze, invloedrijke en naar de normen van de Kerk 'heilige' abten het na Rome belangrijkste centrum van de gehele christenheid. Een wezenlijke bijdrage aan de stabiliteit van haar groei dankte zij aan het feit dat sommige abten een lang tot zeer lang abbatiaat beschoren was.

-

2004

communiteit. Ten tijde van Bernon werd het op het terrein reeds aanwezige jachthuis omgebouwd tot abdijkerk, Cluny I genaamd. Cluny II ontstond rond het jaar 1040, terwijl omstreeks 1150 de grootste kerk van de toenmalige christenheid, Cluny III, gereed kwam. Haar totale lengte omspande zo'n 180 m. en zij werd later in omvang slechts door de Sint-Pieter overtroffen. De afbeelding geeft een indruk van de omvang van 'het dorp Cluny' dat zeker zo'n 1000 monniken zou hebben kunnen huisvesten. Zij wordt in de literatuur en in de volksmond dan ook wel kortheidshalve 'La Grande Abbaye' genoemd. Ook de groei van het aantal geaffilieerde

Hieronder volgt een opsomming van een aantal abten uit de bloeitijd, die dus ruim samenviel met de eerste bloeitijd van de jacobspelgrimage. 909 - 927 Bernon 927 - 942 Odon 942 - 948 Aymard 948 - 994 Mayeul (46 jaar abt) (55 jaar abt) 994 - 1049 Odilon Hugo 1 (60 jaar abt)! 1049 - 1109 Begonnen met 13 monniken in 909 zal de abdij rond 950 al 50 monniken herbergen. Via 250 monniken in 1050 zal het aantal oplopen tot bijna 500 monniken in 1150. En de gebouwen groeiden mee met de

(zich bij de Orde van Cluny aangesloten hebbende) en nieuw gestichte abdijen tijdens de bloeitijd van Cluny is explosief te

PAGINA 1 1 3

noemen. Twee eeuwen na haar stichting omvat het 'imperium' niet minder dan 1100 huizen en in 1150 zullen dat er 1500 zijn. Ik gebruik hier opzettelijk het woord 'huizen'. De van Cluny afhankelijke vestigingen kan men namelijk onderscheiden in enerzijds onafhankelijke abdijen en anderzijds van abdijen afhankelijke priorijen die een geringere mate van of vaak in het geheel geen zelfstandigheid bezitten. Het onderscheid tussen abdij en priorij wordt, hoewel niet in absolute zin, toch veelal bepaald door de numerieke omvang en de e~conomische mogelijkheden van de kloostergemeenschap. Bij het bespreken van de verschillende nederzettingen langs de camino's zal van dit onderscheid niet steeds een halszaak gemaakt worden. Dat dloen de geleerden zelf ook niet in alle gjevallen. De expansie van de Orde van Cluny vond p~laatsop een tweetal manieren: 1 Door de hervorming van de leefwijze in reeds bestaande kloosters; 2 Door het zelf stichten van nieuwe kloosters. A.an elk van deze twee ontstaanswijzen ligt doorgaans het verzoek van een adellijke landeigenaar ten grondslag. We zullen dit later geiïlustreerd zien aan de hand van de g~eschiedenissenvan met name de cluniacenser kloosters langs de camino francés.

PALGINA 1 1 4

Heel wat kloosters zijn trouwens niet gedurende hun gehele bestaan lid van de grote cluniacenser familie gebleven. Er hebben zich ook onafhankelijkheidsbewegingen voorgedaan, waardoor abdijen zich ook weer aan de 'dictatuur' van Cluny hebben weten te ontworstelen. Vézelay is hiervan een sprekend voorbeeld. Ten aanzien van het beheer van de huizen binnen de Orde van Cluny is het nog van belang naar voren te brengen dat de beheersstructuur binnen de Orde hiërarchisch en centralistisch van aard was. In feite was elk klooster voor een zeer belang-

IACOBSSTAF

rijk deel, met als culminatiepunt de abtskeuze, afhankelijk van het grote moederklooster. Een zeer grote mate van autonomie van de afzonderlijke abdijen, zoals die bijvoorbeeld in de cisterciënser orde heerste, was binnen de cluniacenser orde ondenkbaar. Een van de grote werken betreffende de geschiedenis van de orde draagt dan ook niet voor niets de veelzeggende titel 'Cluny et son Empire'.

Een vierhoeksverhouding De verwevenheid van de jacobspelgrimage met de wereld van Cluny is mede het gevolg van bepaalde onderlinge betrekkingen en intieme verwevenheden tussen: - het huis van Bourgondië - de abdij van Cluny - drie pausen van Rome - leden van het Castilliaanse koningshuis Uitgangspunt van dit relatiepatroon is Robert van Bourgondië. Hij had twee zonen, Cuy en Raymond en een dochter Constance. Zijn zoon Cuy werd de latere paus Calixtus II (1 119-1 124) die prominent in de Compostelageschiedenis aanwezig is door zijn Codex Calixtinus. Zijn dochter Constance was gehuwd met de Castilliaanse koning Alfonso VI (1 065-1109) en de andere zoon Raymond was gehuwd met koningin Urraca (1 109-1126), de dochter van Alfonso Vl. Paus Calixtus II was dus oom van de Castilliaanse koningin Urraca. Vanwege haar complexiteit wordt dit patroon hieronder in beeld gebracht. Vorsten uit het Castilliaanse koningshuis Sancho III

I

Alfonso VI -x-

Robert van Bourgondië

Constance

Raymond

Guy

-

2004

De in de jacobsgeschiedenis zo belangrijke paus Calixtus II stond dus door het huwelijk van zijn broer Raymond met koningin Urraca in nauwe relatie met het Castilliaanse vorstenhuis. Omtrent de aard van zijn relatie tot Cluny bestaat onder geleerden verschil van mening. Er zijn er die hem ronduit 'cluniacenser' noemen (van Herwaarden, BarretICurgand). Anderen benadrukken zijn seculiere achtergrond en noemen hem slechts een 'betrokkene' (clunykenner Pacaut). En die betrokkenheid zou dan onder meer zijn gebleken uit het feit dat hij als aartsbisschop van Vienne de abtswijding toediende aan de cluniacenser Pons de Melgueil en een groot aandeel had in diens latere gedwongen abdicatie (want Pons bakte er niet zoveel van als abbas). De huwgrage koning Alfonso VI is behalve met Constance ook nog getrouwd geweest met drie andere Franse adellijke schoonheden, namelijk Agnes van Aquitanië, Agatha, dochter van Willem de Veroveraar en Inez, dochter van Willem VI van Aquitanië (gran consumidor del sexo.....). Zijn liefde tot Frankrijk was dus niet te blussen. Hij heeft trouwens ook een groot financieel aandeel (10.000 talenten) gehad in de bouw van de nieuwe kloosterkerk van Cluny, de grootste kerk van de toenmalige christenheid. Constance was overigens ook nog een nicht van de cluniacenser abt Hughes de Semur. De invloed van abt Hughes op Alfonso VI was dermate groot dat hij hem wist te bewegen tot het vervangen van de mozarabische rite door de Romeinse liturgie in de kerk van het aartsbisdom Toledo, zoals dit door paus Cregorius gewenst werd. Een laatste belangrijk element in dit complexe patroon is dat de directe voorganger van paus Calixtus II, Paschalis II, een clu-

PAGINA 115

IACOBSSTAF

-

2004

nist was en diens voorganger, Urbanus 11, vóór zijn pausschap zelfs prior is geweest in de abdij van Cluny. Tijdens het pontificaat van Urbanus II werd Compostela een bisschopsstad met een bisschop van cluniacenser herkomst, een zekere Dalmatius, dezelfde, die tijdens de inzegening van Cluny III de wijding van het jacobusaltaar in de kooromgang voor zijn rekening nam. Maar de bijzondere positie van Compostela moge blijken uit het feit dat deze paus haar kerkrechtelijk losweekte uit de Spaanse kerkprovincie en haar rechtstreeks onder het gezag van Rome plaatste.

Gastvrijheid in de regel In het kader van het onderwerp van dit artikel is het van belang stil te staan bij het hoofdstuk uit de Regel van Benedictus dat beschrijft hoe de benedictijnse monnikengemeenschappen om dienen te gaan met vreemdelingen, zwervers, armen en pelgrims die aan de poort een beroep doen op hun deugd van gastvrijheid. Het hoofdstuk zelf, hoofdstuk 53, is getiteld Over het ontvangen van gasten en omvat 24 voorschriften. De belangrijkste ervan zullen hier worden aangehaald.

De eerste aartsbisschop (1 120) van Compostela was trouwens de cluniacenser Diego Celmirez die zich als geen ander heeft ingezet voor het bevorderen van de wereldberoemdheid van Compostela en haar apostel en die later met Calixtus II zeer nauwe betrekkingen zou onderhouden. De zozeer gepromote en geprononceerde positie van de pelgrimsstad Compostela werd trouwens door sommige hoogwaardigheidsbekleders van de Spaanse kerk met lede ogen aangezien.

1 Alle gasten die bij het klooster aankloppen dienen te worden ontvangen als Christus zelf, want ooit zal hij zeggen: Ik was vreemdeling en gij hebt mij opgenomen. 2 Aan eenieder zal passende eer worden bewezen, in het bijzonder aan de broeders des geloofs en aan de pelgrims. 15 Men dient vooral bijzondere zorg te besteden aan de ontvangst van armen en pelgrims, want in hen, meer dan in anderen, is het Christus die men ontvangt.

Het moge duidelijk geworden zijn dat wereldse begrippen als invloed, macht, politiek e.d. onze pelgrimage ten zeerste hebben vormgegeven.

Hiermede wordt de toon gezet voor de legendarische benedictijnse gastvrijheid, zoals die tot op de dag van vandaag nog in vele kloosters bloeit.

Nog eens de belangrijkste pausen en koningen uit de vierhoeksverhouding:

De praktijk van de gastvrijheid

Pausen

Koningen

PAGINA 1 1 6

Urbanus li Paschalis 11 Calixtus 11 Sancho 111 Alfonso VI Urraca Alfonso VII

1088 1099 1119 995 1065 1109 1135 -

1099 1118 1124 1035 1109 1126 1157

Het is de portier van het klooster die zorg draagt voor de opvang van pelgrims en behoeftigen. In de Regel van Benedictus wordt diens taak onder hoofdstuk 66 als volgt omschreven: 1 Aan de poort van het klooster plaatst men een man van rijpe leeftijd en ervaring, die in staat is te ontvangen en te onderrichten en wiens bezonkenheid hem ervoor behoedt om her en der te

JACOBSSTAF -

gaan rondhangen. 2 Deze portier heeft zijn cel vlak bij de poort, opdat de passanten altijd iemand zullen aantreffen om hen te woord te staan. 3 Zodra iemand op de deur klopt of een arme zijn stem laat horen, antwoordt hij met 'Deo gratias' of 'Benedicite', en met alle zachtmoedigheid die de vreze des Heren hem schenkt, haast hij zich hem tegemoet te treden met het vuur van de liefdadigheid. De portier zorgt dus voor de eerste opvang van pelgrims en gasten. Maar de Regel maakt in het reeds aangehaalde hoofdstuk 53 in vers 21 ook melding van 'een broeder, vervuld van de vreze des Heren, die zorg zal dragen voor het gastenhuis'. Hoewel diens taak terloops wordt aangeduid en de omschrijving ervan summier genoemd mag worden, zeker vergeleken met de vaak uiterst gedetailleerde omschrijving van andere kloosterlijke functies, dient men hierin toch de kiem te zien van de zich in latere tijd ontwikkeld hebbende functie van 'gastenpater'. Met betrekking tot de positionering van de ruimten voor pelgrims en gasten binnen de kloosterplattegrond, welke in het merendeel van de gevallen beantwoordt aan een vastomlijnd grondpatroon, kan het volgende worden opgemerkt. Het grondgebied van een cluniacenser klooster is, zoals trouwens elke abdij van contemplatieve monniken, omgeven door een muur. De benadering van het abdijcomplex geschiedt doorgaans vanuit het westen. Dit heeft te maken met het feit dat de kloosterkerk vrijwel steeds georiënteerd is, dus met het koor naar het oosten is gekeerd. De toegang tot de kerk ten

2004

behoeve van de 'wereldlingen' bevindt zich dus in de westgevel hiervan. De meer op de buitenwereld gerichte gebouwen, de gebouwen bestemd voor de lekebroeders (die het contact met de buitenwereld onderhouden), schuren, stallen en (boeren-)bedrijfsgebouwen, voorraadruimten etc. bevinden zich aan de westzijde van het kloostercomplex. De verbindingspoort met de buitenwereld bevindt zich daarom ook altijd in het westelijke deel van de omwalling. De toegang maakt veelal deel uit van een poortgebouw. In dit poortgebouw heeft de portier zijn cel. Tevens bevinden zich hier de gastenverblijven en de voorzieningen voor de opvang van pelgrims (en hun dieren) en het onderhouden van armen en behoeftigen. Een enkele keer, in het bijzonder bij zeer vooraanstaande abdijen als Cluny zelf, bevindt het gastenverblijf zich binnen de muren. In latere tijden hebben zich trouwens met name aan de westzijde van het kloosterkwadraat de nodige functieveranderingen voorgedaan. De westvleugel was traditioneel bestemd voor de lekebroeders die gedurende de middeleeuwen in groten getale de kloosters bevolkten. Na het om een aantal historische redenen grotendeels uitsterven van het lekebroedersinstituut in de veertiende en vijftiende eeuw werd voor de vrijgekomen lekebroedersgebouwen naar andere bestemmingen gezocht. Als de drie meest voorkomende nieuwe bestemmingen golden: het abtspaleis, de bibliotheek en het gastenhuis. Pelgrims werden dus niet zelden gehuisvest in voormalige lekebroedersgebouwen.

De abdijen onder Cluny Vanwege het nut voor de Staf-lezende pelgrims die langs een van de 'gebaande' wegen naar Compostela gaan, worden de

PAGINA 117

JACOBSSTAF

-

2004

huizen van Cluny hier besproken aan de hand van geografische situering langs of in de nabijheid van de vier welbekende grote Franse aanvliegroutes met varianten. Er zijn hiertoe 3 bronnen voorhanden: - De alomtegenwoordige tekening van René de la Coste-Messeliere; - De kaart van Raymond Oursel in de Zodiaque uitgave 'Les chemins de Compostelle'; Een prachtkaart uit 1648, barstensvol informatie, maar geografisch iets minder accuraat. Mijn eigen kaart leunt zwaar op deze laatste. -,

Men dient zich wel te realiseren dat heel wat van deze cluniacenser abdijen tijdens de godsdienstoorlogen uit de zestiende eeuw (naar aanleiding van Reformatie en Contra-Reformatie) of na de Franse Revolutie van 1789 geheel of voor het grootste deel zijn verdwenen. Dat geldt natuurlijk op dramatische wijze voor Cluny zelf. De sloop van de honderden abdijen na de Franse Revolutie moet trouwens niet worden gezien als een uiting van blinde woede of terreur, maar als een veelal weloiverwogen en zelfs verantwoord technisch proces om te voldoen aan de grote behoefte aan bouwmaterialen voor het bouwen van woningen voor eenvoudige mensen. En dat geeft aan het vernietigen van een enorm Frans cultureel erfgoed dan toch nog iets 'sympathieks'. De vier klassieke hoofdlijnen zijn: Via Turonensis (Parijs), Tours, Poitiers, Saintes, Bordeaux, Ostabat - Via Lemovicensis Vézelay, Limoges, Périgueux, Ostabat - Via Podensis Ie Puy, Conques, Moissac, Ostabat - Via Tolosana Arles, Toulouse, Auch, Somport -

Langs de VIA TURONENSIS

Marmoutier (Indre) Gesticht door Saint-Martin zelf in 372, wordt het klooster in 982 door Eudes, graaf van Blois, aan abt Mayeul van Cluny geschonken. Poitiers - Saint-Cyprien (Vienne) Dit reeds in 828 gestichte benedictijner klooster wordt rond het jaar 1000 onder het abbatiaat van Odilon in de Orde van Cluny opgenomen Poitiers - Saint-Jean Saint-jean = Montierneuf, in 1082 onder Hughes geschonken door Cuy Ceoffroi, graaf van Poitiers, de latere Willem, hertog van Aquitanië Saint-leun-d 'Angély (Charen te-Maritime) Deze abdij, die haar roem dankt aan de schedel van Johannes de Doper, werd onder abt Odilon bij Cluny gevoegd. Sain tes-Saint-Eutrope (Charente-Maritime) Onder Hughes in 1081 geschonken door de ons reeds bekende Cuy Ceoffroi, graaf van Poitiers Langs de VIA LEMOVICENSIS met varianten

Vézelay - Sainte-Madeleine (Yonne) De suprême Madeleine was eens de abdijkerk van een benedictijnerklooster dat in 1026 onder Odilon bij de Orde van Cluny werd ingelijfd. La Charité-sur-Loire (Nievre) Deze toendertijd straatarme priorij werd in 1056 bij Cluny ingelijfd. De huidige magistrale benedictijnerabdij herinnert in niets meer aan nooddruft. Nevers (Nièvre) Nevers, aan een omweg van de Vézelayroute over Souvigny, kende twee cluniacenser abdijen: Saint-Sever uit 1045 en Saint-Etienne uit 1065

Sain t-Pierre-Ie- Moûtier (Nievre)

Auch - Saint-Orens (Gers)

Sinds 81 0 een benedictijnerabdij, die zich in 1164 bij Cluny heeft aangesloten. Limoges - Sain t-Martial (Haute- Vienne) Het reeds in 804 gestichte klooster werd in 848 benedictijns en in 1062 zelfs cluniacenser. Souvigny - Saint-Pierre (Allier) Is eerbiedwaardig door de graftombes van de abten Mayeul en Odilon. Het werd reeds in 920 een priorij van de clunisten. Pelgrims maakten met liefde de omweg om de graven te bezoeken.

Onder Hughes in 1068 geschonken aan Cluny door Aimeri II, graaf van Fézenzac.

Langs de VIA PODENSIS

Figeac - Saint-Sauveur (Lot) Het in 755 gestichte benedictijnerklooster werd in 1074 onder abt Hugues de Semur door een zekere Bego geschonken aan Cluny. Marcilhac-sur-CéIé - Saint-Pierre (Lot) Gesticht door de (cluniacenser) benedictijnen van Moissac. Niet geheel duidelijk is of het ook wettelijk tot de Orde van Cluny heeft behoord. Moissac (Tarn-et-Garonne) Reeds in 630 gesticht als benedictijnerabdij, werd zij in 1048 onder abt Odilon aan Cluny geschonken door Pons, graaf van Toulouse. Langs de VIA TOLOSANA

Saint-Gilles-du-Gard (Gard) In de Vllle eeuw gesticht als benedictijner abdij. Onder Hughes in 1066 door gravin Almodis onder het beheer van Cluny gesteld. Toulouse - la Daurade (Haute-Garonne) Onder Hughes in 1077 aan Cluny geschonken door bisschop Izarn en graaf Willem van Toulouse.

Langs de CAMINO FRANCES

San luan de la Peña (Aragon) De abdij was eerst een hermitage. Zij werd hervormd onder Sancho III el Mayor (1 000-1035), die hiertoe de hulp inriep van de monniken van Cluny. De prachtige Romaanse kerk met de vermaarde kapitelen werd gewijd in 1094. Leyre - San Salvador (Aragon) Ook dit klooster werd door Sancho III hervormd met behulp van de monniken van Cluny. De abdij is magistraal hoog boven het meer gelegen. Zij bezit een Romaanse kerk met een crypte die diende als konin~klijke grafkelder. Irache (Navarra) Koninklijke abdij met een sterke Franse uitstraling onder invloed van Cluny. Bevatte een pelgrimshospitium. Het is omgeven door rijke wijngaarden. Het bezoek aan de kerk en het claustrum is zeker zo indrukwekkend als een bezoek aan de 'Fuente de Vino', de gratis wijnfontein voor pelgrims, die door deze abdij in het leven werd geroepen. Nájera-Santa Maria l a Real (Navarra) Garcia IV, koning van Navarra, brengt het reeds bestaande klooster in 1052 onder het beheer van Cluny. Zij bevat een koninklijke graftombe voor de heersers van Navarra. Heden is het stoere klooster in franciscaanse handen. Burgos - Santa Paloma (Burgos) In 1081 gesticht door koning Alfonso Vl. Onder deze vorst kan het haast niet anders of de abdij is onder Cluny gesteld (maar dit is een lichte, zij het niet geheel onverantwoorde vorm van speculatie).

PAGINA 119

C

-

CLUNIACENSER ABDIJEN

-

1 Marmoutier 2Poitìers Saint-Cyprien3Poitiers Saint-Jean 4Saint-Jean-d'Angély 5 --Saintes Vézelay 6 7La Charité-sur-Loire ---36Saint-Sever8 --Nevers 9 Nevers Saint-Etienne10Saint-Pierre-Ie-Moûtierl1 Souvigny 12 Limoges13 Figeac 14Marcilhac-sur-CéIé 15 Moissac Saint-Gilles-du-Gard 16 Toulouse 18-Auch 19 San Juan de la Pefia20Leyre lrache 21 22Nájera 23 -Burgos Frómista 24 25Carrión de los Conde 26-Sahagún 27Astorga 28Villafranca del B i e ~ o 29O Cebreiro

-

-

--

-

-

-

k--;17-

-

-

-

-

-

PAGINA 120

-

O

NIET-CLUNIACENSERABDIJEN

-

30 Fontaine-le-Comte 31Bordeaux 32Sorde-I'Abbaye 33Ligugé 34 Charroux 35 -Saint-Amant-de-Boixe Puypéroux 37Montmoreau 38La Sauve-Majeure 39 Déols 40 Bénévent-I'Abbaye 41Solignac 42Saint-Yrieix-la-Perche 43Noirlac 44La-Celle-Bruere 45 Saint-Sever 46 Cadouin 47Conques 48Flaran 49 Aniane 50Saiht-G~ilhern-Ie-Désert

-

-

-

7

-

...'

-

--

-

If

...a

Castres

..... ...,."',.."".-'" ....'E

7

VEZELAY!

"

..x

39.

8

....'a

?

:.. ,......"

...v

. .

*.a"

..:e 9

J..

2 $3 30J P'33

43*,.,..~' p $10 Q44 : 4 1I

..."..

CLUNY

V...

12

52-

6

-'"

S...

,..<.

'40,;

i.

...

,..a'

..-S"

941

.....

.J

.A 42

,.+* .O-

vm ...,

s.' 'q..

PAGINA 1 2 1

IIACOBSSTAF

-

2004

ifrómista - San Martin (Palencia) De kerk behoort met die van Torres del Rio en Portomarin tot de drie Romaanse highlights van de camino francés. Gesticht in l 118 door Doña Mayor, de echtgenote van Sancho III. Tijdens het bewind van koningin Urraca (1 109-1126) werd zij ander invloed van Cluny gebracht.

Carrión de los Condes - San Zoilo (,Palencia) Zij heette aanvankelijk San Juan en werd in 1077 onder Alfonso VI door Tereja, weduwe van graaf Comez Didace, aan Cluny geschonken. Zij ligt aan de uitglang van de stad en imponeert door een heel indrukwekkende barokfaçade. Sahagun - San Facundo (León) Was aanvankelijk de centrale abdij van een groep benedictijner huizen en een prominent voorbeeld van de mudéjarstijl in rode baksteen, zoals ook elders in Sahagun. Zij werd in 1132 onder Cluny geplaatst en heeft de reputatie opgebouwd als het belangrijkste cluniacenser klooster in Spanje. Astorga (León) In 1149 werd de abdij van Astorga onder Alfonso VII bij Cluny gevoegd. Villafranca del Bierzo (Leon) Door Alfonso VI werden hier monniken van Cluny ge'installeerd, zoals hij dat gewoon was te doen op meerdere 'strategische' punten langs de camino. Cebreiro - San Cirardo (Lugo) In 1072 vertrouwde Alfonso VI het reeds belstaande klooster toe aan de cluniacenser monniken van de abdij Saint-Ciraud te Aurillac. N.B. Door het relatiepatroon uit de 'vierhoeksverhouding' zijn de abdijen langs de camino francés in sterkere mate dan die langs de vier franse trajecten onder de invloed van Cluny geraakt.

NIIET-CLUNIACENSER CAMINOABDIJEN PAC I N A 122

omdat 'Kloosters langs de camino' een interessant thema is, omdat pelgims doorgaans graag kloosters bezoeken en er niet snel aanleiding zal zijn om aan de niet-cluniacenser abdijen een aparte verhandeling te wijden, wil ik aan met name de Franse abdijen die hier uit de boot vielen, maar niettemin vaak van zelfs groot nut en belang zijn geweest voor de jacobspelgrims, toch enige aandacht besteden. Langs de VIA TURONENSIS

Fontaine-Ie-Comte (Vienne) Een augustijnerklooster uit 1127, gesticht door Guillaume VIII, hertog van Poitiers. Bordeaux - Sainte-Croix (Cironde) Een benedictijner klooster, eind Xe eeuw. Sorde-I'Abbaye (Pyrénées-Atlantiques) Benedictijnerabdij, gesticht rond 975. Ligugé (Vienne) Deze benedictijner abdij draagt de eretitel 'Het oudste klooster van het westen' en stamt uit de tijd van Saint-Martin (= vierde eeuw). Charroux (Vienne) Benedictijner abdij uit de tijd van Karel de Grote. Saint-Amant-de-Boixe (Charente) Augustijnerklooster uit de twaalfde eeuw. Puypéroux (Charente) De benedictijnse priorij Saint-Cilles. Montmoreau (Charente) Benedictijner priorij, afhankelijk van Nanteuil. La-Sauve-Majeure (Cironde) Fraaie resten van het benedictijnse 'Silva Major'. Langs de VIA LEMOVICENSIS

Déols - Bourg-Dieu (Indre) Dit in 91 7 door Ebbon gestichte klooster stond al in 926 samen met Baume en

IACOBSSTAF

Cluny onder beheer van Bernon. Het maakte nooit deel uit van Cluny. Bénévent-I'Abbaye (Creuse) Een in de Xle eeuw speciaal langs de Jacobus-routedoor augustijner kanunniken gestichte abdij. Solignac (Haute- Vienne) Een in 632 door Saint-Eloi gesticht benedictijnerklooster. La Celle-Bruere (Cher) Priorij Saint-Sylvain, die afhankelijk was van de hierboven genoemde legendarische abdij Déols. Noirlac-Notre-Dame (Cher) Een volmaakte cisterciënserabdij. Zij werd in 1136 gesticht door Clairvaux, het invloedrijke klooster van Bernardus zelf. De abdij verkeert nog in zeer goede en complete staat. Saint- Yrieix-la-Perche (Haute-Vienne) Een benedictijnerabdij uit 572, afhankelijk van de Saint-Martin in Tours toen deze nog als monnikenklooster fungeerde. De abdij Saint-Martin is namelijk reeds in de IXe eeuw geseculariseerd (van de kloosterlijke naar de wereldlijke geestelijkheid overgegaan). Saint-Sever (Landes) Een benedictijnerabdij uit de tweede helft van de Xe eeuw. Cadouin (Dordogne) Cisterciënserabdij, gesticht in 1119 door de abdij van Pontigny. Fraaie kerk en prachtig claustrum. Men vereerde er 'de zweetdoek' (niet de echte!). Langs de VIA PODENSIS

Conques (Aveyron) Benedictijner abdij, gesticht ten tijde van Karel de Grote. Na de XVe eeuw raakte zij in verval. Sinds de XIXe eeuw in handen van de Premonstratensers.

-

2004

Flaran (Gers) Cisterciënserabdij, gesticht in 1151 door de abdij I'Escale-Dieu in de Pyreneën. Een kleinood. Langs de VIA TOLOSANA

Aniane (Hérault) De kloosterhervormer Benedictus van Aniane kan worden gezien als de directe geestelijke voorvader van Cluny. Dle kloosters die hij zelf heeft gesticht zijn evenwel nooit aan Cluny onderdanig geweest. Saint-Guilhem-du-Desert (Hérault) Gesticht in 804 als benedictijner klooster. Benedictus van Aniane werd er de eerste abt. loncels (Hérault) De benedictijnerabdij Saint-Pierre van vóór 773. Zij kende een roerig bestaan met vele verwoestingen en even zovele restauraties. Castres (Tarn) Werd gesticht door Benedictus van Aniane, maar was dus nooit aan Cluny onderworpen. Gimont (Gers) Cisterciënserabdij, gesticht in 1143 door de abdij Berdoues. In de gevel herinnert een oude gevelsteen aan haar pelgrimsverleden. N.B. Alle kloosters waarin zich de hervormende invloed van Benedictus van Aniane heeft doen gelden, bevinden zich langs de Via Tolosana. Het is opvallend dat deze geestverwanten van Cluny zich nooit bij haar hebben aangesloten.

Epiloog Dit waren ze dus, de kloosters langs pelgrimswegen in Frankrijk en de camino francés in Spanje: 18 cluniacenser kloosters in Frankrijk, 11 cluniacenser kloosters in

PAGINA 123

JATOBSSTAF

-

2004

Spanje en 24 kloosters van niet bij Cluny aangesloten benedictijnen, augustijnen, cisterciënsers en premonstratensers (= norbertijnen) in Frankrijk. Ik heb mij in dit artikel niet kunnen uitspreken over de mate van betrokkenheid bij de jacobspelgrimage van elk klooster afzonderlijk. Van een aantal klloosters was die betrokkenheid evident, hoofdzakelijk, omdat er belangrijke relikwieën te vereren waren. Zij worden ook als zodanig vermeld en warm aanbevolen in de aan de priester Aimery Picaud toegeschreven Guide du Pèlerin uit de Xlle eeuw: Saint-Gilles-du-Gard vanwege bisschop Saint-Gilles, Saint-Guilhem-du-Désertvanwege de ooit heilig geworden Willem van Aquitanië, Conques vanwege Ste-Foy, Vtézelay vanwege Madeleine, Saint-JeandtlAngélyvanwege de schedel van Johannes die Doper en Saintes vanwege SaintEutrope. Maar van de meeste kloosters en priorijen zouden we omtrent de relatie met de pelgrimage diep in de archieven moeten duiken. Er zijn ook grote verschillen waarneembaar in de mate van bouwkunstig overleven van de abdijen. Een minderheid heeft de tand des tijds goed doorstaan: la-Charité, Moissac, Leyre, Irache, Noirlac, Cadouin, Conques, Flaran, Saint-Guilhem-Ie-Désert. Van andere is niet veel meer terug te vinden: de abdijen van Poitiers en Nevers, Fi~geac,Toulouse, Auch, Burgos, Astorga, ColCebreiro. Van een aantal kloosters heeft allleen de kerk het overleefd of treffen we ter plaatse nog wat karige rui'nes aan. En 'overnachten' kunnen we eigenlijk alleen nlog maar in la-Charité, Ligugé en C:onques. Tenslotte hoop ik dat U aan het lezen van dit artikel evenveel plezier beleefd hebt als ikzelf beleefde aan het het schrijven ervan.

P A G I N A 124

Sint-Jacobsappel Herinnert u zich nog het artikeltje over deze appel in nr. 50? Mijn boompje bloeide in 2002 met slechts een enkele zweem van bloesem. Nou ja, laat de grond in en eerst aan de nieuwe standplaats wennen, zo dacht ik. In 2003 stond Jacob in volle bloei, mijn hart klopte van verwachting! Helaas, elk appeltje in principe, stierf een snelle dood bij het afvallen van de bloesem. Jammer, jammer... Tijd om mijn licht op te steken omtrent de appelcultuur. 'Nogal wiedes dat je geen appels krijgt, je moet in de buurt een andere appelboom hebben, geeft niet wat voor soort, áls het maar appel is', kreeg ik te horen. De redding kwam via een sierappeltje in een bloempot. En ja hoor, beide boompjes bloeiden gelijktijdig. Na terugkeer van een busreis was mijn eerste gang naar de appelboompjes. En er hingen écht appeltjes aan beide boompjes; weer een wonder van Jacobus!Ze zijn lichtgroen van kleur en op het ogenblik, begin juli, zo groot als een fors ei, maar dan rond. Volgens zeggen moeten ze rijp zijn omstreeks de 25"' juli, maar ik geef ze de tijd! JoséWienk

JACOBSSTAF

-

2004

Flarden

Tijdens zijn pelgrimage naar Santiago, in 1996/1997 vanaf Utrecht en, later in 2000 vanaf Sevilla, had Hurry Wasser uit Utrecht ook zijn ontmoetingen, niet met zichzelf, niet met andere pelgrims maar met honden. Wij delen zijn angsten.

...Even na Larochemillay, waar zich vroeger de gîte bevond, heb ik mijn eerste serieuze confrontatie met honden. Volgens het routeboekje loopt het pad over het erf van een boerderij. Aan het begin van het erf staat weliswaar een bordje 'Privé', maar ik zie geen andere mogelijkheid. Zodra ik me laat zien stormen twee grote bruinzwarte honden al blaffend op me af. Geschrokken sta ik stil. De honden stoppen op een meter afstand. In die zin zijn ze gelukkig goed afgericht. In de boerderij wordt een gordijntje verschoven maar er wordt verder niet gereageerd. De honden gaan weer terug waar ze vandaan kwamen. Ik besluit een andere weg t e zoeken ... ...Het loopt niet lekker deze zondagmorgen. Om de grote weg te vermijden neem ik een weggetje binnen door. Iets voorbij Mauvesin loop ik vast. Het pad is afgesloten en ik moet terug om via een ander pad in de richting van de GR3 te gaan. Eerst

een boerderij met drie honden en later één hond. Even verderop probeer ik een doorsteek naar de CR3 te maken en stuit op een boerderij waar het pad is afgesloten. Van veraf komen vier honden al blaffend op me afstuiven en de boer schreeuwt er bovenuit en gebaart dat ik om moet lopen. Dan wordt het me even teveel: rothonden met hun rotbazen. Ik merk hoe gespannen ik ben ... ...Het pad voert dwars over het sportvliegveld van Cáceres. Achter een hek bevindt zich een kudde schapen die worden bewaakt door honden, een witte en een zwarte. Ze blaffen agressief. Ik heb gisteren in de gids gelezen over de mastino's die hier, zonder herder, de kuddes bijeenhouden. Als ik een barak passeer op het vliegveldje komt een vrouw naar buiten om me te waarschuwen voor deze honden. Ze kunnen aanvallen als je te dicht bijkomt. Ze adviseert me om in een grote kring eromheen te lopen. Veiligheidshalve doe ik dat, ondertussen bedenkend wat ik kan doen als de aanval zou komen: mijn rugzak afgooien en snel over het hek klimmen. Gelukkig kom ik de kudden niet meer tegen.. . ...Ergens op weg naar een pas is het pad verdwenen, ondergeploegd. Twee mannen zijn met een tractor en ploeg aan het werk en wijzen me de richting van Bercianos. Ik vind het pad terug. Het is een holle weg, met soms water erin zodat ik moet uitwijken. Als ik bijna boven ben, bij een boerderij die verlaten lijkt te zijn, komen er drie blaffende honden te voorschijn. Even overweeg ik om uit t e wijken. Maar als ik een stap in hun richting doe, merk ik dat ze terugwijken. Bovendien is dit het gemar-

PAGINA 1 2 5

IACOBSSTAF

-

2004

keterde pad, w a t veilig behoort te zijn en waar ik m a g lopen. Dus ga ik moedig verder en maak m e groot en vastbesloten. De handen bewaken een kudde schapen. Ik tel uiteindelijk acht honden, die m e van een afstandje blijven belagen. Maar dichtbij kolmen doen z e niet. Al ben ik daar wel baing voor als ik ze voorbij ben en hun mijn r u g toekeer. Als het gevaar geweken is kan ik even uitblazen en opgelucht ademhalen ... Fons Natrop uit Oudenbosch zou met zijn dochter per fiets naar Santiago gaan. Helaas maakten medische problemen het voor zijn dochter onmogelijk de tocht te maken. Tdeurstelling na maanden van gedegen voorbereiding. Fons ging toch en trof een acnntal medepelgrims met wie hij samen verderging. Aanvankelijk was de tocht vooral een sportieve prestatie, getuige zijn verslagen op zijn fraaie website. Langzamerhand werd ook hij meer pelgrim. Onderstaand een citaat uit de website. www.fonlie. tk

Burgos, 1 augustus 2004.

...Voor de eerste keer

i n een refugio geslapen m e t allerlei nationaliteiten i n slaapzalen van 10 t o t 180 gestapelde bedden is trouwens o p zich al een ervaring. De discipline en het respect naar elkaar is van een zeldzame soort. D e vele jonge mensen hoofdzakelijk stiudenten u i t Spanje, Frankrijk en Duitsland en een enkele Slowaak, Belg, Zweed e n Engelsman. Maar ook vele echtparen en kleine groepjes miannen (zoals wij) en vrouwlen m e t allemaal een verhaal e n een doel. Er zijn er ook b i j diie i n m i j n ogen enigszins

doordraaien en al vier of vijf keer onderweg zijn naar Santiago en zich een levenshouding permitteren die erop neerkomt: ik creëer mijn eigen wereld, een soort vereenzaming, respectievelijk vervreemding van w a t zich i n de wereld afspeelt. Zij moeten snel naar een resocialisatieproject voor het te laat is.. .

...In Spanje zie je steeds meer lopers die je onderweg tegenkomt als d e wegen van fietsers en lopers elkaar kruisen. Wij hebben een keer meegemaakt dat w e 's morgens o m zes uur gewekt werden door een plaatselijk koor van dertig mensen i n klederdracht die een lied aanhieven. Een bijzondere ervaring. O o k d e rituelen waarmee ieder bezig is. Zo efficiënt mogelijk handelen, zoeken naar de best practices, de helpende hand, de hartelijkheid, kortom een saamhorigheidgevoel dat ons vieren erg aanspreekt. Ik ben een beetje verzadigd m e t het bekijken van tympanen, retabels en kerkschepen, zeker wanneer je bedenkt d a t Theo er erg veel verstand van heeft, Ton kunstgeschiedenis studeert, ja w a t moet ik dan als sik (gemeentesecretaris) die generalisme predikt. Maar goed ik steek er onderweg veel van o p ...

Virtuele Pelgrim Bent u al aan gewend de nieuwe site en kunt u vinden wat u zoekt? Wij zijn benieuwd naar uw reactie. Stuur het reactieformulier op de site in. Het Internetteam, bestaande uit Arno Cuppen, Hans van Berkel en Theo van Dijk, is sinds kort uitgebreid met nog drie ervaren internetgebruikers en deskundigen op taalgebied. Het internetteam wil de site dynamischer te maken. Vooral het nieuwsgedeelte, de regioafdeling en de links worden verder uitgebreid. Een aantal van u heeft de nodige weblinks aangeleverd en deze liggen nu ter beoordeling van het team. Het merendeel van de links betreft persoonlijke reisverslagen maar één daarvan springt er met kop en schouders boven uit, dat is een nieuwe startpagina met een persoonlijk tintje. De site kun je bezoeken op http://www.santiago.eigenstart.nI . De site is mooi van vormgeving en heeft de volgende rubrieken: Literatuur, Pelgrimswegen, Wandelverslagen, Santiago de Compostela, Wandelverslagen, Fietsverslagen en Algemene informatie. Het is een aanrader! http://www.katholieknederland.nl/synccp/ awmdk is de site van Katholiek Nederland. Ook hier is de nodige informatie te vinden over de pelgrimage naar Santiago. Een site die qua vormgeving de hierboven genoemde startpagina overtreft. Hier is absoluut over nagedacht. Kijk bijvoorbeeld eens naar het forum, de virtuele kapel en de weblog. Nog wat commentaar over mij aangereikte reisverslagen. http://members.home.nl/aajsnoeren , per-

Ed Boon soonlijke site van Ton Snoeren. Weblog en forum over pelgrimsreizen. Zeer mooie en informatieve site. Met een heuse literatuurlijst, webcams, etappeoverzicht. http://rensmolenkamp.web-log.nl, weblog van Rens Molenkamp, fietspelgrim Een weblog vol pelgrimservaringen en foto's. De moeite waard om even te lezen. http://www.ronda.demon.nl . een fietsreisverslag Sophie en Cor Ronda 2000. Wel erg lange teksten wat gaat ten koste van de leesbaarheid. http://home.planet.nI/-vandbergl , Cinie en André op vertrokken op 31 mei 2004 naar Santiago de Compostela. http://www.zuidwester.net/compostela/ee rstepag.html , reisverslagen van Kees Tol Te voet gestart op 29 februari 2004 van Volendam naar Compostela. Kees i s een leraar op een basisschool in Volendam. Hij heeft zes jaar lang al zijn adv dagen opgespaard. Door middel van brieven en foto's houdt hij ons op de hoogte. http://perswww. kuleuven.ac.be/-u003859 O/santiago/index.htmI . Persoonlijk reisverslag van Veerle en Pieter een site met impressies over een pelgrimstocht naar Santiago de Compostela. Doe ook eens de stemtest en kijk naar de statistieken van het aantal wandelaars en fietsers. Van de stemmers is 58% te voet geweest en 41% te fiets. (stand van zaken: 28 juli 2004). Dat was het dan weer. U heeft weer de nodige informatie voor een aantal uurtjes virtueel pelgrimeren. Heeft u nog vragen stuur dan gerust het emailformulier in. Het Internetteam: Ed Boon, Arno Cuppen, Hans van Berkel en Theo van Dijk, Ultreia tot de volgende virtuele pelgrim.

P A G I N A 127

JATOBSSTAF

-

2004

advertentie

~ e i r n ee w naar de Carnino ? c oord-spanje in herfstkleuren Onze comfort-class-touringcar brengt U op deze 14daagse cultuurreis langs de hoogtepuntenvan de Camino Frances. Uw ervaren en deskundige reisleider, die zelf de Camino gelopen heeft, gidst U langs veel culturele bezienswaardigheden, waardoor deze route door de UNESCO is uitgeroepen tot "wereld-erfgoed". Route: St.Jean-Pied-de Port, Pamplona, Burgos, Leon, Astorga, Ponferrada, Sarria, Santiago de Compostela. Naast de vele cultuurmonumenten reist U ook via plaatsen, die voor veel pelgrims een hoogtepunt vormen als: el Monte de Perdón, kloosterruihe San Anton bij Castrojeriz, Rabanal del Camino, Cruz de Hierro, O'Cebreiro, Samos, etc.

U overnacht in de betere midden-klasse hotels.

~ o k v o ohen, r die de camino te voet ofperjiets overwegen o$ .... gewoonweg geïnteresseerd zijn in de cultuur rond de cakino. De prijs op basis van half-pension en 2-persoonskamer bedraagt £ 985,= pp . Alle excursies en entreegelden inbegrepen. Vertrekdata: bij voldoende deelname 17, 31 Oktober, 14 November Informatie en boeken bij:

CPT-CULTUURREIZEN Cultuur per T o u r i n p r . Stationsstraat 51, 5751 HB Deurne Tel: 0493-318261 Fax: 0493-318274 E-mail: [email protected] Zie ook: wwwxpt-cultuurreizen.nl

IACOBSSTAF

Van de Voorzitter Mijn metgezel op de Jacobswegvan Irun, door de tunnel van San Adrian (ooit in dit blad door José Wienk beschreven), naar Santo Domingo de la Calzada, trof het buitengewoon - en ik dus ook. Het weer was prima (begin juni), de mensen onderweg waren allervriendelijkst en lieten merken dat ze het fijn vonden pelgrims op hun camino te mogen begroeten en de route was overwegend prachtig. Mijn compagnon wilde het camino-gevoel wel eens ervaren. Nou, alles was er. In Irun begonnen we in de nieuwe albergue. Niets vermoedend kwamen we daar op maandagavond aan. We werden opgevangen door een vijftigtal enthousiaste Spanjaarden onder wie de burgemeester, de voorzitter van de Spaanse zustervereniging en een groot aantal vrijwilligers. Het bleek dat juist op die avond de albergue (al sinds april geopend) officieel in gebruik werd genomen en er waren op die avond nog geen 'echte' pelgrims, totdat wij arriveerden. Vreugde alom! Groot feest natuurlijk: toespraken, zang, tapas en wijn. Bepaald geen valse start. De volgende acht dagen kenden eigenlijk maar twee minpuntjes (als je ze zo al zou willen noemen): op deze route zijn onderweg maar twee pelgrimsherbergen en de gele pijlen voeren je twee keer urenlang door industriegebieden en langs gevaarlijke verkeerswegen. Die gele pijlen markeren mijns inziens af en toe de verkeerde weg. Het verdient aanbeveling de alternatieve routes (die met name in het gidsje van onze Engelse zustervereniging worden genoemd) te volgen. Ik hoorde een verhaal van gelijke strekking over de fietsroute langs de kust naar Oviedo. Met name in de

-

2004

Tijs Dorenbosch buurt van San Sebastian en Bilbao is de camino del norte voor fietsers een verschrikking; aldus onze regiocontactpersoon in Limburg, Thom Kentgens. Het ontbreken van herbergen is natuurlijk jammer maar niet erg; je weet het van t e voren. Als je niet kampeert, doen in zo'n geval de kosten van overnachten natuurlijk wel een extra aanslag op je budget. Dat geldt niet alleen voor de camino primitivo, maar ook voor de aanlooproutes vanuit Nederland, door België en Frankrijk. Het is plezierig vast te kunnen stellen, dat er met name in Frankrijk steeds meer slaapgelegenheid voor pelgrims komt. In Nederland hebben we nu een begin gemaakt: Roermond en Houthem-Sint Gerlach ontvingen dit seizoen de eerste pelgrims. Zou het iets zijn om te streven naar een Nederlands net van herbergen? Ik wil daar wel op inzetten. De fraai uitgevoerde gids voor het "jacobspad" van Millingen naar Eijsden, ligt inmiddels in de (reis)boekwinkel; ook hier zie ik mogelijkheden ter navolging.

Landschaftsverl>dnd Rheinland/ Stichting Pclgrimswegen naai Sr Jacob (Uitg 1

HISTORISCHE PELGRIMSWEGEN NAAR SANTLAGO TUSSEN RIJN EN MMS DEEL3

P d g r m i i p ~ dvahui? dr Kiedcirikin of Aken via Limhurg-Maastrirhi naar HeigiC

P A G I N A 129

JACOBSSTAF

-

2004

-

Van de Ledenservice H e t Genootschap als uitgeverij Hlet Genootschap is inmiddels ook een klein~euitgeverij geworden. Dit voorjaar verschenen twee eigen uitgaven, sinds juli is dse Nederlandstalige editie van de Vézelaygids weer verkrijgbaar, en ook is bij ons de gids voor het Groninger Jacobspad te bestellen. In maart verscheen de tweede druk van 'Praktisch Pelgrimeren' van Joop van der Meulen, een boekje met zestig vragen en a~ntwoorden voor wie zijn tocht naar S,antiago goed wil voorbereiden. Inmiddels i s deze gids bij veel boekhandels in voorraad en te koop voor € 8/75. Leden kunnen de gids bij het Huis van Sint-Jacob blestellen voor £ 7,--. Inmiddels zijn er al zo'n achthonderd exemplaren verkocht, zodat er voorbereidingen getroffen wordlen voor de derde druk. Daartoe wil de auteur het boekje uitbreiden met meer piraktische vragen en tips. Suggesties voor n~ieuwevragen kunt u mailen of zenden aan het Huis van Sint-Jacob([email protected]). Ook in maart verscheen het boekje 'Wegen niaar Santiago' van JoopKortekaas, met een oiverzicht van tien andere Spaanse en Portugese camino's naar Santiago. Heel geschikt voor Santiagogangers die de drukte van de camino francés willen mijden. Waar vind je informatie over de Rota de la P'lata, welke gidsen zijn er over de weg van Vfalencia, zijn er refugio's langs de P'ortugese routes? Deze publicatie geeft eLen overzicht van beschikbare gidsen, websites en andere informatiebronnen, en vran plaatsen met een refugio. De derde oplaag is te koop voor £ 3,--.

Ook in Nederland zijn enkele stukken Jacobsweg ontwikkeld en beschreven. Zo stelde de regio Groningen al jaren geleden een route samen van de Jacobskerken in Uithuizen, langs de Jacobikerkvan Zeerijp naar de stad Groningen. 'Het Jacobspad' bevat een duidelijke beschrijving, ingekleurde kaartjes, en adressen van horeca en overnachtingsmogelijkheden. De 42 km lange tocht door de Groningse meseta is een feestje. 'Het Jacobspad' is te bestellen voor £ 4/25. En ten slotte is vanaf eind juli de Nederlandse versie van de prachtige routebeschrijving 'De historische weg van Vézelay naar Saint-jean-Pied-de-Port' weer verkrijgbaar. Deze gids werd uitgebracht door de plaatselijke Association des Amis de Saint-Jacquesen in het Nederlands vertaald door ons lid Hetty Lagerwey. De gids bevat fullcolour stafkaarten waarop de route is aangegeven en een uitgebreide Nederlandstalige beschrijving van de middeleeuwse route. Deze gids is uitsluitend geschikt voor lopers, en bevat veel logiesadressen die vaak speciaal en uitsluitend voor pelgrims zijn. Met deze gids is de route van Vézelay naar de Pyreneeën volledig in kaart gebracht. Heel geschikt voor mensen die de route van Le Puy naar de Pyreneeën te druk vinden. De gids is losbladig, met een stevige plastic map waar de kaarten in kunnen, en kost £ 30,--. Alle uitgaven zijn voor leden te bestellen via het bekende bestelformulier, dat te downloaden is via de website www.santiago.nl of aan te vragen bij het Huis van SintJacob.

IACOBSSTAF

Gezocht: pelgrimsonderdak langs de Via Turonensis Voor mensen die te voet of op de fiets de tocht naar Santiago in Nederland beginnen, en daarbij de westelijke route kiezen de 'Via Turonensis' over Antwerpen, Doornik, Parijs, Chartres of Orléans, Tours, Saintes of Angoulême, naar Dax en SaintJean-Pied-de-Port - is het vinden van onderdak nog steeds een ongewis element in het avontuur. Gewapend met de creditcard zoeken zij hun toevlucht in lege caravans, formule-hotels of dure chambres d'hôtes. Toch kan het anders, als je maar weet waar je moet zijn. Er zijn ook langs deze route prettige jeugdherbergen, kloosters die gasten opnemen, dorpspastoors, prettige dorpshotels, particuliere gastadressen, gites d'étapes, en een toenemend aantal refuge's, zoals in Chartres, Saintes, Bordeaux en een reeks van kleinere plaatsen. Wij willen een lijst aanleggen van adressen die bij uitstek aansluiten bij elementen die de sfeer van de camino bepalen: rust, eenvoud, veilig, sportief, persoonlijk, eeuwenoud, en waar men graag bereid is pelgrims te ontvangen die de tocht met authentieke intenties willen afleggen. Daartoe roepen wij mensen op die over Tours zijn gegaan, zowel lopers als fietsers, om hun geschikte adressen aan ons door te geven, met zo mogelijk het volledige adres, mailadres en telefoonnummer. Stuur uw adressen per post aan het Huis van SintJacob, of per mail aan [email protected] onder vermelding 'Via Turonensis.'

Wie wil aanstaande pelgrims informeren in Het Huis van Sint Jacob? Er zijn weinig dingen zo heerlijk als steeds opnieuw aan anderen vertellen hoe het is om de tocht naar Santiago de Compostela te gaan. Eigenlijk is alleen zelf op weg gaan nog leuker.'

-

2004

Het Informatiecentrum Santiago de Compostela, gevestigd in het Huis van Sint-Jacob (wat bedenken we in het Nederlands Genootschap van Sint Jacob toch mooie lange namen) is sinds 1 november 2003 elke maandagmiddag, en elke tweede en vierde zaterdag van de maand, geopend voor bezoekers. Vooral gedurende de maanden januari tot mei was er veel aanloop: maandagen met vijftien bezoekers, en zaterdagen met vijfentwintig bezoekers, waren geen uitzondering. Naar verwachting zal de belangstelling het komende seizoen nog groter zijn. Daarom willen we met ingang van september a.s. de openingstijden stevig uitbreiden. We zullen wekelijks geopend zijn op donderdagavond van 19.00 tot 21.30 uur en op vrijdagmorgen van 9.30 tot 12.30 uur. Om gedurende deze dagdelen het informatiecentrum te kunnen bemensen zoeken wij vrijwilligers die het leuk vinden om1 aanstaande, maar soms ook ervaren pelgrims te informeren over routes, onderdak, bagage, reismogelijkheden, afstanden, weersgesteldheid, zwaarte van de weg, en al die andere dingen die aanstaande pelgrims willen weten. En die hen willen voorzien van het lidmaatschap, de pelgrimspas, vlaggen en wimpels, grote en kleine schelpen en wat dies meer zij. Aan welke voorwaarden mag u voldoen? In de eerste plaats is het wenselijk dat u de tocht op een of andere wijze zelf afgelegd hebt, zodat u uit eigen ervaring kunt adviseren en vertellen. In de tweede plaats bent u bereid om nieuwe en andere kennis van andere mogelijkheden over te nemen en uit t e dragen. In de derde plaats woont u op een redelijk bereisbare afstand van Utrecht. In de vierde plaats bent u beschikbaar op minstens één dagdeel in de zes weken;

PAGINA 1 3 1

JACOBSSTAF

-

2004

vaker mag natuurlijk ook. Hebt u vragen, hebt u interesse, wilt u er eerst eens over praten, wilt u wel eens een keertje op proef meedoen, neem dan contact op met de coördinator van het Huis van Sint-Jacob:Bram van der Wees, 030 - 273 23 00 of 06 - 53 72 15 36 of [email protected]

I

Pied a terre kaarten en gidsen voor actieve vakanties Singel 393 1012 WN Amsterdam te1 (020) 62748 55 fax (020) 620 89 96 E-mail [email protected] Gelegen in het centrum, achter het Spui.

Open: ma - vr 10.00 - 18.00 uur za 10.00 - 17.00 uur koopavond: donderdags van april t/m augustus 18.00 - 21.00 uur

I

een weekend testen? W i j lenen hem graag aan u uit! Neem contact m e t ons op voor een afspraak.

* Wheelie

zonder handremmen £ 429,OO

Postorderservice

JACOBSSTAF

-

2004

Regioberichten Regio BollenstreekIRijnland Verslag van de bijeenkomst op 13 maart 2004. Bij het welkomstwoord aan oude en nieuwe Santiago-gangers vraagt Nelia Musters (samen met Cerard Ticheler Regio Contactpersoon) wie er deze keer voor het eerst is: er gaan liefst 32 handen omhoog: mensen dus die veel van deze bijeenkomst verwachten voor hun voorbereidingen op "de" tocht. Hen wordt gevraagd zich met een paar woorden voor te stellen en te vertellen over hun plannen. Sommigen gaan zelfs al zeer binnenkort op pad, fietsend enlof lopend, alléén of met anderen. Ze worden met grote belangstelling beluisterd. Vaak blijkt ook dat de "nieuwen" behoefte hebben aan nadere informatie en tips voor onderweg. In de pauze straks zal daar voor gezorgd worden, door de groep dan te splitsen: nieuwe lopers met lopers die de tocht al gemaakt hebben, idem voor fietsers met fietsers. Dat is een van de belangrijkste doelstellingen van dit soort regio-bijeenkomsten. Daarnaast zijn er ook ervaren pelgrims binnen de regio, die bereid zijn thuis '/aspirant-pelgrims" wegwijs te maken als een soort "mentor". Contacten en afspraken daarvoor worden dan ook door sommigen gemaakt. Mededeling wordt vervolgens gedaan dat 2004 een "Heilig Jaar" is (25 juli, de feestdag van Sint Jacobus valt dit jaar op een zondag) en dat de pelgrims dus rekening moeten houden met grote drukte onderweg en vooral in de refugiofs; dat er vanaf dit jaar per dag 6 "pelgrimsmissen" zullen zijn in de kathedraal in Santiago; dat er per 1 april aanstaande voor pelgrims onderweg 2 refugiofs geopend worden in

Limburg: in Roermond en in Houthem-St Cerlach; dat de refugio in Roncesvalles gerund wordt door Nederlandse hospitaieraslos; dat er voor mensen die ge'interesseerd zijn om eventueel hospitaleralo te worden binnenkort een bijeenkomst zal zijn in Alphen aan den Rijn); dat de Algemene Ledenvergadering van het Genootschap zal zijn op 27 maart in Utrecht; dat onze regiogenoot Hans Zonneveld - hij had hier nog graag vandaag willen zijn - aanstaande maandag per spoor naar Vézélay vertrekt om vandaar via Le Puy naar Santiago te gaan lopen; hij heeft toegezegd, in onze oktoberbijeenkomst verslag te zullen doen. Het volgende agendapunt: "Hoe zorgen we goed voor ons lijf, benen en voeten tijdens onze tocht" vervalt omdat de fysiotherapeut die ons hierover zou komen vertellen, helaas verhinderd is. We zullen hem vragen, zijn verhaal volgend jaar maart alsnog te houden. Nelia leest vervolgens een verhaal voor dat zij geschreven heeft over haar pelgrimstocht met Cerard T. voor het tijdschrift van Pastoraal Werkenden, waarin zij vooral schreef over haar beleving van "het onderweg zijn" en hoe het "pelgrim worden" al gaande groeide. Dan is er de al aangekondigde pauze met de geanimeerde informatie-uitwisseling tussen lopers en fietsers: een pauze die dan vaak voor velen te kort blijkt! Vervolgens houdt Leto van Straten zijn verhaal met vele vaak prachtige dia's over zijn solo-tocht te voet naar Santiago. Hij had het bagage-probleem op een originele manier opgelost: vervoerde zijn (35 kilo!!!) bagage op een karretje dat hij a.h.w. aan een "trekhaak" op een heupband achter zich aan voorttrok. Het was,

PAGINA 133

een soms vermakelijk verhaal waar met veel belangstelling naar geluisterd werd. Tenslotte werd de regiobijeenkomst beëindigd met een plezierig "Café S t Jacques" tij'dens hetwelk ook nog een van de wandelaarsters veel belangstelling trok met haar interessante "show" van haar rugzak en bagage, manier van verpakken e.d. Oók praktische informatie. Cóéd dat er een regio is!!!! Nelia Musters en Cerard Ticheler

Regio Friesland Olver Friese Kerkepaden (Syb Zeinstra) In de aankondiging van onze jaarlijkse voorjaarswandeling op 15 mei 2004 is als verzamelpunt vermeld Balk, banketbakkerij v.d. Werf aan de Van Swinderenstraat. "Misschien is daar de Van Swinderenstraat" stel ik min of meer vragend aan een voorbijgangster". Ja, de klokken luiden en daar komt de lijkstoet" antwoordt zij en maakt ons deelgenoot van het overlijden van een gerespecteerde vader van ongeveer zestig jaar en van de trieste toedracht. Een deel van Balk en omgeving is in diepe rouw gehuld en ......elders in het dorp is een vreugdevolle stemming wegens de doortrekkende fiets-elf-stedentocht en de watertoeristen die verwachtingsvol op dleze prachtige voorjaarsdag in hun zeilbootjes stappen. Neerslachtigheid zo dicht op uitgelatenheid. Zo'n dubbel gevoel ondergaan ook wij als we de andere deelnemers voor de wandeling ontmoeten op het verzamelpunt: de vreugde van het weerzien en de droefheid van het afscheid aian de overkant van de gracht! Een merkwaardig begin. Terwijl twee deelnemers de uitvaartdienst bijwonen wandelen de andere elf langs de Luts, enkele kilometers langs het Slotermeer en vervolgens

P'AGINA 1 3 4

richting Harich. De laatsten genieten van het weidse uitzicht en de bloemenweelde in de bermen maar kennelijk ook de fietsers van de elf-meren-tocht, want ieder i s in een goede stemming en geeft de andere weggebruiker de ruimte op het weggetje tussen het Balk en Ypecolsga. In Harich bezoeken wij de dorpskerk met haar bewogen geschiedenis. De toren met een stenen spits, uniek voor deze streken, is waarschijnlijk van begin 13e eeuw. De kerk is herbouwd in 1663. De kosteres geeft ons uitleg over het gebouw, het interieur en de geschiedenis van het gebouw, zoals de kerkbrand die het dorp in de kerstnacht van 1979 deed opschrikken. "Na een uiterst zorgvuldige restauratie kan de kerk op 5 juni 1981 weer in gebruik worden genomen". Aldus Harich kerkepad 1988. Verder trekt de groep zuidwaarts door de bossen waar muggen hen dwingt pas te picknicken bij de brug over de Luts. Op deze plaats voegen de uitvaartgangers, Willy en Linda, zich bij de wandelaars om dan verder te lopen naar de klokkenstoel van Ruigahuizen. Ben vertelt daar dat de klok komt uit de Thomaskerk aan de Rijnstraat in Amsterdam, dat zij daar nog juist op tijd ontsnapt is aan de klokkenroof in de laatste wereldoorlog, dat ze de inscriptie draagt "Ad Jesum per Mariam" en dat ze nu op deze hervormde dodenakker met haar klanken eer brengt aan elke overledene bij de overgang van het vergankelijke en aardse naar het eeuwige en hemelse. Sidon haalt de groep weer uit de hemelse sferen door iedereen een verfrissend ijsje aan te bieden bij de zojuist neergestreken ijscokar. Van Ruigahuizen trekt de groep verder, Klaske met de Regiowissel-staf. Regio-wissel-staf ? Deze staf is tijdens het tweede lustrumfeest van de Regio Friesland

IACOBSSTAF

in de zomer van 1999 in de Croate Kerk van Sint Jacobiparochie aangeboden door pelgrim Arnold Smits uit Schoonhoven aan toekomstige pelgrims die lopen van St.Jacobiparochienaar Santiago. De staf is ruw en ongeschild, voorzien van een kalebas en demontabel. De staf is dus al een aantal malen in Santiago geweest en berust nu dus tijdelijk bij Klaske Scholte tot een nieuwe pelgrim uit onze regio zich ervoor aandient bij onze regio-contactpersoon. jitse van der Wal die dit jaar de tocht per pedes apostolorum gaat ondernemen maakt onderweg allerlei aantekeningen van wenken die hem straks mogelijk van nut kunnen zijn. Wenken uit de ervaringen van Klaske omtrent overnachtingsadressen, routes en gidsen. Van een ander hoort hij waar hij een Nederlandse vertaling van het Franse gidsje GR654 kan krijgen (' Op het kruispunt van keuze routelengte, 13 of 19 km, kiest ieder voor de langste. De deelnemers Ben en Ceeske wonen praktisch aan de route en stellen hun terras en huis gastvrij aan de overigen beschikbaar voor drinken en sanitaire behoeften. Vol bewondering aanschouwen de bezoekers hier de hoenders en kleinvee. Voor de kenners: de kleine hoenders dwerg Sussex Buff Columbia en de witte Sussex Columbia. De bokken en geiten gedragen zich nukkig en doen niet helemaal wat circusdirecteur Ben van hen boven op de houten piramide verlangt. jammer dat alles wat gehaast moest worden getoond rond huize Vogelzangwei te Wijckel wegens de afspraak met de koster van de kerk aldaar. De kosterlorganist verwelkomt ons met orgelspel en als de hele groep binnen is doet hij uitvoerig verslag van de historie van dit godshuis. De eerste kerk is van 1 380-1400 en de klok van 1388. Tussen 1600 en 1650 is de kerk

-

2004

getroffen door brand en pas in 1671 is de tweede kerk op dezelfde plaats gebouwd en de bestaande markante toren verhoogd. Ook het interieur met zijn herenbanken, kansel, orgel en grafstenen van de rijke stinkerds waarmee de vloer is geplaveid komen aan bod. De kerk dankt evenwel zijn grote bekendheid aan het prominent in de kerk opgestelde praalgraf van Menno van Coehoorn, de toentertijd internationaal geachte en erkende vestingbouwer en makker van stadhouder Willem III. Nu zouden we zeggen een pionier op civieltechnisch terrein. Namens de groep bedankt Jan Aanstoot onze gids hartelijk met een stoffelijke bevestiging. Tenslotte is de route van Wijckel terug naar Balk met een prachtig uitzicht over het Slotermeer een fraaie afsluiting van een geslaagde voorjaarswandeling. De wegblijvers moesten eens weten wat ze vandaag hebben gemist. Dat de voorjaarswandeling, die nu eens in afwijking van voorgaande jaren, niet langs een historisch pad ging, zo geslaagd is is niet alleen te danken aan een goede voorbereiding door Janen Olga en aan het uitgezochte weer maar komt ook door een goede mix van deelnemers: enerzijds pelgrims die zeer binnenkort vertrekken naar Santiago en anderzijds Klaske Scholte die nog vol zit van haar grote tocht, welke zij vorig jaar volbracht. Aan gespreksstof dus geen gebrek. (l

Klaas Hofstra, Ayttaweg 25 A, 9008 SH Reduzum, e-mail: dettieklaas@hotmail .com heeft tot op heden de gids CR 654 vertaald tot Reims. Dit jaar hoopt hij de vertaling te voltooien.

Regio Groningen en Drenthe Met het gedicht "Met welke woorden ga ik onderweg" vertrokken op zaterdag 5 juni1

PAGINA 1 3 5

JACOBSSTAF

-

2004

vanaf de parkeerplaats bij het crematorium, 14 leden van onze regio en 1 lid van rlegio Utrecht, om 9 uur naar Warfhuizen. Een tocht door het Reitdiepdallandschap, een der oudste cultuurlandschappen van West- Europa waar al 2500 jaar geleden sprake was van bewoning. Vóór het bereiken van het kerkhofje in Winsum, gelegen op een terp, en het voorlezen van hetzelfde gedicht bij de start, werd het laatste stukje meditatief afgelegd. Bij de graven van naaste familie-leden van onze leden werd stilgestaan en afscheid genomen met een gedicht "Vertrouwen" van Loes Marijnissen. Inmiddels hadden zich 2 pelgrims bij ons gevoegd die om 9 uur waren gestart in Warfhuizen. In Feerwerd werd bij de molen Joeswerd geluncht waarna kleicamino voort werd gezet, langs in volle bloei staande gele koolzaadvelden om zo tegen 13:OO uur in Warfhuizen te arriveren waar in het Dorpshuis "De Warf" de soep klaarstond! Om 14 uur betraden wij de St.Ludgerikerk, kluis Onze Lieve Vrouwe wan Besloten Tuin waardoor de broeder/ kluizenaar Hugo de noon werd gezongen en gebeden, het verhaal over Bonifatius werd voorgelezen- vandaag 1250 jaar geleden nabij Dokkum vermoord- en het schrijn met het reliek van Bonifatius vereerd. Aan broeder Hugo werd een gebakken zuurdesembrood overhandigd alsmede een fles pelgrimswijn en de jacobsschelp. Dit alles werd in dank aangenomen. Om 14.45 namen we van elkaar afscheid van deze wel heel bijzondere pelgrimage en bedevaart naar dit kerkje op het Hogeland in het kader van onze jaarl ijkse klei-camino. Iln de voormalige " regentenkamer" van het Pepergasthuis stond op zondagmorgen 25 juli rondom 9.00 uur voor de pelgrims de ontbijttafel klaar, voorafgaand aan de P A G I N A 136

oecumenische viering in de kapel - gewijd aan de Heilige Geertruids, patrones der pelgrims - alwaar de viering hetzelfde thema "alles loslaten" droeg, waarmede rondom het middennachtelijk uur, om 00.30, de pelgrimstocht was gestart. Een 13-tal leden uit onze regio en Cerda Valk (regio Utrecht) verlieten Uithuzen over een stikdonkere landweg, nauwelijks waarneembaar, doch dankzij de lantaarn waarin zich een brandende kaars bevond, aangestoken aan het godslampje in de Heilige Jacobus de Meerdere Kerk van Uithuizen, bleven wij op koers. Het was geen heldere nacht behalve de waarneembare sterren en lichtweerkaatsing op het firmament, afkomstig van lichtconcentraties van dorpen en verweg de Stad. Via het gehucht Doodstil (ja, echt waar!), langs het Boterdiep hoefde niemand in de schandpaal van Kantens. Wij waren immers ter pelgrimage al penetentie voor het verkrijgen van vergeving van ...... U weet wel. Een noeste agrariër, gezeten op een dorsmachine met felle schijnwerpers, was bezig het vochtige gras te maaien, waardoor het graszaad gemakkelijker te verzamelen is, aldus experts. Na Middelstum arriveerden wij in Westerwijwerd en via een hoog-holtje (een stijl op-en neergaand bruggetje met treden) van ijzer, keken wij in het halfschemer in de diepte naar Westermaar. Nabij het kerkje - Patrocinium: Maria werd er een rust- en koffiestop gehouden, onderwijl Willem-Janvan Neck ons "college" gaf over een vers van Jesaja dat te lezen was op een ingemetselde steen van de pastorie. Dat was om 02:45 uur. Het begon dag te worden. Een verdwaald schaap werd teruggeleid naar de kudde, een ree zocht beschutting tussen het koren, de vogels lieten zich horen en tegen 04:45 uur arriveerden wij in Sint Annen alwaar nog geen vijf minuten later Miep

Oosterhof arriveerde met verse koffie, koek en overige versnaperingen. Zij was ook degene die het ontbijt enkele uren later verzorgde. Midden in dit pittoreske dorpje op het pleintje met klokkestoel genoten wij van het aangebodene. Als gevolg van een stevig tempo, ongewild, was het verstandig dat Hélene met Miep terug ging naar Groningen. Wij passeerden Thesinge met zijn molen Cermania en de kloosterkerk -Patrocinium: Zeven GebroedersIZonen van de H.Felicitas - en naderden de Stad alwaar in het Plantsoen een korte stop werd gehouden waarna richting Pepergasthuiskerk, voor het gebeuren waarmee dit verslag begon. In de kapel was het vaandel met de afbeelding van de Heilige Jacobus de Meerdere in het liturgisch centrum opgehangen en iedereen kreeg bij binnenkomst, behalve de liturgie eveneens een Jacobsschelp uitgereikt als zichtbaar teken van "mensen onderweg" waarmede de regiocontactpersoon een ieder welkom heette. Zo vierde onze regio het Heilige jaar van Sint Jacobus de Meerdere.

vond een portemonnee met inhoud en ontmoette "toevallig" enkele dagen later de Belgische eigenaar. De rest van de tocht bleef hij bekend als "die Hollander van die portemonneeW.Tijdensde lunch konden lopers, fietsers en volgers van alternatieve routes plannen en ideeën uitwisselen. Huub Willems uit Aagtekerke was hospitalero in Ponferrada en Logroño, maar is de laatste jaren gedurende enkele weken vaste gastheer in de refugio in Hospital de Orbigo. In zijn betoog liet hij een stoet pelgrims: makkelijke, moeilijke, rijke, arme,, zieke en pseudo-pelgrims (vagebonden, oplichters), kortom mensen met al hum goede en slechte eigenschappen aan ons voorbijtrekken. Zijn relaas ging over tegenslagen, maar ook over moedgevende hulpvaardigheid, die hij ondervonden had bij dit werk. "Hospitalero zijn is niet gaan o p de automatische piloot, maar vliegen o p handbediening". Zijn verhaal hield ook een oproep in zich eventueel beschikbaar te stellen als hospitalero. Informatie te beko,men bij de werkgroep HerbergenHospitaleros van het Nederlands Genootschap van St. Jacob.

Thom Oosterhof

Regio Noord-Holland benoorden 't IJ Alkmaar, regiobijeenkomst 6 maart 2004. Vervolg verslag pelgrimservaringen. Coen van Viegen uit Zaandam, die met Frans van Nugteren op de fiets pelgrimeerde, las enkele passages voor uit zijn dagboek: als in Compiègne in het hotel geen plaats is voor de fiets, biedt de apotheker - een Santiagoganger - stalling aan in zijn zaak en een uitnodiging voor een barbecue is bij een pelgrim altijd welkom. Dat in de pelgrimsfamilie, op weg naar Santiago, veel dingen op zijn pootjes terechtkomen ervoer Nico Beers die met Ed Molenaar vanuit Heiloo naar Santiago fietste. Hij

Feest van Sint-Jacobus, 25 juli 2004. Van noord, zuid, oost en west stoomden de pelgrims samen in de Jacobuskerk in Akersloot, op de fiets vanuit de Jacobuskerken in Tuitjenhorn en Haarlemmerliede, te voet vanuit Bergen, Heemskerk en Wormerveer. Onderweg werd gepauzeerd op interessante plekken, zoals het kerkje van Krommeniedijk en die slotkapel in Egmond aan de Hoef. Voor een van hen, Ank Onderwater-Warmerdann, was dit de eerste dag van haar pelgrimag~e op de fiets naar Santiago Zij was 's morgens op de fiets uit Breezand vertrokken ein via Tuitjenhorn naar Akersloot gefietst, waar zij tijdens de Sint Jacobus Vesper de

PAGINA 137

pelgrimszegen ontving. Om 16.00 uur waren er ongeveer 165 belangstellenden in de kerk van Akersloot samengekomen voor de viering van de Sint Jacobus vesper. Er werden pelgrimsliederen gezongen, Henk Vermunt hield een meditatie over de schelp en er was een wierook en licht-ritueel. De Vesper werd besloten met de zegen van Sint Patrick. Er heerste een goede sfeer en de dag werd besloten met Café SaintJacques. jan Louter

Regio Utrecht-ZuidIRbierengebied Nadat Utrecht-ZuidIRhierengebied een aantal jaren met veel élan werd geleid door Janneke Mulder en Stephan van Meulebrouck, moest de regio het sinds 2002 zonder contactpersonen, en dus vrijwel zonder regelmatige activiteiten doen. In het voorjaar van 2004 hebben drie actieve leden hun schouders eronder gezet en gepoogd om met één vierdubbele klap de leemte te vullen. Dat is, dankzij de enthousiaaste deelname van velen, goeddeels gelukt. Op woensdag 7 aprii kwamen ruim twintig aanstaande fietspelgrims bijeen in het Huis van Sint Jacob(de regio prijst zich gelukkig miet de mogelijkheid om het Genootschapshuis te gebruiken voor dergelijke bijeenkomsten). Jan van Os, met tweehonderdduizend wereldwijde fietskilometers in de benen niet bepaald onervaren op dit gebied, onderhield hen twee uur lang over de voorbereiding, de mogelijke routes en de ideale bepakking. Maar vooral geÏmponeerd werden wij door zijn kennis van de fietstechniek: het aantal reservespaken dat je mee moet nemen, het ideale verzet bij het bedwingen van de Pyreneeën en hoe je moet remmen bij de afdaling van Manjarin naar Molineseca. Pompend remmen, men-

PAGINA 1 3 8

sen, is funest voor je banden! Beter één keer krachtig remmen, en dan langzaam naar beneden! Het was een leerzame avond. Een week later, 14 april, kwamen volstrekt andere vragen aan de orde: wat voor schoenen heb je nodig, hoe zwaar mag je rugzak zijn, is lopen in je eentje gevaarlijk, waar slaap je als je dwars door Frankrijk gaat, ga je met één of met twee stokken, en natuurlijk ook: hoe kom je terug? Tweeëntwintig aanstaande wandelaars werden bij de hand genomen door Huub de Gier, die zijn rugzak meegenomen had, langzaam leeghaalde, en bij elk kledingsstuk een anekdote en een praktische tip had. Een van de aanwezigen ging direct de volgende dag op stap! Geïnspireerd door de fraaie recensie in de Jacobsstaf61 van zijn film 'In de palm van haar hand' verzocht de regio Leo Baeten om de film ook in het Sticht te vertonen. Dit vond plaats op woensdag 28 april in de Utrechtse Bethelkerk. Dertig aanwezigen dat aantal viel ons een tikje tegen - waren na afloop diep onder de indruk van zijn bewogen en moedige relaas; het was muisstil. Een pauze met koffie en een borrel maakte de tongen weer los, zodat er nog een uur geanimeerd met Leo doorgepraat kon worden. Waar de film ook nog vertoond wordt: gaat dat zien! Tot slot werd op zaterdag 15 mei de kunst van het pelgrimeren ook nog in de praktijk beoefend met een wandeling langs de Cabauwse Sint-Jacobsroute.Onder leiding van onze eigen apostel Theo Verwoerd vertrok een gezelschap van vijftien getrouwen om klokslag 11 uur van Schoonhoven, langs Polsbroek naar Cabauw. De pastor van de imposant mooie Sint-jacobuskerk uit 1928, een ongerepte uiting van de Amsterdamse School, wilde ons wel een refuge bieden, schonk koffie en toonde ons

IACOBSSTAF

trots zijn kerk. Zijn gastvrijheid werd door enkele wandelaars beantwoord met twee Taizé-liederen. Vervolgens voerde de tocht naar Lopik en vandaar naar Jaarsveld. Een dag met fraai weer, lieve mensen en goede gesprekken; een rustpunt in de tijd. Voldaan kijkt het team terug op deze bijeenkomsten. Voor het najaar staat een heel andere dag op de agenda. Op zondagmiddag 12 december willen we met de nieuwe Santiagogangers terugkijken op hun recente ervaringen langs de verschillende routes, luisteren naar hun verhalen en hun beleving van de camino ondergaan. Programma, plaats en tijd worden nog aan de paal genageld. Bram van der Wees

Regio Rotterdam Volgende bijeenkomst van de regio Rotterdam is op zaterdag 25 september in het natuurbezoekers-centrum "Klein Profijt" te Oud-Beijerland, aanvang lezingen 13.30 uur. Zij die deze dag ook nog willen wandelen verzamelen zich vanaf 09.00 in café Het Veerhuis te Puttershoek. Zij maken een ruim 3 uur durende wandeling naar Oud-Beijerland. 's Middags zijn daar diverse presentaties waaronder een lezing over spiritualiteit en op veler verzoek de dialezing door Huub en Merijn van den Hoogenhoff die in 1994 hun tocht vanuit Nederland volbrachten. Uiteraard wordt er tussendoor ruim tijd gereserveerd voor Café St. jacques. Informatie en opgeven: joop Kortekaas telefoon: 078 - 676 3009. De kosten voor de middag bedragen, zoals gebruikelijk, £ 8.- per persoon.

-

2004

sie leest van het begin van 2004. Op zaterdag 24 januari j.1. kwamen 38 mensen bijeen in de tuinzaal van de Doopsgezinde Kerk te Wageningen. Harm van der Meij en Dirk van Nieuwamerongen vertelden over hun fietstocht naar Santiago de Compostela, die zij in het voorjaar 20013 vanuit Nederland maakten. Om beurten spraken zij over diverse onderwerpen zoals: gefietste wegen; materiaal, wijze van overnachten enz. Voor toekomstige lopers onder het gezelschap hield Frans Kosters zijn verhaal. Hij liep zelf in 2002 vanuiit Nederland naar Santiago de Compostelza. Er zijn vele vragen gesteld door de ge'interesseerde aanwezigen. Telkens weer wordt ervaren hoe belangrijk het is om mondelirnge toelichting en waardevolle tips te krijgen. Fijn dat er nu eens gelegenheid aan aspirant fietsers kon worden geboden hun vragen te stellen aan ervaren fietsers. Hartelijk bedankt voor jullie enthousiaste inbreng, Harm, Dirk en Frans!.

Regio Arnhem-Nijmegen

Beelden in Zutphen Op zaterdag 24 april j.1. stond een beeldenwandeling door Zutphen gepland. Slechts 7 mensen namen deel en dat is jammer want het is een bijzondere dag geworden. Lopend langs mooie objecten en prachtige hofjes hebben we zo de stad verkend. Het boekje Beelden in Zutphen, bij de W V verkrijgbaar, was onze leidraad. Namen van de kunstenaars waren vermeld in het boekje en tevens een korte uitleg omtrent motivatie en details van heit object. Telkens nam een ander regio-lid het boekje ter hand en vertelde aan de anderen wat vermeldenswaardig was. Beslist een aanrader als u dit mooie Hanzestadje eens wilt bekijken!

Om onverklaarbare redenen is in de vorige jacobsstaf ons verslag niet verschenen. Vandaar dat u thans nog een korte impres-

De bedevaartstocht naar Kevelaer is georganiseerd door een groep Nijmegenarern

PAGINA 139

IACOBSSTAF

-

2004

wanuit de Jacobskapel.Zaterdagavond 15 mei om 20.30 uur vond er een korte dienst plaats in de kapel. Om 21 .O0 uur vertrokken de 12 deelnemers (waaronder een viertal leden van het Genootschap) voor een individuele voettocht van 60 km naar Kevelaer. Op zondagmorgen 16 mei vond de mis om 10.00 uur plaats in Kevelaer. Al met al een zeer geslaagde nachtelijke wandeling met als doel een gezamenlijke mis in verbondenheid.

in de stad werden bezocht en ter plekke aandacht was voor een toepasselijke spreuk of gedicht.

Bezoek aan Kasteel Anholt Op zaterdag 5 juni 2004 bezochten we kasteel Anholt. Vanaf de bushalte in Gendringen liepen we via een mooie route naar de Wasserburg in Anholt. De groep bestond uit 11 personen. In het kasteel werd ons verteld over de geschiedenis en de mensen die daar woonden. Zo woont er al lange tijd de familie Salm-zu-Salm. Een ervaren gids leidde ons rond en liet ons de indrukwekkende vertrekken van het grote kasteel zien. Zo is er een prachtige bibliotheek waarin anno 2004 nog wetenschappers trachten informatie te verkrijgen. Tot slot verkenden wij nog de prachtig aangelegde tuin en het park. Via een andere route liepen wij weer terug naar Gendringen.

Als u dit leest zijn uw regiocontactpersonen te voet onderweg van Sevilla naar Santiago. We hopen dat u de uitnodiging voor de Regiocontactmiddag inmiddels ontvangen heeft. Volledigheidshalve hierbij toch de uitnodiging aan u allen. Op zondagmiddag 24 oktober a.s. vindt de Najaarsbijeenkomst plaats in de zaal bij de Jacobuskerk in de Hinthamerstraat. Jan Caljé, regiocontactpersoon van Den Haag, zal dan zijn verhaal houden over de bruggen die we tijdens de camino francès oversteken. Aanvang is 14.00 uur. De zaal is open vanaf 13.30 uur. U wordt verwelkomd met koffie en thee. Aan het eind van de middag sluiten we af met het inmiddels bekende Café Saint-Jacques.

Het wandelweekend van 18 en 19 september a.s. is inmiddels volgeboekt. Met onze regioleden wandelen wij met een overnachting in een jeugdherberg in Arnhem. Creet Udink en Wolter van der Zweerde

Regio Den Bosch

Nelly en Rony de Jong

Iacobusdag in de lacobskapel te Nijmegen Op zondag 25 juli j.1. hebben we genoten van de viering in de Jacobskapel.Een grote groep mensen was bijeen. Na de viering die door Paul Reehuis en Jeroen Cooskens gehouden werd, was er een gezamenlijke broodmaaltijd en voldoende tijd voor ontmoeting. Als regio zijn wij blij met de Vrienden van de Jacobskapel.Zij zorgen er iedere keer weer voor dat het een ware feestdag wordt . Bedankt! Na de lunch werd gewandeld volgens een pelgrimsrout~edoor Nijmegen, waarbij de stille plekken

PAGINA 1 4 0

Regio Zuid Limburg Sint Jacob in de Roermondse Kathedraal geëerd. In de kleine, sfeervolle kapel van Sint Jacobusde Meerdere, naast de ingang van de Kathedraal van Roermond, zijn vier nieuwe glas-in-lood ramen, "glazen", geplaatst. Met enig liturgisch-feestelijk vertoon werd dit gevierd voor de aanvang van de plechtige Eucharistieviering op de feestdag van Sint Jacob op zondag 25 juli van dit Heilig jaar 2004. Deze Jacobskapel is

JACOBSSTAF

een bijzonder rustpunt langs de oude pelgrimsweg naar Santiago de Compostela. Zij staat, met de aanpalende refugio, onder de hoede van de Roermondse Broederschap van St. Jacobus, een gezelschap dat ook de komst van de nieuwe ramen mogelijk heeft gemaakt. In de vier ramen, die samen een figuratieve eenheid vormen, wordt het verhaal verteld van de tocht die Sint Jacobus zelf, tijdens zijn leven, heeft afgelegd: zijn roeping door en zijn leven met Christus, met enkele hoogtepunten hieruit; zijn leven daarna als verkondiger van het Geloof, zowel in Judeaals elders, en de overbrenging na zijn onthoofding, van zijn lichaam naar Spanje. Ook vinden we, op deze glazen, een aantal

-

2004

legenden en Sint Jacob toegeschreven wonderen afgebeeld. Als overgang naar de hedendaagse pelgrimstochten zien we nog de legende waarin de duivel probeert pelgrims van hun bedevaart af te leiden hetgeen hem bij enkelen lukt terwijl het anderen hem trotseren en trouw blijven aan het Heilig Kruis.Met de woorden op de afgebeelde Jacobuskapelte Thorn "Salve Viator" - Wees gegroet reiziger!, en: "Quo Vadis"' Waarheen gaat ge? worden pelgrims rechtstreek aangesproken door de glazcenier, de heer L. Reihs, van Atelier Flos b..v. uit Steyl/Tegelen. Voor belangstellenden is een uitvoerige beschrijving ter plekke aanwezig.

INVENTARISATIE JACOBALIA IN NEDERLAND De werkgroep Geschiedenis & Cultuur wil een overzicht gaan samenstellen van allle gebouwen, die hun naam ontlenen aan Jacobus.Wij vragen u om in uw omgeving rond te neuzen om te zien of er gebouwen staan die vallen binnen een van onderstaande categorieën. Een blik in telefoongids of Gouden Gids kan al veel informatie opleveren. Kent u in uw buurt (op circa 3 km rondom uw woonplaats) gebouwen, die de naam van Sint-Jacobof Sint-Jacobusdragen? Betreft het een: O kerk O abdij O hospitaal

O kapel O gasthuis O een ander soort gebouw.

Adres

....................................................................

Plaats

....................................................................

Gegevens sturen aan Werkgroep Geschiedenis & Cultuur, p/a Vondelstraat 136, 251 3 EX Den Haag.

P A G I N A 141

Agenda 25 sept 9-1 0 okt 15 okt l 6 okt 16 okt

Regiobijeenkomst Rotterdam te Oud Beijerland Regio Midden Nederland: wandelweekend Regiobijeenkomst Amsterdam Regio Den Haag: Regiobijeenkomst Regiodag Limburg in katoenendorp te Roermond

24 okt 1 3 nov 26 nov

Regiobijeenkomst 's-Hertogenbosch in de zaal bij de St. Jacobuskerk Ledenvergadering van het Genootschap te Franeker Regio Groningen-Drenthe: huiskamerbijeenkomst in Refugio El Sotano Amistoso Regio Utrecht-Zuid/Rivierenland: najaarsbijeenkomst

1 2 dec

S apr 2005 Feestelijke Landelijke JacobusPelgrimsmis en Pelgrimszegen door de bisschop 12.15 Kathedraal te Roermond

PELGRIMSWEEKENDS IN VESSEM In Vessem bij Eindhoven worden al vele jaren de pelgrimsweekends gehouden. Deze weekends zijn bedoeld voor pelgrims die al naar Santiago zijn geweest of die daarvoor serieuze plannen hebben. De weekends worden gehouden in Huize Kafarnaum, Servatiusstraat 1 1, 551 2 AJ Vessem, telefoon 0497-591207.

De weekends beginnen telkens op vrijdag om 16.00 uur en duren tot zaterdag 16.00 uur. Er is tijd en ruimte voor bezinning, ontmoeting maar ook voor het geven of krijgen van informatie over wandelen of fietsen naar Santiago. Veel pelgrims zijn al vanaf Vessem vertrokken. De weekends zijn op vrijdag 15 en 16 oktober 2004 vrijdag 26 en 27 november 2004 vrijdag 14 en 15 januari 2005 vrijdag 1 8 en 19 februari 2005 vrijdag 11 en 12 maart 2005 De kosten van het geheel verzorgde weekend bedragen 8 30,-- per persoon. UI kunt zich aanmelden door telefonisch contact op te nemen Broeder Fons van der Laan

01497-591207. PAGINA 142

JACOBSSTAF

-

2004

Zoekertjes Muildier Bruun maakte de tocht van Nederland naar Pyreneeën al en droeg de bagage van 2 wandelaars. Bruun is handtam en volgens kenners een goed metgezel. Belangstelling? Joop Krapels, Leeuwte 12, 0763 PK Ruinen, E-mail; [email protected]

In Noord-Frankrijk, ten oosten van de route 'Langs Oude Wegen" is in Aviotlh een refuge die graag pelgrims herbergt, Centre de Partage, 1, Rue du Moulin, 55600 Avioth. Telefoon 00.33.(0)329.889130. Overnachting € 8,--. Maaltijd 8 4,--.

Wie heeft fietsend gepelgrimeerd met een hondje? Craag hoor ik ervaringen. Hannah Kappelle, tel. 0384537765 of 0628808304, <mailto:[email protected]>.

Te koop: lichtgewicht éénstoks noktentjje "De Pelgrim". Wandelstok als tentpaal gebruikt: gewicht 1900 gram. 1- à 2-persoons. 2 weekenden gebruikt. Nieuwprijjs ca. 350 euro. Vaste prijs: 250 euro. Yvonne Meijer, tel: 055-5414330

Wie wil met mij (42 jaar) in het voor- of najaar van 2005 vanuit Frankrijk naar Santiago wandelen? Craag reactie na 19.00 uur op 0495-633325. Echtpaar (55+) dat in 2005 de pelgrimstocht naar Santiago de Compostela V.V. per tandem wil afleggen, wil in contact komen met mensen die dit eerder hebben gedaan. E-mail: [email protected] of tel.: 0591-621500 Jaap Stremmelaar wil in april 2005 naar Santiago lopen en zoekt mensen die de camino gelopen hebben samen met hun hond. Hoort graag ervaringen. E-mail: [email protected]

Op de Via Tolosana vanuit Arles is eem kleine refugio geopend in Les Cassés oip 1 km van de CR, op de étape Revel Avignonait-en-Lauragais. "La Passeuirelle", 3, Rue de I'ancien café, Les Cassés, 00/33/(0)468231771. E-mail:[email protected]. Afspraak 1 dag te voren. Open v.a. 16.00 u. Wie heeft de camino Sevilla - Santiago de C. gelopen en wil informatie sturen over deze camino? Cor Swanenberg, Burg. Meysstraat 1, 5236 AD 's-Hertogenbosch (Empel). Tel. 073 - 6 421 170. E-maiil: [email protected]

* Nederlandstalige gids, gespecialiseerd iin Onderweg van Santiago naar Rome, wil ik dit najaar de route lopen van Logroño naar Arles. Ik vond informatie op een website over de Cami de Sant Jaume, is echter een Catalaanse versie. Wie heeft iets in het Frans of Engels hierover?Wie kent de aansluiting naar Montpellier via Vic en Le Perthus? E-mail: [email protected]

Galicië en Santiago d.C., is ter beschilkking om stadsbezoek te verzorgen (kathedraal Santiago e.o.). Kathleen Coeffers, Rua de la Magdalena 1-5 D, 15895 Milladoiro-Ames, tel. 00-34-6016 939880 Aan de Pelgrimsweg door de Belgische Ardennen ligt, ca. 10 km ten zuiden van

PAGINA 1 4 3

JACOBSSTAF -

2004

Luik, de "Abbay N.D. de Brialmont". Pelgrims kunnen hier, op vertoon van hun pelgrimspaspoort, tegen betaling overnachten. Abbay N.D. de Brialmont, 41 30 Tilff. Tel: +32.43881798; Website: www.brialmont.be. Refuge te Angleur: op vertoon van pelgrimspas overnachten + maaltijd gratis. Te bevragen bij: 136 Rue de Renory, Angleur. Pelgrims (mét geloofsbrief) kunnen onderdak voor één nacht vinden na aan-

Een reisverslag van een tocht met hindernissen, over devia de la Plata, de 'zilverroute' van Sevilla naar Santiago. Met een omweg naar'het einde van de wereld' op zoek naai- de plaats waar de apostel jacob aanspoelde, en naar zichzelf.

Vraag uw eigen boelthandel of bestel via: ww.uitgeverij-gianni.nl ré Brouwer verzorgt ook lezingen. Nadere informatie: wwbrouwervanteksten.com

melding één dag tevoren bij Hugo Morael, Houtsniplei 19, 2950 Kapellen (ten N. van Antwerpen) tel. 00 32 3 6661 133 Te koop: nieuwe "JACKWOLFSKIN" rugzak. Kleur zwart met gele biezen. Inhoud 50 Itr., met vakken en bidonhouders, regenhoes, houder voor wandelstok en/of pickel. Dankzij frame vrij gedragen van rug. Nieuwprijs £ 100,- .Thans t.e.a.b. tel. 010-4381933 of [email protected]

Adressen regiocontactpersonen Amsterdam

1000 t/m 1119 1160 tlrn 1199 1300 t/m 1399 1420 tlm 1439 1120 tlm 1159 NH boven Ij 1440 t/m 1999 Midden Nederland 1200 tlm 1299 1400 t/m 1419 3600 tlrn 3899 2000 t/m 2199 Bollenstreek 2300 tlm 2499 Rijnland Den Haag

2200 t/m 2299 2500 t/m 2799

Rotterdam

2800 t/m 3399

Utrecht-Z / 3400 t/m 3599 Rivierengebied 3900 t/m 4299 ZW-Nederland

4300 tlm 4799

Breda - Tilburg

4800 t/m 5199

Den Bosch

5200 t/m 5499

Eindhoven1 Helmond

5500 t/m 5799

Limburg

5800 t/m 6499

Arnhem/ Nijmegen

6500 tlm 7099

Oost-Nederland

7100 t/m 7799 8000 t/m 8299

Groningen1 Drenthe Friesland

7800 t/m 7999 9300 tlrn 9999 8300 t/m 9299

Herman Holtmaat Wouwermanstr. 20 111 1071 LZ Amsterdam [email protected] Esther van Doorn Westervenne 243 1444 WL Purmerend 0299 - 438361 [email protected] Jan Louter Dorpstraat 65 1689 ER Zwaag 0229 236 512 [email protected] Rien en Bea Christenhuis De Mees 29 1251 VL Laren 035 538 3649 [email protected] Nelia Musters, Polderpeil 176, 2408 RH Alphen a/d Rijn 01 72-430 439 [email protected] Cerard Ticheler Cees Rooijackers Vondelstraat 136, 251 3 EX Den Haag 070 360 2442 [email protected] Jan Caljé 070 363 8431 Archimedesstr. 31 251 7 RP Den Haag Aart en Mieke Ligthart Bermweg 264 2906 LH Capelle ald I]sscel 01 0 458 23 65 [email protected] Bram van der Wees, Poortstraat 83, 3572 HE Utrecht 030 273 23 00 [email protected] vacature voor 1' RCP Huub Willems Thibautstraat 1 4363 BE Aagtekerke 01 18 582 151 [email protected] Maria van Hassel- Maas Heuvelbrink 1 481 2 CN Breda 06-42079813 [email protected] Nelly en Rony de Jong Elzenstraat 59 5306 XK Brakel 0418 671966 [email protected] Bart Leemrijse Pasteurlaan 57 5644 ]B Eindhoven 040 21 1 94 12 [email protected] Tinus jansen 040 253 09 61 Vennekerhei 33 5508 VB Veldhovern Thom Kentgens Ireneweg 7 6065 EC Montfort 0475 35 00 22 [email protected] Harrie Maessen 0475 461235 Zuidsingel 60 6051 CJ Maasbracht Creet Udink Rembrandtweg 22 7004 AD Doetinchem 0314-342980 [email protected] Wolter van der Zweerde Riemsdijkstraat 17 6701 BC Wageningen 031 741 5389 [email protected] Cé Westgeest Ganzenmarkt 22 7631 EN Ootmarsum 0541 29 33 51 [email protected] Tjabering Stek 0546 572 589 tjaberingC3hetnet.d Cerrie te Nijenhuis 0545 294317 [email protected] Thom Oosterhof Mozartstraat 31 9722 EB Groningen 050 525 51 44 [email protected] Willy Winkels De Terp 4 9073 HW Marrum, 0518-411772 [email protected]