iw w i*w !js * I \ ^ ****** ~. **'. - I Mr, f : > *'-^ . f! ' r **** ''1. > *

i*W

w

iw

!jS

*

^

I -

I

\**'.

-

i

.

.

f!

w

f

>

Mr, :

*'-^¥

r

****

'•

''1 .

> *

~.

******

^MrMMUTOCTE

PURCHASED FOR THE

UNIVERS1TY OF TORONTO LIBRARY FROAI THE

CANADA COUNCIL SPECIAL GRANT FOR

UNGUISTICS

DE

GRAMMATISCHE FIGUREN IN

HET

NEDERLANDSCH, DOOR

DR

.

Jann te W Winkel.

Tweede verbeterde en met eenen bladwijzer vermeerderde

uitgaaf.

Kuilenburg,

BLOM &

OLIVIERSE. 1884.

,

VOORBERICHT. Het werkje over de „Grammatische figuren in het Nederlandsch^, dat ik hierbij den beoefenaars onzer taal aanbiedt bevat een achttal tot één geheel vereenigde studiën, door mij in het tijdschrift „Noord en Zuid geplaatst, maar voor deze afzonderlijke uitgaaf hier en daar gewijzigd en vermeerderd en bovendien van een uitvoerigen bladwijzer voorzien. In overeenstemming met het doel van het tijdschrift, waarin de studiën geplaatst werden, bestemde ik ze aanvankelijk alleen voor hen die zich wilden voorbereiden voor een middelbaar-onder wijsexamen, doch onwillekeurig zijn zij uitgebreider geworden en hebben zij een meer wetenschappelijk aanzien gekregen, zoodat zij nu misschien ook anderen, bv. studenten in de Nederlandsche taal , van dienst zullen kunnen zijn. Toch blijft van dit werkje het „non coquis sed convivis"" gelden. Voor geleerden is het niet bestemd ; alleen zou het mij aangenaam zijn, wanneer deze meenden het met vrucht te kunnen gebruiken om eene reeks van voorbeelden voor de verschillende figuren telkens bij de hand te hebben, wanneer de tijd om ze bij elkaar te zoeken hun zelf ontbreekt. Mijn hoofdstreven toch was, zoo volledig te zijn, als mij mogelijk toas al ben ik er dan ook van overtuigd, dat nog veel aan mijne opmerkzaamheid ontgaan zal zijn. De critiek waardeere mijne poging en vuile het ontbrekende aan zonder mij dat ontbreken tot een al te groot verwijt te maken. Zoo zal ook de beoordeelaar mij aan zich verplichten door te bedenken., dat wie aan het gymnasiaal onder' wijs het grootste gedeelte zijner dagen moet wijden, niet ongestoord en met onverdeelden geest de wetenschap kan beoefenen, en dat er twee jaar hebben moeten verhopen tusschen het schrijven en ter perse leggen der eerste en het afdrukken der laatste bladzijden, waardoor het noodzakelijk werd eenige „addenda et corrigenda'" achter het werkje te voegen , en er ook bovendien nog wel wat in het eerste gedeelte is blijven staan, dat ik op het oogenblik liever anders voorgesteld of behandeld had. '

1 1

,

,

Groningen

,

26 Juli 1884.

J.

t.

W,

INHOUD. BI.

Inleiding

Eerste Hoofdstuk.

Voorvoeging.

„

29

of Afwerping.

„

58

Paragoge of Achtervoeging.

„

84

„

101

Prothesis

Tweede Hoofdstuk. Derde Hoofd stuk.

1

of

Aphaeresis

Vierde Hoofdstuk.

Apocope of Afkapping.

.

.

Vijfde Hoofdstuk.

Assimilatie of Gelijkmaking.

„

125

Z esde Hoofdstuk.

Syncope of Uitstooting.

.

.

„

159

.

.

„

229

„

240

„

262

„

309

Toevoegsel en Verbeteringen

„

321

Bladwijzer

„

326

Zevende Hoofdstuk.

Elisie

Achtste Hoofdstuk.

of Uitlating.

Synaloephe of Samensmel-

ting

Negende Hoofdstuk. Tiende Hoofdstuk.

Epenthesis of Invoeging.

Metathesis of Omzetting.

.

,

INLEIDING. Algemeene beschouwingen. Reeds

soms de

eeuwen werden de grammatische figuren

sedert

onder

den

spraakkunsten

naam van meta?plasmus (vervorming) — in behandeld. Letterlijk zou men er ivoord-

vormen onder moeten verstaan figuren,

men

die

vervoegings- vormen

Men

nooit gedaan.

in tegenstelling tot rhetorische

en

logische

kunnen noemen.

van het woord zou men en

,

stijlvormen

zou

oordeelsvormen

—

figuren,

Volgens

tot die figuren

moeten rekenen,

die

men

de beteekenis

dus ook de buigings-

doch dat heeft

men

verstond er alleen die vormveranderingen

onder, die een woord buiten vervoeging en verbuiging onder-

gaan had hetzij

hetzij

,

door

aanwinst

door

samentrekking

scheiding

van ééne lettergreep

plaatsing

der

letters

of

of

verlies

van eene

van twee lettergrepen in

tweeën,

vervanging

tot

hetzij

van de eene

letter

ééne of

door verletter dooi-

de andere.

De ren,

eersten,

zooals

hielden,

die zich in

ook

waren

Europa met de grammatische

met de spraakkunst

in het

figu-

algemeen, bezig

de grondleggers van alle Europeesche weten-

schap, de Grieken; doch het was eerst in het Alexandnjnsche tijdvak,

dat

er

uitgebreide

spraakkunsten werden opgesteld.

Van de Alexandrijnsche grammatici was Dionysius Thrax, in de eerste

doch

zijne

eeuw vóór Christus, de oudste en spraakleer

zelf

Te Winkel, Grammatische

is

verloren gegaan.

figuren.

invloedrijkste,

Hem

volgde i

,

o.

a.

den

in

,

(woordveranderingen) noemt

A駣wi/

T<wi>

waaronder

bewaard gebleven

,

ook klankwijzigingen opnam, omdat

hij

is

x«3-/j

hij

hij, zooals

oude grammatici, meer van deletters, de geschreven klan-

alle

ken

dan van de gesproken klanken uitging. Hij verdeelde de

,

grammatische figuren (7rXtovx
2

Tryphon; en van dezen

van Augustus,

tijd

volledig systeem der grammatische figuren, die

een

D

endëa 3°

is;

4°

tmesis

werden

pleonasmus

toevoeging van letters verstond;

hij

dat met weglating van letters te vertalen

,

of

(t{a,?i
die

woorden;

De

klank verandering.

en

eerste

de eigenlijke grammatische figuren omvat

hem weder

door

van

stuksnijding

of

(/ueraXrifyig)

twee groepen,

1°

hoofdgroepen:

vier

waaronder

,

(Jv deux)

metalepsis

ten,

in

in verschillende soorten onder-

scheiden.

Tot den

pleonasmus

rekende

of voorvoeging, eigenlijk toevoeging; of

reduplicatie;

3°

4°

epectasis

klinker;

5°

metathesis

diaeresis

(Sioüpecrig)

7°

eenen

(é^éjtracr^)

anadiplüsis (aj/a&'^Acoovs)

2>

van eenen

van eenen

inlassching

of

of letterverplaatsing;

(jueraB-ea-ig)

6°

of oplossing van eenen tweeklank in twee

parenthesis

verandering

of

(7ra.piv3rZ(riq)

van

klinker in eenen tweeklank door toevoeging van eenen 8° diplasiasmus

anderen klinker; ling

z

ectasis (ey.ra.a-tc) of verlenging

klinker;

klinkers;

1° prosthesis (irpóarSreo-ic)

hij

van

lassching

eene

die

tweeden

consonant;

,

want de metathesis

eersten groep misplaatst

overgestelde

tweeden

is

1°

3

J

(ckpo-ig)

systole

eenen klinker; 4° syncope klinker; 5" synaloephe (eXXirtyic)

of

die

ook logisch in den

vindt in den tweeden geene tegen-

aphaeresis

aan het woord; 2° arsis plicatielettergreep;

,

,

Tryphon noemde de soorten

figuur.

groep:

of in-

proschematismus

beantwoorden negen soorten van den

tien soorten

groep

10°

en

of verdubbe-

(7r<xpé/u.7rT<*)
of achteraanvoeging.

{7rpoa-/rjfcixTicrpcóc)

Aan

(St7rX(x.o-io(.cr/Lcóg)

9° paremptösis

van medeklinkers;

uitlating

{a<pa.ipiTtq)

(a-vyyioirri)

een

zijn

of wegwerping van de redu(o-vo-toXy))

(a-ovciXotcpy])

van

van

of weglating vóór

of

verkorting

of samensmelting

der

van

of uitstooting van eenen ;

6° ellipsis

beide bestanddeclen van

,

tweeklank

eenen

parellipsis

8° ecthlipsis (èySfatyq)

;

en 9° apocope

;

weglating

of

(rcupiXXzityq)

van eene consonant

uitstooting

of

7°

;

der dubbele medeklinkers

van eenen

(a.7roxo'7rfi)

of afkapping aan het eind van een woord.

Op

Wat

voort.

Griekscke namen

de

van Tryphon gingen de andere Alexan-

voetspoor

het

drijnen

Donatus

matici

als

dorus

enz.,

Martianus Capella

,

en

door

middeleeuwen hunne

Gaza,

anderen

en

sius

en

geleerdheid

spraakkunst

behandeld

gen

te

,

en

zij

alle,

hij

om

,

doen prenten

op het eind der

monde van mannen

Deze

de

In

als

en anderen aan het

Reuch-

,

later bij ons Lipsius,

figuren

binnenkwamen.

lijk

waarin

wat

en

van 1626 heeft

matica

met

Cassio-

,

Op hun werk bouwden Erasmus

voort,

grammatische

de

bij

die

Lascaris

Gerard Vossius.

vooral

waarover

Priscianus

,

Byzantijnen,

de

Constantinus

Westen vermaakten. lin

zelfs

overgenomen door de Latijnsche gram-

,

wier invloed de geheele middeleeuwen door bleef

voortwerken,

Theodorus

hadden ingevoerd werd,

zij

laatste

ook

Hein-

werd de brug

de

Nederlandsche

zijne Latijnsche

schoolgram-

een tiental dezer figuren afzonder-

namen

er

van goed in het geheu-

de volgende vier hexameters meegedeeld,

,

behalve de metathesis (letterverplaatsing) en

antithesis (letterverandering) vervat en verklaard zijn:

„Prosthesis apponit capiti, sed Aphaeresis aufert.

Syncopa de medio

tollit,

sed Epenthesis addit.

Abstrahit Apocope fini, sed dat Paragoge. Constringit Crasis, distracta Diaeresis effert."

Voor de aardigheid vertaling

mede,

van deze versus memoriales de

deel ik

welke

men

er

van vindt

Arnoldus Henricus Westerhovius matica

bezorgde,

en

die

nog

in

in

in de uitgave, die

1735 van Vossius' Gram-

1811 herdrukt en toen nog

lang niet voor het laatst gebruikt werd: „'t Is

Voorbijvoeging als het woord voor aan wat wint.

Voor wering neemt

De Tusschenivering

er af straks als het

heeft iets

woord

begint.

midden wt genomen, i

,

Maar Tusschenvoeging doet in H midden meerder komen. is, als 't woord wordt achter afgekort.

Endwering

De Endbijvoeging is, als 't De Woordlidmenging weet De Woordlidscheiding kan Dat

een lid tot tweeën rekken."

grammatische figuren

tiental

grammatica schreef,

Ook op

sedert Vossius zijne school-

is,

hoofdzaak onveranderd gebleven, en

in

grammatica de Nederlandsche binnengedron-

uit de Latijnsche

gen.

achter langer wordt. twee leen in een te trekken.

dit

punt hebben de schrijvers van Nederlandsche

spraakkunsten de Latijnsche gevolgd,

punten

andere

vele

deden,

spraakkunst grootendeels

ja

en dat

eigenlijk

model namen,

tot

zij

zelfs

dat op zoo-

de Latijnsche

zooals de

nen voorheen met de grammatica der Grieken deden, wel

kant

daardoor

paste,

Nederlandsche

de

gewrongen,

Latijnsche

omdat de

dat

classieke

Germaansche verschillen

,

het

in

taal

haar

natuurlijk

talen

in

van

den

zoo-

is

"Werd van den eenen

voor- als een nadeel geweest.

een

Romei-

vele

keurslijf

der

slechts ten deele

opzichten

van

de

anderen kant bezielde de

Latijnsche grammatica onze Nederlandsche taaibeoefenaars met

een

logischen

practisch uit

gebrekkige

nog

al eens

op

de

geen oog

te

slechts

schaffen

om

in

taal

en hem genooten

')

alleen

staat

in

Wie

maken.

—

is

eene spraakleer

zooals in dezen

— den weet

tijd

invloed der Latijnsche grammatica

bejammeren, toont voor

te

hebben voor het practisch doel,

kunst moet trachten

zijne

te

kennis van de geschiedenis der taalbeoefening

gebeurt

onze

die

geest,

bruikbaar

te

iedereen

bereiken,

't

minst

dat elke spraak-

namelijk een middel te ver-

den rijkdom der woord- en zinvormen

gemakkelijk

in

te leeren schrijven in

zijn

geheel

te laten overzien

overeenstemming met

zijne tijd-

').

Het spreekt van

zelf, «lal

men

in deze

rische taalwetenschap zich gevestigd heeft,

eeuw, waarin de

histo-

ook nog andere eischen

aan eene Nederlandsche grammatica moet stellen; doch dat doet hier op het oogenblik niets ter zake, want aan die zelfde eischen

moet tegenwoordig ook de Latijnsche grammatica voldoen,

Dat een taalgeleerde taalbeoefening

Vossius

als

ook in

vooral

,

wiens grondige en gezonde andere,

zijne

veel uitvoeriger

grammaticale studiën uitkomt, van staatswege geroepen werd,

om

aan de leerlingen der Latijnsche scholen in geheel Neder-

land een beknopt handboek te leveren

gebied den Augiasstal,

maticaal

deren,

geluk

groot

een

is

kunsten bewaard voor den

van Schrieck en

Adriaan

zooals

te

zelf zegt,

hij

en

geweest,

al

en daardoor op gram-

,

te red-

onze spraak-

heeft

mannen

grooten invloed van

als

wie verder Becanus in zijne fan-

tastische, ongeregelde vlucht volgden.

Toch zouden

wij onverstandig

doen

,

indien wij

nog

steeds

de wijze, waarop Vossius en zijne volgelingen de grammatische figuren behandelden,

schouwing

taalvorsching

de

in

Zelfs

figuren,

zou

verwaarloosd

daarbij

verminkten

jammerlijk

toestand

rangschikking

zooals

die

wij

de

elisie

van de syncope

in

zijne

spraakkunst

als onderdeel

en

boven

van Vossius leerden kennen, Vooreerst behooren wij

ook Dr.

beschouwen van eene veel meer omvattende, doch

nog gedaan wordt,

schijnt voor de

behandeling

antithesis

De

diaere-

door Dr. Brill

Nederlandsche taal over-

figuur even goed als een eigenaardig soort

deze

van epenthesis kan beschouwd worden, de

Brill

Vervolgens moeten wij de crasis

sis als afzonderlijke figuur te behandelen, zooals

daar

minst in

grammatische

verdeeling der

te onderscheiden, zooals

doet.

't

moeten worden.

door Vossius niet genoemde figuur, de synaloephe.

bodig,

onze be-

bij

voor

of

meegedeeld

wij eenige wijziging brengen.

moeten

nemen

tot leiddraad wilden

Menige belangrijke uitkomst der nieuwere

er van.

der

eindelijk

metathesis

en toch ook weder

besproken moet worden.

kan tegenwoordig

niet

de grammatische figuren gerekend worden.

voegzaam meer

De

bij

De tot

leer der letter-

der

nu onder den beteren naam van leer klankwijziging zulk eenen omvang gekregen, en hangt

zoo

nauw samen met de

verandering

standige

en

die

hare

toch

plaats

van

plaats

den

is

heeft

geheele klankleer, dat

gaan innemen naast de zinbouw.

Slechts

zij

eene zelf-

leer der rededeelen

ééne klank wijziging kan

onder de grammatische figuren voorloopig blijven

6

omdat

behouden,

aan de syncope verwant

uiterlijk

zij

de

melijk

assimilatie

wanneer

,

die ten minste in de let-

wij

van het woord opvatten, en alleen behan-

beteekenis

terlijke

en

is,

kan worden, na-

somtijds niet duidelijk van onderscheiden

er

de medeklinkers betreft; want wilden

delen

voor

wij er

ook de gedeeltelijke assimilatie en die der klinkers onder

zoover het

verstaan, dan zouden wij al weer

klankwijzigingen uitvoerig

gedwongen worden

bespreken

te

daar

,

zij

bijna alle

grootendeels

op vocalische of consonantische assimilatie berusten: eene voordie de vrucht

stelling,

waarop

van de nieuwere taalbeoefening

wij later

figuren

,

die wij achtereenvolgens

afwerping (aphaeresis)

kapping (apocope)

achtervoeging (paragoge), af-

,

gelijkmaking (assimilatie)

uitstooting (syn-

,

,

cope), uitlating (elisie), samensmelting (synaloephe) (epenthesis), en omzetting (metathesis)

Van

vroegere

uit

grooter misbruik gemaakt, dan van deze figuren.

woorden

verwante

schijnbaar

dan verklaarden uitgevallen

zij

op eene enkele

gelijk

eeuwen

Waren twee letter

na,

die letter voor ingevoegd bij het eene of

het andere woord en

bij

wantschap bewezen

invoeging

,

').

hebben de taalgeleerden

niets

wenschen

voorvoeging (pro-

behandelen, zijn alzoo de volgende tien:

thesis),

en

,

nog wel eens terugkomen.

De grammatische te

is

te

waanden alzoo de

zij

ver-

hebben.

Menige valsche afleiding berustte op het aannemen zonder bewijs,

van de eene of andere grammatische

tijnsche

etymologen hadden

(kerker) uit coërcere (terughouden)

van coactum

uit coaxeus

Dr.

W.

L.

medeklinkers ren,

De La-

Door samentrekking verklaarde Varro het woord

geven.

')

figuur.

daarbij het slechte voorbeeld ge-

doch

omdat den naam

bet

lac (gestremde

van Helten behandelt

andere volgorde.

Men

onder de syncope ook de elisie

melk)

in zijn

ca rcer

woord caseus (kaas) 3 ).

Door voor-

werk De klinkers

en

Varro, Be lingua latina

>)

Varro,

a.

vindt er echter slechts negen, elisie

opneemt, en vervolgens

gebruikt voor helgeen wij onder apocope verstaan.

»)

t.

),

dr Ned. taal, Rott. 1S75 dezelfde grammatische figu-

'm

in

lii.j

2

p. Lib.

fed'.

IV. p. 31.

Bipontina 1788)

lib.

IV. p. 42.

voeging van a aan

(zwemmen)

af

'

)

nemen

te

terwijl

,

leidde hij anas (eend)

smelting veronderstelde, toen

vorm

van nare

d en samen-

het uitvallen eener

hij

van pelvis (bekken)

hij

grond-

als

aannam, waarin dus pedi, thema van pes (voet), zou verscholen zijn, omdat men in een hekken zijne voeten pedelvis

wascht lepus

Quinctilianus neemt uitstooting van vi aan, als

2 ).

Alles

van

acht uit levipes

wordt

echter

(broeder)

frater

i.

lichtvoet)

,

hij

en van 3

uit ),

aller (bijna de ander) door P.

fere

maar

4

).

door de stoute samentrekking:

overtroffen

Nigidius verkondigd

(d.

ontstaan rekent uit volipes (vliegvoet)

vitlpes (vos)

als hij

i,

verkort

(haas)

reeds door Cicero bespot

5

).

In bespottelijkheid doen daarvoor de afleidingen van Becanus

Van

en

Schrieck niet onder.

Men denke

waaruit eene h zou verdwenen

vorm Baathaven, Wilden dan zouden blok

mate

hij

aan een eind komen.

bijna

niet

met den klinker

van

samengesmolten,

zijn

Heeft

in de

altijd

7

en

),

hij

in

')

Varro,

t.

a.

p.

Varro,

t.

a.

p. lib.

3

Quinctilianus.

oog

uit

o-ig

(=

Cicero,

6

Zie

7 )

Zie

)

Zie

8

bl.

g aan het eind van

176.

lil).

De

W. W. W.

waarvan

IV. p.

(=

of rondachtig)

o-

w8

)?

meening verkondigd, dat duivel elisie

van de

e

en samen-

"23.

IV. p. 34. institutione oratoria

A. Gellius, Noetes Atticae XIII.

*) )

Verklaarde

zooals bv. in ivig uit we-ig

niet zelfs in ernst de

*)

Bij

zijne heeft,

de voorafgaande stamlettergreep

ontstaan zou zijn uit de euvele door

)

bij

lettergreep het overblijfsel van den uitgang ig ,

vormig)

")

Bilderdijk

en verscherping van g tot k uit bollig (bolach-

i

Zag

)

i

zou

welke

in

door metathesis uit bolk en dat weer door uit-

niet

6

eene

de

aan Bataven,

baatheffers, tolgaarders, zou geweest zijn.

i.

wij niet spoedig

van

vallen tig)?

slechts

zoodat de oorspronkelijke

van de grammatische figuren misbruik gemaakt

afleiding

hij

d.

nagaan,

wij

zijn,

Ad Di versos

II.

ep.

lil).

I.

l>

§ 34.

10.

15 § 4.

Bilderdijk. Geslachtlijst

,

Amst. 1822

l.

bl.

55.

Bilderdijk.

Fan

Bilderdijk,

Verhandeling over de Geslachten, Amst. 1818

het

Letterschrift, Bott. 18-JU

bl.

145.

van

smelting

d des lidwoords met het substantiviseh

de

ge-

bruikte adjectief ')?

Doch genoeg van deze en schoon

Bilderdijk

bij

dergelijke onwetenschappelijke,

minste nog geniale,

ten

woordverkla-

ringen, die een jammerlijk anachronisme waren honderd jaren

Lambert ten Kate

nadat

verminkingen

was getrokken tegen

velde

te

hulp riepen", en, zooals

te

die

metaplasmata of onwettige

„allerhande

die

taaibeoefenaars,

hij

zegt, „omtrent

woorden, die wat naedenken vereischen en van duisteren oorspronk

Aan-

In-

hunne toevlugt nemen

gewoonlijk

zijn,

UU-

en

Om- werping van

en

zoodanig strijden met onzen Duitschen Taelstam

dan zelden die ontmoet, van

daer

van overtuigen konnen

Dialect

ijders

Huidendaegsche

Tongeslag,

aert

of

,

men

niet

,

elk

na den

ons onwederspreeklijk

behalven dat ook

,

dat

Oude en Grelijkstammige

de

gelijk

onze

tegen

vergeleken

Talen,

Af- en

tot

Letters, zaken, die

al

dat Lede-

breken der woorden de Afleiding gantschelijk op losse schroe-

ven

2

zet."

Op

)

het gebied der grammatische figuren liggen overal voet-

angels en

klemmen

gegeven

schap

,

en wie zich niet vooraf nauwkeurig reken-

heeft

woord

in een enkelvoudig

van hetgeen

stam, afieidingsuitgang en voorvoegsel

of hetgeen als bui-

is,

gingsuitgang moet worden aangemerkt, tast

het

bij

aannemen

van de eene of andere grammatische figuur geheel in het duister.

Lambert ten Kate nauwkeurigheid

Toen

waard. gevolgd een

,

niet

hij

W.

*)

),

)

*)

later door

Huydecoper

van den zelfden oorspronk

Bilderdijk,

L. ten

Kate,

Verhandeling enz. Aenleiding

L. ten Kate, Aenleiding

B.

voorzichtigheid en

tegen vergissingen op dit gebied gevrij-

der Ned. Sprake. Amst. 1723 3

al zijne

bij

4 )

en Bilderdijk

tot

lil.

als het eng.

4 )

W.

)

II

1)1,

4, 5.

210.

II

1)1.

91.

Huydecoper, Rijmkroniek van Melis Stoke, Leyden Bilderdijk, Geslachtlijst

I

tree,

de kennisse van hel verhevene

553.

1.1.

5

de laatste lettergreep van egelentier (haagroos) „onder

letterverzet

')

3

was

zelf

lil.

114,

II

1.1.

196.

,

deel

1772

I

got.

'boom) achtte, en er de verklaring bijvoegde: „zo

trilt"

ezelen-tier eigentlijk een egel-boom beteekent, dat

dat

ons

een

Boozen-boom,

onderzoeken,

Had hij

vergat

Hoffmann von Fallersleben deed

later

te

hij

aiglantier gedacht, dan zou

oud-Fransche

het

,

woord inderdaad wel Germaansch was.

of het

aan

hij

zooals

,

Egel- of Doornstekels"

vol

is

'

in ier

),

eenen afleidingsuitgang gezien hebben en in het geheele woord (mlt.

aculentarius) eene afleiding van het Lat. aculeus (stekel.)

Van

metathesis

hebben kunnen

zou er dan

bij

dit

woord geene sprake meer

zijn.

Door het Ned. wreken met het Hd. rachen

kwam Ten

Kate er

voegsel te zien, zooals

w

wat vooral vóór

aannemende,

woord

ver-reken duitsch

vreken

misschien

Toch wist

2 .)

alleen

de

in

w

dat die

hij,

Scandinavische

vrikan; dus ook in hetgeen

hetgeen wij

nu

als

bij

woord

oorspr.

maar door

verdrijven

zich

houden, kon

hij

uit

behalve in het Hoog-

maar

talen ontbrak,

en

in

zelfs in het got.

de oudste Duitsche taal achtte,

de oudste zustertaai van het Scandina-

hebben leeren erkennen.

visch

giste hij, dat een

samengetrokken

zijn

Nederduitsche talen gevonden wordt,

alle

en

zou

v

de r eene phonetische

mag genoemd worden,

onwaarschijnlijkheid

ouder

te vergelijken,

van ons woord een voor-

onrechte ook in andere w's voor

te

hij

iv

De onbewezen mogelijkheid van overgang der

eene r zag. tot

de

in

toe,

binnen

Wel

wist

hij

tevens

,

dat het

verdringen, vervolgen beteekende,

,

grenzen

de

er niet toe

komen,

van het Germaansch

te

er het Lat. urgere (drin-

gen) en het Grieksche e'tpyu (tegenhouden) en ópyh (aandrang)

mee

te

vergelijken,

behoort, welke ivrag of

Haast nog

bewijzen,

die

warg

,

in

't

dat

de

tv

tot

den wortel

Germ. ivrak moet

meer verbaast het ons wanneer

wij

zijn.

Ten Kate

het oude sterke werkw. rijven (krabben, schaven), door Kiliaen

naast wrijven opgegeven, en hetzelfde als het Hd. reihen, zien

')

p.

Hoffmann von

Fallersleben,

Iforae Belglcae III (Lipsiae 1830)

133. *)

L. ten Kate, Aenleiding

II

bl.

63.

10

verwarren met het zwakke werkw. gerijven, nu gerieven, van

gr ij ven wijders liet

en

(ruim),

rive

hooren verklaren,

te

„waervan

ontstond,

met voorzetting van

ons

dat uit gerijven verder

en greft

grift

griffie,

1 ''

of sch ons schrijven'

s

;

en

terwijl

'),

toch voor de hand ligt, dat wij het laatste woord uit het

Latijn

hebben

(scribere)

maar etym.

gevoegde

s

niet vergeleken

kan hier

voorgevoegde

2

),

dat wel met krabben

mag

Van

worden.

sch.

zijnen tijd een voorzichtig ety-

grondig taaikenner ver boven onzen lof verheven.

als

Dien naam zal men ook wel niet onthouden aan Dr. desniettegenstaande

Hollandsche

men op kan

voor-

dan van

niet eens sprake zijn, Iaat staan

Toch was L. ten Kate voor moloog,

veeleer dan

ons adj. scherp en ons subst.

is

(pot) scherf, evenals het mnl. scraven

vertaald,

waarmee

overgenomen,

rijven, wrijven etym. verwant

ook

levert

SpraaJcleer

de

en

diens

dan één bewijs, dat

meer

1846

in

Brill;

uitgaaf van

eerste

het gebied der grammatische figuren niet te voorzichtig

zijn.

Daar toch vindt men de j of klaard als ingelascht na a en anders

is

van maaien en moeien ver-

i

s

oe

zwakke werkwoorden

hielp

terwijl die

),

dan de beginletter van het

suffix

vormen, en eer

j toch

niet

jan, dat zoovele is

scheiden in

te

ja-n dan in j-an.

Zoo zeide Dr. vóór

ingelascht

Brill

naamwoorden van hoogte"

bestaan

toenmaals

vrouwelijke

de

eener

e

uitgang

dien

oorspr. tha

,

e

,

die niet alleen in participiale

L. ten Kate,

Zie mijne Esopet uitgave Groningen 1881 Dr.

*)

Dr.

W. W.

de

t

zelfst.

Aenleiding

II

bl.

G. Brill, Hollandsche

G. Brill,

t.

a.

p.

bl.

bezit en het

doet hier niets ter zake;

')

•)

is

ook door de oud-ger-

bestond er ook een

l

)

van

e

Warme, Höhe

afleidingsuitgang

als

maansche talen gestaafd kan worden naast

„euphonisch

:

bijvoegelijke afgeleid, als 'm diepte, warmte,

Dat het Hd. Tiefe,

').

ook

uitgangsletter

andere,

uit de,

61. bl. 'JU.

SpraaMeer, Leiden 1840

85.

te

vormen voorkwam,

bl.

77.

11

maar ook

(ouderdom,

nitha

men

die

Als

den

goed

inf. -uitgang

n

de

dat

en in leenen

dan

geene sprake kunnen

zijn.

dat ons rede vroeger even

en tusschen beide etym. -verwante, maar

bestond

beteekenis

vormen

oorspr. geen verschil

zoodat dan ook een werkw. redenen

,

reden in verschillende oud-germaansche talen

voorkwam

(ohd.

redjón naast redinón, os redhión naast redhinon).

eene

ingeschoven

Brill

dat

,

n

den vorm tolne of toolne

o. a.

Door

nemen, toonde Dr.

grondwoord dacht, en

men

dien

,

te

niet

aan

vindt Waleiv, 1486,

1577, 1584, 1594, 1597, 1609, 1617, 1688, 1798, 1814,

1559,

Het aannemen van inlassching der n

1819.

op

aan

tollenaar

in

alleen aan tol als

hij

zijn

Daarbij echter zag de

').

over het hoofd,

schrijver

redene luidde,

naast

al wilde

voor den uitgang aar zou

in afleidingsuitgang verschillende

van

t

doch ook

participia opvatten,

tollenaar en andere woorden, evenals

ingelascht in redenaar,

kundige

zwakke

voorbeeld uit de spraakkunst van Dr. Brill kies

opmerking,

vóór

(eer, lett. zwaarte), fair-

enz. enz.;

verte),

lett.

nog van invoeging der

derde

de

daubitha (doofte), diupitha

als het got.

afleidingen van

als

zou er toch

ik

woorden

in

hauhitha (hoogte), sveritha

(diepte),

ww. en

leid,

meening,

verkeerde

de

oud

U-en (hd. leihen niet

den

vormd was, evenals van eenen wortel

Op

het

(ags.

leen

wortel

lih

laen, ohd. lêhan, os.

door een afleidingssuffix ge-

van eenen wortel ski en steen

bv. schijn,

sti.

voorbeeld

verscheidene

woord terstond van een

het

ons belijden) moest worden afge-

,

van het subst.

van

dat

föhnt),

dat

in leenen berustte

jaren

van

Dr.

De Vries-), maar ongelukkig de

toen

later,

taalwetenschap

inmiddels

groote schreden vooruit gedaan had, heb ik ook zelf eens eene

verkeerde

woordverklaring

gegeven

figuur

veronderstellen

waar

te

voorbeelden

')

Dr.

W,

*)

Zie

3.

1847

bl.

van

(i.

syncope

Brill,

t.

,

der

na

<j

Onder de

en vóór een vloeienden

a. p. bl. 87.

Clarisse's uitgave der

225.

e

door eene grammatische

die niet bestond.

Natuurkunde van het geheel-al, Leiden

12

nam

medeklinker door

den

dien

men

VI

3

verleid

'),

vorm gelogen met ingelaschte

vindt Brandaen vs. 1437 en 1467

o. a.

485

vs.

ook het woord gloeien op

ik toen

middeleenwsclien

2

e,

en Alex.

)

en verder door de gedachte aan laaie (vlam),

),

dat als grondvorm van loeien mocht worden aangenomen, als

men

a van laaie ten minste voor den oorspr. klinker van

de

woord mocht honden

dat

want de oudere vorm breght

1224

vs.

en

Huygens' Korenbl. bijvorm van looge

1672

uitg.

vinden

(te

wortel

waarin

talen,

aan

nemen

te

onze

I

Bovendien 5

de

),

e

is

een Friesche

17 vs. 39 en Mnlp.

ook voor-

lögna,

os.

vertoont zich

,

zooals Dr.

geene enkele der verwante

in

het woord gloeien voorkomt, en

dus een

er

is

wortel ghl of een versterkte wortel ghal of ghla

onversterkte

in

Lsp

Gys-

Rosé 4645) en dus blijkbaar

loge (bv.

luc.

Cosijn heeft opgemerkt

in Vondel's

a.

der Dieren No. 25 en

479 vindt)

I bl. o. a.

echter het geval niet, o.

met het ohd. lauga,

komend onder den vorm eenen

is

men Warande

1386,

I 10), te vergelijken

van

Dat

*).

lage (dien

waartoe

die licht geven, branden, beteekent, en

,

ook gal, geel, goud

taal

(uit gold),

glans en glas

behooren.

Ik zien

deze onjuiste woordafleidingen aan,

haalde

hoe voorzichtig

,

men moet wezen

bij

van de eene of andere grammatische figuur,

men

handelt, met daartoe

reeds vooraf, dat ik

bij

')

Zie Taal- en Letterbode

Ten minste Ten minste

)

en hoe verkeerd

Zoo erken

in

gaarne

ik

(1871)

II

1.1.

203.

Blommaert's Oud Vlaemsclie Gedichten

in

doen

de opzettelijke behandeling der figuren,

*) 3

bij

te

het verklaren van woordvormen

spoedig zijne toevlucht te nemen.

te

al

om

het veronderstellen

het H.

S,

;

want

I.

Dr. Franck heeft het in zijne

uitgave in gloiende veranderd. •)

den,

Men weet,

komen. bestaan, gloeien,

die

wanneer

die niet, zooals in eenige

*/-klank vertegenwoordigt, uit eene a

Een grondvorm maar vertoont

gla

van gloeien heeft dus

zich zelfs in

bl.

Zie Taal- en

woor-

voortge-

niet alleen

J.

moeten

Onnekes, Taal- en

99.

Letterbode UI (1872)

is

den Hunzingoschen vorm van

inderdaad glooien luidt, volgens

Letterbode III »)

dal de oe,

den oorspr.

bl,

204- 208.

,

13

waartoe ik u uitnoodig, uu en dan wel eens zal vervallen

tot

boven heb aangewezen; doch wie

er,

soortgelijke fouten als ik

evenals ik, van overtuigd

gevaar

loopt

te

men op

dat

is,

gebied zoo licht

dit

hard

zal gewis in dat geval niet te

dwalen,

oordeelen.

Gesteld

aan

vorming

men

dat

echter,

met juistheid

er in slaagde steeds

welke verschijnsels op het gebied van woord-

wijzen,

te

de grammatische figuren en welke tot de leer der

tot

buigings- en afleidingsuitgangen te rekenen zijn, dan nog had

men

slechts ten deele voldaan

heden ten dage

tenschap uit

maken welke

te

aan de eischen, die de taalwe-

Voorheen was het voldoende

stelt.

letter

niet

tot

organisme van het

het

woord behoort, en kon men volstaan met

zeggen:

te

hier

is

eene letter ingelascht, daar heeft syncope plaats gehad, elders

men

treft

letterverplaatsing

Tegenwoordig

aan.

enkele uitspraken niet meer tevreden

die

van de

klaring

aphaeresis,

feiten

,

en woorden

geven die evenmin

enz.

:

men

als prothesis

als

chologisch of physiologisch gebied verklaren.

om

samenspreken gemakkelijker

het

meer dan namen Zoolang

niet.

descriptief

en

maken, maar

aanduiden

,

alleen

zijn het

schikken.

zij

te

de schriftelijk overgeleverde feiten te groepeeren

met inachtneming van de

Sinds

echter

Humboldt, dat de

alzoo

kunnen

te

historische volgte

een deel der taalverschijnselen daaronder te rang-

en

wijzen

ieder

Zij

kon men volstaan met op de grammatische figuren

orde,

dat

feiten

op psy-

taalwetenschap hoofdzakelijk

vergelijkende

vergelijken

te

voldongen

iets

was en de wetten van klankverandering trachtte

door

vinden

die

,

de

epenthesis

,

de woorden gevoels-

vermogen, denkvermogen, geest- of levenskracht

dienen

men met

is

verlangt ver-

taal

de

hoofdgedachte Yan Wilhelm von

voortdurend in wording

geen enkel oogenblik ophoudt zich

alleen

woord

,

te

woord

van

een

der

taaibeoefenaars

is

sinds

is

is

dood of

,

't

a.

w.

leeft,

maar fossiel

die gedachte het grootste deel

beginnen

oog gekregen voor het worden

als

m.

ware een

de gesproken taal onder het spreken dat geschreven

of

is,

vervormen, dat

te bezielen,

zelf,

heeft

men meer

dan voor het y e wordene f

14

en vraagt men niet meer uitsluitend: hoe

is

dat? maar boven-

dien en met sterker aandrang: hoe werd dat zoo?

waar,

Is

't

ook

dendheid

of het

gaf

vroeger

maar

of andere oorzaak op;

als

men nu en dan wel de eene men gezegd had: de wellui-

gemak voor de uitspraak veroorzaakte deze men reeds voldoende verklaard te hebben beseffen, dat men daarmee in den regel niet

verandering, meende

nog

zonder

te

meer dan eenen klank

veel

ter verklaring

een

welluidend

het

oor

begrip

en iedere wet

,

ooren kliukt

de

in

den ander.

van

eene verhoudingswet

men

te

noemen, dan de andere, heeft

voor hen verstaanbaar gemaakt, die geheel

slechts

eener

kelijkheid

men men nu

letterverbinding zijn toegedaan als wij

echter niet den minsten waarborg voor, dat

er

ook

moet

,

mcening aangaande de meerdere of mindere gemak-

dezelfde

heeft

een betrekkelijk

kan uitdenken

letterverbinding zonder nader bewijs ge-

makkelijker voor de uitspraak zich

is

zijn.

Ook door de eene

men

er voor

en krachteloos in

laf

Welluidendheid

die

,

is

,

Wie Wat den

had gegeven.

toch zal ons vertellen, wat eigenlijk welluidend is?

;

ware oorzaak der letterverandering heeft opgespoord.

de

„Het wezen van deze meerdere of mindere gemakkelijkheid

Hermann Paul

onderzoeken", zegt

in hoofdzaak over, „is een zuiver physiologisch vraagstuk.

mag men

werkzaamheid

maar langs

alleen

lende

zoo veel

,

die

zijn

,

die

zooals accent

van

tempo en energie der

,

psychische

zegt Paul

verder,

mag: deze klankverbinding

—

«Wel

zijn er verschil-

„waarin

men eenvoudig

is

gemakkelijker dan die,

de Italiaansche woorden otto en cattivo ongetwijfeld

gemakkelijker uit

te

spreken,

dan de Latijnsche octo en

captivus; geheele of gedeeltelijke assimilatie dat

l

)

zich

spier-

voorwaarden afhankelijk

psychische verschijnselen openbaren zich toch

physiologischen weg."

gevallen",

zeggen

Wel

zekere psychische eigenaardigheden daarbij niet bui-

ten rekening laten

zijn;

te

en ik neem zijne woorden

'),

in iedere taal voordoet;

Hermann

is

een verschijnsel,

maar wanneer

er sprake is

Paul, l'rhicipie» der Sprachgeschichte, Halle 1880

p,

48 v)g\

,

15

van de verandering,

klanken op zich zelf ondergaan,

die

zijn

er moeilijk algemeene grondstellingen over meerdere of mindere

gemakkelijkkeid

geven, en

te

juist

ten

te

atie

af.

dan

Bij eene

eene

bij

van

volstrekt geene algemeene wet-

Veel hangt daarbij van quantiteit en accentu-

geven.

lange lettergreep

korte,

bij

iets

is

anders gemakkelijk

eene geaccentueerde

Ook

met minder klemtoon.

eene

bij

nog

blijken al spoedig on-

Zelfs voor de verbinding

uitgebreider onderzoek.

bij

verschillende klanken zijn

daarover, uit een

alle theorieën

beperkt aantal waarnemingen afgeleid,

iets

anders dan

zijn er allerlei

omstan-

digheden denkbaar, die voor verschillende individuen verschillend kunnen zijn

,

bovendien naar

terwijl iedere taal er

eene zekere harmonie in haar klankstelsel

Een

punt

belangrijk

is

al te

geneigd

streeft

brengen."

waarop Paul verder

het,

men nog maar

namelijk, dat

te

is,

wijst '),

eene klankver-

andering, die in een uitgebreid tijdsbestek langzamerhand zeer

beschouwen

geleidelijk heeft plaats gegrepen, te

van

uiting

het

bemerken,

zelf

andering,

Zonder

gemakzucht. zetten

als

ééne enkele

de sprekende personen

dat

immers het werk der klankver-

zij

door vorige geslachten begonnen,

eenvoudig voort,

en aan persoonlijke traagheid of slordigheid kan dus eigenlijk gedacht

niet

matica 't

de eens

zoo

De beknopte vorm, waarin

worden.

noemen,

te

de gram-

klankverandering moet registreeren

feiten der

,

om

onwillekeurig het verspreiden

heeft

dezer dwaling sterk in de hand gewerkt.

De

reeds

van

overouden

theorie

van

den

zijn

de

allereerste grondbeginselen

die

door

Socrates

grootendeels

ook

af bekend geweest.

oorsprong der taal

ph, hij

of gene 2)S ,

bij

'j

s cl

letter

werkzaam

en dz blaasletters en

Hermann

/

Reeds

bij

klanknabootsing

bespotting van de sophisten verkondigd

wordt, werd op de organen gelet, die deze

uit

Plato's Kraiylos in aansluiting aan en

in ter

tijd

van de physiologie der spraak

zijn.

bij

het uitspreken van

Zoo noemt Plato

(yrvz'jfixr^Sr,

bv. de

ypaufixTx), neemt

aansluiting van de tong aan de tanden waar,

Paul,

t.

a,

p. p.

5&

16 terwijl l

het glijden van de tong

hij

opmerkt, en van de n zegt, dat

hebben

het geluid naar binnen

van naar buiten doet gaan.

plaats

in

het uitspreken van de

bij zij

zich

later

ook niet zelden op

De Alexandrijnen

').

gebied bewogen

dit

en

,

vooral ook door de Indische geleerden en later door de Arabieren

met groote scherpzinnigheid en uitvoerigheid over

is

den aard der

De

gehandeld.

letters

verdeeling van de mede-

klinkers in lip- tong- tand- en neus-letters

kunsten reeds van oude dagteekening

,

is

in onze spraak-

en hoe Molière met de

spraakphysiologie zijner dagen in den Bourgeois-Gentilhomme

den draak stak,

Toch heeft

genoeg bekend.

is

karakter

midden van onze eeuw de pkysiolo-

eerst in het

beschouwing der

gische

gekregen

spraakklanken

door

een wetenschappelijk

ontwikkeling

de

der physiologie in

het algemeen, en door de belangstelling, die de spraakklanken

ook

van

physiologen

bij

karakter dier klanken

houding

tot

gering

zijn

elkaar

is

hebben

beteekenis

eigenlijk

,

opgewekt.

hun ontstaan en hunne

in bijzonderheden onderzocht,

Het ver-

en niet

de vruchten, die de taalgeleerden van dat onder-

Van

zoek reeds mochten plukken.

groot gewicht vooral

is

de

opmerking, dat onze letterteekens zeer onvolkomen eenen klank

omdat

voorstellen,

zij

bovendien

voor

en

-j-

andere klanken

en

niet hetzelfde,

l

zelfs

al

wordeu voor ge-

hunne schakeeringen, maar

menschen verschillende klanken voor

één en denzelfden persoon

kunnen aanduiden naarmate

verschillende klanken

a

met

verschillende

vertegenwoordigen,

schillende

slechts gebruikt

niet

heele groepen van klanken

verbonden

mag men

Zoo

zijn.

strikt

zij

is

met

ver-

b.v. al

genomen

niet

en

meer

zeggen: een woord bestaat uit eene reeks van achtereenvolgens uitgesproken

klanken

klankverbindingen voorbeeld

en

de

l

te

*)

Plato

blijven,

naar de a

gangsstand,

,

is.

,

,

daar het inderdaad een samenstel van Bij

de verbinding al,

om

p.

hetzelfde

wijzigt zich de a eenigermate naar de

l

en wel onder den invloed van den over-

waarin de spraakorganen geraken

Krat i/los

bij

427,

bij

de poging

17

om na

de

eene

a

Over

uit te spreken.

/

het eerst uitvoerig gehandeld door Ellis

en

tegenwoordig op

men

adem

voortgaat den

3

stem

men b

Spreekt

doorklinken,

naar dien voor

en

toon

terwijl

waarin

de

en de

a

waar

moeielijk

zij

den

l

tot

klank van

l

als zuivere a inge-

vormt zich eene onafgebroken

gehoord worden,

nemen

zijn,

maar

wel zóó kort

hetzij

/."

dat

is,

hetzij

na-

als

als

voorklank van

").

De overgang

kunnen beschouwd worden is

tijd,

die toch onder zekere

worden en dan

van den voorgaanden klank,

volgenden

van a

l

de

noch de zuivere /-klank

,

wier duur in verhouding tot den

waarneembaar

omstandigheden klank

te

,

blijft

de tong uit den stand voor a

en gedurende dien overgang kan

,

slottoon

van overgangstonen

rij

men

de zuivere «-klank

den

tot het voort-

overgaat in een anderen

,

maar tusschen den aanvankelijk

bestaan,

terwijl het een of

de lettergreep al uit, dan

v.

overbrengt

/

noch

natuurlijk

zetten

),

„ontstaan wan-

den stand,

uit

van eenen klank vereischt

brengen

)

uit te blazen,

ander gedeelte der spraakorganen

stand.

is 2

„De

gebied Eduard Sievers staat.

dit

overgangen" (eng. glides), zegt deze laatste neer

overgangen

die

en Melville Bell

ook door verschillende Duitsehe geleerden, aan wier

later

spits

')

alzoo zoowel de naklank van a als de voor-

Men

begrijpt gemakkelijk, dat deze

waarneming

een ruim veld heeft geopeud ter verklaring van de klankinlas»

sching langs pbysiologischen weg.

Eene andere physiologische waarneming

is

voor de klankleer

en ook voor ons doel, de verklaring der grammatische figuren,

van

minder belang, namelijk dat het verkeerd, ja

niet

onmogelijk

)

A.

J,

is,

onder

Ellis,

alle

London

Essentials of Phonetics,

English Pronuntiation with especioA reference

London 2 )

New 3 )

4 )

A.

zelfs

omstandigheden een duidelijk onder-

to

1848 en

On Early

Shakspere and Chaucer,

1869.

Melville Bell,

London

The Principles of speech and vocal Physiology

en Visible Speech London 1867. Eduard Sievers, Grundzüge der Phonetik., Leipzig 1881 p. 107 vlg. Met naklank en voorklank heb ik getracht de Hd. woorden edit.

ÜHiTt

.

Ausgang en Eingang en de Eng. off-glide en Te Winkel, Grammatische figuren.

on-glide te vertalen,

^

.

18 tusschen

scheid

en

klinkers

medeklinkers

daar de medeklinkers niet alle en niet

altijd

blijven

te

klankloos

maken maar

zijn,

de meeste ook menigmaal even goed het karakter van klinkers

Reeds het Sanskrt met

bezitten, als de eigenlijke vocalen.

zijne

bekende r-vocaal had er op gewezen, maar physiologische waar-

neming

wen an

is

wij

in

boven

feit

onze tot

namelijk

het

geval,

bepaald

dat

om

dan ook,

laat

behouden,

weg,

n

de

Bij

tusschen

e

lettergreep voor lettergreep

spreken, zooals nooit iemand in

te

het dagelijksch leven doet.

t

de

terwijl*

eenigszins vlugge uitspraak

en n

a verzwakte

uit

ook volgens Dr. Donders v Luitnt,

in

de Groninger de

te

e

der

consonanten.

kan

zeer

gemakkelijk

veel

tijd

noodig

in het mnl.

spraak canif

als

de

die wel

van

om

van

uitspreken der vooraf-

het

de volgende n over te gaan. Zoo was de

waarin is.

Zoo

inlassching later

men wat

vooral wanneer

vandaar eene

knive, eng. knife, klinkend;

kenif,

zoeken

te

beeltnis

tot

in het klin-

eene klinkende n toch

Uit

en ontstaan,

heeft,

gaande consonant

n

Zoo

n.

de n eene klinkende consonant

)

gewone uitspraak onzer soldaten voor Luite-

de

karakter

kunnen

uitstoot en

e

Menige epenthesis vindt hare verklaring

nant.''''

kend

2

de

oorsprong

van

het

uit-

Fransche

verklaart het klinken van de n in

van de

e,

die ons beeltenis bezit, en

dagteekening moet wezen,

beeld alleen door vóór de n te staan tot

t

omdat de d van

kan verscherpt

zijn.

Eene andere inlassching weder vindt hare verklaring eene

eigenaardigheid

der

Nederlanders

')

Vgl. daarover Ed. Sievers,

a

Dr. F. C. Donders,

)

zonder van

is

hooren: de Hol-

te laten

dus gietn uitspi*eekt, maar met eene klinkende (sonore) is

is,

eene deftige voordracht de

bij

doet

best

zijn

het onmogelijk de

dan mogen zeggen, dat

maar de n onveranderd gebleven

verzwakt,

e

Beschou-

).

in gieten (got. giutan),

o. a.

en dus ongeveer gieten uit

lander

'

die uit een ouder

infinitief,

taal slechts voor één bepaald geval

voor

voorlezer

bedenking verheven

alle

den uitgang en van den

voortgekomen

a

de

heeft het

wij b.v.

die der

De

t.

a.

p. p.

ten

opzichte

in

van de

27 vlgg.

physiologie der spraakklanken in het bij-

Nederlandsche taal. Utrecht 1870

bl.

18.

19

Deze

klinkende consonanten, ons door Donders medegedeeld. zegt

„Aan

'):

)

wemp

web,

aan

2

het

den neus

sluiten

Zij

den Nederlander iedere consonant

bij

is

Zonder oefening kunnen vele Nederlanders de slag-

klankloos.

consonant

het slot

,

en zeggen voor

te laat af,

voor head, hent

't

Engelsche

voor eyg, enk (deze n als

,

om

Dezelfde eigenaardigheid

klinkend laten hooren.

niet

zelfs

slot

«(/)."

het uitspreken van een klank-

bij

loozen medeklinker den neus te laat af te sluiten, kan wel de

oorzaak

Wij

zoo even van

er

consonant

medeklinker

dien

Ook

naam Svarabhakti. Vooral *bercht

als *hcrecht,

bij

;

*worocht

verder *honderaad

raad (oudnoorsch hundradh, *peresse

alzoo

uit

twee,

klinker,

presse

en

de

ags.

Uit

enz.

het

zij

Van-

zich voor.

vrees (ohd. forahta)

(os.

(os.

ivarahta) uit *ivorcht

hundarod)

Jtundred),

uit

^hond-

*bered uit bred,

ééne lettergreep ontstonden er dat te voren niet alleen op den

accent,

maar tevens op de nauw daarmee verbonden

kende consonant naar

worden onder den Sanskrt-

te

de r doen

als *vurecht,

(got. bairhts),

vaurhta)

vóór

vocaal

den medeklinker

schitterend (os. beraht, naast berht)

uit *vnrcht (os. forhta), als (got.

korte

achter

en beide verschijnselen beginnen tegen-

,

woordig meer en meer bekend

uit

m

dat zich veeltijds uit eene

,

oorspronkelijk

eene

ontwikkelt.

kan dat plaats hebben

daar vormen

onze taal de neusklank

in

ingevoegd.

is

spraken

klinkende

waarom

geweest,

zijn

of n zoo vaak

viel

,

kon zich gemakkelijk met

klin-

die consonant

nieuwgevormde lettergreep verplaatsen.

De

oorspr.

klinker werd daarbij allicht toonloos, viel uit, en zoo ontstond

langs physiologischen (in

weg de

metathesis

bij

de woorden brecht

Albrecht), vrucht (in godsvrucht), wrocht, honderd, bord

en pers. Heeft hier accentverplaatsing er niet weinig toe bijgedragen,

om

den vorm der woorden

grammatische

figuur

te

doen veranderen

evenzeer

vindt

')

Dr. F. C. Donders,

')

De klanklooze slagconsonanten

en k; de klinkende b en

t.

a.

p.

bl.

in

,

menige andere

het verspringen van

22,

in het

Nederlandsen

zijn

p,

d,

2*

t

20

Volgens Hermaim Paul heeft

den klemtoon hare verklaring. aphaeresis ten gevolge gehad

zij

dens

Het

').

hebben

dan

het

ook tand oudtijds etand oudsten

vorm van

nog

Heiland

in

het

Zoo moet

(eten).

van eten) geweest

van een oud wthan, Inderdaad

oud helian,

heilan, ons heelen),

waarbij

ordent/ ijk

evenwel

n

behoeft

voor

ordentelijk

later

,

van

grond

op

der

inlassching

(strijder,

strijden) aantreffen.

door accentverplaatsing de inlassching eener

is

in

en den

zijn

hebben, dien wij ook

bewaard

part.

een

(van

van edere

part.

(part.

vijand (van een oud vijan, haten) en het mnl. wiyant

bevorderd

Lat.

't

moet, volgens hem, oudtijds edens geluid

laatste

was

en

,

ons woord tand en

bij

vorm

onzen

aangenomen

órdenlijk

t

,

ordelijk geene

worden, omdat wij

te

Kiliaen reeds órdenlijk vinden naast orden, dat eerst later

bij

n

de

en toen kon schijnen het Lat. ordo te wezen,

verloor,

maar inderdaad

Oudfransche ordene

het

(uit

den Lat.

abl.

ordine of ace. ordinem) was.

Door verandering van klemtoon had

woord oogst voor

ons

oogstmaand),

korte

i.

er syncope plaats

die

titel,

titel

den eigenlijken

bij

augustus (naam van de

venster voor venéster, Lat. fenéstra, en

bij

boekdrukkersterm fransehe

den d.

Lat.

oogést',

voor voorhemdsche titel

voorafgaat.

bij

titel ,

Het

2

)

verspringen van den klemtoon naar de tweede lettergreep had hier

de

echter ten

o

alleen

niet

evenals in thans voor verschijnsel

')

bij

Hermann

dit

Paul.

het toonloos worden en uitvallen van

maar ook het

gevolge,

t

woord voor

t.

a.

p,

p.

assimileeren ven ds tot s,

Toch doet zich nog een derde

hands.

de v

:

214,

is

tot

f verscherpt

,

of-

Inderdaad heeft het Grieksche

ódoóg eenen klinker voor de d, maar het ww. eten luidt daar eSetv en niet o§tiv. Zoo ook is liet got. tunthus (tand) moeilijk overeen te

brengen met het

got. part. itands

van

(eten).

itan

Dat verbiedt

mij deze niet onvernuftige verklaring anders dan onder voorbehoud

meè

te

deelen,

en

dwingt

mij

ook

nog

te

wijzen op de vroeger

verkondigde afleiding van eenen wortel da, Germ. beteekende. *)

Zie Dr.

Vgl.

De

nog Dr. Kern, Taal Vries. Taalgids

I

bl.

ta, die verdeelen

en Letterbode

259 -261.

V

bl.

'J5.

:

,

21

schoon oorzaak

dier

verscherping

ver

niet

is

woord het bekende, van Frank

in het

is. De Men zag

verbinding vr in onze taal niet ongewoon

de

zoeken.

te

afgeleide, adj.

Fransch

en zoo oefende hier tevens de taalvervormende kracht, die wij volksetymologie noemen, haren invloed.

Door de werking van moederschoot

werd

oudnoorsch

klUliei ',

ouden

in

kunnen ook eenige

die zelfde kracht

grammatische figuren verklaard worden.

kjalta,

Het knaapje

Hansje

tijd

schoot)

in

den

de kelde (got.

in

genoemd,

en

de

voor-

spoedige geboorte er van der aanstaande moeder toegedronken;

doch de eigenaardige bekers

den

kelder,"

niet

meer

en

toekomstige

een bekend woord vervormde

tot

het diepe duister

nog

wereldburger

van den spelenden volksgeest, mologiseert.

werd aangeduid

bewoonde

,

dat

was het werk

,

gaarne op zijne wijze ety-

die

')

d

Paragoge van ons

dronk werd uitge-

die

den naam van „Hansje in

eene paragogische r het verouderde en

dat

begrepen woord

waarmee zinnebeeldig de

waarmee

,

langzamerhand

ontvingen

bracht,

of

Natuurkunde van H

vertoont het woord kobold,

t

werd,

eerst kobout

dat

bij

ongeveer zooals wij het vinden in de

geheel-al

,

vs.

719 vlgg.

„Coubouten, alven, nickers, maren, Die

hem smorghens openbaren,

Ende comen halen

vervormde het woord zich nog meer

Later

alsof de er het

nog

naam maakte, werd mannetje. wel

verre

behooren

vier."

,

genoeg

niet

tot

tot

kabouter en

een mannelijken persoons-

het nog verder samengesteld tot kabouter-

Toch was kobol of kobul de oudste vorm, daar het van

in de

uit het

oud-Germaansche mythologie

Grieksch

is

overgenomen

,

te

huis te

waar het KÓ/?aAoc

luidde, en zoowel een' grappenmaker, als een soort van plaag-

')

„Die

aanduidde.

geest

vormverandering",

De uitdrukking werd

Taalk,

Bijdragen

II

het,

(1879) hl.

eerst verklaard

27—32.

zegt

Dr.

Förste-

door Dr. De Vries.

22

mann

„danken

'),

namen van

geesten eigen

is

Grimm

zooals

alleen,

niet

wij

Mythologie meent, aan den uitgang

olt

,

zijne

in

die aan vele Duitsche

woord

maai' ook tevens aan het

,

bold, het tweede lid van tal van eigennamen."

De zevende Zaterdag vóór Paasch, de avond vóór Quinquagesima,

heette

Vastenavond

bij

blauwe Maandag

van

ons

ouds

Vastelavond of

de groote

Maandag daarop volgende, de zoogenaamde

de

;

werd

,

als

een tweede vastenavond beschouwd,

en de daarop volgende Dinsdagavond, eerst kleine vastenavond geheeten

[Mardi gras, zoo

op dezen

tot

toe

tijd

de Franschen zeggen), wordt

als

met groot

gejoel en allerlei grappen en

vertooningen gevierd.

Den volgenden dag, "Woensdag, begin-

nen

,

de

vasten

groote

naar

vastenavond

die

Dat de

na Paschen duren.

tot

genoemd zou

vasten

die

evenals de

zijn,

kerstavond naar den daarop volgenden kerstdag, werd vroeger

algemeen geloofd, bleek

spel

gevormd vóór met een

t

de volksetymologie haar

hier

en een overoud woord, reeds

er vastendagen bestonden, door inlassching eener

nieuw gebruik

Vastelavond

bracht.

ook

totdat

gespeeld te hebben,

in

overeenstemming

moet

toch

ook

te

hebben ge-

oorspr.

vazelavond

het Hd. fust nacht vroeger fass-

geluid

hebben,

nacht,

nog vroeger fasenacht was.

evenals

ons

bij

Het door Kiliaen opge-

geven vaese (phantasia. delirium), nog over in ons met klankwisseling geredupliceerd woord viezevazen (oorspr. grillen), dat

Boendale (Jans

zelfs

nieê in verband

,

Teesteye vs. 1698) reeds kent, stond er

evenals faselen

maken opgegeven,

dat

van grappen, malligheid maken.

men

allerlei

buitensporige

Germaansche Spa realia, onder

eenigszins

,

Kiliaen

bij

In die vazelavonden, waarop

dwaasheden deed, bleven de Oud-

Februarifeesten

gewijzigden

naam

,

,

zelfs

voortleven, schoon

Dr.

Förstemann, Uéber deutsche Volhsetymólogie

Zeitschrift fiir vergleichende Sprachforschung, Berlin 5 )

neval,

Ook \<

liet

de

tijdens

schappij van het Christendom en tot op dezen ')

beweging

o. a. als

ook in het Hd. voorkomt in den zin

tijd

p. I.

toe

20

(in

1852

heer-

2 ).

Kuhn's

I

Romaansche woord voor vastenavond, namelijk

slachtoffer der vülkselyinolotne

rur-

geworden. Het luidde oud-

23

Dat hangmat, waarin men eene hangende mat zag, alleen aan volksetymologie de ingevoegde ng oorspr.

namen, de

hamacca luidde en

inboorlingen

in herinnering gebracht

volksetymologie

de

deelen van een onverstaanbaar woord

bekende woorden, behoeven op

zonder dat

leveren

te

zij

in

voldoende

maar

XV

in

tv

woord

't

hun verband eenigen

bij

de

,

zin

maar

Vondel {Ooidius'

nog voorkomend woord

vs 487)

vijftvonter

en de f uit v, de t uit cl zou de regelmatige vorm geweest zijn,

anorganisch,

is

vijcouder

verscherpt:

uit vivalder, blijkens het os.

vivoldaro, ags. fifalde, ohd. fifal-

der en fifaldra,

mhd. dealtere.

vorm

a.

eiveltre

o.

vanwaar ons

In het mul. vinden wij den

Floris encle

Blancefloer vs. 2963.

vorm van den Gerni. wortel

blijkbaar een geredupliceerde

was het ook weder,

die eene

den Keltischen stadsnaam Novioniagus

dachte aan

de vorm

teeg,

Ni uitvegen

Door aan corps

ontstond.

't

Is

falth,

noutoen.

Volksetymologie in

als

is,

worden aan

onder de voorbeelden van volksetymologie opnemen.

(vlinder)

De

gelijk

is

').

kan men ook een nu verouderd

,

door Plantijn en Kiliaen nog vermeld en

Herscheppingen

het over-

wij

netten, waarin

hunne kano's slapen, gebruikt werd,

in

voor

het

danken beeft, maar

naam voor de

als

nog onlangs door Dr. Moltzer

Daar

te

bewoners van Haiti, van welke

de

bij

te

,

tv

inlaschte

waaruit, met bijge-

reeds in de middeleeuwen

men van capora l

denken, maakte

ons woord korporaal alsof er iemand door te kennen gegeven

werd. tijds

die

carnaval,

schers

een

tot d.

narrenschijf

i.

legercorps

carrus na cal is,

De

maakten

er

Toch

2

).

is

het niets

schip op wielen, door de Duit-

door onze voorouders blauwe scute genoemd,

,

waarin eerst de godenbeelden, werden.

behoort

later

de grappenmakers rondgevoerd

Italianen, die er de vasten nieè in verband brachten,

den kluchtig-klagenden uitroep came

vale (zr

vaarwel

menigeen liet zich verschalken door deze volksetymologie en zag er de ware verklaring van het woord in vleesch) van, en

')

H.

Dr.

E.

Groningen 1881 *)

In

het

Bijdragen

Moltzer, bl.

De

volksverbeelding

stad-Groningsen zegt

II bl,

in

het

rijk der taai,

22 vlg.

"283.

men

hol: kapperoal.

Zie Taalk.

)

,

24 evenzoo van het

anders dan hoofdman,

Ital.

capo (hoofd)

af-

geleid, als kapitein van het Lat. caput. Evenals de inlassching

van

deze

foelie

nog

hetzij

dat

ook de epenthesis van de

berust

r,

op volksetymologie,

op

eer aan de stad

Hd.

kenblad,

voudsvorm

caprifolia

vrouwelijk geslacht aannam.

de dat

p aannam men

wel

in

den meer-

woord dan ook het

het

'

eene herberg) eene

bij

zijne oorzaak

hierin

achter

l

gehad hebben

het woord peisteren aan pleisteren (met pleisters

bij

hechten)

kamper-

die voor een vrouwelijk

zoodat

(stilhouden zal

,

bovendien

overgenomen,

aangezien,

Dat pleisteren

werd

en

geissblati),

werd

enkelvoud

in

verbasterd werd, luidde caprifolium (bok-

wijze

die

m

men daarbij aan camp (veld), Kampen dacht. Het Lat. woord,

hetzij

Het volk zag ondanks het

dacht.

kenis analogie tusschen de beide woorden,

verschil in betee-

en maakte het een

willekeurig, of misschien ook onwillekeurig, geheel gelijk aan

het

Zoo heeft menig woord ongemerkt eene anorga-

andere.

aangenomen

nische letter

,

naar analogie van een ander woord

of een anderen woorden groep

beteekenis

verband

in

,

bracht.

waarmee men het om vorm of De analogiewerking, waarop

in den laatsten tijd, op Scherer's voorbeeld, zijden

aandacht

de

gebleken

de

bij

wordt gevestigd,

ontwikkeling

is

van verschillende

een machtige factor

vervorming der

of

taal.

Zou

ochtend

misschien wel ooit de paragoghche d hebben aange-

nomen,

als

avond

Zou hede wel niet tot

niet

in heden

d

eene

aan

veranderd

het

zijn, als

eene n als sluitletter gehad hadden?

drossaard verbasterd

zijn

als

,

men

einde had gehad?

morgen en gister

n

Zou drossaat wel

in het tweede lid der

samenstelling nog den wortel van sa tja n (zetten) gevoeld had,

en

'!

er

niet

Vgl.

premia,

i

veeleer

lelie,

tv.

vi'.

bij

(lat.

gedacht had aan zoovele andere woor-

lüia,

van premium),

chronicon),

waarop gewezen

Am-t. 1832

bl.

L25.

meerv.

van lüium) premie,

kroniek,

werd

dooi-

vr. (lat.

vr.

(chronica meerv. van

Dr.

Verdam, Theophilus,

, ,

25 den.

aard

op

die

uitgingen,

hard)

(oorspr.

rijkaard,

als

vaïschaard, bloodaard, enz.?

Wezen

boven

wij

woorden

op

tollenaar en redenaar,

als

ouder eene n vóór den uitgang ««/-bezaten,

die

van ouder

bij

andere woorden werd die vóór aar of

tol

van

analogie

woorden,

de

ingevoegd naar

ier

met recht aanspraak op

er

die

van

Zoo werd harpaar (mhd. harpfaere), ofschoon harp afgeleid, tot harpnaar, harpenaar; zoo moorder

(hd.

merder)

konden maken.

mord,

ofschoon afgeleid van een sterk verbogen subst.

^

moordenaar; zoo soudier, dat in het mnl. meer-

tot

malen voorkomt,

men

dat

soudenier,

tot

dikwijls vindt, ofschoon sout uit sold

waar ook Dat

grondwoord

soldij en soldaat) het

woorden

samengestelde

der samenstelling eene

deelen

beide

maar dat

natuurlijk;

is

schapsband ï-stammen)

moet

geval

zij

en

zuster

moeder, als

vrouwelijke

de

broeder

mnl.

geene

heeft

zich

verbaalstammen

dochter

eene

s in

den genitief aannemen,

woord

nog verder

dat

,

zij

ja

,

bepalen

vader en

verwantschapsnamen

nog vaak

zelfs

den genitief bezaten.

s in zelfs

doch

waardoor ook buiten samenstelling

oud-Germaansch

het

in

,

eigennamen en verwantschapsnamen

mannelijke

de

zelfs

enkele woorden (vrouwelijke

bij

worden vóór het

geplaatst

ofschoon

zooals in regeerings-

de meeste als vrucht van analogiewer-

bij

king worden aangemerkt, geregeld

hooren

wanneer

archaeisme kunnen verklaard worden

als

elk

in

maar

zou

enz.

,

is,

is,

waarheidsliefde, vriend-

stadsbestuur,

wetsbepaling,

een

lid

s laten

hetzelfde ook het geval is,

het eerste van het vrouwelijk geslacht besluit,

eerste

den tweeden naamval

sterk mannelijk of onzijdig subst. in

tusschen

is.

waarvan het

,

het mnl. even

in

solidus, geld, van-

(lat.

in het

Deze analogiewerking

uitgestrekt.

Dikwijls

nemen ook

als eerste lid eener samenstelling dien genitief-s

aan, zooals leidsman, scheidsrechter, enz.

Weder door

in

buiging,

overbodige

andere en

woorden

dus

toevoegsels gebleven

verbogen naamval

—

zijn

organisch, ,

sommige

letters

ontstaan,

maar

wanneer

bij

die

natuurlijk uit misverstand

inderdaad later

als

woorden de

—

tot

nomi-

,

26 natief

werd gemaakt;

zooals

men

het noemt

hoorlijk begrijpt

en

zulke

in

gevallen

— als

mag men

,

men

van hypostase,

ze ten minste be-

— van inlassching of toevoeging blijven spreken.

Schoen en misschien ook teen waren oorspr. meervoudsvormen

van schoe en

maar nu een nieuw meervoud schoenen en

tee.

temen gevormd

is

en daardoor het oude meervoud als enkel-

,

voud wordt gebruikt paragogische

maar

,

organisch

als

mag men

noemen

n

de slot-»

wel

die

,

die

bij

organisch

woorden eene

ontwikkeld

is

van het woord hare beteekenis

gedeelte

heeft verloren.

men

Zoo kan

van eene paragogische n

spreken

,

sinds

zij

meer dienst doet

niet

oorspr. was, evenals blijkens het

Hd.

Wien.

Terwijl

n had moeten wegvallen

wat

als datief-uitgang,

sommige eigennamen

bij

,

zij

welke den datief regeerden,

wanneer het voorzetsel

,

toch

Weenen,

als bv.

deze woorden, die meestal

bij

verbonden werden met voorzetsels de

Pink-

in

Pasch'en en in de Hd. woorden weihnachten en ostem,

steren

er niet

ook dan nog die n be-

meer vóór

geplaatst werd

houden

een overbodig achtervoegsel. Door dezelfde oorzaak

had

,

als

,

er schijnbare epenthesis

bleven

zij

van er plaats

in

onze samenstelling

eenen datiet, die, uit de uitdrukking

middernacht,

nacht ontstaan, den ouden nominatief midnacht

1332, ook geassimileerd welke

bij

tot

In andere gevallen spoor

staan, dat er dan in

ontstond het

liet

door

achter

't

dientengevolge

daarentegen

zelfs

te

tot

s

verviel

zijne

slotletter

alsof

in

die

hield

voor

,

blij-

verscherpt

met zanten,

te

werd.

Bij

Zoo smolt

waarvan de z andere

woorden

men, om het gevaar van voorvoeging

narreslede.,

de

met

aan een woord af

neven(s) uit en even.

één

men

die eigenlijk tot het vorige

verloren nadder

is

vervolg steeds van voorzien bleef. Zoo

ontgaan, van Scylla in Charybdis;

weg,

te vergelijken

enz.

het voorzetsel weder een ander

nijver uit en ijver,

voorzetsel

Alex. I

minnacht, Waleu: 893) verdrong,

Vondel nog vaak voorkomt, en

middag, midzomer, midwinter, vend

midder

te

(o. a.

sluitletter

naak van

enz.

den

liet

te

de aanvangsletter

woord behoorde.

Zoo

hunne n, omdat men lidwoordsvorm

den;

,

27

•

zoo

ontstond

Allerlei

inkt

onder die

woorden

gewoon van

soorten

zijn

veranderingen

zijn.

Aan

gewoonte

die

der

wij

voorloopig zeer stellig,

wel

altijd,

zich

bij

werkzaam geweest grammatica zullen

zijn

nu

nog

althans

taalphysiologie

verkeert

wikkeling,

de

en

schijnselen

nog

geheele

dan

zijn

niet

eerste tijdperk

het

in

bou-

te

De wetenschap

mogelijk.

zielkunde

mogen

te

van ont-

nog een duister

is

der

veld,

hier en daar enkele lichtstralen zijn gevallen.

slechts

Daardoor

hare werking

bij

op dien grondslag eene historische taalleer

bespieden,

waarop

aanlokkelijk de ge-

eenmaal de taalvormen

,

kunnen volgen, de physio-

te

logische en psychologische krachten

is

Hoe

blijven.

hunne wording

stap voor stap in

en

descriptieve

die er

,

moge

ook

zelf

,

de verschillende

en misschien ook in de toekomst

getrouw moeten

op

naar

er zijn aangebracht, en niet

die

,

de verschillende krachten

wen

om

die wij

,

figuren samenvatten

rangschikken

te

naar

dachte

inkt in zag.

veroorzaken

te

naam van grammatische

den

wij

H

er

omstandigheden hebben er dus toe bijgedragen,

vormveranderingen der

de

omdat men

tüicta,

uit

ook

onverklaard

tegenwoordig gebleven

die

,

nog

veel te veel ver-

alzoo

nog

niet

aan de

werking van bepaalde krachten kunnen worden toegeschreven dus

en

zouden moeten

onvermeld

blijven,

terwijl

zij

daaren-

tegen hunne plaats kunnen vinden in eene beschrijvende grammatica.

En met doch

niet

zeker

zulk

eene

slechts

gevoel

bij

moeten

wij

voorloopig tevreden

gebrek aan beter,

van dankbaarheid, omdat

door eene practische groepeering naar

maar zij

zelfs

zijn

met een

ons in staat

stelt

uiterlijke verschijnselen

het

geheele veld der taalverandering gemakkelijk te overzien.

Dat

laatste voordeel der beschrijvende

groot,

dat

het

de vraag

opofferen, daar toch ten

,

zal

werken

,

is

zelfs

zóó

het wel ooit zal willen

een duidelijk overzicht van het

kunnen geven, omdat

voudig, maar samengesteld verschillende

grammatica

men

nimmer eene groepeering naar de krach-

die op taalgebied

geheel

of

is,

vele verschijnselen niet een-

zijn en

aan de samenwerking van

oorzaken hun ontstaan

te

danken hebben.

Wel

28

mag men

voortaan de uitkomsten der physiologische en psy-

taalwetenschap niet meer verwaarloozen

chologische

men

de

verschijnselen

gebied

het

van de

,

wanneer

taal groepeert

de oudere beschrijvende methode; doch ik achtte het

volgens

het minst voorbarig die methode vaarwel te zeggen,

voor ik

op

tot

heden

de behandeling der grammatische figuren in bijzonderoverga,

innering dat

ik

nu

zal

waarbij

brengen,

wensch

te

bekends in de her-

ik natuurlijk veel

omdat mijn doel

geven,

eeue

is

bij

betrekkelijke

het overzicht, volledigheid te

bereiken.

nog ééne opmerking, namelijk deze, dat

Vooraf echter mij

zal bepalen

gebied.

Bij

ik

binnen de grenzen van het Germaansch taal-

uitzondering

zal

ik mij

nu en dan een

uitstapje

op het ruime veld der overige Indo-Germaansche talen veroorloven,

maar

selen

waardoor

,

zustertalen

,

mij

en

toch in hoofdzaak houden zich

vooral

bij

die verschijn-

onze taal onderscheidt van hare naaste bij

die

,

waardoor

het tegenwoordig

ïsederlandsch van de taal der middeleeuwen verschilt.

EERSTE HOOFDSTUK.

Prothesis of Voorvoeging.

Yan

grammatische figuren komt de prothesis over het

alle

algemeen Terwijl

maar met name

,

in het

van een woord

niet anders

dan

kunnen worden beschouwd

te

wij

Gerniaansche

de

bij

Germaansch

het minst voor.

,

nog menige klinker aan het begin

Grieksch

het

in

,

voorgevoegde vocaal schijnt

als is

het aantal gevallen

waarin

,

van prothesis mogen

talen

meer en meer ingekrompen, sinds het gebleken

is,

spreken,

dat menige

schijnbaar voorgevoegde letter inderdaad tot den wortel behoort,

en integendeel daar

Wil men de ot

afgevallen,

die

gekomen

r- vocaal

guna

is

a,

is

en

,

waar

die

als

wriddhi) beschouwd wordt,

gevoegde

letters,

zij

dan zou

men Zoo

Indo-Germaanschen wortel.

maken)

ontwikkeld

het

eerste een

van

óf

tot

ontbreekt.

bij

verstei'king

arbh

daarvan

verscheiden Germaansche

is

in betrskking tot

de

en rabh

,

wortel

en leverde de laatste terwijl

ww. arban (werken) moet hebben opgeleverd substantivisch

gebruikte

den

rbh (werken,

Lat. robles (woede) en labor (werk) op,

het

(als

meetellen onder de voor-

woorden van prothesis kunnen spreken

vorm

nu

in Indo- Germaansche wortels vóór de

,

de

waar-

verleden deelwoord ar-

baiths, óf eenige andere afleiding voortleefde in bet Got. arbaiths,

ons arbeid.

Toch zou

ik ongaarne die en soortgelijke

woorden

onder de voorbeelden van prothesis willen opnemen, waarmee ik te

bovendien

gebied

het

der Germaansche talen veel te ver

buiten zou gaan.

Wanneer vóór volkomen gesloten

het uitspreken van een woord de stemspleet is

en

bij

het inzetten van de stem plotseling

geopend wordt, ontstaat er een eigenaardig geluid, dat vooral

30 het

bij

kan waargenomen en

zeer gemakkelijk

fluisteren

als

ontploffingsklank van kot strottenhoofd kan aangeduid worden.

Men neemt aan haniza

Nu

acht

Sievera

de

vloeiende

vóór vooral

klank

in het

dien

.

de Hebreeuwscke aleph

dat

,

Griekscke

de

en

ontstaan zijn

bij

nu en dan

verschijnsel in de spreektaal mij voor

Dok

'),

dat het zich

.

in

menige

taal,

dien ontploffings-

uit

vocaal hoort vóór het

onduidelijke

als

met klem uitgesproken nein

maar het komt

van woorden

beginletters

Grrièksch,

ook

de Arabische

dat vele vocalen

het niet onwaarschijnlijk,

hij

,

spiritus lenis dat geluid voorstellen.

ons kan

men

bij

datzelfde

waarnemen;

duidelijk

geen enkel Xeder-

landsch woord in de schrijftaal heeft vastgezet.

Wel hebben vóór

zich

ongetwijfeld

russchenwerpsels

Benige

omdat na het uit*preken van

gekregen,

eene

a

die letter

volgende medeklinker met meer kracht kan worden uitge-

de

bracht: vgl. bv. aboe, adzjoep, misschien ook ajakkes, en stellig

abahj dat wel eens, maar zeer (naar beneden ) verklaard

bas

a

haasSt

bij

is.

om

een middel

volk

ieder

onrechte, als het Fransche

te

De klank bah immers

is

kennen

te

afkeuring

te

treven.

kan

Zelf;

men

dikwijls

mogelijk wil toeroepen

hooren

o-klank vrij

,

iemand, die

den geheel of

gewone

ook

gewoonlijk

het,

is

gedeeltelijk verloren

voor haruspex. 1

ten uit

f,

bij

Bij

hebben,

Reeds

bij

EdtUU Corssen,

en de

/<

dus aan

de Romeinen deed

Plautus vindt

men

al

aruspex

Vergilius ostia voor Jiostia, en in opschrif-

en keizertijd abuit voor haluit,

voor haec, enz.

.

dat verschillende volken

adspiratie aan het begin der woor-

begin der woorden wegviel.

zich dat verschijnsel voor.

')

dan

klank

welke

inzetten,

Tan algemeene bekendheid

c/eo

zoo luid

lang wordt aangehouden: ddé Jan!

het gehoor voor de

het

ander

een

den naam van den geroepene met den

Harena

*)

Phondik

tspraeke,

l-

J?e Aufl.

*bharena (Sabijnsch fasena)

uit

tüge der

-

I

abitat voor habiiat,

p.

113.

VdkcHismus und

(Leipzig 1868j p. 107 v]__

Betommg

der

SI

werd

arena

ghalj /(

woord hanser (ons gans, Grieksch

terwijl andere

/;,

woorden zoowel

Het Italiaansch

komen.

nog

is

roet

meer

taal

behalve

dan

gegaan: het sprak

al is het die

de

aan

h

oorsprong of in lateren

dit

begin,

het

tijd

woorden

hamnguer

,

zijn of

van Germaanschen

is

dat vóór

,

zooals in haut (Lat

(Mlat.

namelijk

wanneer het woord met eenen het dan ook

eene h aspirée wordt aangetroffen

sommige ,

die er

altus), huit (Lat.

adringare, afleiding van het Germ.

met het Lat. ad), huppe

recht uit het Latijn

gekregen hebben de

h

(Lat.

het

,

upupa, Gr. eWi/), dat

,

maar door bemiddeling van het Fransch

en horde (woeste bende)

Fransch overnamen

uit het

waaruit

kennen

')

gaf.

W. Corssen

2 )

42

)

,

met

,

maar dat al

dat ook wij met in het Turksch,

talen

binnendrong,

wat er zich

in bevindt,

Trouwens het Latijn was het Fransch reeds

2

t.

a.

Zie Dr. K. Dozy. vle.

,

woord de West-Europeesche

oeroe luidde en een legerkamp,

hl.

,

onder den vorm hop (vogemaam) waarschijnlijk niet regel-

wij

te

van

nu van het wegvallen der h aan het

Eigenaardig

eigenlijk niet behoort,

kring

want de

van vreemde herkomst.

in elk geval

,

verschijnsel

klinker begint.

ook geene

door de geleerden uit het Grieksch

het voorvoegen van die letter,

octo)

richten,

als overblijfsel

begin van een woord gaat meestal een ander gepaard

Fransche

schrijf-

tegenwoordig nog het samensmelten met

uitspraak,

of Latijn ingevoerd

laat

ook blijven schrijven,

eenen voorafgaanden klinker belet,

Met

spreektaal

Het Fransch

tusschenwerpsels.

woorden, waarbij vroegere

de

hunne

eenige vormen van het werkw. avere (hebben) en

paar

meer hooren,

h

naar

andere volken

bij

dan ook de h nergens aan het begin der woorden,

zij

bij

een

bij

Zoo vervoor goed

*/jtj)

zonder h voor-

als

veel verder

geene enkele h uit, en daar de Italianen zich

schrijven

verloor zoo de

opleverde)

stof,

verscheidene schrijvers als olus voor.

bij

loor ook het

de

groene

gal,

ons

die

en komt

van eenen wortel

het oudere holus (groente,

'),

p.

I.

p.

102.

Oosterlingen,

's

Grav. Leiden,

Arnhem

1867,

,

,

32 Arrius was niet de eenige llomein, die, volgons

voorgegaan. Catullus

„Tum d.

meende, dat

„die

i.

neer

poterat dixerat hinsidias,"

')

prachtig mooi gesproken had, wan-

bij

met nadruk hinsidias voor insidias (hinderlaag) had

hij

De Romeinen,

gezegd." voor

have

locutum

mirifice sperabat se esse

Cum quantum

en

ave,

harundo voor arundo

men met umerus

(vgl. Gr. u/xog

umidus

uit

door

(riet,

Gr.

anorganische

de

(vochtig)

vooral

zelfs

en

Yergilius

hu uterus (schouder) uit

Got. amsa), herus uit erus 2 ) en

,

uvidus) zelfs de gewone,

(vgl.

werd

geschreven, terwijl vor-

onpov)

zooals

h,

zeiden ook

lateren tijd,

in

Plautus

humidus algemeen

gebruikelijke, werden.

Wanneer

wij

dus hetzelfde ook in verscheidene dialecten van

ons eigen Nederlandsen vinden in het Oudfrank.

zooals reeds eene enkele maal

,

waarin wij hoc voor uc lezen,

,

gekeerd ook êtan voor hêtan

behoeven

,

over een ongewoon verschijnsel

als

schreef eens aan Dr.

ons

A.

te

verbazen. Dr. Halbertsma

Winkel

te

ha van a,

geen hé van

menigte

in

Engeland

Gij

moet mij

Londen,

behept.

hun

aan do spraakorganen

niet

de

hé als d,

ha,

geraak

niet:

aspiratie

weg

laten die

van en

onze

1

)

)

,

)

wel

verstaan:

want

,

plaatsen

mangelt

het

hun taalgehoor

waar ze

die,

eene

zeggen met hetzelfde

zij

slechts voor

is

in de hoofdstad

bestaat

niet hoort,

zij

Ik zwijg hier van de Zeeuwen,

ze hoort.

van de Zwollenaars

dit pas alleen

van Deventer, waar

ik

dagelijks hoor: Blief wat te geven

an de harmen!"

Catullus, Carmen 84.

is

o.

de oudere a.

Dr

,

J.

vorm

en

is

opgemerkt door

Vergl. Sprachf.

3

ditzelfde 'gebrek

met name

,

geen hu

o,

spreek

Dal. erus

meende, für

dit

der Noordzee,

woon en

l

weet in

„Gij

strandbewoners

Blokzijlers:

ik

é\

zij

waar

,

):

geen ho van

;

<

van u kunnen onderscheiden en met ontelbare

3

wonen duizenden en duizenden landgenooten

Nederland

die geen

L.

om-

zooals

ons daarover niet

wij

XXIli (1877)

p.

niet

K.

95

herus. zooals

Brugman

in

vlg.

H. Halbertsma in den taalgids IX

bl.

men

Kuhn's

1.

vroeger

Zeitschrifi

33 Dr. Halbertsma zweeg ook van de Stad-Groningers,

Van

soms hetzelfde verschijnsel waarnam.

ik

het uitdrukkelijk vermeld '), evenals van Ylaar-

ken vind ik dingen

3

).

„Te Brugge," zegt De Bo

3

van een woord, vroeger

terwijl

„Men mag

Brugge de

wanneer

paald zich

op

gemaakt spreken,

toeleggen

die

letter

de belachelijke fout van eene

doen hooren."

enz. te

die

ons

den heer

h voorvoegen,

Alleen

waar

er geen be-

voor engelen

Zeeuwen

vol-

dan wel voor allen geldt,

valt moeilijk te beslissen.

Misschien

Yan

aangaande het West-Brabantsch

der Brand

van Breda wordt opgemerkt

5

),

om

den

het

leggen

hiaat

van

den nadruk

:

dus na het lidwoord de, 2o.

vermijden,

te

,

3o.

uit

dat de

namelijk

daar nooit wordt uitgesproken, behalve in drie gevallen

/*

zij

zelfs tot

eenen stap nader tot de waarheid brengen wat door

baronie

de

en komen dan ,

in

er zich be-

zij

laatste voor de

of het

ja,

ik:

Zeeuwen

doen hooren, vergissen

te plaatsen

//

Of dat

')

juist is, en zoo

eene

kan

wanneer

heerlijk voor eerlijk, hengelen

hoort, en dus bv.

komen

te

op de koddigste wijze,

dikwijls

is

ook daar waar

,

dat de h door de

vaststellen,

zij

't

aspiratie in de

hunne natuurlijke uitspraak nimmer wordt gebezigd. dan,

begin

Aangaande de Zeeuwen verneem

wordt."

gerust

't

ze noodig is; of

sprekende taal gansch en geheel verwaarloozen geschreven

lieden,

weet ik niet, maar

misbruik algemeen was,

dit

waar

die weglaten

zij

dat wij thans overal buiten

zeker,

zij

men nog

„hoort

),

het spreken overtollig eene aspiratie stellen aan

die in

wie

bij

het eiland Mar-

lo. bij

het uitspreken van een

bij

woord, dat met eenen klinker begint en terstond volgt op een ander

woord,

dat

heeft aangenomen.

')

») ') ')

om

de

Wij

beide eerstgenoemde redenen de h

kunnen daaruit de gevolgtrekking

Door F. Allan, Taal en Letterbode II bl. 64. Door A. F. Stolk, Noord en Zuid III 1>1. 111. 114, I (Brugge 1873) L. L. De Bo. West- Vlaamsen Idiotihm Noord en Zuid I bl. 135; vgl. Taal J. Kousemaker Pz

bl.395.

,

en Let-

terbode, IV bl. 226. 4 )

H.

Hoeufï't,

van der Brand,

Ome

91.

Vgl.

Proeve van Bredaasch taaieigen, Breda. 1836

— 1837

Te Winkel

,

Grammatische

Volkstaal

figuren,

I

bl.

ook bl.

J.

H.

215 Tig. 3

,

34

maken

dat voor de West-Brabanders

,

die de h weglaten of voorvoegen,

of

woorden,

onverschillig

eenen klinker of eene h behooren aan

met

zij

en misschien voor allen,

,

alle

te

vangen,

zonder of met h

kunnen worden uitgesproken naar gelang van

omstandigheden,

die

dan

van

uitsluitend

phonetischen aard

vooral samenhangend met het accentueeren en onbewust

zijn,

streven naar analogie.

In

middeleeuwen,

de

de orthographie zich veel meer

toen

dan tegenwoordig,

werd

richtte

naar

dialect

voorgevoegde h ook niet zelden geschreven: het meest

en evenmin vóór

,

beginnen. ten

Integendeel

nu en dan

of

maken den

,

Vlaamsche handschriften

in de

meen

de uitspraak

,

maar toch

woorden

alle

de woorden

,

waarvóór men

,

en

het

te

geven

van het aantal woor-

in de volkstaal stellig eene

dan ook geen onbegonnen werk,

is

al

,

in de handschrif-

van eene h voorzien vindt,

öt veelvuldig

slechts een zeer gering gedeelte

uit

met eenen klinker

men

die

,

in

volstrekt niet alge-

die

,

die

er een

/*

voegde

van

lijstje

kan dat ook geenszins volledig genoemd worden.

De volgende Nederlandsche woorden vond

ik

met voorgevoegde

h in de mnl. gedichten:

Haefscher hande, Haenbilt

Haent

,

,

d.i.

cl i.

averechts, Limb. II 269.

aanbeeld, Lsp. I 13 vs. 75 var.; 19

Vlaamsch voor eend,

Reimert

I

2094, Nat.

73.

vs.

met oorspr. a (Vgl. Lat. anus), III

BI.

400, 407, 410, 727.

Heter, koren-aar, Bose 3957.

Haex voor aex, 't

hache,

Fr.

d.i.

bijl

(misschien

onder den invloed van

van ons hakken afgeleid

dat

Heela

schijnt),

V

6193; Lanc. II 3577, 7643, 7648, 17228; Flandrijs

Hachten,

achten,

Franc.

15759; Lsp. III 9

Remie voor ande

Ha nest,

voor

5099,

V

Lanc.

15532,

Lsp.

IV

3 vs. 39 var.

II 996.

Fergnut 382.

Walew 2903, 3659

ebben,

hebben, Nat. BI.

A

5633;

120.

94 var.

(beleediging),

angst, Lorr.

Ilatr voor act (spijs),

Hebben

vs.

II

219.

Hecht voor echt (daarna), Limb.

II 468.

(ghehebbet) en ver-

35 Heecke,

Velthem IV 57

eik,

Heecouters, eikenhoutbewerkers, Behj.

Lanc. II 4869.

Heesch, eisck

,

Heeschen

JieiscJun,

of

eng.

ascian,

/o

eisenen

var.

eiseen,

Lorr.

A

VI 319; Limb.

êskon

os.

1565,

I

ags.

,

2963, 35

vs.

Lanc.U

II 1327;

84, 85, 152, 388 var.; III

vs.

II

£so^

2799; Moriaen 3015;

14; Rijmb. 32291; Sfofo

Lsp. II 36

(okd,

vragen)

os/i,

3167; Ferguut 2632,

6823;

Museum Ibl. 275). Museum IX bl. 158 vs.85.

(volgens Vad.

vs. 5

1

vs.

64

4 vs. 514 var.

;

Heet, eed, Lorr. A.

Helne voor elne

1840, 2014, II 1427, 1510.

I

Walew. 10724.

(el),

Hende, end, Franc. 72, 1160, 1884, 7412, 9049, 10303.

Henden, eindigen, Franc. 1431, 9424, 9425; Stoke Heracliticheit

Her e,

II 1192.

eer, Stoke II 72.

,

eer, Lorr.

A

Heren,

eeren. Lr/xc.

Heren,

herien,

II 590.

IV 5245

(yeheert).

eenen

wortel ar,

die o.a. ons

aarde, got. arthrs, ploeg, en got. arjan, okd

ervan, mhd.

eren, ploegen,

vindt

men

ploegen

(van

Rijmb. 8059, 12633.

opleverde),

erien,

VIII 591,

Alex.

Van

den bake stalen, 2!; ook eren en aren, Lsp. I 25

Heten, eten, Lorr.

Hevel voor

A

II 1650,

evel (euvel),

Zonder h

dri gesellen, die vs.

106.

1917.

Franc. 7534.

Ihicelick, eeuwelijk, Franc. 5704.

Hexteroeghen, eksteroogen, Limb. II 364. Hic, ik, Lm»&. II 1768.

Hing e, enge, Rijmb. 31905. Hineke voor /^cAc (verwonding, door Kiliaen opgegeven)

R ijmb.

2936.

Hoever, oever,

Walew. 3739.

HonderhorieJt, onderhoorig, Franc. 870.

Hoofdoen voor ofdoen (afdoen)

,

Franc. 2693.

Haude voor owdte (leeftijd), Rijmkr. (Kausler) 3906. Houden voor owtfew (doen verouderen), .ftosé 370, 372 Houdevare voor oodevare,

Belg.

Museum III bl.

var.

236. Bij Kiliaen

houaer. 3*

36

Hu,

llijmb.

u,

Brandden

92;

2108, en

2010,

uw,

ftww?,

Rijmb. 13, 82; Brandaen, 1998, 2020, '2063, welke beide

woorden

nu nog met de

ook

tongval van Mechelen (Zie

Ook

Museum V

57

bl.

— 59).

Rosé 5731; ook Kiliaen geeft huyl naast uul op.

Jlnlc, uil,

Huut,

den

aspiratie hoe luiden in

Belt/.

A

uit, Lorr.

hitte,

onrecbte met voorgevoegde

Haghedochte, daar de

1981; Brandaen 1838, 2180.

II

komen

bastaardwoorden

eenige

waterleiding

oorsp.

aquaeductits),

(Lat.

waterleidingen

ontzettende

mnl. soms te

bet

in

voor, zooals:

//

,

die door de

maar

Romeinen

aangelegd waren, met de heerschappij der Romeinen tegelijk in

verval

op

de

geraakten

naam

alleen

van toepassing van

bouwvallige

steenen

gangen en bogen

en

roovers

en landloopers tot schuilplaats

overbleven

,

die

die er

,

zoodat het woord de beteekenis kreeg van krocht,

dienden, hol,

de

bleef

,

Men

spelonk.

Walew. 2955,

vindt

het zeer dikwijls in

8425,

6085,

't

mnl.

o.

a.

8437; Reinaert I 541, 1367,

Torec 1876; Rijmb. 2069, 2135,

3074, 3257; Alex. I 988;

2743, 3257, 6817, 8098, 12599, 29114; Limb. II 369; Lsp. II 13

91 var.; 18

vs.

40; 28 vs.

vs.

14, 23;

45

vs. 78, 195,

199, 204.

Hahnenier

aalmoestasch

,

aumónièré)

(Fr.

Lanc. III 13682;

,

ook lialmelnèer, Lanc. III 11275.

Hankere, anker Hartsoen voor II

't

Franc. 9073.

(Lat. ancora),

gewone artsoen, zadelboog

(fr.

argon), Lanc.

17242; ook hersoen, Lanc. II 1356.

Helpendier

voor elpendier,

,

vorm van elephanten

is,

waarin elpen de samengetrokken

Nat. Bl.

IV 805, Limb. XII 208

en ook in de Limburgsche Sermoenen der 14de eeuw (aan-

V

gehaald Taal en Letterbode ivoor wordt ook

nog

bij

bl.

177).

Ons elpenbeenvoox

Kiliaen met den bijvorm helpenbeen

opgegeven. Hersennier voor arsenier, boog),

del vindt

Ys 991;

boogschutter (Fr. archier van are,

Walew. 106 80. Kiliaen geeft op haetsier en

men nog II

bl.

90

hartsier (zie uitg. vs.

20).

•

Van Lennep

bij

Von-

I bl.

709

;

37

Hinten voor inten (enten), Martijn

Hore

in de uitdrukking

itinere zie

op weg

oorspr.

Heelu 5450; Lanc.

komt

(gehint).

en vervolgens terug

,

5716; Stohe

II

1X462,

onze zegswijzen:

in

is

aansporing

van horten, Horeest,

de paarden

tot

,

op zij

,

enz.

mij waarschijnlijk voor, dat deze uitdrukking

waard als

dus

,

440

I

op hore, Oudfransch en oire. Lat. in ;

Het

1

).

nog be-

op den hort gaan, en hort verbasterd onder den invloed

stooten.

Oudfr.

(naast orage),

oreste

afleiding

van het Lat.

aura (zachte wind) en gevormd naar analogie van tempeste (mnl. tempeest), van

kenen

storm

in

vindt

horeest

o.

33751;

Hor me

a.

X

Stol-e

Lsp. II 6

vs.

woorden betee-

Lat. tempestas. Beide

en

letterlijken

Walew. 8982;

Men

figuurlijken zin.

Moriaen

1728;

Rijmb.

708; Lanc. IV 7805; Jans Teesteye 3134

15 var.; SegheUijn 4272.

orme

voor

't

den

vorm

(Fr.

van het Lat.

ulmus,

ons

olmboom) Lanc. II 8055. Verder kan men ook

met voorgevoegde op,

dat

zeer

klein

mag men het

van

gedeelte

door

,

vinden.

veilig

de woorden

aannemen,

dat

leengoed.

(zeeschade),

daar

staat,

alod (allodium),

en

d.

i.

het

samenhang

V

en waar-

van

dit

1)1.

264—268.

erfgenaam, dat

hij

vrij

ing

is

van

eigendom, tegen-

haverij

naast

averij

tegenwoordig nog kan men het woord

woord niets

,

waarschijnlijk

met havenen

omdat de spreker vermoedt.

Toch

met elkaar gemeen, want havenen

meer plaatsen opgegeven door

Zie

minste die woorden in

of hack/ing,

noemt

Vervolgens zelfs

hebben beide woorden

*)

met eenen klinker

h worden opgegeven

eene afleiding op

onbeperkt bezit,

vaak met h hooren uitspreken

terbode

ten

die

bij

slechts een

ook steeds met h door Vlamingen werden geschreven.

aelding

over

,

dan gewoonlijk

maar daar

werden uitgesproken,

h

Vooreerst noemt Kiliaen haeling

voor

zijn,

hem met voorgevoegde

Vlaamsch nooit zonder

schijnlijk

Hij geeft er

Vlaamsche vormen

het

beginnen

h

Kiliaen nog verscheidene woorden

bij

Dr.

Verdam,

Taal- en Let-

38 boteekcnt oorspr. juist het tegenovergestelde al» tegenwoordig,

namelijk herstellen, uitrusten, en averif

avaria luidt,

waarin het

heen,

van vischhoek,

vloed van

hengel

woord van hengen eenen

beteekende (V.

als hij

gekomen, ').

Kiliaen hanghel voor anghel opgeeft, vooral in de

beteekenis

van

het Italiaansch

bedorven koopwaar, bestaat

waarin een woord 'awdr,

Wanneer

is cloor

het Arabisch

uit

mogen

vermoeden,

wij

hier

gewerkt heeft

(d.

doen hangen)

Germ.

i.

ofschoon

,

Lennep,

dat

837

III bl.

vs.

laatste

afgeleid en het eerste

is

ah of awj voortkwam,

wortel

Ook Vondel voegt de h voor

"-).

dat de in-

die buigen

het woord angelen,

798 en Vgl. Herschep. VIII

1173) zegt:

vs.

„Wie om het Xaast

lockaes zwiert en hangelt raeekt wel vast." geeft

ocksael

de

volksetymologie

h

ook

Kiliaen heeft

hooghsael

aangenomen

,

op,

dat door

omdat het ohsaal

de zitplaats der kerkzangers zich op de galerij, dus in de

of

hoogte, bevond.

Andere door Kiliaen opgegeven woorden

Vlaamsch

ambacht;

voor

staet; heghster

,

hoeffenen,

ijzel;

staet,

zijn

handbacht,

Vlaamsen voor echte

Saksisch voor ekster; heughde, Vlaamsch voor

Vlaamsch

hyeken,

egrjhe:

heelde

voor

ijken;

hijsel,

Vlaamsch voor

Vlaamsch voor oefenen; hoore, Vlaamsch voor

oore, oor; en huyder voor uider, uier.

Bekend met name o. a.

is

ook nog een woord, dat nu verouderd

17de eeuw

de

in

bij

te

Amsterdam, namelijk

Hooft en

is,

maar

met voorgevoegde h gebruikt werd en wel

bij

hóbolligh.

Men

vindt het

vs.

712); het

Coster {Teeuwis de Boer,

verbasterde later tot hollebollig

,

o. a.

in

den

titel

van

J.

Pook's

klucht „De hollebollige, lagchende dokter of de bereysde Hans

')

Zie Dr. R.

Dozy, Oosterlingen,

bl.

-1-1

\\\t-

Germaansch nog andere vertegenwoordigers zijn. bv. Ags. anga, pijlpunt, üudnoorsch angr., ohd. bocht, behoeven tvij niet aan te nemen, dal angar mhd. anger het woord uit het Latijn is overgenomen, al bestaat daar een woord angulus, hoek, dal trouwens van denzelfden Indo-Germaanschen 4

)

Daar

van dien wortel

,

.

wortel

in het

ak of ank

is

afgeleid.

39

Zing-Zang"

(2de dr. 1710), en leeft nog voort in het kinder-

hongerige

de

wel gehoord van de hollcbolle wagen,

„heb je

versje:

nog weer hol gemaakt

waar

waar de volksetymologie van

op zat,"

Gijs

en

heeft

lollig

bij

lio

aan bol (hoofd)

dacht, in overeenstemming met de beteekenis mal, dwaas, die het

woord ook reeds

als

oübolligJi

storig

toornig

,

eeuwen

Zie

Kiliaen

bij

,

Lsp.

bv.

evenals

is,

48

I

16

I

vs.

12.

vs.

dat woord,

maar met de versterkende

a,

124;

hem

gram-

abolghigh

en in de middelafgeleid, niet

is

Teesteye 1868;

Mas-

Het beteekent verbolgen-

afgeleid

die in

bij

beteekenis

den ouderen vorm oubolgkigh,

en

Velthem

learoen 1185;

en

ofschoon het

het subst. abolge, waarvan het adj.

is

zeldzaam.

heid

,

De oudere

men trouwens ook nog

vindt

had

Kil iaën

bij

wordt opgegeven

van

't

ww. belgen,

geen enkel ander Neder-

landsch woord wordt aangetroffen.

Eene blijvende

plaats heeft die anorganische

Nederlandsch verworven haling

kennen geeft,

te

het

Brabantsen

er,

zoodat

de

is

,

neren uitgestrekt,

Hoogduitsch

het

er

eerst

waarvan

met het Lat. re hij

voerde,

Kiliaen nog zegt, dat

Zelfs heeft die voorvoeging zich tot herin-

dat eerst op het eind der middeleeuwen uit

onder

den vorm erinneren werd ingevoerd,

de 17de eeuw de h aannam.

in

zich in het

tegenover het Vlaamsche en Hollandsche

tegen waarschuwde, dat men ons

had

,

gelijk ');

Toen L. ten Kate

er of her zou vergelijken

ofschoon het geheel dezelfde beteekenis heeft,

doch

veeleer

dan op de door hem aange-

weinig afdoende gronden kunnen wij nu die overeen-

stemming ontkennen 't

en

Ji

voorvoegsel her, dat eene her-

Brabanders bv. hermaeckm zeiden en de Hol-

landers ermaecken.

en

in het

Lat. re,

op

grond

van

den ouderen

Eer zou ik geneigd

namelijk red.

er voor verkorting van eer te houden,

zijn,

vorm van ons her,

dat de d gesyncopeerd

en eder geluid kan hebben.

Het bestaan van zulk een woord

met dezelfde

ons her blijkt uit bet mnl. eder-

beteekenis

als

cauwen, waamevena ook eercauiccn, ercauwen en ons herkau-

')

L. ten Kate, Aenleiding II bl. 58.

40

wen voorkomt zorgvuldig erlangen,

men van

In elk geval moet

)

'

andere

liet

erbarmen voorkomt en oudtijds

ervaren,

met de beteekenis

ons voorvoegsel

onderscheiden,

voorvoegsel er

dat in

ir luidde,

uit.

Overigens schijnt de dialectisch voorgevoegde h onze taal niet te zijn

binnengedrongen behalve

van

Men

iemand.

eenen

i.

(walg,

h evenzeer als die van

waarvan de

doch

voorkomen,

d. eicel

Woordenboek ook bijvormen met

afkeer), waarvan in Grimm's

h

het met het Hd.

vgl.

schrijf-

het woord hekel,

uitdrukking „een hekel aan iemand hebben",

in de

afkeer

de

bij

ons hekel anorganisch schijnt te zijn met het oog op het door

opgegeven ackel en eckel (walg)

Kiliaen

(kwellen,

Eng.

zeer doen),

ache

to

het Ags.

,

ww. acan

het Ags. adj. acol (ont-

,

stemd) en ons akel-ig.

Nog

zoo

heeft,

eene

spreektaal

onhandig

vroeger

in de

en,

men

zooals

dat

,

weet,

eene

,

dorpje

tijd

dan toch

A ar lande rveensch gevormd van Aarlander-

van

is

een

veen,

de schrijftaal,

in

plomp beteekent,

en

verkorting

niet

al

aangenomen bet woord harleveensch

h

Zuid-Holland,

in

waarvan de bewoners

in

den naam hadden van buitengewoon ouderwetsch

en zonderling te wezen.

Een paar andere woorden hebben de

h door volksetymologie

De uitdrukking van aver tot aoer (van voorvoorvader), die men nog bij Hooft en Hugo de

aangenomen. vader

tot

Groot

vindt

weder

later

haver

tot

ouwer,

is

2

),

tot

werd

')

bekende

2 )

schoone

door

vormen

verschillende

Taal- en Letterbode

1)1.

V

b:

weest die

gekomen."

„'t

van

Schijnt

aver

60,

lil.

Hugo de Groot, "l'i

haver tot haver en

toe

vervormd van

in

omver

van tot

nader aan de oorspr. beteekenis gebleven.

zich

De

van

in

Eene andere verbastering,

gort.

Het algemeen groeit,

verbasterd

onherkenbaarwordens

onkruid,

zijn

VI

Inleiding dat

tot

dat

op vochtige plaatsen

violetblauwe bloemen onderscheidt

aangewezen door Dr. A. de

bl.

188.

tot

de

Holl.

Jager,

Rechtsgeleertheit (1631)

wel-gebooren mannen van ouds

zijn ge-

aver van vrije ende eerlic.ke luiden waeren

41 en gewoonlijk aardveil (hedera terrestris of glechoma hederacea

deréba, in

't

beteekent

gund, dan

kelijk

verzwering

gunt,

liet

etter),

om

gebruikt

in

nml. van göndrave

't

Het

1662).

(Got. gunds, kanker, Ags.

tweede rank, en de plant werd

ontstoken

wonden

te

meer begrepen werd,

niet

eerste gedeelte

genezen.

Toen

kon het gemak-

onder verbasteren, vooral in die gewesten, waar de

tot

werd

III

ontsteking,

Olid.

ook

Bloeme

Nat.

woord gond

het

//

Mhd. van gunderebe, en

Maerlant's

(bv.

droeg in het Olid. den naam van gun-

genoemd,

wordt

L.)

weggelaten

voorgevoegd

of

en

tusschen

den h- en

den ^-klank geen duidelijk onderscheid werd gemaakt, zoodat

men

de g evengoed kon weglaten als de

h.

Kiliaen geeft dan

ook alleen den naam onderhaeve voor deze plant op, en zoo

wordt

genoemd

nog wel

zij

maar

;

begon men aan het woord hond

te

met voorvoeging van h

denken en tegenwoordig

hondsdraf voor deze plant een zeer gewone naam.

naam

verbasterde ook tot hondsribbe of honderebbe, woorden,

waarmee

Brabant en Vlaanderen de smalle weegbree wordt

in

aangeduid,

genezende kracht

die dezelfde

tem hondeklaar

Even weinig

(d.

weêr,

die

te

,

staan tot de uitdrukking hondenweer ot honde-

men

Ik vermoed

zal sturen.

verbasterd

scheidene dialecten,

')

Ik

god'

mend betoog, hl.

267—273.

want dat honden

zijn, zal

genoegen

hier

zoo genoemd wordt, omdat

en

maken

juist bij-

wel niemand beweren,

zal willen

nemen met eene

van lucus a non lucendo, namelijk dat hondeweêr

afleiding als

gehad,

te

even weinig schijnt het ook oorspr.

wij niet zelden hooren;

als

').

dat wij hond noemen,

zonder op slecht weer gesteld

evenmin

hondsdraf bezit,

gondklaver) wordt genoemd

i,

als het dier,

heeft met deze plantnamen

verband

als

dat te Kortrijk hondegerwe, te Hat-

evenals bet duizendblad,

in

is

Dezelfde

hier

niet

,

is

men dan hond noch

kat op straat

dat hondeweêr oorspr. geenc h heeft uit

onte

weer of ontweêr.

In ver-

ook die waarin de h wordt voorgevoegd,

veel

meer dan een

uittreksel

geleverd door Dr. E. Verwijs,

van het uitne-

Taal- en Letterbode V,

,

42 het woord ont bekend in den zin van vuil,

is

den tongval van Breda Tn

woorden

drie

evenzoo

maar met muette

Het

is.

maar

luidt,

cliino heet.

bij

deze woorden de h eene

harlekijn,

is

dat in

't

is,

waar het

bij

ons vaak zonder

o.

,

den

in

a.

is

heremiet, dat in

240, 606,

wisselvorm

lijn

dien

X

Nat.

van

Hist.

Beter

geheel

bijna

want hermelijn

overgegaan,

Tondel

pelswerk.

ar mijn nog zonder

juist

Hooft

en

niets

is

is

II

is

de

de vorm ermenien, tot e is

anders dan Armenisch

gebruiken

den

verkorten vorm

h.

Berust de voorvoeging der h volksetymologie

ik

Troyen 288, of

Walew. 981 vinden, en waarin alleen de a

wij

Bi.

Ferguut 1438, Lorr.

hermerijn,

ermelijn,

van

is

noem

206, Parth. 968, waarnaast Kiliaen arme-

maar

opgeeft;

voorkomt

reeds

Parth. 3949, Lanc. III 14594.

middeleeuwsche vorm ermerijn, Limb.

dat

voorkomt, maaiafleiding

Als derde woord

plaats.

hermine),

(Fr.

met den

I,

omdat het eene

,

eenzame

ïpr^la.,

hermelijn 1819,

missen

te

arlec-

van Langendijk's kluchtspel

titel

Het tweede woord

actionist.

Gr.

//

Fr. harlequin

afkomstig

uit het Italiaansch

de h behoort het

horde en hop,

als in

mul. nog onverschillig met of zonder h

het

B,

eerste

dat

^).

de anorganische h

wij

Toch wordt en werd het ook

geschreven

h

Arlequyn

onderscheid,

dit

hebben

eindelijk

Fransch overgenomen

het

uit

morsig, bv. in

Dordrecht') en Sliedrecht

'),

bij

in

't

,

wanneer

spel is,

er ten minste

geene

op eene phonetische eigen-

aardigheid, van geheel anderen aard zijn andere voorgevoegde letters

Soms

of lettergrepen.

den of stukken van woorden

waaraan

in

zij

den

,

zijn het

die

namelijk geheele woor-

met een onbegrepen woord

regel voorafgingen,

werden verbonden,

zonder dat daarbij evenwel van samenstelling sprake kan

Menig door ons aan het Arabisch ontleend woord Arabisch

het ')

Volgens

1836-1837,

bl.

lidwoord

J.

al

H. Hoeufift,

voor zich genomen

,

men

Proeve van Bredaasch taaieigen, Breda

Volgens Dr. W. Bisschop. Taalgids

j

Volgons K. van der Zijde, Taal- en Letterbode V.

3

hetwelk

425 vlg. Vgl ook H. van der Brand, OnzeVolkstaal

)

l

zijn.

heeft zoo

1 1.1.-218.

IV. bl. 40. bl.

197.

43 weinig in voelde,

zóó

er

lidwoord

bij

waarmee

dat

Alchimie,

liet

geval was, zijn:

Arab.

overgenomen

kimijiï

al

sappen

')

dat

,

zelf

weer

uit bet

Grieksch

waar yr^zicn, Aegyptiscbe kunst, ontstond

is,

volksctymologie

als

men er later het Nederlandsen De meest voorkomende woorden,

dat

ging- gebruiken.

uit

yuyuicf.

de

,

om

kunst

uit planten

trekken tot medicinale doeleinden.

te

Alcohol, Arab. al cphl, met de bcteekenis van zwart, vluchtig

van

poeder

bare

waarmee de Oostersche vrouwen

loodzwavel,

oogleden

vluchtigheid, de

werd het,

Later

bestrijken.

wegens

zijne

naam, dien de scheikundigen aan den

wijn-

geest gaven.

Alembiek, daarvan,

Arab.

al

anbic

een

maar

,

distilleertoestel of deel

oorspr.

waar

Grieksch,

glazen klok beteekent.

vaas

y.fj-$>-%

naam van

verouderde

,

Algebra, Arab. al djébr (herleiding van breuken). Arab.

Alkoof, of

vertrek)

gang of

/'

in

overging, ,

uitspreekt.

zonder als

was

')

het

)

el)

iks/r

komt nu

'en

Het woord almanak moet

is,

talen,

,

en van-

,

steen der wijzen,

2

)

doch waar-

geen oorspr. Arabisch woord. mnl.

dan nog een ander woord voor,

liet

van

die

woorden verwijs

ik

groote Wdb. der Ned. taal

de

bovengenoemde woorden

worden hel heeft hel Arab. lidwoord al niet vóór al drong bet ook door bet Arabisch heen in deWestereigenlijk een Koptisch woord, reeds als almenichiaka

onderscheiden sche

b als

woord aan de

God aan Mohammet gedaan.

Voor de uitvoeriger verklaring van

zich, en

,

al.

naar Dr. R. Dozy. Oosterlingen en 2

het

v

dat niet

omdat het de

al koran, het lezen, het voordragen

Arab. al (of

schijnlijk

In

schreef,

uit-

b in

het weder overnamen, zooals de

wij

daar de openbaring, door Elixir,

Dat de

aan het Spaansch

De Spanjaarden schonken

meeste dezer woorden met

Alkoran, Arab.

met nieuwen

koepel opgenomen.

te wijten

gebouw

koepelvormig

lidwoord

liet

maar ook alcova

van welke

Franschen,

(verwulfd,

kobba

Ned.

het

alleen alcoba v

al

ook

,

:

door Eusebius en Porphyrius vermeld.

u genomen

dat het Arab. al vóór zich

de raadsheer

oude genoemd, alphitws,

tot

Arab. al

Is het

't

Oudfr.

tot

namelijk

heeft,

fil

(de olifant)

,

in

Mlt.

't

en tevens

verbasterd,

alfin

aljjJiijn,

in het mnl. de

gewoonlijk

schaakspel,

het

in

het

in

Fransch met weglating van het lidwoord en door volksetymologie tot fol

Ook

uitgestooten

wambeis,

wij

woord

wambuis, en

Limb. XII 412.

449;

Kiliaen)

is

maar

al verscholen,

'j

in

had het reeds de

vreemde naam voor het Ned.

,

binnen met katoen gevoerd was.

Ferguut 2958,

o. a.

heet.

de ridders onder hunnen hals-

dat

van

dat

is

het overnamen,

ik bedoel acotoen

:

vindt het

321, bij

mnl.

droegen

berch

Men

ander

later

nog

zooals dat stuk tegenwoordig

,

waaruit

een

in

Fransch,

het /

fou

,

S89G

,

A

4G03; Lorr.

II

Ons woord katoen (nog kottoen

het Arab. coton, en acotoen niet anders dan het

Arab. al coton.

Ten

vinden

slotte

nog

het Arabische lidwoord al ook

wij

verscholen in abrikoos, dat in onze taal uit het Fransch werd

overgenomen

,

doch

den

in

meervoud abrikozen

ons

gang

heeft.

meervoudsvorm

abricots

,

zoodat

eigenlijk een dubbelen meervoudsuit-

Het Fransche abricot was weder verbastering van

het Portugeesche abricoque, en onze voorvaders, die het rechtstreeks

van

de Portugeezen

dan ook abrikok,

overnamen,

noemden de vrucht

In ouder Spaansch en

zooals Kiliaen deed.

Portugeesch was de vorm alh reoque (vgl ook

d.

i.

het Arab. lidwoord

Grieksche

ftepiKÓKjiiGv

7rpx'.x,iy.xi;v

aan

het

met

Lat.

,

Griekschen

enkelvoudsuitgang

(de vroegrijpe),

van

lidwoord

o. a.

Hoffmann von Fallersleben

eene

')

Zie

Zie Dr. R. Dozy. Oosterlingen,

607

vle.

zooals de

de perziken

,

die

)

een

I

tot

vorm

ontleend was

2

2

Ned. taal

,

met de verkorting van het Byzantijnsch-

meervoud praecocia

worden.

later rijp

)

albercocca)

dat zelf weder vroeger ouder den

abrikozen genoemd werden in tegenstelling

Dat

Ital.

tamelijk gelijk aan het Arab. al be'-kók of al barkók,

dus

en

geheel

bijna

bl.

L

,

vreemde

Horae Belgicae

—4,

taal,

III p.

1:21.

en het groote Wdb.der

,

45 het Arabisch

zooals

met woorden

,

werd

uit diezelfde taal

mengekoppeld door de Westerlingen

,

sa-

minder verwonderlijk

is

dan dat ook Nedcrlandsche woorden door Nederlanders werden

met eene voorgevoegde »,

gebruikt

van den mannehjken

letter

van

klaring

wel

hierin

doch

beurt,

de

in

waar het

schrijftaal

,

ook

wel

klinker

in

,

men

zoowel in Zwitser-

gewonen vorm van

begonnen

eeuw kan men

14de

onderwerp

Mander,

is

zij

Spraakkunst, byzondere

van

den

zin

die

Statenbijbel voor

2

)

bij

kan men haar vinden, zooals 3

dichten van vóór 1625 laatste vindt

Een

sof

men

o. a.

),

later

bv.

t

In

is.

Karel van

[bij

13),

„om een

vooral aan

schreef,

1

komt

zij

),

in

den

onze beste dichters der 17de eeuw bij

Vondel, vooral

en nog vaker

bij

in zijne ge-

Huygens.

den eersten naamval: den adel

in

hovelingh vs.

maar

;

uyt te beelden"

en ook

,

d of

b,

Chr. van Heule prees haar in de

1626

in

hij

of-scheydinge

met

Limb. IV 1282, enen egelentier

is,

gewoon

zeer

die

,

maar toch ook wel vóór

,

die n in den nominatief reeds eene

enkele maal aantreffen: zoo het

lid-

werd gebruikt, hoofd-

van den hiaat vóór woorden

of eene h

nog ge-

vooral in de 16de en

andere woorden, vooral die wier eerste letter de

niet alleen hier

,

den eersten nv. van het

accusatiefvorm

de

zakelijk ter vermijding

eenen

verschijnsel zal

in de spreektaal

ons

bij

naamwoord

bijvoegelijk

mannelijk

ver-

dat al vroeg

,

het begin van de 17de eeuw, naast den

woord en

De

in de geheele Rijnstreek,

Duitschland,

in

als

zeldzaam

eertijds niet

,

zoeken hebben

maar

lande,

te

land

dit

te

eigenlijk de laatste

die

dor lidwoorden was.

ace.

rechten adelboom (Zedepr.

:

Bij

den

(Zedej>r.:

Eenwys

hovelingh, vs. 263), den oyevaer (Voorhout vs. 291), den avont (

Voorhout

reyser

')

Chr.

vinghe, 2 )

vs.

49

(Voorhout

523

,

vs.

j

749),

vs.

2470)

bl.

,

den onervaren

den oorbaer (Daglnverck

van Heule, Nederduytsche Spraec'konst

16126,

ofte

vs.

504),

Taélbeschrij'

121,

Zie Dr. A. de Jager,

des Bijbels, Rott. 1837 3

Hofwijek

,

Bewijsplaatsen

uit

van Heiten, Vondel's

lil.

Taalk. Handleiding

tot

de Staienoverzetting

137,

Vondel's

taal, Rott.

werken vindl 1881,

II.

bl.

15-2.

men

bij

Dr.

W.

L,

46

(Daghwerck

ernst

strachen

1669), den appel (Daghwerck

vs.

1755), den inboel (Daghwerbk vs. 1981). heilsaemen Elsen-

vs.

rach (Hofwijck

den

499),

aenslagh

Een

bedelaer

352;

GW.

Een

chemist vs.-

de

//

bij

emphatico,

die

weest

zijn,

In elk geval

onze

men den zetten

welker

zou,

't

zij

houden

W.

uit

een algemeen

)

,

tweederleye streng

jaren

waer

van de eene wilde,

ook

onder

Spreektael

te

Zuidhollanders waren,

de

begunstigde;

zulks

Nom. met Ace.

geen

ondergaen

,

dat

Vlamingen

te

terwijl

verwarren

't

,

zig aen de vasthield

;

de zij

welk

de Agtbaerste Schrijvers de over hand gehad en be-

heeft,

't

Geluk heeft gewilt, dat ze van den oud-egten

Bilderdijk,

Vgl. Bildenlijk's ')

om

er

geen nieuwigheid

laetste bij

')

gelijk

door

verspreid

en terecht had reeds vroeger

Sing. Masc. op den trant der

om.

daeglijkse

anderen

om

,

Hoe

2

Letterlieihebbers T !S

staande in casu

er eene lans voor te

ongrammaticaal

hij

is

Kate gezegd:

in

Bil-

woord heeft

naamval moge ge-

eerste

was voor omtrent honderd

„Er onder

ten

„'t

is." ')

had ongelijk met

Bilderdijk

Gerniaansch oogpunt beschouwd

Lambert

als

efóew

vs. 27).

de Latijnscke Grammatica

alles

zoogenaamde eraphatische

echter

breken.

nadat

domheid geheel uitgebannen

geleerde

(iemand,

604),

zoodanigen naamval niet kende,

welke

moest,

vs.

eigenschap onzer taal toen nog zeer

als

wel kende, maar welke,

de

Voorhout

(

hovelingh

icijs

de laatste uitdrukking aan:

men

dien

[Zedepr.:

feeZwi

507); eenen

vs.

hloct

in zijn lidwoord en adjectief,

hier

volgen

(Zew

hoop {Zedepr.: Een Al-

Een goed predikant

troostelicken brand (Zedepr.:

derdijk teekende

1562), c/e//

(Oogentroost

een rijeken

561),

vs.

25),

honger

den

227),

Voorhout

/tec7

261,

vs.

1893; Oogentroost

',

hooghmoet (Zedepr.: Een

29), den

vs.

915,

vs.

vrijster vs.

rijclce

bl.

(Zedepr.:

Voorhout

47;

vs.

hemel

den

9);

369; Daghwerck vs. 17

vs.

Hofwijck

122;

51,

vs.

XIV

(Sneld.

29, een matroos

vs.

il/a/

swarten oogenblick (Korenbl. I,

1107),

vs.

Umjgens Korenbloemen, Leydeuj V (1825)

Nieuwe Verscheidenheden

L. lea Kat.'. Aetüeiding

l.

bl,

360,

II

bl.

62

vigg.

bl. 94,

,

47 grondslag niet afgeweken

nog onbekent en

van toen

vergetene oudbeden

schoon de regte bewijzen daer-

zijn,

de verborgene boeken onder

in

begraven

als

Bebaegel

lagen."

was de

eeuw nog voor bet beboud van

onze

n

laatste,

die

in

pleitte,

als

voor een eigenaardig kenmerk van het Vlaamscb

tegenover het Hollandsch

maar

');

sinds J. F. Willems

zaak uitvoerig heeft beredeneerd en heeft aangetoond, het oudste is

er

Vlaamscb de n

blijven

slechts zeer zelden

Deze zoogenaamde emphatische

aam, adem,

voor

137, en verder

Een

{Zedepr.

reeds

nominatiefsvorm nu

305

,

bij

bij

Vrouwen ende van Minne

,

bij

vs.

ere, vloer, Eose 8833.

droogplaats van graan

Niespenboom voor espenboom, Norenbaer baroe,

(1690)

Het

voor

bij 't

bij

bl.

51.

,

bij

Brederoo.

Kiliaen.

Javaansche orang

baroe, nieuweling,

bij

Asselijn,

eig.

De Stiefvader

11.

schijnt,

dat

in

ons

tegenwoordig Nederlandsch geen

enkel woord die voorgevoegde n heeft behouden.

')

vs.

Hooft en Brederoo.

nieuw en orang, mensch: bl.

):

Brederoo en Jan Zoet.

Nere voor aere,

,

de

Brederoo en Jan Zoet.

Niest voor

voor oom

3

Brederoo.

Nelboog voor elleboog

,

is

27), enz.

Neghelentier voor egelentier, Lansloet

eest

als

Coster (Teeuwis de Boer,

bl.

Van

reeds

en verder

Negel voor egel

woorden,

bij

den Clerh uit de laege landen

bij

boer vs. 122),

arm,

voor vs.

Noom

die haar wil

Brederoo, Asselijn, L. Meyer, Huygens

bij

534), Bernagie (Gocvrouw

86

de

Hooft en Brederoo.

bij

Naars voor aars,

Narm

)

handhaven.

oorzaak geweest van voorvoeging der n

Naam

2

dat in

werd gevonden

onder de Vlamingen niemand meer,

zelfs

die

Zie Bebaegel, Nederd. Spraekkunst

II

Daarentegen

126—431.

Museum II (1838) 1.1. 341—355. 3 De plaatsen, waar de woorden voorkomen, kunnen, als ik ze niet opgeef, gevonden worden liij Oudemans in zijn Mnl. en Onl, *)

J.

F.

Willems

in

hel

Belg.

)

'Woordenboek, en in zijne Woordenboeken op Hooft en Brederoo.

48

wel enkele woorden, die op soortgelijke wijze voor goed

zijn er

eene

vóór

n

en

voorzetsel

na

gekregen hebben

zich

afwerpen

het

woorden

namelijk door het oude

,

met eenige woorden werd verbonden

dat

,

van

de

Van

afstond.

voorzetsel

dat

en,

onze taal ook

zijn in

maar enkele sporen overgebleven, en dat

verder

,

n onherroepelijk aan die

zijne

e,

is

niet vreemd.

In beteekenis aan de voorzetsels in en aan verwant, kon het

vorm ani zoowel

uit zijnen oorspr.

De vorm

kon

en

gemakkelijk

tot

an

schenken),

Eng.

an

terwijl

ane

Onder den vorm aan Heere

een

zijn"

feest

Gezangen, 180

tot

an

nog aan

a.

„A.en den sevensten

6:

IV Esdre

(Vgl.

V

16),

en in de uitdrukking: „morgen aan den dag."

vorm

beteren

kingen

trouwen

en

waerheit

1184,

408,

,

(Lane.

den

sal

den

in de

Evang.

Torec 25,

bv.

Onder den

')

1522,

768,

3317),

1878), en wecli of en wege (Eng. a

2633,

1631,

(naast

daarenboven

dage"

(Zie

Torec

(bv.

in

dagh

gewone mnl. uitdruk-

het in de

Torec 932, 1302, 1304, 1310,

bv.

aleneen

men

vindt

en

,

verkort werd.

„Eens aan den avond van mijn leven",

5:

vs.

wel

dit en o.

treffen wij

XIII

Statenbijbel Exod.

on Ags. on,

verwarren was met aan

te

ook

dat

ana),

(uit

Oudfriesch an,

an,

(Os.

gemakkelijk

natuurlijk

a)

eertijds

u-aij,

de mul. en

(vgl.

vormen hinne, scMnden, schinken voor hen, schenden,

latere

en

overgaan.

als tot en

worden

in

4320);

onze

in

alineeri),

in

1-192,

1809, Moriaen

mnl. samenstelling

de

uitdrukkingen daarentegen,

en in de mnl. tijdsbepalingen „en witte donders-

10537), „en allerheiligen dage" (Lam. II

III

22591) „en paeschdage" (Lane. II 24627), waarvan nog onze

Maandag,

zegswijze en Zondag, en

Zondag, Maandag, Dat

voorzetsel

van nacond, een

voorkomt

o. a.

enz.

en

uit en

vindt

'J

Lane. II 8065,

men naconds : Stoke

Zie het groote

op den volgenden

men weer

in de aanvangs-;/

avond ontstanen vorm, die

woord met voorgevoegde n vindt

i.

overgebleven.

is

nu

enz., d.

Lansloet 298.

de bijwoordelijke

X

Wdb, der Ned,

610 var:

taal

I

44.

Sp.

in

s

't

mnl.

nam

Zelfs

het

aan, en zoo

Il/'st.

I

3

24

vs.

:

49 14; I 4 48

31;

vs.

I

tens"

').

nuchtens tout

nog

Walew. 10306,

navens

's

Rousselaere

te

navens tout

nuch-

's

reeds in het mnl. met voorgevoegde n

Walew. 1349, 2670; Lanc. III 618, IV 10685 en

bv.

later

en

navens en van

's

Ook nuchtens komt voor,

67; en geassimi-

vs.

nog zegt men

Zelfs tegenwoordig

Franc. 3919. 's

288

Walew.

Rosé 2403,

„Van

31

Helmi, der Helmi. 1017, Rijmb. 6484, 13312,

leerd: navons,

19019,

5 vs. 29; III 3

5

Kiliaen

bij

,

De

Hooft en Brederoo.

van nuchtens

n

heeft indertijd Dr. Beckering Vinckers aanleiding gegeven,

onzen vorm ochtend

te

2

verklaren

wees er

zij

);

het oorspr. een zwakke, door en geregeerde

moet geweest

zijn

met paragogische

analogie van avond,

echter

maar nog ontbrekend

talen,

uhta

üs.

evenals

en

(gen.

uhtün)

dat.

dat

drietal andere

van

plaats

gewoon

vorm

woorden

bij

is,

is

nooit voorgoed

is

(en

bekend

,

daarnaast

maar

en

fol.

nevend en

nijver wordt

4)

,

voorkomt,

bij

neflend)

)

vlgg.

en J.

Dr. III

Beckering hl.

Kiliaen reeds

bij

gevonden

niet

doch daar het reeds niet

jong genoeg

—

Volgens B. Bultiiu-k, Belg. Museum Zie

evenals nijver

)

is

hem nog

dan wegens het veelvuldig gebruik 'J

3

Hd. neben,

't

s

bij-

en dus met ijver, ijverig, beteekent.

van jonger dagteekening

Ned. Hist.

Neven,,

te onrechte

en zoo ook de

verbasterd uit en even,

neffenis) uit en effen,

Neven

2

aangenomen,

dat wèl het geval.

wordt gebruikt, maar met bijwoordelijke

uit en ijver is ontstaan,

)

uhte (gen. en

sommige samenstellingen nu en dan zeer

in

zeer

3

ot

Germaansche

Ags.

,

nominatief,

moet uchte

verwante

de

in

Hebben ochtend en avond de n met een

is

de door Kiliaen

bij

De oude

uhtan), Ohd. uhta (gen. en dat. uhtün).

dat.

in

datiefvorm ocht< -n

meer voorkomt,

taal niet

hebben,

geluid

ochte

onze

in

om

op, dat

er achtergevoegd naar

(/,

opgegeven adverbia nochten en nachten. die

,

hem

Vinckers,

om

;

het

Hooft (bv.

—

anders

door Beets op het taal-

111

Taal

bij

1.1.

en

384.

Letterbode

II

1>1.

116

11 vlgg.

Grimm, Deutsche Gratnmatik

II p, 701 zegl

:

„Die nhd. partikel

n-eben entspringt aus mini. en-eben and. in-epan; vgl.

Te Winkel, Grammatische

figuren.

p.

7ü3.

4

I

50 en letterkundig congres

gisme genoemd

Rotterdam

te

1865 nog een neolo-

in

mogen worden.

te

Het derde woord, naarstig, eischt eene wat uitvoeriger be-

Het grondwoord

handeling.

en

strijdlust

verder

Ags. eornost), en de schen

aardigheid

e

achter de

verloor of verplaatste tus-

vóór de r kon overgaan

taal,

vormen

2795

var.

13; 47 vs. 37;

III

crenst {Floris en BI.

Mnlp.

1227;

3 vs. 621,

Zoo ontstonden naast

a.

Melibeus 1196) en aernst (Lsp. II 14 Prol. 69;

dat oorspr.

beteekent (Ohd. ernust,

volgens eene gewone eigen-

gerekte

later

in het mnl. de

n

e,

Nederlandsche

der

onvolkomen,

in eene

het subst. ernest, ijver

en m, terwijl de eerste

;•

ernst

is

begeerte,

vs.

1220,

217,

I

II

3206). Xaast het daarvan afgeleide adj. ernstig vindt

ook erenstelijc (Floris

en

men ook

(Melibeus 1222, 1284) en naast het bijw. ernstelijk

erenstich

en

1224)

2318,

601

Limb. IV 1249, 1677, Melibeus

,

{Mnlp.

aernstelic

De n

II 899).

die tusschen r

,

nauwlijks was uit te spreken, viel somtijds weg, en zoo

st

men ook

vindt

(Lanc. III 12854) en erstelike {Lanc.

erest

IV

Met het voorzetsel en samengesmolten, waarvan de

314).

(Franc. 115), narnst

ontstond eerst het adj. nerenste

afviel,

e

(Lanc.

IV

1758), neerste (Melibeus 1222 var.) of naerste (Lsp.

43

vs.

147),

II

kende.

Uit

VI 1177), 3

621

vs.

(

1977,

4390,

vs.

1227

reeds zeer vroeg

zich

VI 522

Eerste Bliscap

,

Floris 2795, Torec 3686,

8061, 8202, 8892, 8p. Eist. III*

2624

(Lanc. III 7545,

neernst var.,

,

ijverig betee-

ijver,

niet

i.

Walew. 8575

III 6 36 vs. 59; Rosé

53;

vs.

d.

nu ontwikkelde

subst. nernst (Stoke

nerenst

,

Franc. 111,

20

adj.

nieuw

weer een 091, 971)

dat in ernst,

dat

var.),

var,

2921 var.; Limb.

Lsp. III Prol. 69 var;

narenst (Franc. 1351, Iiijmb.

11263, 12540), nerest (Lanc. III 23094, Franc. 2428), neerst (Lsp. II 47

(Mnlp.

naerst neernst, adv. 915),

10;

vs.

37 var., Melibeus 1196 var., Mnlp. II 2978),

afgeleid

en

G

51

vs.

III 67,

nerst.

nernstelic

nerenstelike 11

3639,

II

neerst

610,

1299,

Stoke

III

1789,

134,

Kiliaen heeft

1013).

dat subst.

nu werd weder een

(Lsp. II 44 vs. 274;

(Heiml.

32;

Van

Eerste Bliscap

Sp. Eist.

Amand

1

I'

13

vs.

646, 681),

51 13 vs. 76; 48 vs. 403; Mnlp.

naernsielike (Lsp. II 3 vs. 33;

IV

narenstelike (Rijmb. 21402, 32250), nerstelike (Lanc.

90-2),

1224

III 8587), neerstelike (Melibeits

IV

2898, II 2185, III 590, nernst

subst.

liet

vs.

1015

dat

nu

van een van nere

niet

Gewis

zonder

op de vorming van

is

invloed

gebleven het bestaan

nering (oorsp. voedsel

,

vorm

Kiliaen opgegeven vinden, en

ons naarstig luidt.

naarstig

neerstig,

bij

I

neemstich (Lsp. III 3

147 var.),

en neerstich

var.)

bij

{Mnlp.

werd ook van

Eindelijk

het adj., dat wij onder den

afgeleid

(Lsp. II 45 vs.

neerenstich

var.) naerstelic

1513.)

vervolgens onder-

,

houd, eindelijk middel van bestaan) afgeleid adjectief nerachtich (o.

a.

Mart ij n

in

't

algemeen

563),

I

dat ijverig in zijn beroep,

beteekende,

en

bij

Kiliaen

en ijverig

ouder den vorm

neerigh, neerachtigh voorkomt.

Een volgend voorbeeld van

prothesis

,

dat wij te behandelen

hebben, levert het woord tachtig, welks aanvangs-^ het over-

van een ander woord, dat

blijfsel is

evenals

het

Ags.

hund aan de

van zeventig

werden

door

tot

De oude Germanen

en begonnen dan eene nieuwe reeks;

zestig

tot

mee samensmolt. Doch

tientallen

met honderd-twintig voorafging.

tientallen

er

Gewoonlijk') denkt men aan het Os. ant, dat

welk woord?

en

telden

de eerste zes

achter voeging van tig aangeduid, de

tweede zes door het voorvoegsel hund; doch in

't

Ags. vinden

reeds de laatste reeks evenals de eerste van tig voorzien,

wij

zoodat het voorvoegsel hund daar zijn eigenlijk karakter verloren heeft. Het Gotisch, dat achter de eerste tientallen tigjus

was

voegde,

eenheden echter

te

niet

regelmatiger

bezigen

door

verbonden

bij

de volgende tientallen de

met den

vorm tehund,

maar achter de eenheden

vuur,

die

geplaatst werd.

Tachtig luidt daar ahtautekund, tegenover het Ags. kundeah-

Het Os. heeft twéntig,

tatig.

thritig,

/iivartig

(fiartig),

fïftich,

Zooals Dr. H. B. Rumpelt, Die Deutschen pronomina und zdhl-

')

wörter,

p.

154 en Dr.

leer,

Leiden

die

als

/

18(>1

,

W.

G. Brill in den derden druk zijner Spraak-

die in de

twee vorige uitgaven

zijner Spraakleer

een overblijfsel van hel lidwoord de had beschouwd, maar

terecht van die

meening terugkwam, 4*

52

maar ant-sibhunta (ook aan

heid

zou

en

worden door: dat

het

misschien

vroeger niet alleen

t

bij

tseventig

die

vormen

en tncgentig.

meer omdat

te

dat

maar ook

,

zouden van

nog

tijd

lateren

kunnen

doch wij kunnen ons die moeite sparen,

nog

zelfs

zij

van

t

feit,

voorbeelden

Talrijke

en ook uit

uit het mnl.

worden,

aangehaald

in de

gevonden werd

tachtig

bij

Het vermoeden,

worden door het

tachtig schuilt, scheen bevestigd te die

').

hund of hond

of misschien een

dit Os. ant,

kunnen weergegeven

best

van de tweede reeks

tiental

vertalen

Het duidt eene zekere hoeveel-

dat ant, hund, tehimd niet.

is

Te

at-sibhuntd), ant-ahtóda.

in dialect vooral in

den

mond van

oudere menschen voortleven.

Toch

voorgeslagen

die ik echter

),

om

,

alleen

zeventig

bij

zes

eerste

dikwijls

tientallen

tsestig,

woord

dit

toe-

nu

aan.

dat te doen

grijp ik ,

en

al

uit

zou

het

te zien in

wilden wij

te

Toch vinden

,

vijf,

gesteld

naar

hand kon

gewaagd

zijn

vijftig, ,

geweest

de

als

tseventig

meer dan de f

ij

ftig

andere

was

t

worden,

als

Zie

over

(lil

woord

.

bet

zijn,

eerste

lid

honderd, Dr. Kern, Taal- en Letterbode VI 2 )

In

de

twaalfde stelling

over Maerlanfs werken, Leiden reeds

overgenomen

in zijn

achter In77.

,

maar

veronderstellen, is

kan

nadat van ant of

overgebleven wij

Tsestig

tientallen.

gevormd

eerst huud-iijftig geweest is, en dat

')

dat heeft

met f worden uitgesproken tegenover vier veervijftien, en dus aan denzelfden invloed moeten bloot-

zijn

niets

t

die analogiewerking

,

de verscherping van de v in veertig en

analogie van

alleen

even

wij

eens veronderstellen,

die duidelijk tien

dat

den aard der zaak nooit voor

gevoegd.

is

is,

t

en negentig mogen ver-

onrechte naar analogie van de andere die

te

aangenomen, ook

nog nergens uitvoerig heb

tachtig

,

wachten, omdat ant of hund de

tachtig mij sinds lang

bezwaar tegen de gewone verklaring der

eerste die

wij

2

bij

t

heb ik vroeger reeds eene andere verklaring

De gelegenheid

gelicht.

Een

van de

heeft die verklaring

niet voldaan, en

vijftig

dat het

hoogst onwaarschijnlijk. van onze samenstelling bl.

Si -SS.

mijn Academisch proefschrift Dr.

Van Hellen had

Klinkers en Medeklinkers M.

122.

die toen

53

Een bezwaar van nog meer

beteekenis

is

,

dat het Oudfrankisch

het voorvoegsel reeds niet meer bezit, en dat dus de Saksische

invloed hier grooter zou geweest zijn dan de Frankische, iets

wat

zulke gewone woorden als onze getallen

bij

zou mogen geene

hceten,

taal eenig spoor heeft na-

Zelfs het Engelsch vertoont die

gelaten.

t

niet, ofschoon het

Ags. het voorvoegsel huiid nog lang behield. kent die later,

De

Het Oudfriesch

Tachtig luidt daar achtantich

het (West)-Friesch

in

daar dus op

is

t

evenmin.

t

het

ook onafhankelijk daarvan, maar van

veertig

tot

vroeger

een

en eerst

,

misschien

elk geval niet als over-

in

De

hund.

met negentig

en

),

der middeleeuwen toegevoegd,

eind

misschien onder den invloed van het Nederlandsck

blijfsel

'

de vorm tachtig in gebruik.

is

,

vreemd

zeer

al

oude ant of hnitd in

dat

Germaansche

andere

enkele

verder

terwijl

bij

t

alle tientallen

van

alzoo een eigenaardig Neder -

is

landsch verschijnsel, en zal wel allereerst uit het Nederlandsch

moeten verklaard worden

zelf

vormen,

men

tevens kan verklaren

talen

om

hetzelfde

in

daar

wij

,

verschijnsel

denken,

te

hund

,

en niet uit vóór-Nederlandsche

gemeengoed van

die

dat

die

t

Germanen waren;

alle

waarom

Ook

is

er reden

voorgevoegd lang nadat ant of

was geraakt en het mnl. was gevestigd,

onbruik

nog den vorm achtig

ook

tenzij

andere Germaansche

vertoonen.

niet is

alle

bij

onze oude schrijvers

vinden, bv. in Maerlant's Leven van St. Franciscus vs. 10258

en 10286.

Eene verklaring moet alzoo om aannemelijk voor

tientallen

alle

alleen

voor

der zustertalen

eeuw zoowel ontbreken,

')

Vgl.

terbode

I

t

of

tachtig

waarom onze

oplossen,

tachtetich

met

tseventig,

taal

Friesland

in

maar

bl.

zie

en

met

in

als

in

t

Dr.

v ,

zijn

gelden en

lo.

niet

2o. het raadsel

alleen staat te

waarom

midden

alleen in de 13de

Zuid-Nederland die

lateren tijd niet meer.

daarover

115, 218.

'negentig

i

die

en 3o. doen zien,

,

onzen vorm tachentich, en

verscherpte

te

t

kon

Natuurlijk moet

met de bijvormen tachtentich en en Dr. Kern, Taal- en Let-

Cosijn

54 tevens verklaard worden,

waarom

samengestelde

de

tien

getallen

achttien en de andere

met

met

wel

niet,

t

die

tig

de

t

hebben.

Van gaan,

de woorden

al

er geen, dat er inderdaad zoo dikwijls vóór gebruikt

is

wordt,

als

liet

men wel

zal

aan de tientallen kunnen vooraf-

die

,

voegwoord

zijn,

Niet ver van de waarheid

ende.

men

als

negenmaal wordt ende

beweert:

achtig gezegd tegen eenmaal achtig zonder ende, en wat van achtig geldt

ook waar van de andere tientallen, maar vol-

is

van achttien,

strekt niet

geapocopeerden vorm ent, de

tot

dan deed het geheel hetzelfde top

(—

romen torn

Ook

is

niet

in

ende

op

(=.

het

niet

de

om

verkort

Daar was

maar

en,

in

't

want

van het voegwoord

Hd. bleef und,

in

,

kon

omdat men

dere verklaring onwaarschijnlijk maken.

wenschen

te

doch de gewoonte

om

cijfers te schrijven is

't

lin-

Kortom

die de ou-

,

Het eenige wat nog

een groot aantal plaatsen uit schrij-

is

vers van de 13de eeuw,

in

er steeds de

blijven hooren.

deze verklaring bestaat geen der bezwaren

overblijft,

uit).

alleen bij ons

dus weinig gevaar voor, dat de

er

het tiental kon overgaan

tot

over ende over),

(=z

dat ende dat in onze taal deed en

tot

ende

tegen

tover

Germaanscke talen,

and.

in

tachtiij,

de uitdrukkingen op en

als in

en

andere

werd

slotletter

verscherpte d aan

t

ende om), uitemetuit (=: uit ende

vreemd,

Eng. guaal

onr

op),

er

Leende ende, of

negentien, enz.

waar achtig zonder

t

wordt gevonden;

de getallen niet met letters

,

maar met

oorzaak, dat wij dien ouderen vorm niet

dikwijls aantreffen.

Als overblijfsel van een gedeeltelijk weggevallen voorvoegsel

wordt

door Jacob

sommige woorden

vorm zonder Hij

ur luidt ')

J.

vor

').

is

dat

de

s

die zich vóór

oogenscbijnlijk eenen bij-

dezelfde

het

taal

of

in eene andere.

overblijfsel

is

van het

of us, dat in eene latere taalperiode ar, ir of

Zonder voorbehoud zou

Grimm, Iiq.

in

verklaard,

3e s

welke

vertoont,

hebben

meent namelijk,

partikel as,

s

s

Grimm ook

ik deze gissing niet

gaarne

Deutsche Grammatik II p. 406: „Verschiedene mit und mut. anlautende wurzeln scheinen auf uralte coin-

55

Het wegvallen

aannemen. medeklinker

en Latijn

Grieksch

denken

plaats

oorsprong

die op de s

,

vormen van

Dat

wezen.

te

is

het

geheel verschillenden

langzamerhand

en

teckenis zijn samengevallen

wezen met de woorden

met en

maar ook

na veel op elkaar geleken en

gewijzigd

in het

de eerste

in

eenen

,

;

met elkaar overeenkwamen

wel

elkaar hebben

komst

met name

vormen

twee

wij

twee

dat

tamelijk

kenis

vóór eenen anderen

s

aan het begin aantreffen

s

mogelijk,

zeer

eene

daaraan mogen wij wel

en

,

wanneer

,

zonder

eenen

van

geen ongewoon verschijnsel,

is

in

in betee-

zich

,

naar

vorm en

be-

zonder nochtans van dezelfde af-

,

minste

ten

schijnt

wel

het geval te

en slikken, ofschoon het laatste

likken,

door Hooft, evenals nog in het Groningsch dialect, geheel en

Likken

dezelfde beteekenis als het eerste gebruikt wordt.

in

al

Ohd. lecchên, Nhd, leckeu) toch

Os. likkóu,

(Ags. liccian,

is

een intensief, van een ouder *ltgen (vanwaar het Got. bi-laigón, beteekenis

dezelfde

dat

van

nikken

buigen,

Gr.

het Lat. lingcre,

in

(Ohd.

slihhan

(=

ons slijk

en

,

wikken van

vindt zijne stamverwanten

dus van eenen wortel

is

ook met

waarschijnlijk

sleikja),

het glibberige) en in de verte ook met het mul.

slae (=r slap,

slaken

evenals bukken van

verwant met het Hd. schleichen

is

Oudnoorsch

,

Het

Xiiyj.iv

daarentegen

Slikken

lik.

,

hikken van hijgen,

van jagen.

wegen, jakkeren

gevormd

heeft)

nijgen,

bv. Sp. Hist. I

los,

Ags.

(losmaken),

63

5

(traag),

sleae

vs.

7),

vanwaar ons

Eng. slaek, Os. slak

(lafhartig), Ohd. slah (los, slap).

Evenmin Dr.

met elkaar verwant

zijn

Van Heiten onder de

worden opgegeven

position

s-lingan.

Vgl.

II

fiupi^uv; snabel,

')

p.

neben

(schlecken)

eng. sneeze

zb.

ist,

,

Zie Dr.

smal,

701,

leclcen;

altn.

van prothesis der

as,

is,

smelten,

waar ags.

o.

a.

us

zu

deuten,

dingen aus

deren vocal

s-mal

,

s-meltan,

nog vermeld worden

sliclcen

s-myrgan (ungere, ons smeren), 'Gr.

nef (nasus),

ags. neb (vultus);

ags. sneosan,

hd. niesen."

W.

L.

s

Luier toch luidt oorspr. luder, en komt

').

partikel

einer

ïnit

geschwunden

die door

luier en sluier,

voorbeelden

van Heiten, Klinkers en Medeklinkers

bl.

124.

,

56

vorm met de beteekenis van omwindsel

in dien

Hist.

Sp.

Ohd.

die

sluier bij

in

lodara,

is.

op eenen een

wortel

ww.

d.i.

eenen wortel

Daarentegen

slad,

,

o.

a.

wijst

vinden Lanc.

te

kwam

Vandaar

12441.

,

waarmee de vrouwen

,

opwekten; en evenals het Hd. schieter

is

in de mid-

zedenpreekers

alle

ook ons sluier daar-

afgeleid.

Zoo ook komst. (doch

In vgl.

zijn

het

wijken en (he)zwijkcn van verschillende her-

kan

eerste

schrijven,

scribere)

overgenomen

het vicus luidt en buurt, terwijl het

al is het

ik,

Lat.

't

eene afleiding van wijk,

ook een sterk ww.

niet

zien dan

anders

waarin

uit het Latijn,

later versterkte plaats beteekent

tweede een echt Germaansch woord

nebbe,

of z opgegeven:

s

'),

is.

Behalve deze woorden worden nog door Dr. Van Helten voorbeelden van prothesis der

als

snebbe naast

snik naast nik, smoel naast moei, muil, slinken naast

Op

linker en zwenken naast wanken.

daad voorvoeging heeft plaats gehad send

een

strook, die waaiervormig uitstak aan

slip of

deleeuwen pronkten en die de ergernis van

van

mantel van grof tot

die sleepen, slieren beteekent,

sloten opleverde

hoornen (cornetmutsen)

de

lode,

beteekent.

Rosé 8577

12522,

subst. sloie,

het Ags. een woord lodha,

brengt het woord

losmaken

ontbinden,

ons

in

terwijl

Men

nog voor

o. a.

Dezelfde beteekenis heeft ook het

70.

vs.

Ohd. Indo en lodo, Mhd.

't

12513,

III

27

bekend

laken,

en

3

ludara,

mantel,

lu,

III

antwoord

te

merking, dat mij

geven.

van

Ik

bepaal

muil en

buiten het Nederlandsch bekend alleen nebbe zonder s,

,

de vraag, of hier inder-

durf ik nog geen beslismij

slechts

linker geene zijn.

tot

de op-

vormen met

dat Kiliaen opgeeft, en dat ook in de

oude Nederlandsche spreuken van Meijer staat, in het Ags.

maar vindt ook

neb

voor,

dat

ook snabbe

kon

s

Daarentegen komt niet

snebbe, uit

als

een ouder *snabhja,

opleveren en in dien

vorm

bij

Vondel

Tegen de opvatting, dal het oorspr. Germaansch en etym. dat dezelfde beteekenis heeft, zij met het Gr. e'weiv verzet zich de wet der klankverschuiving. ')

verwant zou

,

57

Herscheppingen,

XI

995

vs.

te lezen is, zijne

het Nederlandsen, daar ons woord snavel

Mal

Voorhout

113,

vs.

afleidingsuitgang na

verwanten buiten

(bij

Huygens,

meê overeenstemt, ook

Cost.

dat er op den

527 ook sneveï),

vs.

in het

Hd. schnabel

luidt.

De

eenigo

om

aanleiding

bij

snik

de

achten, kan het zeldzaam voorkomend,

Lof

baen's

der

Zotheyd

wordt

schaterlach)

,

Torec 13760

te

zijn

dat daar

,

').

Ook wordt soms eene voorgevoegde (d.i.

voorgevoegd

34 bekende nik

bl.

in dezelfde beteekenis gebruikt

scach

s

mij alleen uit Wester-

,

s

gezit-n in het mnl.

en gescach

Yst. Bl.

,

1024, met het, ook door Kiliaen opgegeven ww. scachen, Sp. Ilist.

P

36

vs.

in vergelijking

Gr.

95; III 8 40

vs.

Scalh en Clerk 182

77,

y.xy/óX iiv en

KxyóC^ziv

)

')

doch

;

beide

vormen

B. Huydeco|)er, Proeve van Taal en Dichtkunde

op dut nik

),

van ons gichelen, Hd. kichern, Lat. cachinnari,

twee verschillende proeven van klanknabootsing

wijst

2

als

zullen Avel

zijn.

III bl.

115—117

bijvorm van snik en geeft daarbij verscheidene

op, waar nokken 'm de beteekenis van snikken voorkomt. neemt nu nik als tusschenvorm tusseben snik en nok aan, doch de overeenkomst in beteekenis kan louter toeval zijn, terwijl boven-

plaatsen

Hij

dien ook do klinkers verschillen. ')

Zie

Werkm

Huydecoper, Proeve v.


M. der Ned.

dam, Taal en Letterbode VI

II

bl.

1)1.

lli noot,

VI (1844) 16—18.

Lett.

bl.

Dr. M. de Vries. 177 vlg.;

Dr.

J.

N.

Ver-

TWEEDE HOOFDSTUK. Aphaeresis of Afwerping.

De

doet zich vaker voor dan de prothesis en

aphaeresis

ook phonctisch

veel gemakkelijker te verklaren

zaak

van

eene

toonlooze

dat

worden

wanneer de

vooral

,

volgende lettergreep viel,

de

zagen

reeds

wij

wegraken,

enijver,

Alex. III 50, 129

Iets soortgelijks

werd

gezegd

men

e

verloor

bij

verliezen,

weggaan

Brederoo, Sp. Brab.

den

en

gebeurde met en kerre, beteekende

„op

het

,

vs.

410;

En

van de Rosé voorkomt

her re verliep tot aan' her re, welke

doch

;

reeds

vorm akerre

West-Vlaamsch

in

gebruik

is.

of akerre te zeggen aen keer,

')

op

kerre een

of,

kier,

in

en

nog

men voor

in

aen-

zooals Coornhert, of in

den plat Amsterdamschen bijvorm van zoo

Volgens het HS.; maar Zie verder

die

en vervolgens op een keer naast

Spieghel deed, ,

met de be-

eeuw vindt men

Later begon

zooals

vorm

en ook door Kili-

Walew. 9363),

(bv.

kerre

een

'-')

in de 13de

keer,

jrd.

van) kraken of

opgegeven onder den vorm aenkarre,

half apen

afgesleten

keer,

dat van eene deur

(punt

Kiliaen.

aen wordt

-)

e

als

die zich in eweg (bv.

,

fragment

bij

een

teekenis

il

de

enaarstig

Het ww. herren of harren (knarsen of piepen) vindt

piepen."

oj)

klemtoon op

Eng. away) vertoont.

vgl.

in

en nog

')

volle

samenstellingen

in

de toonlooze

enz.

Dat

het uitspreken

behoeft geen nader betoog; zoo

eneven,

weg

bijwoord

ons

evenals

bij

is

de oor-

niet altijd dezelfde.

aan het woord

vóór

letter

kon ingeslikt

't

dan ook

verschijnsel

al is

,

in

ontstond

een oudtijds onbekend

de uitgave van Dr. Franck veran-

bl. 48.

Zie Dr. Verwijs' uitg. van de Rosé

bl.

254

vs. 43.

59 kier

subst.

de beteekenis van reet van deur of venster

in

Evenals

weg

eweg

uit

eng een ontstaan

uit

maar het

;

woord

ander

heel

ook geen

is

dan

hier afgeworpen en

enwege.

bij

Was

't

').

en dat weder

uit egeen,

is

een ge-

namelijk in de

voorstelling van de meeste Nederlanders der middeleeuwen het

ontkennend partikel en

van het tweede

dat met ne kon afwisselen

,

Inderdaad

soms gescheiden werd.

geen

lid

en daarom

,

echter

was de vorm negeen,

komt,

de eenig juiste,

die in

mnl. niet zelden voor-

't

want het woord was samengesteld

uit

het telwoord een en het ontkennend part. neg, Got. nih (etym.

met het Lat.

verwant reeds

wij

nikein,

nechein,

heeft als

scholen iv

ontstane g, die

Ohd. had

't

nekcin en ook reeds kein,

nehein',

het woord dezelfde geschiedenis

met het gewone ontkennende

wij

newaar

bij

//.

vinden,

negen

of

waarin

,

uit

ons.

bij

Wel hebben doen

Mhd.

't

nu het Hd.

zooals

nigên

Os.

het

in

met eene

nee),

maar ook de

is,

samensmolt

tot eene

verloor, terwijl de n

e

m,

dan met de

zooals bv. in de volkstaal latenwe

Uit newaer

tot latente werd.

part. en te

dat niet alleen in ten ware ver-

of erncaar,

(o.

vinden

te

a.

Walew.

4722, 9309, 9357, 9465; Ferguut 145; Reinaert

I

1224,

95, 174,

447, 1719, 2301, 2514, 2903, enz.) ontstond alzoo geheel in dezelfde beteekenis ons

maar

als voorbeeld

dat uit een onvolledigen zin voortkwam

,

van een voegwoord,

en dus eigenlijk door

een afhankclijken zin met dat moest gevolgd worden, welken

men dan ook inderdaad (bv.

treft

Fa-gunt 670;

729,

335,

III 199;

in

't

mnl. niet zelden na

Floris 785

de

beteekenis

Franc. 5143;

»)

Uitvoerig

Si.

is

Jager-s Archief IV

Stoke II

Limb IV 1794; Nat. men maar na ontkenning soms

van tenzij of behalve vindt {Ferguut 4513;

Sp. Rist. I 8

Cassamus 957;

maar aan-

2416;

Lanc. III 3061;

van H Geheelal 1395), evenals in

2121,

,

het 1.1.

vs.

52; Rijmb. 7310, 18001,

Christina 127).

Laat men de ontkenning

,

60

woord verklaard door Dr. M. de Vries

187—UUl.

in

De

;

60

weg, dan

maar soms met

is

slechts te vertalen, in welke be1

teekenis wij het dan ook dikwijls gebruiken

Aphaeresis van

apostrophe

).

wordt door eene

ik, vooral in poëzie,

bij

i

aangeduid,

evenals

bij

of et, waaruit

it

stond, dat niet altijd voor de verkorting van het

aangezien

Mhd.

niann.

't

van eene

Itij

bv.

,

id)

Mhd.

er,

em

(Got.

i,

de verkor-

gaati? heefti? enz.

als

Os. en Oudfrank. is

maar

gewoon,

dat

Lat. is),

er,

bijvorm van

als

.

Mhd.es), in

imma,

in alles,

imu

Os.

Mhd. ime, im, Nbd. ihm), nog over

,

mnl.

't

woord verbonden

als enclitisch

met het voorafgaande, zooals nog Dat. sing.

Nbd.

verbuiging bad:

volledige

es (Got.

onz. zeer

't

de eerste en vierde nv. onz

is

uitdrukkingen

in

Os. en Oudfrank. it,

(Got. ita,

it

Lat.

(Got. is,

i

bijna

Gen. sing. in

of

et

es,

voortleeft in de volkstaal,

ting

en

Dat

).

Nhd.

ez,

van

nog

2

ont-

't

mag worden

iets,

niets;

Oudfrank. imo i

im,

in uitdrukkingen als ik

gav-em geld; Ace.

Nbd.

sing.

ihn),

in

nu

Mhd.

en (Got. en Os. ina,

mnl. ene,

't

in,

vervangen door den datief em,

in de spreektaal

zooals ook reeds in het Oudfrank.

Instrum.

(Ohd.

ie

lanc so mee(r)

ieo

a.

(o.

,

Nbd.

je)

,

in de mnl.

Walew. 135S; Moriaen

uitdrukking

2461;

ie

Martijn

I 74);

Gen. plur. er (Got. ize, Os. iro, Oudfrank. iro, Mhd. ire,

nog

ir),

in

onderscheide thar),

uitdrukkingen als daar loopen er twee; wel

van

er,

bijvorm van

uitdrukking: er

is

te

door aphaeresis der d uit der (Os.

dat

daar

(Os.

ihdr), ontstaan is,

bv. in de

nog plaats;

Dat. plur. mnl. em(Gtot.

,

Os.. Oudfrank im, Mhd. in),

nu

ons verloren.

bij

Dat vooral

bij

bastaardwoorden de niet geaccentueerde klin-

ker, die de eerste lettergreep van het woord vormde, ')

Men

liseering III p. 5 )

-24 i

Vgl.

vgl.

is

weg-

het Hd. nur, dat evenals ons maar, doch door voca-

van de

ir,

uit neioaere

ontstaan

is.

Zie

Giïmm

D.

Gramm.

vlg.

daarover Dr. Kern, Taalk. Bijdragen

I

hl.

1U8 vlgg.

,

61

Die klinker

behoeft ons zeker niet te bevreemden.

gevallen,

eene a

is

de woorden morel, muts, pul en sperge.

bij

Morel, door Kiliaen in de beteekenis van kriek opgegeven, en door

hem moorel

omdat

geschreven,

op grond van de donkere

hij

kleur aan verwantschap met de Mooren dacht,

dan het ook terecht

Kiliaen

bij

hetzelfde

opgeteekende

Muts komt

in

Plantijn en Kiliaen

bij

en schijnt oorspr. in voor

kap,

de

van het Lat. amarus (wrang).

is

vorm almissc voor,

mnl. onder den

't

't

heeft

nog den bijvorm amutse (ook ahnutse), bijzonder de benaming geweest te zijn

de kanunniken droegen.

die

hem

door

,

en aan het Fransch

amarelle genoemd,

als

ontleend, waar het eene afleiding

niets anders

is

marelle

In het Mlt.

(bij

Ducange I 183, 195) vinden wij het onder den vorm almutia hoofddeksel verklaard.

als

Pul,

dat

apulle luidt,

is

van

overgenomen en

wel

af te leiden van

Sperge

't

amphora,

dat

87)

Gr. avxcpépziv

was

welke zelf

,

aandragen.

,

tegenwoordig naast den volledigen vorm asperge

is

Fransch heen

uit het Lat.

overgenomen, ofschoon het oorspr. Grieksch de vormen aa-TÓcpxyog en &T7rxpx yix

asparagus

in welke taal

is,

die reeds dezelfde plant

,

,

vs.

Grieksch

het

uit

als accusatief vorm apcpopéa.

in gebruik, en door het

aanduiden

47

,

blijkbaar niets anders dan het Lat. ampulla

vèrkleiningsvorm

is

2 [8p. Hist. III

Maerlant

bij

a.

o.

,

zich als ongezaaid laten verklaren.

Plompe, een bekende naam voor de waterlelie of nymf, luidt in het mnl.

Niet

aplompe

1

)

en schijnt dus ook eene» verloren

in de schrijftaal

doorgedrongen,

onbekend, vooral in N. Brabant en Zeeland, voor ajuin, welks a uit

aen

o

ontstaan

opgeteekenden vorm oiuyn,

is,

in

't

te

hebben.

maar toch lang de

is

niet

vorm .juin

blijkens den door Kili-

mnl.

o.

a.

oniuijn, uit

het Fransche oignon, dat zelf het Lat. woord unio (als volks-

benaming naast het gewone caepa'm gebruik) doet voortleven 2 ). Zoo

is

in

het

amandelen (Gr.

Hollandsch dialect de vorm mangelen voor Waarschijnlijk kregen

xpcoySixXy}) in gebruik.

)

Zie Dr. Verwijs

*)

Zie het groote

«mi

Verdam Mul- Wdb.

Wdb. der Ned.

taal,

1

in

t>()7«i

voce. vJg.

62 wij

evenals de Duitscher s

,

met de vrucht het woord reeds zon-

,

der a uit Italië, waar het mandala luidt; maar in den sterken

neusklank der «, die mandelen eerst

herkennen

maakte,

mangelen

manydelen

tot

later tot

,

hot Amsterdamsen dialect.

wij

Zoo noemt men ook geperste amandelen

Amsterdam mangelpers.

te

In het mnl. ontbreekt soms de a aan het begin van het woord

apostema, gezwel (Gr.

wordt in

Van

't

Mannen

v.

veel vroeger dagteekening

van (Ohd. fona,

positie

vorm moet *avan geweest Ohd.

zoowel

Ags.

ab,

bijwoord

Skr. apa

,

voorvoegsel

bi

,

a heeft

afgeleid van ave,

zijn,

Ags.

af (Got.

af), dat oudtijds

voorzetsel leed door aphaeresis

ww. verzwakt

bij

be

abhi,

Skr.

't

Os

was, en verwant

voorzetsel

tot be,

bi

,

bitj,

.

is

met het

Lat.

ob

(uit

obi

namelijk

,

zijn,

vgl.

,

bij,

daarvoor een

tenzjj

Got. en Ohd. heb-

't

be.

De

beantwoordend

aan

en Oudfrank. bi of

Os.

vorm moet *abi geweest

oudere

men, waarvermoed. De oudere waarbij

,

bijvorm *ba moet worden aangenomen,

ben

1924, 1932.

Gr. ówró en Lat. ap (in ap-age), naast ab.

Ook een ander als

Vrouwen^.

het ontstaan onzer prae-

Ondfriesch of,

en

als

en

is

Os. fan, fon)

schijnlijk terecht, aphaeresis der

af,

waarvoor posteme gevonden

cx.7rócrTrhux),

gedicht lleiml.

waarnaast een

obiter),

vorm met p bestond: Skr. api, Gr. hr'i en een genasaleerde vorm: Skr. ambhi, Gr. kixtp'i, Lat. amb (in ambiré), die in alle Germ. talen, bij ons onder don vorm om, bestaat, en, ;

behoudend

de beginletter

nu

in zekeren zin bi

den uitgang apocopeerde

,

aan

't

aardig, dat het Grieksche, opziener

(lett.

Germ.

talen

behalve

in

andere hop),

ons

bij

i

(Ohd.

lett.

Docfr.

11,

beantwoordt

met

'nri

samengestelde,

bisschop

biscoph,

waar

•

)

alle

1638, den

Vgl.

talen

Dr.

is

Ags.

vorm

de

o

is

'

£7ri(ry.s7rog

evenals biscop,

Daar

).

het eigen-

in

alle

Os.

bis-

e

luidt.

afgevallen

bij

waarvoor men inde

pistele vindt.

In het Ags. was

vorm geworden.

weggevallen

Kern, TaaUc. Bijdragen

,

aipiskaupus

het,

de toegezondeue),

pistol zelfs de meest gebruikelijke

In

werd,

van datzelfde ïxi ook de

is

epistel [ÏTriG-To'Arj J).

'nr'i

Got.,

het

Eene enkele maal ,

tot

Gr.

I

bl.

bij

201.

't

Gr. woord

'ópv^a.

63 of

'óp'j^ov,

Eng.

/'/ce,

Lat.

oryza

Hd.

reis

aannam, zoodat

in

maar

nu

wij

Franscli

't

luidt, en

Kiliaen en Cats),

(zie

dat

,

vroeger

riz,

Ital.

riso

ons ook rijs

bij

ons later eene paragogische

bij

alleen den

vorm

f

was t

rijst bezigen.

Reeds tamelijk vroeg verdween, evenals in het Eng. en Hd., zoo ook

eeuw

ons de uit

bij

122, 172, 778,

33

33;

ontstane

i

De

(zie bv.

had het woord

h

al

Floris 91,

V

Sp. Hist.

2317;

1883,

1826,

54 enz.)

vs.

In de 13de

van Espagne.

e

Spaengen reeds de gewone vorm

is

27

vs.

24,

vroeger verlo-

weg

ren; zelfs in het Latijn was die reeds beginnen

te vallen,

ten minste eene inscriptie uit den keizertijd geeft Ispanus voor

Hispuniis

Ook

en

voor,

lezen

te

historie

').

komt

in

mnl. meestal zonder h als ystorie

't

Vondel (V. Lennep III

bij

dichten, 1726,

met

II bl. 224) zelfs

bl.

268) enJan Vos (Ge-

verlies der geheele eerste

lettergreep als story (vgl. Ital. storia).

Dat wegvallen van de van

het

gaat,

vóór

Germaansch hebben

voorvoegen

het

h

klinkers

van

behandelden

die

do

streken

ningen, vooral het Zuid-Oostelijk gedeelte 5

en Blokzijl

),

Urk

c

W. Corssen,

),

Marken

») ») 6 )

8

Zie

1.1.

-),

I

(Leipzig,

4

Utrecht

Ueber Ausspraclie,

dn- Laf. Sprache, 2te Aufl. *)

ver-

,

toen wij

mee gepaard

Noord- en Zuid-

in

de Groninger vceukolonie

vermeld gevonden:

Zie

gewoon

besproken

dat er dikwijls

letter,

Van

-).

reeds

wij

waar de h wordt weggelaten, heb

Nederland,

')

als

de Romaansche talen en in verscheidene dialecten

schijnsel in

ik de

3

),

volgende

de stad Gro-

Deventer, Zwolle

), 8

),

Vlaardingen

'-»),

Vokalismus und Betonung

L868) p.

109.

30-34

Volgens L. van Ankum, Noord en Zuid UI bl. 370. Volgens
:'>-j.

)

')

en Letterbode

II

lil.

64.

Volgens X. van der Monde, Belg. Museum Vil bl. 266: „de voor aan een woord is gewoonlijk bij hel vorige woord ingesmolten. Zij wordl niet dan in enkele gevallen uitgesproken." 9 Volgens A. V. Stuik. Noord en Zuid 111 bl. III. 114. ) »)

//

64 Zeeland

het algemeen ') en Zuid-Beveland in het bijAardenburg 3 ), West-Brabant 4 ) bepaaldelijk Breda

over

2

zonder

),

,

en Bergen-op-Zoora

),

Geraerdsbergen

lijk

Yperen

paaldelijk

handschriften

Turnhout

5

Ninove

en )

7

Oost- Vlaanderen, bepaalde-

en West- Vlaanderen

),

de h zoo vaak,

ontbreekt

van op

geen enkel

schijnt

),

en Brugge en omstreken

8

er eenige bewijsplaatsen

Toch

G

te

9

dat het overbodig

Wel hebben

geren.

Het

uur.

door

Kiliaen

hoor e

waaraan

,

en in het Latijn

,

ik bedoel oor (erfgenaam)

Fransch hoir

eerste, als

heb-

te

die zonder

ofschoon ze in het Fransch

,

nog met h worden gesebreven

met h uitgesproken werden:

stellig

en

wij een paar bastaardwoorden,

worden

geschreven

h

wij ze ontleenden,

Lat.

,

wordt nog

heres,

hoor naast oor opgegeven, en in de

,

door Kausler uitgegeven Rijmkroniek vinden wij nog hoer,

5852; maar Stoke heeft reeds oyr

5761,

ook komt uur, onder

vorm

den

Fransch

heure,

luiere

voor, als

doot

1 '

'

maar toch

°);

III 41, 1484.

nog

vs.

Zoo

Kiliaen

bij

Vlaamsch voor ure, en zoo

nog van „de huyre van eeuw ure reeds de ge-

in de 13de

is

,

hora,

Lat.

spreekt de Gentenaar Daniel Heinsius

de

is

echt Nederlandsch woord in onze

tegenwoordige schrijftaal dientengevolge de h verloren ben.

be-

,

In de mnl.

).

wone vorm.

De wijnmaat okshoofd Volgens A. F.

')

maker Pz

,

Volgens

*)

I

1)1

III bl.

)

bl.

,

Taal- en

,

Noord

Volgens H. van der Brand. Onze Volkstaal

*)

Volgens

J.

bl.

) j

a

Musnon IX

)

Zie

)

Volgens L. L. de

8

1873) ,u )

1,1.

Hel;,.

I

en 1,1.

Zuid

II 1)1,315.

91.

H. Hoeufft. Proeve van Bredaasch taaieigen, Breda,

Volgens F. Rens, Belg. Museum

7

bl. 2-26,

215 vlg.

Volgens G. Stroobant, Belg. Museum VI

6

Kouse-

J.

IV

Letterbode

')

1836-1837,

169 vlgg.

106.

Volgens G. A. Vorsterman van Oyen

3

I

nog

135.

Kousemakei' Pz.

J.

die door Kiliaen

,

Magaam

Taalk.

Sifflé,

Noord en Zuid

Noord en Zuid

(zes ankers)

bl.

Bo,

III

1.1.

bl.

76.

94-96. IV

bl.

<)7.

213.

West- Vlaamsch

Idiotikon

I

(Brugge,

395.

Zie D. Heinsius, Xederduglsehe Poemata, Ainsl. 1616.

hl.

20.

65 den

onder

bijvorm

ons, evenals in

hebben

te

lijk

grondwoord

het

hoofd, lid

Hd., Deensch en Zweedsch,

liet

welke het Eng. hogshead nog

,

van

het

Waarschijn-

samenstelling,

beteekenis van stuk

en

het tweede

t

').

De naam van met van

het bekende omberspel werd vroeger nog wel

geschreven

h

wie

maar tegenwoordig

,

wordt uitgesproken

die toch niet

woord

het

wij

,

weg

men

laat

die letter

lett.

man

de

nog

overnamen,

hombre

,

bekend,

abelspel

Oudfransch

able

luidt

en

zoo

tevens

waarom

vertoont,

de middeleeuwen

in

oorspr. handig,

dat

Fransch

't

zijnen

maar

,

Kunnen

niet

in

den Lat.

opgenomen)

samenhang met haherc (hebben)

Hooft hot

dus

wij

be-

ook

en in

habile

als

met hebbelijk

ontkenning daarvan, onhebbelijk (voor Zomp),

woorden de

geschikt,

beteekent,

bevallig

(nog Eng. able)

weer in

habilis (later

h

het

bijvoegen

kwaam, vervolgens schoon,

de

hombre,

bastaardwoord abel, vooral door de samen-

zeer gebruikelijke

vorm

schrijven. el

heet.

Wij kunnen hier nog

stelling

>

ofschoon de Franschon,

,

ontleenden het aan het Spaansch, waar het spel

Zij

't

bij

de h verloren

bezit.

der

lid

eerste

meer gewone

de

in

schijnt

voor wijnvaatje in gebruik,

het Oudfransche hoguette,

is

opgegeven,

wordt

hoekshoot

zeggen,

dat

bij

verdietschte. is

De

nog in gebruik.

echt Nederlandsche

h vóór eenen klinker wegviel,

wel deed

zij

dat

ons, evenals in alle Grermaanschc talen, vóór eenen mede-

bij

klinker,

met name

l,

n,

letter

was, kon

w worden

de

Toen

r en w.

Germaansche k beantwoordende, h

in

't

de,

aan eene Indo-

Grermaansch nog keel-

vóór vloeiende consonanten,

zij

uitgesproken, en vóór

die

evenals vóór

letters

vindt

men

haar dan ook geschreven in het Oud-saksisch en Angelsaksisch;

maar toen

zij

afdaalde tot eenvoudige aanblazing,

onmogelijk haar uit

ven

')

weg

,

zoodat

te

zij

spreken, en viel in

zij

ook

werd het

in het schrij-

het jonger Angelsaksisch en in het

Deze verklaring wordt gegeven

in

hel

groote

Wdb. der Ned.

taal in voce,

Te Winkel, Grammatische' figuren,

'j

66 Middelengelsch ontbreekt. Zoo ging het haar ook in het Scan-

Het Gotisch heeft haar nog ongeschonden bewaard,

dinavisch.

maar

Oudnoorsch begint

het jonger

in

breken,

voor

terwijl

al

te ont-

Oudhoogduitsch de negende eeuw

het

het tijdperk schijnt te zijn, waarin

frankische oorkonde van 796 de

Wat

afsleet.

zij

frankisch aangaat wijst Dr. Cosijn er op

het Rjjn-

dat eene Middel-

'),

vóór medeklinkers nog ver-

//

maar eene oorkonde van 927

toont,

ook

zij

die reeds mist, zooals

zij

dan ook, op twee uitzonderingen na, in de psalmglossen, namelijk

(wie) en hlóthu (buit),

lire

Nederfrankische

psalmvertaling,

Friesch

het

in

eeuw vinden

13de deeld

uit het eind der

die

wij

want

,

hield

in de Friesche wetten

haar nog, ja

nog

Ter-Schelling

op

dat

-),

meer voorkomt

eeuw dagteekent. Het langst

het begin der 10de

staande

niet

zelfs

steeds

in de

9de of zij

zich

van de

wordt ons meege-

hwa en

h wanneer

voor wie en wanneer gezegd wordt.

Nu

echter

van die h vóór medeklinkers nog slechts een

is

flauw spoor overgebleven in het verscbil in uitspraak tusschen

gewone

de

booger

en

r

Om

gaan.

die

tegen

en „laat

naar beneden langs

Neder] andsch volgende:

Lachen

,

hooren moet

men de tong

dan

de gewone r,

plaatsen,

men

bij

de tong zachtkens van boven

verhemelte glijden en dan

't

die de

van

/;

beginletter verloren

als

onzen

tijd

trillen.'' ,

zijn in het

of in dat der middeleeuwen de

4

)

hlahjan,

Got.

,

te laten

r

verhemelte

't

zegt Dr. Kern^),

De woorden

welke oudtijds door h werd voorafge-

die,

laatste

Ohd.

lilahhan,

Ags.

hleahhan. Os.

hlahan.

Ladder,

Oudfriescb

in bet

') 2

) 3 )

'i

woord

is

Kladder

Friesch.

,

Bij

Saterl. -Friesch

ons zou

Zie Dr. Cosijn, Taal- en Letterbode IV

Door

J.

H. Suurbach, Noord en Zuid

Zie Dr, Kern.

Dat

ik

volledig

/.al

1

bl.

bl.

III

De a

leeder verwach-

168. hl.

170.

215.

woorden over hei hoofd zal gezien hebben is maar toch vertrouw ik. dat de volgende lijst vrij

enkele

waarschijnlijk,

Taalk. Bijdragen

ladere.

men

zijn.

e? ten,

dat ook

nog

voortleeft

toch

is

hleitara

voor

Lauw,

Waarschijnlijk

i.

woord

nl.

Hd. voor winkel (dépót,

Got. hlathan

Ohd. Ags.

,

datief

hlaér.

Ohd. Ido mist de h

't

reeds.

het verwant met het Lat. calidus.

is

Lee (grafheuvel) (d.

als het

Ond-friesch hlada, Ags. Mast.

,

Oudnoorsch

vgl.

De Ohd. vorm

voor lacht, en lade, zoowel het

wordt neergelegd).

iets

Os. hladan

voorkomt, en

2178, leer.

').

last

gedeelte eener kast,

waarin

vs.

samentrekking

de

in

Luden, vandaar

Pascha

Vondel,

bij

ons nog in de samenstelling Heiliijorlce

bij

,

nomin.

als

Den-Haag, Rozendaal, Ohd. Mêo, Ags.

lilde,

Bloemendaal, hlaev

Ter-Gouw,

Ter-Neuzen,

zooals

,

2

enz

Got.

).

hlaiv,

Os. hlêo.

,

Lenen of leunen, Ohd. hlinên, Ags. hlinian, Os. hlinon.

Lid

(deksel),

de samenstelling ooglid en het spreekwoord:

in

wie

het

den

neus."

onderste

de kan wil hebben

uit

Ags.

Vgl.

hlid.

het

valt het lid op

,

—

en Os. hUdan

Ags.

bedekken. voor

wang

(bv.

2246;

Walew.

1411;

Reina er t

1965;

Limb. VIII 1123,

Ijier

mnl.

,

ook lierwanghe, 83; 80 Lij

vs.

wind beschut

is;

I

vs.

36; 855,

745,

Clausule 336;

de

,

1352,

Alex.'l 502; zoo ,

27

vs. 76,

Os. hlior.

,

zij

484,

Flor/'s

895,

Franc. 835,. Sp. Bist. III 8

Ags. hleór

scheepsterm

als

,

17).

St.

Esopet 12

van

Oudfriesch hli

het schip •

,

vgl. Got.

die tegen

den

hlija (tent) en

Os. hlea (beschutting, bedekking).

Loeien, Ohd. hluojan; vgl. Ags. hlóvan; zonder h in de Nederfrank. psalmen het part. luoginda (Gl. L. 656).

Loopen

,

Got.

hlaupan,

Ohd.

hloufan,

Ags.

hleapan,

Os.

hlöpan, maar Oudfrank. loupon.

Loot,

lot,

Got. hlauts, Ohd. hlóz

,

Ags.

lilot

,

Os. hlót.

Louter, Got. lilutrS) Ohd. hlütar, Ags. hlutfor, Os. Jtlut/ar, Oud-friesch Ji/uttcr, maar Oudfrank. luttir, ')

te

Zie

de

uitvoerige

Winkel Taalgids VI *)

Vgl. bladz.

behandeling van hel woord door Dr. hl.

276

284.

i'ti.

5*

L,

A.

,

Ohd. hlüt , Ags. en Os. hlüd;

Luid,

en geluid, Got. hliuth

Ohd. hlüti ; maar Oudfrank.

(gehoor),

hlütjan, Ags. hlydan, Os. hlüdian,

Vandaar kwam ook *luust Ags.

Must

Os.

hlyst,

(het luisteren

weder

waarvan ons ww.

hlystere),

•

Ohd.

luiden,

,

lüdan.

aandachtig hooren),

mnl. luuschen en het Hd.

(vgl. het

vandaar

en

lauschen);

lüti

maar Oudfrank.

*luustere

luisteren

Ags.

(luisteraar,

Daar

afgeleid.

.is

fo«YZ

ook gemakkelijk de beteekenis van beroemd kon aannemen

moeten

wij het

daarmee vertalen

van Germaansche eigennamen

wanneer

,

aantreffen,

wij het als deel

zooals in Lode-

Lud-

wijk, vernederlandschten vorm van het Opperduitsche wic,

oorspr.

die

de

in

daar mnl. wijch

luiden en,

met:

Oudnederfrank. Hludewihs moest

het

beroemde

huther een ouder Hlüdheri,

Luw,

beteekent,

strijd

den

in

d.

i.

te

Zoo mogen

strijd.

vertalen

is

ook

in

wij

de beroemde in het leger zien.

luwte, Os. hleo, Ags. hleov, hleovdk, hleodh (bedekking,

Het mnl. kent ook eenen bijvorm van luw met

beschutting).

namelijk ghelie (tegen den wind beschut

,

luw), Alex.

ie,

X 453.

Nap, Ohd. knap f, Ags. hnap. Neefje (mugje) In

de

in

,

wèl

te

onderscheiden van neef, bloedverwant.

Oud-Germaansch

't

schijnt het niet

Scandinavische

talen

hnif of linaf,

die steken beteekende;

beteekenis

neefje

cry.vty

,

als

voor te komen,

doch geheel dezelfde

heeft het Grieksche nvty

het Lat. cinifes

,

scinifes

er etym. zoo goed als geheel

wèl

woorden van denzelfden stam,

,

waarnaast

,

Oud-Slavisch sknipa, die

meê overeenstemmen.

')

Neet of niet (klinknagel), IJslandsch hnodh, verwant met het

Oudnoorsche

hnjodhhamarr

hniodha

Ohd.

,

(hameren, niutan-)

slaan,

en

mnl.

klinken) vanwaar

nieden

(inslaan,

klinken), Franc. 7022 en (steken) Heelu 931.

Neet

(luizenei),

Ags. hnitu, verwant met het Gr.

y,si/ia,

dat

dezelfde beteekenis heeft.

Neien, ')

voor

hinniken (bv. Liwb. II 209; Rosé 12855;

De oorsprong van

Vries, ')

mnl.

Ta alk. Bijdragen

Zie Dr.

J.

dit II

bl.

woord werd ontdekt door

Dr. M. de

44 vlgg.

Beckering Yinckers, Taal- en Letterbode IV

hl. 3(X4

—31G.

,

69 Lome.

Brandaen 2167;

III 19532;

ook

Kiliaen);

bij

vgl.

Ags. hndgan, Oudnoorsch hneggia.

Nek, Ags. hneccd, Ohd. hnach (rug), Oudnoorsch hnakki. Nesk,

week

oudtijds in gebruik voor zacht,

gekookte

van

hersenen,

onnoozel,

Leeuwend.

koeckoeck",

(o.

a.

van zacht

en vandaar in den zin van week

gezegd)

eieren

a.

o.

vs.

bij

1325),

Vondel („een

neske

Brederoo en Hooft met

de samenstellingen neskheit (dwaasheid) en neskebol (dwaas hoofd)

Niezen

Got. hnasqus, Ags. hnasc.

').

Oudnoorsch hnjósa

,

Nijgen,

Got. hneivan,

hniga ;

22;

vs.

zandheuvel, 2

broch

Got. hnaivjan,

duin,

vs.

reeds neigan.

bv.

bij

42

51;

27;

vs.

later

I7

,

ook voor

Visscher, Westerbaen, Focquen-

Ohd. en Ags. hnol

).

Ohd. hneihan,

kruin in gebruik, bv. Sp. Hist.

31

111°,

Oudfriesch

Os. hnigan,

Ags.,

maar Oudfrank.

;

Nol, mnl. voor schedel, 100

Ohd. hniosan.

en vandaar neigen,

hnaegian

A.gs.

,

Ohd.,

(schedel).

Noot, Ags. hnut, Ohd. hnuz en nuz. Ohd.

Raaf,

Haam,

wel

hramjau

Oudnoorsch

hraban,

Skr. kdrava

Ags.

hrafn,

hrafn (Vgl.

Lat. corvus).

,

in

't

Ohd.

rania,

maar verwant met het Got.

(kruisigen).

Bad (snel). Ohd. hrad, Bauw, Ohd. hraw, Ags. Bedden A gs. hreddan.

Ags. hradh. hredv (vgl. Lat. cruor, crudus).

,

van

Beeroof, hjkroof,

Ags. hraev

,

mnl.

ltraiv,

Ohd. hrêo,

Ohd. reeds reigir, naast het Oudfrank.

(Nat. BI. III 14G6 vlgg. var. Torec 1811).

//c/r/r/-

Bein, Got. hrains, Ohd. hreini, Ags. hrdn, Os.

Remmen ')

Plaatsen

Hooft'8

vindt

en

Warenar,

in

men zijn

Leiden

in

Mnl.

Zie

Oudemans, Mnl. en

hremman.

Oudemans' Woordenboeken op Hooft en bij Dr. De Vries en ünl. Wdl». ,

1831

L. Bidloo, l'anpo'étikon (1750) ')

/m^'m.

(misschien uit het Eng. overgenomen), Ags.

Brederoo

en

hré,

hrd, Os. hrêo.

Reiger, Ags. hrugra.

en

ree (lijk), Got.

ld.

ünl.

ld,

^l'S).

Voeg

er hij

37.

Wdb.

in voce.

voor neskebol

,

70 Rendier, waarin dier overtollig en

reen

is,

omdat ren

(bij

Kiliaen

reeds op zich zelf rendier beteekent

reyn)

nog

Oud-

:

noorsch hreinn.

Beu, raannetjesliond, voor reude, Ags. hrydda. Beuzel, Ags. hrysel (vet, smeer).

voor

Biet,

ried

vinden

te

a.

(o.

Nat. Bl.

Rijmb.

I 302.

Brandden 603; zoo ook Oudfrank.

26409,

genit. riedes

Ps. 67 vs. 31), Ohd. hriod, Ags. hreod.

maar

moeder),

(vorst,

Oudfrank.

reeds

Ags. lirim,

winter),

XI

1102,

171,

Gr.

y.pu^óq

men Heelu 5246

xpóog

,

Rijp (subst), Olid.

bij

R.

hriffo.

Rijs (twijg), Oudnoorsch hris

Ags,

Ohd.,

Limb. VIII

Ags. hrinan.

69.

bl.

;

Zie ook rijnen

320, 726.

Visscher, Brabb. (uitg. 1669)

Ring,

vgl.

de beteekenis van aanraken in gebruik;

in

gerinen (imperf. gereen) vindt

X

baar-

Vgl. Skr. terp

rif.

Lat. pruina.

ijs).

oudtijds

676,

ref,

Oud-Perz. kerep (lichaam).

(gestalte),

Rijm (van den Rijnen,

Ags. hrif (buik,

Ohd. href,

en skelet,

rotsklip

Bif,

Ohd. hris,

,

ris.

Oudfriesch tering,

Os.,

maar Oudfrank.

reeds ring.

Ritselen het

misschien

,

Got.

mul.

,

klaart,

(schudden),

o.

= a.

=

Mnlp. II 4223,

nog lang

ook

,

overvloedig

IV 51, en ook

naast

brecht

hetzelfde als

Kiliaen

Robbrecht

den

bij

Robbrecht

later

bij .

is

met

het ver-

,

waarop

terive

wij

I

Dr. A. de Jager,

22;

(ruim).

Vandaar

beneden terugkomen.

geassimileerd uit

Stoke

vs.

onder den vorm rijf

Rodbrecht

,

dat,

1154, 1243, 1258 naast Ro-

voorkomenden vorm Roebrevht, voor

Talrijke plaatsen van schrijvers uit de 16de en 17de

')

men vlg

en

zooals

,

Ags. hrif,

in gebruik.').

blijkens

,

vinden Walew. 952:0; Lsp. III 12

grif, en gerijven, gerieven,

Robbert

s

hrisian, hrysian, Os.

koorts.

ruim te

vóór

t

Ags.

waarschijnlijker stamverwant

ofschoon het

hrisian;

het mul. rede

Bivé

met ingelaschte

,

terisjan

Latere

eeuw vindt

Verscheidenheden, Dev. 1859,

Vgl. verder Dr. M, de Vries, Gloss. Lsp.

bl.

335

71

Roedbrecht

onze

Ohd.

Os. berht

Robbrecht

en

schitterend,

Hetzelfde

roed

drigue,

Ital.

is

roem

door

nog het

ook

beteekent

beorht)

de

dus:

is

of Roel f

in

,

voorkomend

eerste

en Roeland

');

tot

ric

Ro-

koning

Hendrik; Rolf

Frederik,

Veluwe Rutholf

bij

,

Einhard, Vita Caroli Magni

Hoogduitsche vormen schijnen doch

Hrodhidf,

Ags.

waarin

,

schit-

bestand-

855 op de Veluwe onder den vorm Hródhlvf

Hruodlandus.

dolf,

Ags. Hrêdhric

Rodrigo),

evenals in Diederik,

beteekent,

en

,

reeds in de 12de

Rutger (verfranscht

Ruggieró), Ags. Hródligar

(ijdr

r= geer,

tot

d.

i.

te zijn

Ru-

eeuw op de Roger, speer),

Ital.

doch

Veluwe Ruotger. Andere met roed

de 12de eeuw op de

in

Ags.

bairhts,

(Got.

breekt,

deel

in

Oudnoorsch

,

van andere eigennamen: Rodderik (verfranscht

deel

9,

met Ags. hrêdh

beraht,

,

verdommen

bloem,

voor

woord *roed toch zou

Het tweede

(roem).

beraht,

terende.

Een

enz.

,

overeenstemmen

taal

hrodhr

blom

evenals

staat,

verdoemen

voor

samengestelde, doch nu geheel verouderde eigennamen gaan wij stilzwijgend voorbij.

met

Rochelen,

tot ch

verscherpte g (evenals in tichel,

richel,

wichelen, bochel, aft rochelen, kachel enz.) en dientengevolge

verkorte

Vgl. Ags. hróg (slijm).

o.

gedeelte van eene schuit,

overdekt

Roef,

Ags. hróf (dak) Ro'C, hróc

mul. ,

,

Eng.

naam voor eene

Oudnoorsch hrókr

Roem, Ohd. hruoin, Roepen,

Got.

oorspr. dak.

Vgl.

roof.

kraaisoorfc

2

),

Ohd. hruoh, Ags.

(pelikaan).

Os. hróm.

hropjan,

Ohd.

hruofan,

Ags.

hrêpan,

Os.

hröpan, maar Oudfrank. reeds ruopon. Roeren,

Ohd.

Oudfrank.

hruorjan, reeds

Ags.

(ir)raoran.

hrêran,

Met

in

Os.

hrórian,

rep en roer vgl.

maar

men

het Ags. en Os. adj. hrór, hartstochtelijk, levendig, on het Os. subst. hrori, beweging.

') 2 )

Zie Dr. Kern. Taal- en Letterbode Zie

liet

G-loss.

III.

mijner Esopetwigaye.

bl.

280.

72

1527; Sp. Hist. I 8

Roof

Ags. hrac

vgl.

;

(paard), Ohd. en Os. hros

Rouwen,

hriuwón,

Ohd.

120; Nat. BI. III

31; Os. hróst.

wond); Vgl. Ags. hreSfla

(op eene

i?O0& (hooistapel)

Ros

36 vs

,

V

bv. Alex.

mnl. voor verhemelte,

Roest,

,

(uitslag).

hreac.

Ags. met metathesis hors.

,

hreövan,

Ags.

maar

hriwón,

Os.

reeds Oudfrank. (be)riwan.

Rug, Ags.

hrtjcg maar reeds Oudfrank. ruggi. Rund, voor mnl. riwd, Ohd. hrind, Ags. hridher.

Waar

,

(vraagwoord), Got. Ags. /bar, Os. /«tar.

Wahisch, reeds omdat wal

V

jVa£. i?/.

198,

reeds op zich zelf walvisch beteekent. Ags.

hvalr

dezelfde beteekenis

huanne

o.

Ags.

,

werlt

en ontstond

297,

vs.

,

en

Want, Ohd. hivauta

Wasem

,

de vorm hoen-eer,

van

,

Os.

hwa

,

dat reeds

Got. Zuw*

,

,

Ohd.

"Werd de u gevocaliseerd dien

men

drierehande slaet der

der

Kiliaen vindt

bij

van won,

,

van Aoe had hwan.

Os.

Hildegaersberch

bij

hwan-êr

Os. die

of

fa;ow,

h

bleef de

a.

Oudnoorsch

hviil,

Ohd. wa£.

,

Wanneer voor wan-eer,

dan

is,

nog naast wahisch opgegeven)

Kiliaen

(door

waarin mc/i overtollig

1

).

hwand, Oudfriesch hwande.

voor waadsem, vgl. Got. hvutho (schuim) enhvathjan

(schuimen).

Weder

,

(Eng.

in

de mnl. uitdrukking weder

—

tvhether

or

,

Hd.

—

of,

entweder

d.

of

i.

oder), vgl.

hrathar (wie van beiden?), Ags. hoadher

(of),

—

of

Got.

hwedhar

Os.

(of).

Wei, zure melk, Ags. hoaeg liseerd,

dan

Oudnoorsch thweitj

dweit,

stukje metaal

')

Zie

Taalgids, 5 )

3 )

,

l.l.

vgl.

gevoca-

Ags. thvitan, snijden, dus

over

beide

woorden

Dr.

L.

87—92.

J.

w

), evenals duit voor

).

Zie Dr. L. A. Ie

Zie Dr. P.

2

3

uitvoeriger II

Eng. Wtey. Werd de

ontstond de bijvorm hui

Winkel, Taalgids II Noord en Zuid 1

Gosijn,

1.1.

bl.

81-87. 225.

A.

te

Winkel,

73

Weit

(Ook

Got.

boekweit),

in

hvaete, Os.

Ohd.

hvaiteis,

Ags.

Jtiveizi,

hwêti.

Welk, Ohd. hwelih, Aga.hvylc, Os. hwilik, Oudfriesch hwelik. Welp,

oorspr.

jonge hond, Oudnoorsch hvelpr, Ohd.

alleen:

Ags. hvelp,

Jurelf,

maar Oudfrank. reeds

Os. hweljp,

M>e/^>.

Weleen, Ags. hvylfaft, Os. hwelbhian.

Werven

(van

van

krijgsvolk),

=

icer/"

troep, Ohd. hwarb,

Ags. hvearfj Os. hwarf.

Werven, wervelen, oorspr. rondgaan. Got. livairban, hvarban, Ohd.

hwarbon,

Juerrha)/,

hwerbhan

hwarbhou

,

Ags.

hveorfan,

maar Oudfrank.

,

Os.

hvearfian,

reeds werpan.

Wetten, scherp maken, Ags. hvettian.

Wie (voor we), /m77,

//ra,

vandaar

Got. //fas, Ohd. ///m

?ra£; vgl.

Os.

hwat,

//«t,

de instrum.

Oudfriesch

(in

/r /r

mnl.

't

1 ,

Os.

,

met

ook

///r/;

in

te

;

en

Hd.

=

lucet

evenals in

,

hoe, bv. Moriaen 067, 1249,3916), Ohd. liwiu,

en Ags. hvi

Jucaz, Ags.

///ra,

't

Oudnoorsch

mnl. samengesmol-

't

ten tot twie, gewoonlijk geschreven tui (waarom)

').

Wiel, Ags. hveOl, verwant met het Gr. yóy.Xoc, kring. Wijle

W

;

it

Got. hveila, Ohd. hwila, Ags.

(tijd),

met

,

verkorte

Was

de

vóór

//

moeilijk

,

/

valt

Het Hd.

klinkers.

Got.

van aphaeresis der

w

n, r en

,

dan

w

in

't

ook

vóór de r,

(wrijven), ringen (wringen),

ftwte,

bv.

zicht

met het Hd. overeenstemmen, namelijk:

Rijten,

geheel ')

Over

reiszen.

onbekend.

me

enkele woorden

writan, Ags. vritan, Eng.

Os.

rizan, Nhd.

en

In

Toch

is

de vorm

den verwanten vorm van

m- 80 meer) zie Dr.

384,

vlgg.

VI

bl.

291.

to

,

reiben

rilt tien

(wroe-

die in

dit op-

write\

w rijten

maar Ohd. bij

ons niet

de beteekenis van zich verweren, be*

evenals over andere instrumentalen, bedie en in

voorbeelden

rètchen (wreken),

rügen (wroegen),

zijn er

//r/7e,

vóór vloeiende mede-

verscheidene

Ook

onze taal

Ags.

geheel niet uit te spre-

w

ten).

in

Os. hwila.

wit.

de uitspraak van levert

//c/7'',

Ohd.

hv&its,

maar Oudfrank. reeds

Os. //w<7,

ken

i,

Kern en

Dr. Cosijn,

gelijke ie

(in

beteekenis, koe,

de uitdrukking

Taal- en Letterbod*

lil

*'<

bl.

74 strijden

schepp.

dien meermalen

81; V. Lennep III

vs.

vs.

rese,

zooals in het mnl. de

Gijs-

(o. a.

368, Her-

bl.

Brandt, Poëzy II (1727)

G.

bij

V,

186,

bl.

XIII

624) en

Vondel

bij

173.

bl.

Reus voor

Nhd.

riso,

wel eens

riese, en

te

gewone vorm

Ohd.

is,

onrechte met rijzen verwant

Het Oudfrank. kent wrisil

genoemd.

(reus)

Psalm XVIII

,

6, het Os. de uitdrukking wrisilik giwerk(Rè\land 1397),

vs. d.

men

vindt

,

V

breght

reuzenwerk,

i.

en

dus,

bewijst

w

dat de

vóór de r

is

weggevallen.

Ruin,

voor rein (evenals ruiter voor reiter,

gesneden paard,

wambuis voor wambeis, fornuis voor fomeys, wuiven voor weiven en buitelen voor beitelen)

vorm wreen, wrene voorkomt, Ferguut

3280;

Torre

537,

2515,

2540, 3750, 4007;

3673.

Ags. vrenna,

iu

't

mnl.

o. a.

,

hengst

Ohd. reccho

,

dat

voor

Nhd.

,

sche eigenaardigheid. In

daar

*

reino,

,

).

VI 113;

Renout 1399; Alex.

Het wegvallen van de

ivoensdag

II 3634,

vertalen

te

Hist.

w

recke.

vóór eenen klinker

woekeren,

oelen

voor

wij

in de

eene Vlaain-

eer voor wéér,

oensdag

woelen,

oord voor woord, orm, oorm voor

,

is

Vlaamsch vindt men

't

worm

Vlaamsche handschriften

uit

3

voor

Van-

).

de middel-

eeuwen meermalen och vinden voor woch, bijvorm van weg Eene andere Vlaamsche West- Vlaamsch

')

Vgl. Di

1

.

J.

is

blijven

Verdam,

eigenaardigheid voortbestaan

Gloss.

Ferguut

Zie f)e Bo,

)

Zie Dr. E, Verwijs. Tacdk. Bijdragen

!

'•)

Volgens

C.

1'.

Serrure,

Vadert.

*),

die

,

nog

in

maar reeds

3 ).

het

in de

voce wrene.

in

West- Vlaamsch Jdiotikon,

)

l

v.

vaga-

eig.

is;

verbannene, door wraak vervolgde. Ags. vrecea, Os.

wrekkio

oekeren

A

Lorr.

maar Ohd. reinno

Troyen 4361, waar het met held bond

2247, 2343,

1583,

521,

474,

Os. wrenjo,

mnl. onder den

't

Walew. 314, 705, 763;

Renout 1529;

naast wrenno, alle oorspr.

Recke,

dat in

,

bv.

Il f

Museum

(Brugge 1873)

l»l

I

1-6. hl.

281,

1)1.

1363.

,,

7o

wordt aangetroffen

middeleeuwen

voorvoegsel ye tot ybot,

yselscip,

als ibreken

iivayen, enz. en vóór verleden

,

imaect

Die

enz.

,

met de toonlooze

participia

deelww.

als

werkww.

als idaen

verzwakte niet zelden tot

i

kent nog alleen

tongval

voorvoegsel; ja

als

e

nww.

zelfst.

ysont, vóór

als

menige .Noord- Nederlandsche

en

e,

vóór bijvnww.

enz.,

igeven,

igaen,

de overgang van het

is

'),

(ook y geschreven), vóór

i

het

zelfs

Oud-Friesch had reeds geen ander voorvoegsel, dat bovendien

nog menigmaal wegviel dialecten

en Friesch

gebeurt

,

,

en in

en Hollandsch der middeleeuwen in sommige

Brabantsch

het

evenals tegenwoordig in verscheidene

,

Groningsch

het

o. a.

,

handschriften (bv. van Stoke en "Willem van Hildegaersberch)

doch

getuige

wordt

troffen,

maar ook

substantieven,

bij

en verba, als

adj.

bij

evengoed

daar

vaak

later

Huygens Ook nu nog zeggen

731, 740) en

II,

458).

Mnlp.

alleen in den

niet

zelfs

bij

noot, en

bv. meente,

verleden deelwoorden

bij

Tuige voor

-).

I

2450 aange*

Hooft, Vondel (Van Lennep

(Korenbl.

1672, I

bl.

8,

116, 133,

soms beuren voor gebeuren,

wij

ken voor gelijken, lukken voor

gelukken,

lij-

buur voor gebuur,

makkelijk voor gemakkelijk.

Daar de verleden deelwoorden

(met uitzondering van comen,

worden,

vonden,

en bracht) reeds in het oudste mul. en en

sisch

Oud-Frankisch

aangenomen

,

zou

het

het

zelfs

niet

bleven

Oud-Sak-

voorvoegsel ge geregeld hebben

eenc onhistorische verklaring zijn

het Gotisch of Angel-Saksisch te wijzen,

nog

leden,

in het

gevonden wordt,

en te zeggen, dat

ge in onze taal ouderwetscher

zijn.

,

op

waar het voorvoegsel

vormen zonder

Is slechts toevallig, dat

't

de aphaeresis er een ouderwetscher aanzien aan gegeven heeft.

Dat de p vóór aan gewend

er niet

*

moeilijk

zijn,

p

')

Tal

viel

)

1.1.

zijn

Van-

in

het

mnl. werd soms wel

opgegeven door Dr. De Vries. Taal- en

IS en Dr. Verwijs.

Tadlk. Bijdragen

Verscheidene voorbeelden vindt uien

anders Geesten (Gron. ISSü)

spreken door hen, die

Maar

ook weg, en

van plaatsen

Letterbode IV. l

soms

uit te

wordt gezegd voor psalm.

daar dat door velen pesalm die

is

kan men dagelijks opmerken.

bl.

3«JS.

bij

I

1.1.

7— IJ.

Dr. Job. Franck, Alex-

76

sahn geschreven, bv. Lsp.

Van der Wraken

Troyen

81;

19

II

Wraken

vs.

160;

wij

Sp

20; 48 vs.

vs.

Van

dei als

Zuylen van Nyevelt psittacus (papegaai),

naamwoorden

als eersten

van n aanleiding gegeven heeft

weder

is

woord

het

bij

r.

hebben

Souterliedekens

263.

van

evenzoo weg

viel

Naar

verklaren.

vóór

Hist.

te

sittick en sit-hust opgeeft.

tot prothesis

te

p

dat het gebruik van den vierden naamvalsvorm

,

zelfde gebruik

n

46

60;

vs.

II

W.

van

der lidwoorden en bijvoegelijke val

1047,

5108, 8420;

Franc.

bv.

Am and

St.

De p

waarvoor Kiliaen

Zagen

over,

Lsp. I 38

43;

psalmberijming

bekend.

is

V

22; D. Doctr. II 336; Melib. 2257;

vs.

III

der

titel

39; ensalterion\oor

vs.

tien snaren), Alex.

souter

tot

28

III',

48

II

136, 242,248;

Psalter (psalmboek) ging, na de

5567.

afgeworpen, Hist.

met

(citlier

vs.

zoo ook salmodie voor

773;

III 762, 765,

psalmodie (psalmgezang), Lsp. psalterion

48

II 4 vs. 27;

bij

liet

vangs-M weg, ofschoon die inderdaad

De Nederlandsche

schrijftaal

van eene overtollige

vrees

uit

plaatsen,

te

uit het-

'),

woorden aphaeresis der n

andere

schijnt

't

naam-

men

zelfs levert

de aan-

somtijds

tot het

woord behoorde.

daarvan voorbeelden,

zooals aak, adder, aveelzaad en okkernoot , die altijd

arreslee

,

en avegaar, die meestal zonder n worden uitgesproken en geschreven.

Aak, platboómd beide vormen

kan

men

vaartuig,

alleen

uit

n inderdaad tot het

wordt door Kiliaen nog onder de

en naecke opgegeven

aecke

de

verwante

woord behoort:

maar overigens

,

talen besluiten,

Ohd. nacho,

dat de

nawa en

nawi, Mhd. nache, Nhd. nachen, Ags. naca, Os. nako (vgl. Lat. navis

Adder

vorm adre 2284;

Gr.

,

voaiq).

wordt reeds

zonder n

of adere,

Yst. BI. 449;

Nat. BI.

VI

Zie

bl.

in

't

mnl. gevonden onder den

Sp. Hist.

IV

2 ,

60

vs.

77; Melib.

Gloriant 1106 (doch ook nader, bv.

539, 544). Trouwens ook in sommige verwante

talen ontbreekt de n.

')

bv.

45-47.

't

Eng

heeft adder,

't

Dcensch otter

,

77 on ook in

Hd. komt de vorm otter voor,

't

en de vorm attvr

van dezen,

bij

vorm met

n de

Mhd.

Hans Sachs en

bij

Goethe, Faiist II

Luther,

Overigens

867.

vs.

de

is

gewone: Got. nadrs, Ohd. natura, na tra,

Nhd.

nettere,

o. a. bij

misschien in navolging

,

Ags.

natter,

naedre en naeddre, Os.

De vermoedelijk verwante Lat. vorm is natrlx, afgevan nare, dat wel zwemmen beteekent, maar oorspr. den

nadra. leid

had van golvend of slingerend voortkruipen

zin

Aveelzaad voor na veelzaad

nog

heeft

d.

,

—

alleen navoel

raap.

Okkernoot of ol-ernoot voor nokernoot heet v.

M.

Vr.

en

Helmi, 1351,

c/er

jffe«'mZ.

nog

zooals de vrucht

,

iVaf.

Noher toch

1550.

glijden.

,

raapzaad. Lat. napus. Kiliaen

i.

VIII 595, Helmi.

/?£. is

niets anders

dan het

van nux

Mlt. nucarius, Fr. notjer (noteboom), afgeleid

(

noot).

Arreslede, naast narreslede, dat natuurlijk wegens de vele belletjes

aan de narren zijnen naam ontleent.

Avegaar voor navegaar heelal vs. 645

ook

groote

auf/or

om

was

de

vooral

wagenraden,

waar de

In

vindt

mnl.

en ap voor nap

terwijl in de

Zie

Clarisse

Winkel.

,

Delftsvhe

,

o.

bijbel

Het

evenals

,

beteekent

gêr)

maar ,

d.

M.

de van

Taalgids Vil

Vries, 't

aphaeresis der n acare

pauk of keteltrom,

Bouc van Seden

(bij

van 1477, Jerem. 25

1-1.

Houffs

Gehedal,

bl.

Warenar 397

vlgg.

hl.

en

Kausler

vs.

90—92; Dr.

26.

Zie Dr. Yenvijs en Dr.

a

Zie Dr. Verwijs en Dr.

i.

van

doorgaat, boorde.

naquaire, a.

in

oene

scheepstimmerlieden in

Ags. aar, Os.

,

16,

vs.

15

17de eeuw die aphaeresis niet ongewoon was

*) )

bij

spil of as

drinkbeker

Natuurk.

Dr.

vorm egger

men nog met

voor nacare 2 ), Oudfr. naval re

en

Warvnar

waarmee men de naven, de gaten

ijzer,

594)

het Ohd. nabagêr

Hooft,

heeft.

oorspr. de geer (Got. gairu

het

vindt Nat. van het Gein

groote balken of planken door te boren,

scherpgepunt

>)

bij

verloren

n

zwikboor,

boor,

gebruik,

II

men nog

dat

),

den samengetrokken

in

Eng.

't

1

en evenzoo met de n

nafogdr, maar dat reeds

Ags. en

,

Verdam. Mnl, Wdb. Verdam, Mul- Wdb.

ia voce, in voce.

L.

3

), bij

Dr.

J.

A.

te

78

woord nikker.' Spieghel

het

naar

zooals

deroo

voor,

bv. Sp. Bral. vs. 469,

nar

1644)

(uitg.

ook nikker schrijven: Brederoo

585, 1117 en 2076, Hooft

de vormen in de verwante talen,

uit

blijkt

Hooft en Bre-

bij

Oosten

bv.

Ware-

Dat de n zakelijk bestanddeel van het wooi-d

14.

vs.

den

uit

toch

beiden

bv.

of egoisme als de bron van alle

,

Het daghet

bv.

ofschoon

9,

noemen

komt de vorm ikker soms

Verder

kwaad.

bl

het zou

,

met toespeling op ikker igheid,

schijnt, opzettelijk

't

hij

ikker

207, 212, 214, 215, 216,

Hertspieghel enz. (uitg. 1694) bl en,

meermalen

schrijft

is,

Ags. nicor (zee-

monster), Oudnoorsch nijkr (rivierpaard), Ohd. nichus (krokodil),

nakra (krokodil)

Skr.

Nog loren

één woord mist

ons de w, maar had die reeds ver-

waaraan

het Fransck,

in

').

bij

oranje-appel, dat ook reeds

bij

aranie-appcl, uit het

arancio.

Ital.

Kiliaen wordt aangetroffen naast

etymologie in het spel geweest (van

geweest

bij

hier volks-

is

dus goudkleurig) invloed op dien der vrucht

toch

heette

in

Spaansch

het

ndrang

of

luidt

1 ).

Nog

sterker

is

de afslijting

overname van den Franseken \ormpomme d'orange

Hd

het

in

Blijkbaar

en heeft de kleurnaam oranje

,

met n, daar het oorspr. een Perzisch woord

terecht

en ndrandj

,

Die

geoefend.

na ranja, is

aurum

Lat.

or,

vrucht

namelijk

wij het ontleenden,

en

Ned.,

die tot

pomerans verminkt werd, zoo-

dat van het oorspr. ndrandj slechts rans overbleef. Viel in de meeste bovengenoemde gevallen de n

men

er

de

zag,

er

zijn

')

Zie

J.

slotletter

ook

weg

,

omdat

van den accusatiefvorm des lidwoords

een

paar

Grimm, Deutsche

woorden,

Mythologie,

die

p.

d of

/

in

verloren,

275 vlgg. en L. Ph. G.

van den Bergh, Wdb. der Ned. Mythologie, Utrecht 184G hl. 180 vlgg. De daar geopperde samenhang van het woord met het Lat. niger (zwart)

bijnaam

hestaat niet,

van Odin.

poelbewoner

en

evenmin als met hnikarr, den Oudnoorschen De nikker was oorspr. watermonster, bij ons

alzoo, evenals

het Eng. Nick,

benaming voor den duivel. Gunstiger beteekenis dat meestal als waternymf op te vatten is. '') Zie Dr. R Dozy, Oosterlingen, hl. 71.

eene eigenaardige heefl

hel

Hd. nix,

,

79

omdat men ook daarin het lidwoord meende

men soms met de d van

deed

donker)

vergadert,

en

een

alzoo scheepsriooi

ruym en den

„het

herkennen. Zoo

diirk of dorlï (vgl. Eng. dark,

het achteronder van

,

te

schip

en

,

waar zich het

,

schreef

de hel en d'urck"

overloop,

Zoo ont-

1

).

stond oksaal (galerij voor het zangerskoor in de kerk

aan het eind van het koor, later meestal boven taal)

uit

doxaal

(nog

Franc.

St.

rug (dorsum) der geestelijken

werd

het in

tint

onze taal opgenomen

wijde

dat

almatike

Stoke

vs. 8;

mouwen, het

in

landschap heele

lettergreep

zondvloed),

men

o.

a.

omdat men

bij

admiraal,

ons,

21, 2G; 15

d

de

eig.

,

29; IV', 53

vs.

met

naam aan

het

het mul. viel de gedilovie (d/liuuum,

bij

Lovie vindt

IV 79G; Mart ij n 1503; 29; 16

in

alle

vs.

29; Lanc.lll

Europeesche talen

uitgang

huis, waar iets 't

tuighuis

voorziene

Arabische

gemaakt wordt, dus

bijzonder scheepstimmerwerf,

fa-

maar

4

).

Zie Meerman's Comedia Vetus of Bootsmans-praetje door G. van Zonhoven, Amst. 173ü ld. 69. 2 Zie de uitvoerige behandeling van dit woord j

a

in 'tmnl.

staatsiekleed

zijnen

')

\V,lb.

vorm

wegvallen van arsenaal, het, evenals

briek, vervolgens meer in

ook wapensmederij

vs.

deed

van een Latijnschen

woord ddr-sanki,

40

een

er het lidwoord in zag.

Onbekende oorzaak

evenals

weg

zelden

niet

vs.

,

In

heeft.

Alex. VII 1309; Nat. BI.

Sp.Hist. I', 14 8499.

7

en

heet,

ontleend

di

).

door den diaken en subdiaken gedragen,

dalmatica

Mlt.

Dalmatie

).

dahnatike,

voor

vooi"al

Zoo vindt men

s

Sp. Hist. III

(bv.

G77)

I

Zoo

2

maar ook onder dien van inkt

,

vgl. Hd. Dinte, Ohd. dincta, tincta)

meermalen

achter den

alleen onder den

tincta (gekleurd) niet

Lat.

doxale voor

tapijt,

kerk opgehangen

in de

oorspr.

,

het kerkpor-

Mlt.

8828),

dossale en dat weder voor dorsale, oorspr.

vuil

Meerman:

bv.

,

Tweede druk in het

groote

der Nèd. taal,

Minder aannemelijk acht. ik Eng. itik, eene verkorting

van hen, die in ons van hetzelfde woord, waaruit het Ital. inchiostro, 't Fr. cnrre ontstonden, en waarvan de grondvorm het Gr. eyKavarrou , brandverf en vandaar purperkleurige )

inkt,

inkt, -)

het gevoelen

zien

is.

Zie Dr.

11.

Dozy, Oosterlingen

bl.

16—18,

80

Ook men de

de Rouiaansche talen zijn er voorbeelden van

in

,

dat

aanvangsletter van een woord voor het lidwoord hield

en wegliet.

Zoo

in

is

Fransch en Italiaanseh meermalen de

't

aan een woord weggevallen onze

in

opgenomen, abberdaan,

taal

Abberdaan, waarnaast berdaan gebruiken, voorgevoegde

maar

luidde

in

Bayonno

uit

haberdine;

zoutevisch

die

,

aan

Normandije werd toegezon-

De abberdaan

naam van Le Labourd

den

onder

dus oorspr. de poisson labonrdan.

is

Nederlandsche

kooplieden,

handeldreven

noemden

,

Eng.

het

oude Lapurdum), de hoofdsfad van de

(het

landstreek,

bekend.

abordean en met

Oudfr.

't

naam van de

het was oorspr. de

Baskische

azuur en oleander*).

evenals

,

de kooplieden van Bretagne en

den

voor-

trouwens ook nog den vorm lab-

wij

habordean

h

l

en drie van die woorden zijn ook

,

op de Labourd

rechtstreeks

die

de

visch

den

bij

rechten

naam

labberdaan.

Azuur, waarnaast tegenwoordig, zooals ook

maar dat

bestaat,

alleen

Ital.

lazoeward

luidt,

en

dat

lazuursteen of

Oleander,

in

azzurro

als

bische

zonder

naam

de

eig.

saffier, die in

't

oreander,

is

voor

als

,

lazuur

azur, in het is

het Ara-

blauwkleurigen

den

Mlt. lapis lazuli

de

mnl.

waarin het lazf&eward

van

is

't

voorkomt,

/

oorspr. Perzisch,

,

in

het Fransch alleen

genoemd werd

Italiaansche

2

).

Spaansche en

,

Fransche vorm van het Lat. lauridendrum.

Omgekeerd

er

is

vergat

prothesis

te

Fransche lidwoord

schouwd werd;

ons

bij

een

vermelden, door

le

het

umbra). Bij

te

houden

Kil iaën geeft

lettergreep

,

niet

vooral de of di

als

deel

van het woord be-

,

lommer (schaduw),

,

op.

zelden

in

weggevallen

')

Zie Dr. M. de Vries, Taal en Letterbode

»j

Zii>

Dr. H. Dozy,

de liet

ik

geene natuurlijker verklaring

ook lombre is

bij

waarin

het Fransche Vombre (uit het Lat.

voor

bastaardwoorden

dat

geval,

van het, alleen aan het Nederlandsch eigen

dan

,

een

ons

althans ik weet

voorbeeld

van

Oosterlingen

bl.

24

I

,

het mnl. de eerste

inzonderheid wan1.1,

i>74

280.

81

daarop eene

neer

volgde: een verschijnsel,

s

liaansch zeer bekend

P, 39

vs.

s/rMere,

voor distorbeeren ,

2,

naast

sturbare,

vgl.

31;

117; III 3

vs.

bv.

24

985;

vs.

A

Lor/'.

IG17;

Zoo

is

de-

Fr. détruire)

VII 21

Velt hem.

vs.

20; 41

vs.

Van der Wraken

13;

vs.

Ital.

(Lat.

19 vs. 16; 21 vs. 54; 36

58;

vs.

972, III 1035.

559,

II 89,

disturbare (vgl.

Lat.

struggere naast distruggere,

voor,

Lsp, I 15

dat uit het Ita-

wij storbeeren, Sp. Il/s/.

Zoo komt strueeren

disturbare).

Ital.

herhaaldelijk

Zoo vinden

is.

620,

I

onze taal voor-

zelfs in

gebleven de vorm schoffeeren, reeds in het mnl. geassi-

goed

mileerd

dat

uit sconfeeren,

A

Lorr.

men

nog aantreft, bv.

echter ook

Walew. 10526, 10782; Rijmb. 1615, 1640,

II 4437;

6662, 7400, 9463 enz.; Sp. Hist. IV', 38

71; 43

vs.

vs. 14;

Lsp.

IV 215; Rosé 5186; Lane. II 10630, 14241, 35992; IV 1 vs. 109, 171, 179; 2 vs. 30; 3 vs. 69, waar het

veel

ruimere

Stoke

overgenomen

dan tegenwoordig en met ver-

heeft

bcteekenis

schenden,

derven,

kan vertaald

verslaan

Het

worden.

is

uit het Oudfr. desconfire (Ital. sconfiggere), Lat.

disconficere,

lett.

en

(dat

conficere

klaar maken.

het mul. ontmaken,

van dis, uiteen, stuk,

onder den vorm confijten overnamen),

wij

Het mnl. bezit ook het

subst. sconfelture (neder-

laag, strijd), Oudfr. desconfiture, Nfr. déconfiture, bv. Walew.

8216,

van

Rosé

10559;

het

Oudfr.

14131.

Spijt

is

zoo ook het overblijfsel

Nfr. dépit, Lat. despectus,

despit,

lett.

naar beneden zien, en vandaar verachting en vervolgens In

't

mnl.

komt

despij f

nog voor,

bv. Lorr.

A

I

het

spijt.

1299, Rosé

12953, Lane. II 7626, 17177, Teesteye 240.

Ook andere naast

ospitale).

kostbare blijfsel

gevormd samiet

zijden,

van als

komt

Zoo

)

uit hospitaal (vgl. Ital.

sant iet in

't

mnl. de

met gouddraad doorweven

hexamiet dimet o.

is

1

a.

(Gr.

kï-apiTog,

(Gr. iïi/xirog,

voor:

299.

10994;

eene

het over-

stof,

tweedraadsch).

bl.

speda Ie

naam van

zesdraadsch)

Walew. 10561,

Zie B. Huydecoper, Op stok, LIL Te Winkel, Grammatische fguren.

')

Zoo ont-

lettergrepen als di of de vielen weg.

stond bv. in het mnl. spetael

,

ovenzoo

Het woord Lorr.

B

I

82

V

550; Alex.

941; Hist.

962; Rosé 772;

Renout 327; Lawc. II 340,

203;

7487, 11461, 13992, 16177, III 6334, 9845, 14592.

5562,

Een mnl. woord voor zweep, 4407; Sp.

479, Lanc.

Jlist.

scorgie

Eng. ook scourge,

't

scoreggla

Ital.

het Oudfr. escourge'e, afgeleid van het Lat. excoriare,

is

).

Het tegenwoordig

bij

Kiliaen nog vindt

de huid met zweepslagen afstroopen

i.

Ferguut 477,

a.

(o.

17 vs. 15; 18 vs. 33; ook sorgye,

I»,

dat in

4090),

II

luidt, d.

FiorislU8;Parth.

Troijen 3712;

v.

X

Limb.

'

verouderde de

in

of spende,

strooien, verspreiden

Eng.

spendere,

Ital.

pendere

eene

men

dat

van etenskast,

beteekenis

spinden, 't

spinde

behoort

maar

spent luidt,

to

met

samenstelling

bij

mnl. werkw.

't

Lanc. II 38431), dat in

a.

(o.

ex

uit het Lat. ex-

Spinder

te zijn.

blijkt

voor hofmeester komt ook voor Flor is 3898.

bekend

Zeer

guut 3057;

het mnl. het woord miraude (bv. Fer-

in

Nat. BI. XII 1025; Rijmb. 4933,

Floris 102Ü;

18056; Stoke

naam voor een

de

I 616),

luidt,

en

dus

ons

bij

waardoor het weer meer begon

naam van den

van wie

de

wij het

,

het

de

aangenomen

s

es

2 ).

overnamen,

Toch hadden

het slechts door

en in het Grieksch

het luidde daar trfcócpxySog

;

Nfr.

verloor,

op den oorspr. Skr.

marakta

het Grieksch heen aan het Skr. ontleend,

had

esmeraude,

,

lettergreep

te gelijken

marakata

steen,

Franschen,

de

doorschijnend groen

dat in het Oudfr. esmeralde

edelgesteente,

émeraude

is

,

en

noemen daarom nog steeds dien steen smaragd. Het voorzetsel ad is verloren in 't mnl. rasteeren (Moriaen

wij

Rosé 3173),

3078, de

verbastering

evenzoo in kroniek

4911, Lat.

fermcrie

4674)

6296,

aangrijpen 't

verkrijgen beteekent en

,

Oudfr. ar rest er,

6388)

Hist. I 7

infirmerie,

voor

Eindelijk

adsalire).

(Sp.

voor

dat

van

Nfr. arrêter

•

en

mnl. selyieren (Seghelijn 11017, Kausler's Rijm-

't

(van

't

is

,

80

vs.

asselgieren,

heb

ziekenhuis;

')

Zie Dr. M. de Vries, Taalzuivering,

Zie Dr,

Verdam,

(rlo**.

nog

Fr. assaillir te

vermelden

14 en Kausler's Rijmkroniek

'j

J.

ik

Ferguut

en

de nog gebruikelijke

Haarlem in

voce.

1856,

hl.

80

vlg.

,

83

woorden pon, vooral d.

aan

tany

en

waarvoor

Fr. Japon,

't

scheldnaam

als

,

verkleinwoord ponnetje, voor japon,

als

men denke

rok (oorspr. alleen kamerjapon;

Japonsche

i.

tegenwoordig Japan zeggen);

wij

voor

een lastig wijf,

dat vroeger

luidde en de door Oost-Indiscli-gasten met neusklank

seetany

uitgesproken Maleische en Javaansche verbastering van satan, namelijk sêtan of seitan

Ten

moeten

slotte

wijzen,

die

is ').

hun

afkorting

bij

evengoed

in

spreken.

Eene bekende mnl.

Saint Eloy

37,

de

(d.

lid

verloren,

en in de doopregisters

schrijftaal

verkorting

in het

Loy voor

Sente

is

vroeger

als

Eligius), bv. Sp. Hist. III 8 , 31 vs.

i.

tegen woordi ge

15, 19,

De meest gewone verkortingen in de zijn: Bas (Sebastiaan) Bella (Arabella,

taal

,

Bert (Albert, Egbert, Gijsbert, Huibert, Lambert),

Isabella),

Bet (Elisabeth) Albrecht

en

Bram (Abraham)

,

Dolf (Adolf,

Brechtje (vrouwelijk van breekt

en

bert)

,

Dientje (Bernardine, Gerardine, Laurendine),

Rudolf), Boortje,

Dries (Andries), (Adolphine,

,

mann. namen op

andere

de

Daatje (Alida),

Dor is (Theodora, Theodorus),

Faahtje (Stephauia),

Gus

(August),

Fine

Fietje (Sophia),

Gonne

Rudolphine),

Josephine,

(Margriet),

(Hildegonde)

Hans, Hanna (Johannes,

Jaantje, Janus (Adriana, Adrianus), Jetje (Henri-

Johanna), ëtte),

van eigennamen

tal

eerste

61, 72, enz.

39,

drietje

nog op

ook

wij

Klaas

(Nicolaas),

Ko, Koosje (Jaeobus, Jacoba), Beentje

(Helena, Magdalena), Line (Caroline, Engeline, Pauline), Lize, Lijsje,

Lijsbet

Nansje

Nelly

lieeltje (Aurelia),

ander)

,

Naatje

,

Nar des, (Bernardus,

(Johanna),

(Cornelia),

(Willemina)

Mijntje

(Petronella)

,

Leonardus), Neeltje

Rika (Frederika, Hendrika), Sander (Alex-

Santje (Susanne)

Teeuivis

,

(Mattheus),

(Antonie, Antonia),

')

Zie Dr.

BI.


(Her-

(Johanna),

Netje (Antoinette, Jeannette),

Sientje (Francine)

Tijs

Stansje (Con-

,

stance), Stijntje (Christine, Ernestine, Justine) toffel),

Manus

Lotje (Charlotte),

(Elisabeth),

Mina,

manus),

^Matthias),

,

Stoffel (Chris-

Toon

,

Toosje

Trijntje (Katharina), Truitje (Geertruida).

Vries,

Taai en Letterbode

11

hl.

Wl

vlg.

6*

:

DERDE HOOFDSTUK. Paragoge of A ch f ervoer/ ing.

n.

De meest voorkomende paragogische letters zijn d of t en De d of t schijnen, ofschoon niet zonder invloed van de

analogie- werking,

vooral

te zijn,

ten

ook

minste

oorzaak achtergevoegd

uit eene phonetische

woorden, die op n, ch of

die

bij

andere Germaansche (met

in

vische) talen wordt de paragogische d of

van

zeer oude dagteekening

maansche

talen

eindigden,

Reeds

aangetroffen,

t

de d van hond,

is

s

name Scandina-

met elkaar gemeen hebben

die alle Ger-

Got. hunds

,

,

Ohd.

kunt, Ags. en Os. hund, maar die in de verwante Indo-Ger-

maansche Skr.

talen ontbreekt,

canis, Gr. kóuv

blijkens het Lat.

Yoor de paragogische d of

guan.

,

van jonger dagtee-

t

kening denke men slechts aan de Hd. woorden dutzend, irgend, nirgend, jemand,

niemand,

gewohnt,

jetzt,

habicht,

mond,

axt

doppeli', gespenst,

,

morast, obst, pabst, palast, sonst,

en aan sommige Nederlandsche tongvallen

Rotterdamsch

aannemen.

waarin

,

In

zooals vooral het

woorden eene anorganische

allerlei

Nederlandsen

beschaafd

het

,

t

men de d

vindt

achter

Arend, oudtijds aren,

bv.

Nat. BI. IV 881;

Mnlp

carn,

Mhd. arn,

laar,

en,

Arnheim,

daar d.

meen;

vgl.

zoover

ik

'j

Zie

't

II

836

naast den het

De

');

,

meer plaatsen

öm

,

(alleen over in

Got. ara,

oorspr. beteekenis

Gr. opviq (vogel).

weet,

Oudnoorsch

vorm aar

woord zwak verbogen werd,

Arendsdorp)

i.

ar, Nhd. aar.

Walew. 8560, 3584, 7808, 10320;

Ohd. aro

was vogel

in

Ags. ade-

ook in ,

't

Mhd. alge-

De paragoge komt, voor

het eerst voor Lsp. II 36 vs. 1560 var., in het

Gloss. mijner Esopetuitgave,

85

waar harent met voorgevoegde h voor den

opgenomen vorm aren

Iemand en niemand,

vinden

te

in

nieman, samenstellingen van ergens,

eeuw,

15de

de

niemande,

men niemant

vindt

yemant

9159;

vs.

Zoo ook niement

7700, 8021.

Nakend

en nie

ie

(d.

i.

ooit.

6799, 7611,

vs.

,

9296, 9396, 10185, 10242, 10409, 10460

8005,

7930, en

man met

In de Hist. van Troyen, ten minste in het HS.

en nioman. uit

gewoonlijk ieman en

ook Ohd. en Os. êoman, nêoman

nergens);

nooit,

nog

mnl.

't

den tekst

in

is.

vs.

Playerwater

,

Got. naqaths,

(naast naakt,

8012 en yemants

vs.

246.

vs.

Ags. naced;

vgl. Lat.

Oudnoorsch

nakinn,

Zweedsch naken, Oudfriesch naken, Mhd. nacken;

vgl. Skr.

nudus

nagna

').

deze vier woorden heeft echter misschien slechts schijn-

Bij

gewoon)

me,

inderdaad

doch

paragoge,

baar

nakene

dat

eerst

iemande

arende,

tot

daarop

en

Over ochtend,

Oorspr.

de

overtuigend bewezen

genomen

de

3

),

bodt fi) 3 )

de uitdrukking:

in

De

Dr.

die een bijw.

hielden

Vries toch heeft

omhuld

Wij hoorden om-

kop bcteekent.

en maakten er

omver, ii!

omkoud van,

van dood.

later

naakt vóór de

i

Nu

eerst in de beis

bl.

132;

vgl.

Dr. P.

J.

bij

omkuld de

invoeging van en heeft plaats ge-

wordl betoogd door Dr. Beckering Vinckers, IL

bezitten, dat

kold voor de Saksische uitspraak van het Hol-

van nirf

is.

dat wij die uitdrukking hebben over-

Denen,

kold,

landsche koud,

lj;M

overge-

van avond de d aannam,

van om kond

slot-cZ

anorganisch.

omver

)

zijn

niemand en

iemand,

verbogen naamvallen gevormd

analogie

of letterlijk over (de)

teekenis

dunkt

).

omkoud''

van

arend,

Is,

niemanne,

2

ook

is

er

is

naar

dat

spraken wij reeds

't

iemanne,

arene,

niemande, nakende

,

nomin.

een

nakend naar analogie der

„die

epenthesis der d (na n zeer

verhogen naamvallen plaats gehad,

in de

waarschijnlijk,

gaan,

luid,

naken,

voor

*nogvidus)

uit

Taal- en Letter-

Gosijn, Taal- en Letterbode

Zie bladz. 49.

Zie Dr. M. de Vries, Taal- en Letterbode

1

bl.

43-50.

LI

bl.

140,

86

d achtergevoegd.

Het Zweedsch toch

Us-

heeft omkull, het

landsch umkoll, het Noord-Friesch amkol, en het laatste deel, dat 't

hoofd

beteekent

woord

in

nemen

te

de uitdrukking:

oomkool

ligt hij

dit

de

,

was,

„daar

Oom Kool,

namelijk als

ligt

Oom

Kool",

a.

o.

in

verbasterd uit „daar

waarbij de spelende volksgeest

omkull)",

(of

vorm

indien in onze taal ook niet de

,

d verscholen

zonder

waaruit wij het overnamen

,

in

,

onder de voorbeelden van paragoge der d be-

niet

hoeven op

kollr

Wij zouden

Deensch huid.

't

dat reeds in de taal

,

d bezat,

Oudnoorsch

het

in

luidt

,

maar

Zweedsch kuil,

van eene bijwoordelijke uitdrukking een grappigen eigennaam

gemaakt

heeft.

Eene achtergevoegde d kan men ook

van

zien in de beide

werkwoorden afgeleide persoonsnamen veinzaard en grijnzaard, die

veinzer

uit

den

invloed

van adjectiva beide

en grijnzer schijnen verbasterd

onder

te zijn

der vele persoonsnamen op aard (oorspr. hard), afgeleid,

Is echter

't

ook mooglijk, dat

deze

bij

woorden de werkwoordelijke stam terstond het achter-

voegsel aard heeft aangenomen.

De

vinden wij gevoegd achter:

t

Akst,

bijl,

aqizi

,

frank.

het

vooral

,

acus,

acus luidde,

maar

woord ook

dat in

strijdbijl,

Ohd. achus

bij

in

derdijk die, waarschijnlijk als

Vondel,

bij

hursehe)

,

dat

t

bij

Leeuwend. de

mnl. aex of ax

Got.

,

't

Hd. eene

t

aannam, welke

onze schrijvers vaak vertoont sinds Bil-

Borst, knaap, reeds met en

't

Ags. aex, eax, Eng. axe, Oud-

Germanisme, invoerde Brederoo, Sp. Bral.

vs.

720,

verminkte vorm

opgegeven borsgezel,

d.

i.

is

voor

bors

').

vs.

(vgl.

2016

Hd.

van het door Kiliaen

rotgezel, contubernalis (vgl. spin

voor spinnekop, kroeg voor kroeghuis, winkel voor winkelhuis).

Men zou

borsgezellen dus,

van zekere theologische

studenten in de 17dc eeuw sprekende, kunnen vertalen met bursalen,

en

in

het

Hd. met leden eener burschenschaft,

zooals de studenten vereenigingen in Duitschland

M

Zie het eroote

Wdb. der Ned.

taal II 35

vk

nog heeten.

,

87

Bors

alzoo

is

zak,

lederen

oorspr.

dan

anders

niets

uit

en wijnzak beteekent, in

ons tegenwoordig beurs,

waar

het Grieksch,

huid

fiópcrx

Europeesche talen overgegaan,

alle

Fr. hourse, Ital. borsa, Eng. purse

Hd. börse ; maar

,

later

in het bijzonder voor geldzak en verder voor verzamelplaats

van kooplieden melplaats

gebouw

van

spreekt

algemeen

het

in

hetzelfde

in

gebruik gekomen;

in

staatskosten

uit

de bursalen niet meer

wonen

maar men toch nog

,

eene beurs" voor studeeren op

daartoe

voor

eindelijk voor verza-

Nu

).

elkaar

bij

„studeeren of

'

gelegateerd geld

opzettelijk

heeft beurs in die uitdrukking weer veel kans

zak opgevat

mnl. alleen borch) nog in burger , burge-

Burcht voor burg,

burgwal en

meester,

van ah geld-

worden.

te

eigennamen

in

als

Middelburg, Does-

Vgl. ook Got. baurgs, Ohd. puruc

burg, Voorburg.

Ags., Os. en Oudfrank. burg.

't

Is

,

van den stam van

Nhd., 't

ww.

bergen.

Fazant voor fazan Altaergeh.

del,

9205

en

faisan,

bij

maar

en

De

is.

dankte

met

reeds

't

t.)

fagiano, en het Grieksch

aan het ontleend of (pxcnxvfj

288,

vs.

Kiliaen met en zonder

Ital.

't

Nat. BI. III 701 en nog

a.

(o.

I

is

Von-

Fransch

heeft

de taal, waar-

vogel heette daar namelijk zijnen

bij

Lanc. II

t

(pa.cria.vcq

naam aan de Phasis

de

,

grensrivier tusschen Klein-Azië en Colchis.

Hulst in

reeds

heeft

Hd.

't

;

dat uit het Germ. ,

reeds

bij

maar nog

')

evenals tegenwoordig en is,

is

bewijst zoowel het

overgenomen.

Kiliaen met en zonder

niet in die

die van

van kinderen

buikingewanden

Nog noemen de

(ook kroes, kroest),

werd

,

waarin het afgeleid.

eerst later

Dat de

t

is

Markervissclu'is „elke plaats in de open lucht,

waar men samenkomt Taal- en Letterbode

t

van eendenkroos, afval en buikingewandoi,

in de beteekenis

uit

t,

doch dat die anorganisch

huls en het Ohd. huls, hulis, als het Fransch houx,

Mhd. Kroost

Kiliaen de

bij

II

om

te

bl. 64.

praten" eene beurs volgens F. Allan,

achtergevoegd

OM.

het

bewijst

,

chrdsi,

Mhd.

ge-

kroese,

kroese, Nhd. gekröse (ingewand).

Placht,

van plegen,

iraperf.

voor

ou&e plag

't

misschien

,

naar analogie van bracht en dacht.

Post (naam van een vischje), reeds

men

nog vindt

a.

o.

Kiliaen voor

bij

Vondel,

bij

Leeuwend.

en R. Visscher, Tepelwercken (1669)

Fruin)

(uitg.

jj>os,

1370

dat vlg.

Oudere vorm

166.

671 en Inform. upt stuck der Ver„spirinck of possch."

175:

bl.

te ver-

;

met het door Kiliaen vermelde posek en het Friesche

gelijken

poask, posk van

V

Nat. Bl.

posch,

is

pond,

bl.

vs.

eene

waarin de uitspraak der

'),

r

Inderdaad

wijst.

op het uitvallen

o

Kiliaen dan ook pors

geeft

op, doch voor eene soort van lekkere visch. Rijst voor rijs

•).

Oudnoorsch sidhar,

Sedert, sidir

(—

sidh,

Ohd.

ook later

Mhd.

sid,

vervolgens

,

sit,

bij

;

sidhor,

Os.

Nhd.

Luidt nog in

en

524;

Moriaen 2455; Esopet 43

I

't

Mhd.

seit,

Got. seiths,

laat,

ons alleen over in de uitdrukking

wijd

zijd),

Ohd. sidor,

comp. van Oudnoorsch tidh, Os.

daarna,

later,

mul. sider,

't

vs.

Walew.

bv.

33; Alex. I 36; Limb.

2685, VI 874, VIII 1219, IX 541, 665; Brab. Yeeslen

866,

Teesteye 716,

I 189;

1982;

70; doch ook reeds met paragogische

60

vs.

83; III 7

,

23

vs.

Sp. Sist. III 7 /,

bv.

Stoke wij

Alex.

1137;

u

VIII 262;

Naast deze beide

1245.

I

met

vs.

57, die wij ook vinden in deu mul.

bijvorm sident (vgl. Oudnoorsch sidhan), Floris

11

,

Sp. Hist.HI*,

bv.

Walew. 448j

IIP 15

Sp. Hist.

vs.

85;

vormen zonder n hebben

ons woord sinds en de middelecuwsehe vormen

sinder (Carel en El. 502 var; Limb. I 2578; Bra>>. Yeesten 1 390, 719, 1122, II 2031,

opgegeven)

ragogische

t

37; 53

44; I 2

Stij)!

vs.

voor stip,

')

Volgens

')

Zie bladz.

Di'. ij_'

,

dat

J.

IV 1222, door

en

12

vs.

bij

Hooft,

41).

Vondel (Leeuwend.

H. Halbertsma, Taalgids IX

vlg.

Kiliaen met pa-

student (Sp. Hist. I', 42 vs.

1.1.

22.

vs.

823),

,

89 Bredcroo

Brab.

(Sp.

eeuw nog de gewone vorm Merkwaardig mijnent,

te

ook

meent,

nog

in

het

in

en halve

't

Eng.

punctueel van punct.

,

t

in de

enz.

voor

eigennamen

bij

uitdrukking

zijnenthalve ,

om

vrouw, aubst. halve,

oud

Oudfrank. halvo,

halbha,

waarin wege

enz.,

Ohd. halba,

dat zijde,

Ohd.

seina,

richting beteckent.

,

als

nog

Os. en Oudfriesch min, sin, bij

zou

men dan moeten

den

daarvan

zou

moeten

in

onze

afslag van te verkoopen goe-

mijnentwege enz.

zien den datief van halve en weg

met

men

zich

afhangenden voorstellen

oude ge-

namelijk Got. meina,

hij,

uitdrukkingen mijnenthalve,

de

In

deren.

Ags

,

mijn in den uitroep

taal als

liet laatste

Ags. healf,

Mijnent, zijnent zijn daarin wel eens beschouwd nitieven der persoonl. voornww. ik en

zijnent,

mijnent wil

absolute datieven te beseliouwen zijn,

als

weggela-

den genitief en

in

uitdrukkingen

de

in

mijnent

te is

vormen mijnent,

Dezelfde

mijnentwege,

in

van een Os.

zijnen-t

te

ranl.

komen ook voor verder

en

\g\.

verder de paragogische

is

te

ten, evenals

enz.

Men

is.

ook vorder in de 17de

waar, volgens de gewone opvatting, huis

huize,

soms

en

998)

vs.

genitief

dat

,

de

van

terwijl

ik,

paragogische

t

eerst achter

mijn, zijn werd gevoegd, en dat vervolgens de vormen mijnt, zijnt zich tot mijnent, zijnent ontwikkeld hebben.

wijze siih'itt

den,

zouden (d.

dat

i.

die

dan de

uitdrukkingen:

dat

is

Op

dezelfde

dat

minent,

de Groningscho Vecnkolonie gebezigd worden

in

en die ik ook in de stad Groningen vaak heb gehoord.

kan ze echter evengoed ik geloof

wege, lijke

sing.

niet

het

dan ook inderdaad, dat

zijnenthalve

mijnen,

wij hier,

doen hebben

dat halve vrouwelijk

is,

niet

te

maar

')

Men

mijne, Int zijne vertalen, en evenals

is,

mijner

bij

maar met

met persoonlijke,

niet

voornaamwoorden

er tegen

is

van mij, van hem) moeten verklaard wor-

is

mijnentbezittc-

Het eenig bezwaar

en dat dus in den datief

moest

gevonden

worden.

Daartegenover staat echter, dat de oorspr. vorm mj/jnentwegen, zijnenthalven

')

kan geweest

Volgens L. van

Ankum

,

zijn,

Noord

een datief plur.

en

Zuid

111

hl.

,

3Si

die bij

het

:

90 enkelvoudig toch

van

begrip

onmogelijk

niet

is

Zoo

andere vormen onzentwege(n) harenthalve{n)

hem

mij, ').

wat

wel

ook

alleen

uwenthalve(n)

,

,

allenthalve(n) verklaren, die,

,

maar

vreemd,

de

zich

laten

hunnentwegefn)

,

wanneer mijnent

mijnentwege genitief van het persoonl. voornw. ware slechts

in

,

naar analogie daarvan gevormd konden heeteu. Dat het eerste dezer

lid

samenstellingen een bczittelijk voornw. (of adj.)

wordt nog bevestigd door de uitdrukking aan anderhalf aan

een

anderen

kant

elders)

,

die

,

„En doe

Moeilijk

kwam

hebben

maken

door

malle kalf,

of wij met eene paragogische

,

Beatrijs 736;

elven (bv.

900; Rijmb. 5380; Sp. Eist. fantome") ,

't

anderhalf.''''

vorm gedroch voor met de

de

117 vlg.

handt aan

het woord gedrocht.

bij

i.

In het mul. toch

beteekenis van bedrog

Rijmb. 24686, 26856), vooral van bedrog, begoocheling

(bv.

I7

zijn

daar naar aan,

zijn aart

het uit te

is

doen

te

t

schenden mocht

'y niet

Betoonden hy

vs.

,

(d.

vinden in Coster's

wij

Niemant ghenoemt, niemant gheblameert

is,

,

van spook

eindelijk

61 vs. 66 en

Nat. BI. III 1975, I', 3

vs.

in

Rijmb. 23596,

't

XII 672,

42: „elfsghedroch ende

algemeen

(bv.

Sp. Hist.

waar gezegd wordt, dat de

discipelen Jezus op het water ziende wandelen,

hem voor

een

vormen met en zonder

gedroch

hielden).

opgeeft

verklaart het woord met begoocheling, bedrog, spook,

,

Kiliaen

maar ook met monster

Men zou

is.

echter

,

ook

de

die

,

de tegenwoordige beteekenis

zooals

aan

apocope

kunnen denken, daar naast gedroch voorkomt,

bv.

Torec 1922;

t

der

e

in het mnl.

bij

dit

woord

ook gedrochte

Carcl en El. 51, 778; Lippijn

98, 114. In het mnl. en in de 17de eeuw

soms met anorganische

')

t

voor

,

komen nog andere woorden

bv.

In de door Dr. M. de Vries herziene Grondb. der Ned. spelling

van Dr. L. A. te Winkel, § 120, waar aan het enkelvoud, en dus aan d^n vorm mijnentwege, zijnenthalve de voorkeur gegeven wordt, vindt

men

toch

uit

Serrure's

minen halven aangehaald.

Vad.

Museum

1

bl.

310

vs.

70 rem

,

91 voor

Dickent

dirken,

cliché,

cl.

dikwijls,

i.

Rosé 8804,

bv.

12115.

Emmert

voor emmer, immer, Playerwater

Ergent, Lsp.

I 5

20, en Vondel,

vs.

V

nergent, Nat. BI.

vs.

325.

Rommelpot

224; en

vs.

59G, Reinacrt II 6604.

voor gek, Rubben 77.

(rec^

TV/Y voor Middelt

korf, Playerwater 155.

middel

voor

X

18672; .lkz\

Nocht en

voor

nochte

Oudfrank.

Moriaen 1521;

is

't

ofschoon het in

,

in

mul

't

Lanc. III

HS.); D. Doctr. III 1888.

zeer

't

Ohd. Os. en

gewoon en ook

Hooft.

bij

Nochtant vindt men,

Troyen 4085,

midden,

«ot'/*

luidt,

«o//

nog, bv.

later

of

127 (althans in

naast het gewone nochtan,

Sist. van

6798, 9732, 10054, 10310,

6789,

6710,

10387 enz.

O ft

voor

het onderschikkend voorwaardelijk voegwoord,

of,

Got.

iba

Eng.

if,

ibai

,

o ft

,

ibn,

obct,

Oudfrank.

ef,

dat zelf ook weder

,

of.

met het tegenstellend

verwarring ofte

Ohd.

,

Os.

loor, zoodat

Mhd.

Ags. gif,

obe, ob,

Het nam de

voegwoord

bij schikkend

en later voorgoed

aan door

t

de

t

ver-

tegenwoordig beide voegwoorden zonder

t

wor-

,

,

den geschreven. Sieeht voor ziek, Playerwater 110.

Playerwater 30.

Stijft voor stijf,

Tyrant voor tyran,

20081,

9182,

16304, de

doch

van woorden voor

Bijzart,

Sp. I

Brab.

bl.

zij

als 't

vs.

Esopet 52

vs.

I;

BymJ.

Lanc. III 16300,

zal wel achtergevoegd zijn

naar analogie

gygant, trawant, olifant, enz.

men

Fransche bizarre,

vindt

225 en Huygens,

Trijntje

bij

Brederoo

Corn. (Korenbl.

598).

Eht, elzenhout dinghe

(uitg.

Minnewalmt Noenent

Toree 1329;

WTatew. 9981;

Het oorspr. Orieksch woord rópxvuog heeft

16314.

niet,

t

bv.

27460;

(te)

vindt

men Inform. up 7

Dr. R. Fruin)

schrijft Hooft,

voor

te

bl.

Baeto IV

noene

si nek

der Verpon-

58. (uitg.

Leendertz, II

(hora nona,

bl.

negende uur,

387). d.

i.

,

92

uur

drie

daar de dag

middags,

's

hora prima of priemtijt,

men

vindt

zooals

uur

zes

te

in

't

navolging van avond en ochtend

in

morgens,

's

mnl. heet,

't

begon)

Brederoo,

bij

Sp. Brab. vs. 691.

Spaansche wijn, evenals Madera dry,

Seckt,

druiven

noemd; Eng.

Men

sack.

Brederoo, Sp. Brab.

bij

t

De achtervoeging maar voor de Zoo

Het woord luidde Rijmb. 25995; (

War.

n

der

in

vindt

liet

vs.

2030.

scco ge-

woord met paragogische

geen

is

droge

uit bijna

Spaanscb vino

't

phonetisch

verschijnsel

verschillende gevallen verschillend te verklaren.

de meervoudsvorm als enkelvoud opgevat.

schoen

bij

is

del

daarom

en

geperst,

Lanc.

II

10469; Lsp.

Moriaen 1009;

bv.

,

24

I

vs.

10; ook Von-

No. 105) gebruikt nog het meervoud

Dieren

der

nog schoe

in het mnl.

schoen] Kiliacn geeft schoe en schoen beide op, en de Staten-

ook

gebruikt

Bijbel

friesch scó

Obd.

Ook

A

(van

teen

de

Rijmb.

1879;

I

Staten-Bijbel

zehe, Ags.

,

de verwante talen

Nhd. schuh, Ags. en Oud-

luidde

voet)

10631;

in

Rubben

't

50

mnl.

/er,

Eng.

toe

,

en zoo

is

Lorr.

bv.

ook nog in den

en

overeenstemming met het Ohd. zêha

in

td,

'sem h

skoh.

Os.

,

Van

vormen.

beide

heeft het Oor, shoh*,

Nhd.

,

het dus waarschijnlijk dat

de n van teen denzelfden oorsprong heeft als die van scho n

doch

daar

Kiliacn

alleen

het Oudfriesch de

in

den vorm teen kent en

vorm tdne voorkomt,

suffix te

,

maar met een

doen hebben.

Stellig anorganisch, ofschoon toen,

moge-

het ook

is

dat wij hier niet met eenc paragogische n

lijk

dai

in

het mnl.

nog onverklaard,

nog meestal doe,

de n van

is

soms ook doen

luidt,

en in de 17de eeuw ook nog dikwijls doe heet, terwijl het

geene

der

Evenmin In

het

;

zelfs reeds

verwante weet

ik

mnl. vindt

talen

eene n heeft;

vgl. Os.

thó

thuo.

de paragogische n van toren te verklaren.

men zoowel

/oren,

f

urne (bv. Stoke VIII

712, 1290; Lsp. Il 48 vs. 386, 1164) als torre (bv.

277, 280:

,

in

Moriaen 1935,

1941,

1950,

Ferguut

2085, 2091, 3767,

4457) en het Oudfrank. heeft reeds turn, maar

't

Ags. torr,

— 93

Ohd.

larrl

nisch

is,

maansch, maar luidt

Nhd. turm

terwijl het

,

geen

behoeft

betoog:

Dat de n anorga-

heeft.

woord toch

't

').

Naar analogie van morgen en gisteren nam ook heden ontstond, en de bijvorm huden het Ohd. hiuto

waarin

Nhd.

,

terwijl

beschouwd

Bij

tot

worden.

Het

verkort.

f/
vorm heodag,

anorganische

de

woorden

van

Paschen

en

Paschen (ook nog Paasch)

pa scha

zuiver

De Hebreeuwsche vorm van

weergeeft.

woord

is

eenigszins anders, namelijk fesach

steren

is

verkorting van het Grieksche

de

vijftigste

dag)

evenals

,

het

cinquiesme, Lat. Quinquagesima

Enkele

namen

bijwoorden

buigingsuitgang

aan,

voorkomt, met name

in de

ot'

het

Pink-

pesach.

7revrYfltoo*rri r}
mnl. sinxenen van

't

i.

Oudfr.

(vijftigste).

bij

zooals

verbastering in het mnl. den

alle

(zeer),

dat vaak als alten

15de eeuw, doch ook reeds Mori-

men verbogen naamvallen har-

1753, en harde, waarvan

aen

waar het

den oorspr. Chaldeeuwschen vorm

en

luidt

zien

welke

Pinksteren,

toch werd uit het Latijn of Grieksch overgenomen,

xy.T/x

).

meestal verbonden werden met voor-

als tijdsbepaling

Pascha,

2

men moeten

dat. plur. zal

die den datief regeerden.

zetsels,

maar

f//?,

nog den minder afgesleten

verklaren met: op dezen dag

te

n

dat vroeger 'deze be-

tfa^M niet tot

is

had

Den uitgang van een ouden in

/
verkorting van dagu moet

als

hede(n)

Ags.

letterlijk

van

is

du

huiden, die beantwoordt

Os. hiudu, alle zonder n,

he/tte,

hiu de instrumentalis

teekende (Got. his),

,

heden, zelfs

vorm Meden, waaruit

reeds in het mnl., de n aan, evenals de

aan

niet Ger-

is

waar bet turris

overgenomen,

uit het Latijn

den [Moriaen 1813) en harder {Moriaen 2854) aantreft.

Evenals er in het Hd. verscheidene woorden op en bestaan,

waarvan de

slot-»

uit

nominatief gedrongen ') 2

Taal en Letterbode

Dat heden alzoo

verbogen naamvallen ook in den

de bv.

II

nacken, haufen, brunnen, enz.,

1.1.

133,

139. is

met

Oudnoorsch hêdhan ia de uitdrukking hêdhan-fra (van nu aangetoond door Dr. Gosijn, Noord in Zuid l hl. 219 ±11,

af),

)

het is

Zie

is,

te

verklaren

is.

en niei

te

vergelijken

94

hebben

ook

onze oudere schrijvers sommige substantieven

bij

eéne anorganische n aangenomen

in

den

bij

Vondel neckcn

nomin.

,

hoopen

zooals bv.

,

Door een ander mis-

kinnébacken.

,

verstand zegt Vondel ook een dinghen in plaats van een ding

Merkwaardig ganisch

soms

is

behoeft

weer

overoude

andere

genoemd op

alleen

worden,

ofschoon die toch ook

van vormen met eene

Zoo

elders.

7602

HS.

van

16de en

men

gedicht

dit

nog

zelfs

stoeyden

en

ick,

(Voorhout

ick

39),

564,

Oppervlakkig

zou

kan

hiaat

9172:

zijn,

men

soo";

in

hier";

9568

Sp.

Brab.

,

is,

7622:

vs.

„ie

vs.

784:

vs.

817:

W.

L.

ook

Mm,

en

vs.

Zoo ook

„ick schraepten „ick sien

„ick sien het", Sneld,

Bedenkt men nu, dat er in ,

een eerste

die steeds op n (uit eene oudere in) uitgaat,

mnl.

van

aven-

Serpedons heer";

evenals in de andere Germaansche talen

beu,

Zie Dr.

dat de n hier

maecten hem."

„ie

vs. 633),

167, II bl.

bl. ,

Warande der Dieren No. 107:

„ick siense", enz. enz.

onze taal

947, Hofwijck

er geene sprake

„ie scoffierden

vs.

Huygens' Hofivijck

47:

ik

7668:

in Brederoo's

Vondel's

in

persoon

vs.

266,

vs.

de zaak wordt anders,

van Troyen

Hist.

decten my";

„ie

leest

;

bv,

raeckten

1554), verstaen

vs.

men kunnen meenen ,

my"

tuerden

')

vs.

gaen ick (Voorhout

Daghwerck

om hiaat te vermijden doch men die n ook vindt, waar

wanneer

men

{Voorhout

ick

sien

alleen dient

lijk

vindt

(Zeesiraet vs. 22) on doen, ick (Korenbl. I

542).

XIV

a.

o.

738, Oogentroost

XIV

vs.

in de

Gulden Winckel No. 16:

Vondel,

vs.

207, 1555, Sneld.

staen

vs.

Het

ie.

maar ook

15de eeuw,

731, 733

vs.

bij

653, 657, Daghwerck

dreichden

17de eeuw komen zulke vormen voor.

Huygens:

bij

9108:

vs.

uit de

is

in de

evenzoo

ick;

ick

die somtijds

,

van Troyen

in do Hist.

bv.

en aldaar

u,

In Brederoo's Sp. Brab.

vs.

Ik bedoel de n

uitgang van den eersten persoon enkel-

als

leest

maecten

ie

sten

te

meestal in het imperf. der zwakke werkwoorden, soms

voud,

ick,

).

die lang niet altijd anor-

n,

analogiewerking

n berust.

organische

wordt aangetroffen

ook

eene

'

dat

van Heiten, Vondd'8

het

taal

I

Oudfrank.

bl.

75 vlg.

namein

den

95

wacon

dan

'),

denken,

te

vormen kent

persoon

eersten

meer

te

als ivirthon

biddon

,

getruon

,

,

het moeilijk hier alleen aan verbastering

valt

nog

men ook

als

in het

Mhd. vormen Ohd. tóm,

vindt als ich tuon, gdn (of gên), stdn (of sten) in

't

gum, stam, en

een eersten

in die laatste taal zelfs geregeld

om

persoon enkelvoud praes. ind. op

tweede ook

en

in

echter,

het

Mhd. bewijs

sehen

bij

Geimaansch

persoonsuitgang

onderscheid

van doen

Uit

).

zijn

begonnen

zij

waarbij

,

West-Germaanseh)

m

op

verba

tusschen

yaen

den

op

De

ingevoegd

hiaat

te zijn,

in het

een eerste

heeft bestaan

,

als

de

bij

m

voortgekomen n

maar kan

zeer goed

misschien juist ter vermijding

,

van sten ick

die

;

maar vindt toch

Daar echter

bij

dus niet ter vermij-

ik, staen ick behoeft

de spreektaal

ganisch,

evengoed

uit

van den hiaat langer bewaard gebleven in

die

op mi mogen maken,

en

o

en Grieksch.

een oude persoonsuitgang zijn

nog

ook

dat

blijkt,

enkelvoud

het

in

de

niet behoorden,

zij

opgemerkte

het

overgebleven,

verouderen,

te

in

waarvan

en dat wij voor het Oud-Germaansch hetzelfde

,

ick,

van

ding

2

Sanskrt

het

in

dat

(vooral

in het Latijn

als

nog enkele sporen

ww. voorkwamen

sterke

em of en

of on en

der zwakke werkwoorden,

klasse

als

sommige zooals

derde

is

wel

tegenwoordig is

waar anor-

Mhd. reeds haars

het

in

tot zelfs

Oud-Germ. zwakke verba de n

gelijke.

alleen in

het praesens voorkomt, zouden wij die, welke wij in hetmnl.

en

zelfs bij

matige

ook

Brederoo in het imperf. aantreffen

«'s.

daarin

Dat

behoeft

een

oorspr.

zwakke imperf. aorist

van

't

toch

echter

niet.

p.

9-yjv

doen

,

waarvan

Zie over dien uitgang

868,

879,

885,

is

recht-

mogelijk,

bewaard

't

de

is.

dat

Het

Lat. Is

945,

J.

ham

waar, bl.

als imperf. -

vgl.

1878, p.

den regel

in

150 vlg.

G-rimm, Deutsche Ch'amm.

958 en

der Dmtschen Sprache, Berlin

persoon in

eerste

Gosijn, Taal- en Letterbode IV

Zie Dr. P.

»)

875,

(vgl.

als aorist-uitgang).

'j

J.

Het

persoonsuitgang

Oud-Indogerm. vorm dltam luidde uitgang, Gr.

voor anorga-

gevormd door achtervoeging van den

is

werkw.

,

gevormd naar analogie van de

kunnen houden,

nisch

I

W. Scherer, Zur

213—218, 296

vlg.

2te Ausg.

Geschichte

318-329.

96 viel

n

weg

als iedere

andere consonant

dat

de

den eersten persoon van

n

in

Gerrnaansch evengoed

slotletter in het oudste

als

(tri)

en daarom

,

het niet vreemd,

is

zwakke

't

imperf. ge-

woonlijk ontbreekt, maar volstrekt zonder uitzondering regel toch niet

vorm

ouderwetschen

kunnen hier dus

en wij

,

doen

te

werking daarentegen kunuen ook

n

die

daar

waar

Men

vgi.

er niet in zien

wanneer

,

in

den derden persoon enkelvoud aantreffen

zij

blijkbaar niet dient

slechts

om

,

wij

ook

cene gaping te vullen.

het HS. der Hist. run

in

deze

Anders dan analogie-

hebben.

wij

is

met een hoogst

best

Troyen

7686,

vs.

7779, 7981, £014, 8035, 8240, 8282, 8339, 8346, 8510,9165,

9461

,

10103, 10220 enz. enz. met plaatsen uit Brede-

9846,

roo's Sp.

Brab.:

heughden

(vs.

smachten

(vs.

vs.

26,

Sneld.

424), ver-

XIV

22)

,

XIV

207), hoorden (Zedepr.:

Een

XIV 2

(Sneld.

27), persten

vs.

sot hbvelingh

1 ),

ld.

(Sneld. XIV 50), toonden (Sneld. XIV"51), XIV 70. 77), trouwden (Sneld. XIV 77), oorXIV 87) enz. enz. ').

(Sneld.

Door overbrenging van den sterken buigingsuitgang vrouw, datief der

rechter

Vuiler

en

uitdrukkingen

gehad,

volge

adj.

naar den nominat.

ontstaan.

Het

rechterhand

ter

In het mnl. vinden wij soms.

gevoegd achter mire

(—

ere

,

Voorbeelden

(=

uit

hl. 2

)

bl,

(=

eenre) en ghere

mijnre,

(=

is.

mijner),

gheenré)

'-')

,

sire

zooals

andere schrijvers, ook van de n in den tweeden

persoon meerv., vindt I

hand

linker

den uitgang

schoon zelden,

er overtollig sijnre)

linkerzijde heeft ten ge-

de datief nomin. geworden

hl

bij

van

veelvuldig gebruik van de ter

,

er

de vormen

zijn

dat zich de nominatieven rechter,

vormden, evenals

')

vs.

knoopten (Sne ld.

m, lenden

meenden (Sn

den

Mal

henden (Cost.

Mal

keurden (Cost.

55), stelden

741),

737), praten (vs. 797), maecklen

(vs.

en

vs.

n

90,

(vs.

Huygens' werken:

62, Sneld. 39),

(vs.

361), m/enden

(vs.

uit

(Voorhout

XIV

83), gebeurden

(vs.

442), tasten

802) enz.,

(vs.

raechten

96), behooren

men

hij

Dr.

W.

L.

van

Fielten,

Vondei's taal

47 vlgg.

Daarop wees het 156.

eerst Dr. P. J. Cosijn,

Taal en Letterbode VI

,

97

mirer

A

(Lorr.

ook

zelfs

A

1257, 2151), cjherer (Lorr.

Ook

op

andere

waarbij

taal,

van

buigingsuitgangen

paragoge

eener

onze

wenscb

ik

nog

bv.

naamval enkelvoud der sterk verbogen adjectieven

eerste

had

in het Oudfrank. in het vrouwelijk naast ).

Toch

in het vrouwelijk

zonder

maal mina

sin slechts een paar

,

geenen buigingsuitgang,

Oudfrank.

en

Os.

men

vindt

thin

,

het

in

zoo

min

in

te wijzen.

De en

I

naar analogie

letter

van andere buigingsvormen mogen spreken, even

A

II 2).

anorganische

wij

767, 1206, daar

I

1329, 1331, 1675), erer (Lorr.

vs.

,

A

sirer (Lort:

I 1563),

seoenrer

thina

,

'

heeft tegenwoordig die eerste

naamval

uitzondering de

de zwakke verbuiging.

Wat

e

evenals

bij

de verbuiging der substantieven aangaat, verdient op-

merking,

dat,

terwijl

«'-stammen in Ohd.

stamvocaal

,

Ags.

Os.

,

Oudfrank. en ook in onze taal

,

en naamvalsuitgang,

sommige van

hebben,

de nom. en ace. sing. der vrouwelijke

die

en

i

-f-

s

woorden

bij

ons eene

i

verloren

»*.,

-f-

e

aannamen,

naar analogie van de vrouwelijke a-stammen, zoodat men bv.

van const

conste vindt in plaats

Torec

2494)

III 3 vs. 322; 14 vs. 211;

15

vs.

die

3

e

worden

)

den

in

hoogeren

Ook

stijl

e

den tweeden

terecht,

biste,

de

welke woorden ook

vrouwelijke woorden

op

te

merken,

Il bl.

III

valt zulk eene pa-

bl.

soutste,

selste,

Van Hel ten

als afgesleten

Zie Taal- en Letterbode

Ned. Taal en Lett.

du

die door Dr.

worden verklaard

,

vormen

ivilste,

naar ik meen uit

de oratio

44.

L.

van Heiten, Tijdschrift voor

47 vlg.

HoofVs Waernetningen No. 15 en 116

bij

L. ten Kate,

leiding I bl. 718, 741.

Te Winkel

,

in

namelijk in de mul. vormen van

enkelvoud

persoon enz.,

werkwoorden

Meer voorbeelden geeft Dr- W. Zie

bv. Lsp.

soms winste verkeerdelijk voor winst, enz.

')

)

39, 127,

vs.

gunst,

Ook nu nog hoort men

*)

3

),

i.

worden gebruikt en door

e

onder

toelaten.

in de vervoeging der

ragogische

hebste,

opgegeven

nomin.

2

103)

door Vondel eene enkele maal met

Hooit

Lsp. III 14

(bv.

onste in plaats van onst (d.

Grammatische

figuren.

7,

Aen-

98 indirecta:

door

selstu

soutstu,

,

der

invloed

voornw.

meer

dat

voor

den buigingsuitgang aan

du

voorafgaand

te zien en

van

tijden

der

ind.

en

indicatief

ecne

in

't

').

Overi-

Got.

in alle

behalve in het imperf.

conjunctief,

vervoeging,

sterke

enkelvoud

ste

vorm ook met

dien

de oratio directa te gebruiken

in

du

in sélste

herkennen begon men nu

te

had de tweede persoon

gens

Door

verscherpt werd.

enz.

niet

enz., waarin het pron.

bistu,

tu

tot

s

na eene lettergreep

die

s,

zonder klemtoon in z moest overgaan en alzoo in de Scandinavische talen r moest worden,

Dat

wegvallen.

echter

is

die 8 en evenzoo het mnl.

dan

eene

Nhd. regel en

Oudfriesch

van

beelden

14

(Esop.

Mal

(Esop. 47

vs.

vs.

258)

wordt

vs.

enz.

van

bist

Dr.

Kern Zie

bv.

is

15;

vs.

37

Merlijn 1233,

doest {Merlijn 1234, 1754),

komt ook

t

Mal nu

later voor, o. a.

Huygens:

bij

hoe die

,

du

hebst

slaest (Cost.

256),

vs.

verklaard moet

t

heeft slechts eenmaal bis).

evenals ook biste uit eene

('t

doch

2

),

daarvoor

men

die

Waarschijnlijker

is

als bis-thu

vorm

die

is

i

er

ziet

)

W.

L.

den grondvorm

van Heiten, Vondels

Taal en Lett.

»)

Zie Dr. P.

3

Zie Dr. Kern,

J.

II

hl.

in

te

van het

taal

1

zou op-

oud en

veel te

dat wij in de

het,

inderdaad met eenen persoonsuitgang

Dr.

du dragest

Oudfrank.

bist

schrift voor Ned.

j

56

9;

Die

De vraag

algemeen.

te

»)

op st,

sing.

pers.

verklaarde dien vorm,

hebben

veel

wat voor-

in het mnl. zijn er vrij

constructie bistu (voor bis thu),

gevat

Mhd. en

die in het

Germ. talen zonder uitzondering gevonden

alle

du

bij

Cosijn

zelfs reeds

dat in den indicatief van Ags.

ziest (Cost.

62), enz.

,

Ohd.

clagest (Esop. 58 vs. 5), lerest (Esop.

1246)

worden, die in

Dr.

zij

psalmberijming van Marais en

(Cos/.

Mal

tweeden

7),

(Merlijn

de

in

vs.

de Ags. en Oudfriesche

terwijl er in het

woudest [Merlijn 1403),

1542), zijst

Ook

was.

hevest

19),

vs.

,

evenals

den

West-Germaansch moest

in

achtergevoegd werd,

t

werd,

het

Het Ohd., Os. en Oudfrank. behielden

conjunctieven gebeurd.

nu en

in

alleen

bl.

suffix

44

vlg.

Taal- en Letterboot

V

bl.

III

100

bl.

272

t, dat

en Tijd-

49 vlgg.

Cosijn, Taal- en Letterbode

st

doen hebben.

vlg.

99

van de sterke vervoeging aanduidt, maar

West-Germ. het

en Noordsch den tweeden persoon enkelvoud

Gotisch

het

in

iraperf. ind.

(e)stha (vgl. Lat.

suffix

Grieksche vormen eprp&x gingt,

gij

in

kan

zeidet

het perf.

bij

Alzoo

kon

optat.).

persoon

dat

(en st

en

conj.

,

imperf.

sing.

in alle

kennen

talen toch

in alle perfecta, a-Snx in de

(i)sti gij

gij

ricrB-oc,

,

zaagt of weet,

gij

okj-3-oc,

Homerus ook buiten tweede

De Indo-germ.

talen wegviel.

J^yjo-S-a,

gij

waart,

yeto-B-x,

wist, en

de werkwoorden op

bij

zelfs

/ac

de Germ. talen ook de

in

van de sterke vervoeging

ind.

oorspr. ook wel geweest zijn) evengoed op

bist

uitgaan, als den consonantischen buigingsuitgang verliezen.

In

naar

achtergevoegd

echter

analogie

de

is

anorganisch,

t

van het

sterke

hetzij

imperf.

ind.,

reeds veel vroeger ter behouding van de tot z overge-

hetzij

gane

Zooals wij zagen

die gevaar liep af te vallen.

s,

tweede

is

talen,

geene

die

die s desniettegenstaande toch

aanneemt.

s

soms

in

't

Wanneer

wij

mnl. aantreffen, zoo-

du waers (Disp. 269), du dorres (Disp. 61, 218), du dan (Esop. 4 vs 18), evenals soms in het Mhd.

als bij

ontfinges

,

moet men aan

de

imperf. ind. der sterke vervoeging de eenige in

pers.

West-Germ.

de

vorm

anderen

iederen

dan aan het afvallen van de

veeleer

,

paragoge der

alle

andere tijden en wijzen, waarin

kenmerk van den tweeden

Eigenlijk

ook de

is

denken

,

achter den op eenen klinker uitgaanden

s

vorm, naar analogie van de s het

t

s

pers.

enkelvoud

is.

van de genitieven vaders en broeders

eene latere, doch reeds in

Oudfriesch gewone, verbastering

't

naar analogie van de andere sterke mannelijke substantieven,

want in

kan

Ohd.

in

den

genit.

men

vaak

ze

,

Ags.

ook

aantreffen,

en

zuster friesch,

Os.

,

en Oudfrank. komen die woorden

,

bijna altijd zonder buigingsuitgang voor in het Nederl. der

evenals

dochter,

die

wanneer ze

de

vrouw,

tor-stammen:

nu ook, evenals

hebben

woorden de

tegenwoordig

genitiefs-s

,

ook

wel

de

ofschoon die alleen

moeder,

reeds in het

vóór het woord staan,

genitivo, afhangen, de s hebben aangenomen.

geval

en zoo

;

13de en 14de eeuw nog

waarvan

Oud-

ze,

in

In dat laatste

andere vrouwelijke

aan de sterke nian7*

100

woorden en aan de vrouwelijke ^-stammen

nelijke en onzijdige

Oudsaksisch

volgens reeds

als

Oudfrank.

en

algemeenen regel:

zoo

lydt

zonder lof,

de s;

het

gelijk

zorghs

veel

Artikel

Adjectyf,

oft

Ten

Foeminyn voor

lydt het de s;

moeders goedt, stads welvaert

slotte

heb

ik

't

het

woord jakhals djakdl luidt,

nog

te

Zie Hooft's

't

te

wijzen

gelijk

Eng.

Waernei»/' Hf/en No. 34,

staet

deuyhds

zeidt zijn moeders

drukken."

op de paragogische ,

s

,

evenals in het Hd.,

dat uit het Turksch

,

overgenomen,

het Fransch als chacal, in

men

jae

in onze taal

heeft voorzien is

,

Adjectyf uit

waarmee de volksetymologie het

stelde

meer vreughds, vol

,

Desgelijx als het substantyf

goedt, zonder de s in

')

)

Hooft

toekomt.

„Als het substantyf Foeminyn

zonder Artykel oft ander Adjectyf,

in Genitivo achter staet,

droefheits.

1

en zonder

s

,

waar

voorkomt in

als jackal.

bij

Ten Kate,

t.

a. p. I bl. 725.

VIERDE HOOFDSTUK. Apocope of Afkapping.

Het grootste

deel der Nederlandsche

woorden

door apo-

is

cope verminkt; toch zijn de verschillende gevallen van afkap-

ping niet

want

talrijk,

in het eigenlijk

d en n nu en dan afgesleten,

t,

woorden,

afkapping

door

die

peerde letter eene toonlooze

Gaan

vinden

die

vóór

,

ook

wij

de

en nasalen bijna in

bleef,

hebben,

slachtoffer der apocope, daar

't

dus

omdat

,

volgens

zij

in het ge-

zij

in het Gotisch

In de meeste ge-

lettergrepen zonder klemtoon

,

wet

de

,

der woorden na vocalen

eind

altijd is afgevallen, terwijl

vallen gebeurde dat

besluitend,

aan

Scandinavisch tot r overging.

't

de geapoco-

van het eigenlijk Nederlandsch,

als

s

het Nederlandsch als zoodanig bestond

West-Gerraaansch

heele

geleden

zijn alleen

de ontelbare andere

e is.

wij buiten het gebied

dan

Nederlandsch

terwijl bij

van Verner

')

moest

tot z

overgaan, die aan het eind der woorden phonetische bezwaren de

voor vallen

dus

om

de

Gotischen

')

plur.

K.

behouden.

,

West-G ermaansche

dan vinden

,

wij

de s,

verbogen mannelijke woorden (de /ar-stammen en

de

nomin.

van

algemeenen Zie

te

ook met ons Nederlandsch

maansche talen

Kuhn's

in het geringer aantal ge-

het Gotisch met de

nu

wij

sterk

alle

uitgezonderd)

dien

en

had kunnen blijven, werkte de analogie, de zucht

s

dus

talen,

ace.

;

voorafgaande lettergreep klemtoon had en

de

eenheid in de buigings vormen

Vergelijken

die

opleverde

uitspraak

waarin

,

vrouwelijke

sing.

tei'ug, alle

en

i,

en

in

evenmin de

«-stammen

geene s

in

maken

den

der West-Ger-

van den nomin. en

mannelijke en vrouwelijke woorden.

regel

Verner,

vertoonen

Op

alleen de mannelijke a- en ja-

Eine ausnahme der ersten lautverschiebung in

Zeitschrifi fin- Vcrgl.

Sprachforschwuj

XXIII (1877)

p.

97—130

102

stammen en

'

in Ags. en Os. eene uitzondering, daar

)

de

plur.

ace.

5

De

bewaard hebben.

in

zij

nom.

van den nom. zal

s

waarschijnlijk uit ss (van sas) ontstaan zijn, en naar analogie

van den nom. zal de

genomen

2

).

woorden op are, vormen,

s

daarom ook

dat

5

hebben aan-

oudste mnl. de

't

welke op eene vloeiende

die,

door

ace. plur.

en naar analogie daarvan

enkele andere,

nog meer, hoofdzakelijk

later

in

den nom. en

ere (Ja-stammen)

evenals

ook die

ace. vermoedelijk

Misschien

letter

uitgaan, en de verkleinwoordjes, stellig ook onder den invloed

van de meervouds-s der den

3

Verder

).

en ja-

a-

lijke

viel

mannelijke

en

Fransch overgenomen woor-

uit het

weg de

6-

van den

genit. sing. der

en der consonant-stammen

onzijdige

,

en Jö-stammen de

a-

omdat

Oudfrankisch bleven behouden, (uit sja)

stond en dus niet tot z kon overgaan. zal

ook wel geweest

s

zijn.

woorden hebben

ook

in

't

't

Os. en

Naar analogie

dat de /-stammen en

de mannelijke «-stammen in Os. en Oudfrank. de Dezelfde

in

die s eigenlijk voor ss

daarvan

het

vrouwe-

zoodat alleen de

mnl.

de

s,

s

behielden.

behalve de

vrouwelijke /-stammen, die daarvan nog slechts enkele sporen

en zich bijna geheel richten naar de andere vrou-

vertoonen,

woorden.

welijke

In

tegenwoordig Xederlandsch hebben

ons

op weinige uitzonderingen na ook de eertijds zwak ver-

zelfs

bogen mannelijke en onzijdige woorden die de werkwoorden verdween de

s

aangenomen.

Bij

't

Gotisch de sluitletter

mij (datief),

dij (datief) en wij,

s

.

die in

der deelwoorden was.

Yan de pronomina hadden 1 1

Hier

onzijdige

en

West-Arische ')

Zie

W.

elders

blijf

ik

.

talen

gewoonte van mannelijke en

ouder

en /a-stammen spreken

a-

.

ofschoon met het oog op de

de naam- o-stammen misschien juister zou

Scherer,

Zar

Berlin 1S7S, p, 559 vlg. 3 De tongvallen zijn )

zijn.

Geschichte der Deutsehen Sprache, 2te Aufl.

in het

aannemen van de meervouds-s

dik-

nog verder gegaan. In het Groningsen toch is het aantal woorden, die hun meervoud met s vormen, veel grooter dan in de schrijftaal en zoo worden door J. Vercouillie, Onze Volkstaal II wijls

(lSSoi

met

s

hl.

in

25 vgl.

ook voor het West-Vlaamsch

t meervoud opgegeven, die

in

vrij

wat woorden

de schrijftaal en aannemen.

,

:

103 gij en hij de s reeds verloren in het Oudfrank. (mi,

gi,

of

(mi,

luiden

r werd: mir, dir, wir,

noch in het

voor

jNThd.

vragend

en

trekkelijk)

i,

,

,

In

hi.)

s

thi, wi,

of ge, hi

Gotisch

't

s in

Hd.

't

Hij komt noch in het Mhd.,

ihr.

alleen vindt

;

De nomin. op

her.

ivi

gi

ive

veis,jus, his, waarvan de

thus,

mis,

zij

soms

wi of

thi

en het Oudfriesch {mi, thi,

^e)

tot

Oudsaksisch

het

he),

men

in het Middelduitsch

(Hd. r) van

voornw.

bij

is

het aanwijzend (be-

ons geheel verdwenen

en door een anderen vorm vervangen. Zooals bekend

van een

is

Indo-Germ. ga,

Ohd. ihha. Datzelfde mik,

satieven

Ohd.

de k van het pron. ik het overblijfsel

is

,

ke,

suffix

suffix

vertoonen in

't

,

Gr. fycó

Got. ook de accu-

thuk en sik (Ohd. mih, dih,

en

sih)

zelfs

de

waarbij het in het Got. niet gevonden

en htuih,

unsih

vgl. Lat. ego

wordt, evenmin als in het later Hd. Misschien dat die accusatieven er eenmaal ook

dan

Nederlandsch gebruikt

,

toch

frank. en

spreken,

vóór

thi,

Of Ons

onzeker.

,

doch

vestiging van het eigenlijk

de

want het Os., dat nog wèl mik en thik ook mi en

Oudfriesch. is

ons van voorzien geweest zijn

bij

lang

geval

elk

in

heeft,

de eenige vormen in het Oud-

van apocope der k mogen

wij hier

zich

is,

zooals

men

weet,

op het

eind der middeleeuwen uit het Hd. overgenomen.

betrekking

In wij

verwante Germaansche talen vinden

Nederlandsch de h geapocopeerd

het

in

de

tot

bij

de volgende

woorden

Door

(voorzetsel)

,

mnl.
Ags. thurhj Ohd. durah, Nhd. durch

Loo

,

naam van

laatste lid

Waterloo

,

van

koninklijk

het

Got. thairh).

(vgl.

jachtslot

Apeldoorn

bij

en

verscheidene samengestelde plaatsnamen als

Groenloo

enz. staat voor

blijkens het Os. en

,

looh

Hengeloo, Heiloo, Almeloo, Tongerloo,

,

,

Ohd. lóh

teekent en etym. verwant

is

,

Mhd.

lóch

16

,

dat bosch be-

met het Lat. woord voor hosch,

namelijk lucus, Schoe, mnl. voor ons schoen, dat ook reeds in friesch scó luidde,

maar nog de h vertoont

Ohd. skuoh, Nhd. schuh, Os. skóh.

't

in

Ags. en Oud't

Got. skohs,

,

104 Ohd.

F7oo,

Het

Mhd. vlóch,

flóh,

schijnt

behooren

te

Nhd.

vlo,

den wortel

tot

Ags.

floh,

flu (Skr.

fledh.

plu, op-

springen), die ons vlien, vlieden opleverde.

Hoo

dat in

,

evengoed

als

vorm hoog, hoomoed (Ned.

,

bv. bij

W. van en

in d.

fol.

')

van

hof

4),

plaats

in

hield

ik

—

van

,

ook

nog

—

blijkt toch uit

juffrouw

3 )

Dat

).

dat gewoon-

als

jug vrouw, met

Oudfrank. voor-

't

de afleiding jeugd (mnl. joget,

Kon

wel behoeft er geen bezwaar tegen

van

in het eerste lid niet hoog,

')

,

2

in de volkstaal voor jongetje.

,

dus gv nooit v worden, afleiding

wordt opgevat

in

voortleeft

Hd. jug end) en jochie

gewone

en

hoovaar-

verklaard wordt, maar, naar mij voorkomt

van jong, die ook in

de

tot

voor onmogelijk

jug

komt en nog

bij-

woord vroe-

zou kunnen assimileeren,

Kern

bijvorm

Hooft

heuschheid

hoofschheid,

terecht, door Dr. als

bij

Door den

leidde ik het

Immers dat hoogvaardij

en houd ik

uit joncfrouiv

Ohd. hóh, Ags. hedh,

hooge gang.

tot hooffaardij

tot ff assimileert

vs. bij-

het tegenwoordig hoovoardig i.

te zien

dat

af,

hoffelijkheid opleverde. dij

,

Hildegaersberch en later

vorm hoo over het hoofd

lijk

Velthem I 17

het zonder h voor in de samenstelling

van hoovaarde,

Hist.

afleiding

hauhs

blijkt uit het Got.

Ook komt

Os. hóh.

er

Alex. I 71 (althans in

Het afvallen van de h, reeds aangeduid door den

111.

gv

443;

I

Stoke VIII 845;

Hs.); Rijmb. 21329;

ger

om

,

Middelduitsch recht van bestaan aan

het

in

kennen, bv. Reinaert

toe te 't

mnl. vaak genoeg voor hoog voorkomt

't

men

hoovaardij te bestaan,

als

maar den bijvorm hoo

ziet.

Gron. 1879

Namelijk in: Het kasteel in de dertiende eeuw.

bl. 78.

Wel kan het Hd. lioffart uit hochfart geassimileerd zijn, zooals door Heyne in het Deutsche Wtb. IV. 2. p. 1666 wordt opgegeven, ofschoon ook daaraan getwijfeld was door Dr. H. B. Rumpelt, Deutsche Grammatik I (Berlin 1860) p. 95, die er op wijst, dat Heyse *)

voorbeeld van assimilatie h offart voor hochfart aanhaalt en die dan aldus vervolgt: „aber sollte nicht eher Hof zu Grunde liegen; entweder geradezu Hof-fart oder (wahrscheinlicher) Hof-art." als

,

3 )

Zie Dr. H. Kern, Die Glossen in der

Lex

Salica

,

Haag 1869

p. 149.

:

105 Vroo, dat

den

het

in

maar nu door

veelvuldig voorkomt,

ranl.

vorm

samengestelden

vervangen

vroolijk

het

(vgl.

is

mnl. leed en ons leelijk, het Hd. hehr en ons heerlijk, het

Wel

mnl. schier en ons schielijk). het Ohd. fró, frao, Ags.

niet

niet ons

zonder h zouden er ons aan

fred

twijfelen, of hier wel eene h

was weggevallen,

het Os. naast fró ook frah (ons

fraai) bezat, en

kunnen doen als

Hd. froh, doch

heeft het

woord vreugde

*vrogida naast het mnl. vroude

uit

op vroegere h wees.

Vroe,

het

gewone mnl. woord voor ons vroeg, dat

früh eene

h

nen doen een

Hd.

't

Toch zou het Mhd. vruo ons kundie h slechts de waarde van

vertoont.

vermoeden,

dat

had,

schrijfteeken

in

evenals

indien de g van

kuh,

bij

vroeg niet dezelfde bewijskracht voor een oorspr. vroeh had,

van vreugde voor een

als die

Na

staat

Het daarvan

w gevormd

en

den stemmen in vorming

Ga, bijvorm van gauw,

en

zoo

8

galike (Sp. Hist. I

34

,

(Sp.

Hist. III 6

d

plotselinge dood,

i.

19 't

38

,

32; 42

vs.

Ohd. heeft gdhi

De Gra,

gauw

is

die

mnl.

die

51), galinge

vs.

in

12 vs. 24;

Heren

gdhun

792).

(spoedig).

ww. gaan

't 't

,

ons

Lev.

van

ook

evenals

samenstelling gadoot,

Os. gdhliko en

't

van grauw,

bijvorm

48

,

de

Van den

(snel),

wortel van ga en

7

beroerte (Sp. Hist. III 7

78;

vs.

en

33014;

5935,

68; III

23)

suffix

't

met na overeen

Rijmb. vs.

vs.

in

vinden Floris 1284; Hist.

te

a.

men

vindt

De volgende mnl. woor-

letterlijk o.

6325;

546,

Troxjen

werd met een

afgeleide adj.

nauw,

luidt

ook nalijcs naast ons nauwelijks.

van

Ags. neah, Ohd. )iah,

uah blijkens Os. n&h,

voor

Nhd. nach.

oorspr. vrooh.

').

Ohd. vooi'komt en

eene h moet geapocopeerd hebben blijkens het Ags. graeg.

Ka

(kraaisoort)

Hist.

Tot

')

Zie

IV 2 de

,

bijvorm

,

54

vs.

letters,

Dr.

M.

Taal en Letterbode

de

7.

die

in het

Vries,

II bl.

van kauw,

en

o.

a.

te

vinden Sp.

Het Ohd. heeft kaha. eigenlijk Nederlandsch afvielen

Taolk.

271 vlgg.

Magazijn

IV

bl.

S(i

vlgg.

en

106 zou de

men ook nog kunnen rekenen de in ch overgegane k in verbinding sch die men in de beschaafde spreektaal reeds ,

lang

opgehouden aan het eind van een woord of eene

heeft

Daardoor hebben ook enkele woor-

lettergreep uit te spreken.

den

de

in

gewoon mossel

men

is

het woord in

ofschoon

schrijven,

te

Zoo

de ch verloren.

schrijftaal

al

lang

't

Ohd.

mitscula, Nhd. muschel, Ags. muscle (schoon ook reeds musle),

Eng. muscle

overeenstemming met het Lat. musculus,

luidt, in

waaraan het ontleend mnl.

eeuw

in de 15de

in

't

355, 7o6, 739

Zoo

schrijft

Nat. BI.

men ook

V

355

't

doch

Kiliaen;

V

263,

780. :

men

bres zonder ch

minder goed dan de Duit-

,

met sch uitspreken

stemming met het Fransche brèche, 't

bij

reeds mussel, bv. Nat. BI.

schers, die terecht bresche ook

aan

in

780 var. en nog

var.,

eenigen vorm

als

zelfs

'),

mnl. schreef

Toch vindt men mosschel nog

is.

6545;

Iieeln

bij

Hd. brechen (breken) ontleend

dat

in overeen-

echter

zelf

weder

Kiliaen heeft zoowel

is.

bresse als bresche.

Eigenlijk

geschreven

sch

dan ook

bij

ook

behoorde

worden

te

Kiliaen;

Bilderdijk

adj.

en adv. gemaakt,

veranderen; blijven

doch

schrijven,

Siegenbeek)

ofschoon

Eindelijk bewijzen

onze

dat

zoodat

men

en zoo vindt in

met

evengoed

het

de spellingslijsten

was het onderscheid tusschen

men

dientengevolge

overeenstemming

in

als het adj.

ras

maar reeds lang (ook

van

en

bijwoord

het

het niet meer heeft willen

moest

Kiliaen

men ook verrassm

nog verrasschen opgeeft,

met het Hd. überrasschen.

vormen

als vleezig

etymologisch juiste

en het meerv. vleezen,

schrijfwijze

vleesch reeds sinds

lang niet meer overeenstemt met de opvatting der spraakma-

kende gemeente, die hier

deed overgaan.

zelfs s tot z

schreef dan ook reeds vleesselijk, Ned. Hist.

Gedurende korten de

ch

te

Vries en 1

)

Zie

verliezen.

tijd

De

bv.

eerste

druk der woordenlijst van De op, doch in den tweeden

De Legende van den Geusen (uitg. Dr. G.

Hooft

5.

heeft ook drulschen gevaar gcloopen

Te Winkel (1866) gaf druisen

2572 en 1573

fol.

D.

J.

troubele over Zeelcmt,

Schotel, Leiden 1872),

bl,

24.

in

107

druk (van 1872) vindt men druischen, en terecht, niet alleen den

blijkens

opgegeven vorm

Kiliaen

bij

maar ook

,

blijkens

het Hd. drauschen en het Oudnoorsch thruska, van een subst.,

dat in

mnl, druuseh, Oudnoorsch thrusk (aandrang, geraas)

't

luidt.

Omgekeerd hebben ook een paar woorden spraak

de ch aangenomen

lang

reeds sinds

meer kon hooren

niet

,

,

de schrijftaal

in

men aan de

daar

uit-

of die er al of niet achter te

voegen was, namelijk heesch, gansch en heerschen. Het eerste de ch reeds

heeft

heb

ik

wel

en na

Kiliaen

bij

eenmaal,

hem

In het mnl.

altijd.

namelijk Nat. BI. VIII 605 den

hees aangetroffen, doch de variant

Toch bewijzen de verwante

talen

vorm

heeft ook zelfs daar heesc. ,

dat de ch er oorspr. niet

achter behoort: vgl. het Ags. hds, Oudfrank. heis, Hd. heiser,

ofschoon

die

in

Over de

ven.

nog

laatste

soms

taal

ook

te

onrechte

van het woord gansch verkeert men

afleiding

in onzekerheid

').

men gants en gantsch,

Kiliaen vindt

Bij

doch aan die schrijfwijze

stellig

is

weinig gewicht

dacht blijkbaar aan het Hd. ganz en het

Hij

gemaakt, ofschoon wel waarschijnlijk, dat Hd. hebben ontleend.

het

achter

niet

behooren;

de vorm gans

woord.

Het beteekende

vinden

15634;

Ferguut

Esopet

geschreven wordt

In

hechten.

nog

niet uit-

het

zou

geval

dat

is

wij

te

woord aan

dus de ch er

maar lang vóór Kiliaen kwam

reeds

ons voor, hetzij als overgenomen uit het Hd.

bij

met samensmelting van

te

zooals

,

en later nog door Gellert, heisch werd geschre-

Luther

door

3 ,

ts tot

hetzij als oorspr.

in het mnl. geheel,

54

4;

vs

29,

Nederlandsch

gezond, en

Nat. BI. 112, VIII

3070; vs.

s,

waar het

238;

is o. a.

Rijmb.

steeds

gans

zoodat ook de oudste getuigenissen uit enze

eigene taal tegen ch pleiten.

De

ch

van heerschen wordt reeds

bij

Kiliaen en verder ook

de schrijvers der 17de eeuw gevonden, evenals in het Hd.

bij

herrschen, zuchtig)

1

)

ofschoon

zonder

Cats

toch

ch schrijft.

Zie hel ^roote

ook

het

adj.

heers (heersch-

Tot die achtervoeging kan meê-

Wdb. der Ned.

toni in voce.

108

gewerkt hebben, dat men er leid,

overgenomen

ongewoon

s niet

maar

en daar

,

een adj. op sch

waarschijnlijk

van heer afge-

palataliseering der

Voor het Hd.

hersen.

't

;

,

het woord uit het Hd.

is

de ch anorganisch blijkens het Ohd.

is

Mhd. hêrsen en

hêrison,

voor

docb

zag;

in

Hd. zoo goed

in het

s,

is

die sch

paragoge van ch

eigenlijk geene

is

,

algemeen

als

aan het begin van een woord vóór eene consonant, en verder ook na r,

eene

zooals

kirsch

/

feilschen

(bv.

kirsche

veilen)

,

maar vooral na eene bursche (bors-t),

birschen (jagen),

arsch (aars),

bij

(hert),

,

hnirschen

(kers),

(knarsen),

ivirsch

(wars), enz.

werden

Vroeger

nog wel andere woorden

ook

met ch geschreven. Zoo evenals Kiliaen deed

1392, 7216, 7718, hantais,

nois,

men

men ook

en

,

Nhd.

harnisch

Ital.

en

arnese

In

de gewone.

nasch Sp.

IIP,

Hist.

Ferguut

meer

de

't

Eng. hamcss'; maar het

54

mnl.

is

vs.

Mhd. hamasch,

't

vorm met sch

de

beteekenis van bagage,

van wapenrusting vindt men herStoke III 140;

12;

hamasch

7;

5207;

976,

55,

't

algemeene

Esopet 63 vs

bv.

in

in de engere

en

uitrusting

ook

en

,

onrechte

vindt Rist. van Troyen vs.

Fransch heeft daarnaast ook harnachement, 't

te

tegenwooi'dig wel harnas,

overeenstemming met het Fransch har-

in

't

schrijft

Lanc.

bv.

14064,

II

haemasch

bv.

IV 1385;

Stoke

32245; Parth.

2328; harnasc bv. Walew. 2111, 10089, en zonder/;: avnasc:

Walew.

8069;

hamasch

(Cost.

Bilderdijk

aan:

spellingslij st

(lynx)

en

Lorr.

A

II

1065.

Mal vs. 2). nam te onrechte wasch

torschen

,

als

wars

')

'),

wij

later

losse

Wars

is

compar. erger,

de

(der bijen),

terugkomen

ware

schrijft

nog

spelling in zijne

warsch (afkeerig), losch

Siegenbeek voor de beide laatste

terwijl

woorden met hem overeenstemde.

waarop

Ook Huygens

,

Toch bewijst de

afleiding,

dat Kiliaen terecht schreef was,

en torsen.

niet anders

dan het mnl. teers, ivors of wars (oorspr. Ohd. en Mhd. mrs, Os. wirsa,

slechter), Got. vairs,

Ags. rgrsa, Eng. ivorse.

109

Eene

is

bij

ons, reeds vóór de vestiging van het Dietsch,

weggevallen

(ot

samengesmolten met de

soon zijn in

t

enkelv.

tegenw.

mnl. es en ook reeds

,

Os. is naast

't

Ohd., Mhd.

,

ist,

Nhd. en Got.

ook nog eene In

later tijd viel de

gaande

dons

bij

s)

,

werkw. evenals

daarentegen Oudfrank.,

evenals het Lat. est, Gr. lo-ri,

ist,

blijkt,

Germaansch

dat in het geheele

weg

t

(of smolt

samen met de vooraf-

dat wel reeds als donse

,

komt, maar door hem toch

bij

Kiliaen voor-

in de eerste plaats als donst

wordt

Wij vinden dan ook dunst voor de nestharen,

opgegeven.

den baard voorafgaan,

gebruikt

Vondel, Heerl. van Sal.

vs.

Statenbijbel,

Levit. II 3,

Alex.

476 van

Bloem van meel wordt

wordt.

is ;

't

is

,

afgevallen.

is

i

van

wijs

zooals tegenwoordig

,

Ags. en Eng.

welken laatsten vorm

uit

den derden per-

s) bij

aantoonende

tijd,

't

in de

428,

I

die

door

terwijl

pluymdonst gesproken

Kantteekeningen op den

„de donst van het meel" genoemd;

zoo naderen wij ook in beteekenis tot het Ags. dust (met

en

syncope der n), dat stof beteekent.

Het gebruik van kas ook

Vondel,

bij

kwam voor

vroeger

Oudaen, Poesy

vorm

van

Six

II

zullen hebben

,

yeblas voor geblaas,

bl.

is

Zoo ook

bekend.

uit blaas

Chandellier

(=

het blazen)

Poesy

,

bl.

477 en

ofschoon wij in blast

1

)

113 en elders

2

blijkens het Ags. blaest

)

.

Ohd.

bldst.

geloop

gehoor

,

De

t

te

denken,

't

Is

eenvoudig

t,

die

,

geraas

in

't

,

enz.

Got. nog het teeken der pronominale ver-

buiging in den eersten en vierden naamval onz. enkelv.

.

ons voortleeft in dit, dat, het,

')

Meer voorbeelden

l>ij

Hen

)

Zie

Oudemans, Mnl.

is,

en

wat, heeft zich verder

Dr. A. de Jager, Latere Verscheidenheden b\.

195 vlg. 2

Bij

blazen gevormd met het voorvoegsel ge, evenals geroep,

van

bij

(bij

wel den ouderen

dat ook niet zelden voorkomt, behoeven

aan apocope der

wij echter niet

in de volkstaal (en o. a.

158)

vs.

268 enz.

bl.

Friesche Lusthof

Starter,

least

IV

met verkorte a

bias

Harduyn,

bij

voor

Gijsbrcght

en

OnL Wdb.

in voce.

llö

Germaansche

de

in

talen

van

niet

kunnen handhaven.

men

in

Ohd.

Slechts

Mhd. en Mnl. aan.

enkele

sporen

Zoo

van al de eerste en vierde naamval onz. enk. in

is

er

allata en soms in in

IV 321;

attent

15de eeuw

Viel de

).

vooral

'),

Wil-

bij

en andere schrijvers uit de 14de en

dan ontstond

af,

t

na apocope der

en eindelijk

Got.

't

ook nog

terwijl

,

Nat. BI. III 2229,

bv.

mnl. en ook later nog voor

't

allez

met ingeschoven n,

,

lem van Hildegaersberch 2

,

Eist. van Troijen 1502; ^for. III 472, 1228

met den bijvorm

die in

Mhd.

Ohd. alias,

't

de vorm allet voorkomt,

mnl.

't

3396,

treft

e

't

ons al

eerst de

vorm

alle,

onzijdig in gebruik

is,

dat trouwens reeds in

,

mnl. voorkomt.

't

Zoo vindt men ook de terug

in

13757,

5750, III 7

20

,

21

36;

vs.

II 29 vs

Velthem

Got. jainata (onz. van gene)

20; Esopet 12

424,

7; 20 vs. 5, 19

vs.

Torec 1668, met de bijvormen

2433, 2467;

onze

linguaal

in

X

het

gin ter of ginder en gindsch.

oorspr.

bij

met

naast,

overgang

dat ook weer de

bantsen

en

verder (of)

en

')

Dr.

t

of,

indien

voegwoord de

woord immers luidde

maar ook nog

t,

),

ver-

die er

in het mnl.

oft en zelfs ofte,

waar-

f vóór t tot ch ook oclite, ocht, kon verliezen en nog in 't Vlaamscb, Braoch luidt.

met het Ags. ofdhe,

Ons

ofte

,

oft stemt het

Oudfriesch oftha,

verwant met het Got. aith-thau, dat bestaat het

3

van

Limburgsen

overeen

meest

Het

behoorde.

alleen reeds of,

niet

bijschikkend

tegenstellend

en gint:

305,

Die laatste vorm

Door verwarring met het onderschikkende loor

VI 800, IX

Nat. BI.

goent: Nat. BI.

7013, 13079, 18861, 21488.

Rijmb. 6684, verklaart

vs.

Rijmb. 4457;

631;

546,

't

Nat. BI.

63; gent:

Walew. 404,

gont,

van

t

IV 887, VII 993; Rijmb 16331 enz., 13770, Sp, Hist. 1% 49 vs. 22

mnl. geënt,

't

voegwoord

Franck heeft

thau(h),

Ohd. doh

in zijne uitgave hier

,

en

is

uit aith

Nhd. doch, Os.

evenals elders, waar

allet

voorkomt, de lezing van het HS. veranderd. 2

)

Wdb. 3

)

Bewijsplaatsen I.

311.

Zie Bladz. 91.

vindt

men

bij

Dr.

Verwijs en Verdam.

Miik

111

Eng. though,

thoh

,

met

tot

ons

verscherpte

t

doch

waarnaast later de vorm toch

,

kwam

gebruik

in

cl

1

).

In gif, vergif hebben wij een nieuw voorbeeld van apocope der

die

t,

,

dat

tot

geven.

Nu

weet

Sóa-ig

ieder

door

eertijds

(geven)

men

wat

,

staat

ons

tot

gift

de geneeskunde onder

in

en gemakkelijk ziet 't

ons

als

dan

is

van het Grieksche

letterlijke vertaling

SiSqvxi

eene dosis verstaat, grip,

Het woord

Kiliaen nog niet ontbreekt.

bij

ook niets anders dan de

men

in, hoe het be-

woord venijn (venenum) uitgedrukt,

Lat.

kon overgaan op den naam voor kleine hoeveelheden geneesmiddelen,

ook

de

vergiften waren.

zelden

niet

die

van

vertaling

letterlijke ).

In de minder beschaafde spreektaal

aan het einde der woorden lang

alleen

aan slech voor slecht

schrijft

3

vooral

aan het

als

)

weglaten

der

sta jij,

Daar

schrijft.

doet

jij

je

enclitisch

men vormen ge

faredh gij

volgt,

*)

jij onmiddelijk volgt:

is

zouden

,

als

cvedhe

en

in

ge

voor

't

en

wij

misschien

van

het niet enclitische

bij

ook

ga niet

't

trouwens niet

Is

cveclhedh ge,

laat

heb je, zelfs

maar ook reeds aan

Brederoo

vindt").

Warenar

hooreu,

laat

t

hetzelfde verschijnsel voor.

zich

alleen eigen aan onze taal,

Ik herinner

zijn

volkstaal weergeeft,

spreken, maar ook

moeten

assimilatie

in

den tweeden persoon der

in

t

niemand de

waarbij

ongewoon

Hooft

dat

,

het weglaten van de

is

niet

de Arasterdamsche

hij

werkwoorden, wanneer je of je,

zoo

is

antidotum

-

{ai/TϧOTCv)

t

Tegengif

Grieksche

het

't

f are

vaak de

spreken laten wij die

bij

't

Zie over oorsprong en verwantschap van of het

Ags.,

t

waar

ge voor

weg,

als

imperf. zelfs

Wdb. der Xcd.

taal. *)

II bl.

Het

is

mij niet ontgaan,

42 vlg. ons

doch bekend gebruik

speeksel),

komen 3 )

voor -)

woord

ik

dat Dr.

Van Heiten, Moord en Zuid met het Hd.geifer (zeever, ook zelf met het oog op het van die meening zal terugge-

gif verwant acht

vertrouw, dat

hij

van het woord dosis

zijn.

Uitg.

van Dr. M. de Vries

bl.

56 regel 23;

bl.

68 regel

slechts.

Zie Dr.

Van Heiten,

Vondel 's taal

I.

bl.

40

vlg.

1-2:

slegh

112

weg

voorafgaat,

of je

als jij

m.

w. wij stellen dan den

a.

derden persoon enkelvoud in de plaats van den tweeden persoon

meervoud en zeggen: je

kwaamt

je

hoogst

je

,

Daar

hoordet.

pronomen

het

werkwoord met

t

18de eeuw toe werd ook schrijftaal de

t

dien

bij

grammaticalen vorm van

steeds den

maar eeuwen lang

,

voor

gij alleen in

voegen wij

deftige spreektaal gebruikt wordt,

vorm van

kwam

waart, je

ivas voor je

voor je

hoorde

,

van de 14de

't

de

tot

voorafgaand gij niet zelden in de

bij

weggelaten in het zwakke imperfectum.

Voor-

beelden uit het tweede boek van den Reinaert, uit geschriften

van de 15de en 16de eeuw, door

Van Heiten aangehaald,

Dr.

Moonen's Spraakkunst, enkelvoud

Aan

zelfs als

waarin gij hoorde,

algemeen

over het

de

de v als f,

p

,

Vandaar dat f aan

niet

eind

't

mnl.

het

sluitletter

,

,

in

spelling

zijne

).

phonetisch eene

t

,

is

is

de d

als

dus hetzelfde

t.

Zulk eene apocope

enz.

t.

steeds s of

maar dat ook

Alzoo

en apocope der d

,

v,

en d aan het eind der

wordt vervangen.

t

dus

meer de uitspraak

veel

is

bij

ons regel geworden in den derden

persoon meervoud van het praesens ind., bv

Dr.

1

de 2 als s, de d als

der woorden geschreven wordt, dat

afkapping der

')

men

verwijst naar

woonde voor het

door ons nooit s of

alleen

woorden door ch en

nemen

hij

vindt

klankloos uitgesproken,

de g als ch

nog bovendien meestal g

weergeeft,

als

evenals

enz.,

grammaticale vorm wordt opgegeven

Nederlander

in

Vondel

eind der woorden wordt iedere medeklinker door den

't

b als

uit Hooft,

.

zij leven, zij varen,

waarvoor men in het Got. nog den vollen vorm

Van Heiten,

Vondels taal

I

bl.

41 vlg.,

die tevens eene

van het verschijnsel geeft, maar, dunkt mij, wel in de eerste plaats had mogen wijzen op de moeilijkheid verbonden aan het uitspreken van det of tet, waarin de toonlooze klinker evengoed de oorzaak van het wegvallen der t kon worden, als hij dat werd

verklaring

van het wegvallen der n bij de op en uitgaande infinitieven en andere woordvormen in de Hollandsche spreektaal. Zou men zelfs niet als regel mogen aannemen, dat in het Hollandsch iedere klanklooze

medeklinker (zooals

de

t

is)

moeilijk als sluitletter

toonloozen klinker kan uitgesproken worden?

na eenen

, ,

113 niniand

fa rand,

lihand,

met spelling wonont,

Zelfs

vindt.

vormen

als in 'tmnl.,

het

Oudfrank.

heeft,

macunt,

teil nut,

als suerant,

"Waarschijnlijk

thihant, scêthunt, enz.

is

vloed van den eersten persoon meervoud op n (uit

hier de in-

m)

en van

,

den eersten en derden persoon meervoud van het imperf. ook

in

Hd.

heeft

Oudfrank.

't

evenzoo

vorm

geapocopeerde

de

Mhd.

het

d

sind

den

in

(Grot.

ofschoon

,

zelfs

zelfs

nog

maar

Het

sint,

terwijl hij

is

ww.

't

in

Hd. de

heeft het

persoon meerv. van

Oudfrank.

zijn:

en Mhd. sint),

Ohd.

de eerste persoon de d heeft aan-

Mhd. nog meestal sin

het

ook de juiste vorm

afgeworpen;

reeds in het mnl. regel is,

derden

sind,

naar analogie waarvan

genomen

t)

nog uitzondering, en

bewaard

sie

d (daar

de

die

,

beslissend geweest.

op n uitging,

heeft

zooals

,

is.

Het Os. behield ook de d, het Ags. de dh, het Oudfriesch de

tli

,

vinden Ags.

maar deze wij

drie talen stieten daarvóór de n uit, en zoo

vormen

in

als

libbath of lifiath,

?

Os.

t

farath,

niinad

farad,

libbiad,

nimath,

Oudfriesch libbath,

farath, nimath, die geheel gelijk zijn aan de vormen van den

tweeden persoon meervoud persoon meerv. richtte syncopeerde.

,

zoodat zich daarnaar ook de eerste

die evenzoo de

,

Volkomen daarmee

in

d

(th)

aannam en de n

overeenstemming

zijn

nog

de vormen van den eersten, tweeden en derden persoon meer-

voud van den tegenw. gewesten zegt

tijd

In de omstreken van Gfroenloo bv.

van ons land.

men nog

aantoonende wijs in de Saksische

wij, gij, zij Veft,

vaart,

In de gewone spreektaal laat

den

eersten

persoon

enkelvoud

men

nèmt

').

niet zelden de

stam op eene vloeiende cousonant en d uitgaat, dus ik vin, von,

d weg in

van die werkwoorden

hiel voor ik vind,

wier

,

en zegt

vond, hield.

doch

men

In de 17de

dan

eeuw gebeurde dat ook wel

in de schrijftaal,

aan

aan de assimilatie willen denken

apocope

zou

ik

die zich vertoonde bij

'j

hier

vormen

Zie Dr. Kern, Taalgids VIII

Te Winkel, Grammatische

liever

als vinnen (ook rijnen),

l-l.

figuren

134,

Melen,

,

114 waaruit dan van zelf ook een enkelvoud

enz.,

v'ui

werd

hiel

,

afgeleid.

Apocope van d

op zich zelf staande gevallen heb ik ter

in

Wij schijnen

nauwcrnood aangetroffen. van

hebben

te

minste

niet,

ziet in

edik,

Ags. eced

maar dien erkent

(azijn)

De

n

der

van den

en

Ook

evenals het Hd. essig (uit Ohd.

dan omzetting van ekid

ezzili

te zijn.

maar wordt

m

genit. plur.

af, evenals

wat

n's over,

nu

zijn

eene

er in het oudste Ger-

die eerst sluitletter

andere

geworden was.

afgevallen

letter

Nederlandsch

het

in

van den

(of n)

maar toch bleven

daarachter

w's

m

Indo-Germ.

vrij

nadat die

Os. ekid,

ace. sing. der subst., die de overige

adj.;

maansch nog waren

akeits,

in het Got.

nog vaker weggelaten, wanneer eene toonlooze

nog bezitten, subst.

ten

Het geheele Germaansch wierp reeds, de

voorafgaat.

(of n)

men

indien

grondvorm daarvan

den

de schrijftaal dikwijls afgevallen,

in de spreektaal

talen

er alleen een voorbeeld

(azijn),

gegermaniseerden vorm van het Lat. acidum

,

schijnt,

in

is

eek

gebeurt,

ezzich), niet anders

Mhd.

e

vaak

zooals

Edik

(zuur).

woord

het

in

voor

een

deel

geapocopeerd. Zooals

van

de

bekend

onderscheidt zich de zwakke verbuiging

is,

doordat

sterke

alle

woorden

die er toe behoorden

,

gevormd waren met den afleidingsuitgang an, waar-

oorspr.

maar

achter dan verder de buigingsuitgangen gevoegd werden,

waarin men

al zeer

gaan zien,

omdat

meervoud bleef

't

den eersten naamval enkelvoud de n in

in

Indo-Germ. talen,

alle

de onze,

in

vroeg ook zelf eenen buigingsuitgang kon

Got.

Ohd.

,

naamval van in

den

die

n

dien

n

in

alle

Germaansche

reeds

talen,

zelfs

nog bij

Ags. en Os. nergens anders dan in den vierden

,

't

onzijdig geslacht;

bijna

maar

den

verdwenen,

geheel

weg voortgegaan. in

In het

afviel.

en in het enkelvoud ontbreekt die

in

vierden naamval enkelvoud van

geregeld vindt

die

bewaard,

behalve het Grieksch,

ace.

In der

men nog wel eene

het drie

mnl.

't

't

Oudfrank.

en het

Nederl.

ontbreekt

geslachten.

enkele maal

is

ook

mannelijk geslacht

heereti.

de

ti

is

op

reeds

Alleen van heer

De

datief der

115 vrouwelijke woorden gaat in

zondering de

bij

worden

te

en in bet tegenwoordig Nederl.

,

woorden

vrouwelijke

alleen

niet

den genitief de n verdwenen

zelfs in

heeft

mnl. nog wel op n uit, maar

't

mannelijke en onzijdige woorden begint dat reeds uit-

de

bij

het aantal mannelijke woorden is, dat den

uitgang en behield

,

en boe gering

zwakken

Het Oudfriesch

weet ieder.

is

daarin alle ge-

Trouwens bet Friesch Het

slot-».

van

klinker

gebeurd

maar

,

over het algemeen afkeerig van mist

in

overal

verscheiden

n

men

In

welke

bezittelijk

en

nog zonder zelfs bij

den

voornw. mijn, waarvoor

men

,

vs.

85"2

,

Playerwater

spreektaal apocopeert

de

stoff.

en bovendien

eigen (mnl. eighijn),

dikwijls als me wordt uitgesproken, ja me vroeger wel geschreven werd en als mi, bv. St.

Christina

de

infinitief

men, maar ook me zegt, evenals het on-

alleen

voornw.

zelfs als

infinitief,

bij

door Hooft en Vondel;

bv.

vorm van het

niet

bepaald

bv.

verheven, enz., in de 17de eeuw ook

,

geschreven,

toonloozen

den

stam op eenen

Nederlandsche schrijftaal

den

bij

weggelaten,

elders

in

wier

de Hollandsche spreektaal wordt

toch de n van den uitgang en

ook

die,

de

in

is

reeds

die

van

zelfs

Dat nu

eindigt.

niet

op enkele uitzonderingen na overal.

;/

is

Oudfriesch

werkwoorden,

alle

wel

en

nog verder gegaan. In het geheele enkelvoud van

slachten toch ontbreekt de

de

genitiefs-

het Neder-

is

landsch in afkapping der n reeds voor geweest, zelfs

ook

maar

van de onzijdige woorden

;

den genit. harten bewaard,

hart

alleen

is

den datief,

in

vs.

44.

men gewoonlijk ook de

bijvnww. die in het mnl. nog den uitgang op

eerst

worden evenals

het

eind

der

middeleeuwen

in het Ags. en Oudfriesch.

van

n

bezaten,

ijn

toonloos

is

ge-

In de 17de eeuw

bestond er veel kans, dat ook in de schrijftaal de n der stof-

want

felijke

adj.

zou

zij

in

den

Statenbijbel somtijds,

bij

Hooft ')

en

Zie

tal

en

1783

Vondel

').

Ook

van voorbeelden

Dichtkunde

krast.

zijn afgevallen,

bl.

—338; 225 -2-28 m Dr.

II

1)1.

331

bij

bij

H,

niet

maar ook

alleen

ontbreekt

tamelijk dikwijls

Huygens vindt men gulde

Huydecoper, Proeve run

l\t
Kluit op Hoogstraten's Geslaclttlijst,

van Heltën,

Vondd's t««J

I

bl.

106.

116

Een rijcke Een algemeen poëet 36, Een matroos vs. 16), goude (Zedepr.: Een Alehymist 28), ysre (Cost. Mal vs. 168, Zedepr.: Een gemeen soldaat stale (Zedepr.: Een gemeen 1, Korenbl. I bl. 453),

{Voorhout

Hofwijck

305,

vs.

Een comediant

soldaat vs. 49,

Een Alehymist

vs. vs. vs.

vs.

1101, Korenbl. I

meer gezag had

14,

vs.

vs.

steene (Hofwijck vs.

34),

Indien de Spraakkunst van

556).

'bl.

1082, Zedepr.:

vs.

5,

vrijster

zouden de

gehad,

stoffelijke

adj.

Moonen bij

een

vrouwelijk subst. voor goed de n verloren hebben.

Wel

Bilderdijk,

n

die

reeds

kijn)

algemeen

verloren,

vroeger

in

worden.

gebruikt

voor.

ook

jen en je

Vondel,

bv.

wij

284

naast elkaar

komt zonder n in de 18de eeuw reeds In de 17de eeuw worden de vormen je en Je

bv. door

,

Vondel

'

en door Huygeus,

)

Huygens naast

heeft

nog andere vormen, namelijk gien en gie zijn

Voorhout na

vinden wij daarin bv. vs.

ken en ke (uit een ouder

bv. door

de eerste helft der 17de eeuw

in

Gaan

terwijl

tijd,

jen naast elkaar gebruikt

doch

ondanks het protest van

heeft het verklein woordje je,

vs.

quackeltgien,

204 schuytgien,

vs.

521

vs.

sletgien,

).

dan

de oudste uitgaaf),

(in

2

282 crekeltgien,

590 deurtgien,

vs.

waar de n misschien achtergevoegd zou kunnen schijnen om hiaat

vermijden; doch dat kan niet het geval zijn met vs.

te

199 bockgien, Dirckgien, gens:

vs.

207 vruchtgien

vs.

250 haertgiens,

vs.

,

531 kncchgien,

vs.

In het meervoud

701 blaetgien.

205 botgiens,

vs.

giens,

vs.

221 spruytgiens, vs.

vs.

schrijft

569

Huy-

249 blaerdt-

vs.

393 en 500 mcysgiens (elders

meyskens), vs. 501 caeckgiens, vs. 503 Upgiens, vs. 504 mondtgiens,

nietgie,

')

vs.

Zie Dr.

Het

gebruik,

573

vs.

mufsgie,

586 harig ie,

vs.

vs.

is

548

vs.

voor:

clockgie,

578 Troosgie,

587 liedtgie,

Van Heiten, Vonders

laatste

komen

Daarnaast

blaetgiens.

330, 338 deurtgie,

vs.

Tryntgie,

*)

553

vs.

tuyntgie,

taal

bl.

1

nog op vele plaatsen

waar tegenwoordig overigens

je

vs.

vs.

II

hl.

21 vlg.

12

561

585 Ag-

593 banckgic,

71.

in

West- Vlaanderen

in

en ke gebruikt worden,

doch bijna alleen ke tusschen Schelde en Leie, volgens

Onze Volkstaal

vs. vs.

J.

Vercouillie,

117

599

vs.

wagentgie,

eenmaal,

572

vs.

op

ick

Bij

Hooft

601 boompgie,

vs.

bedanckje

dat gie als

blijkt,

603 oompgie,

vs.

Uit rijmen

tvoortgies.

als

werd uitgesproken.

<jje

men meermalen den uitgang

vindt

en

593 banckgie

vs.

gen,

bv. hart-

in het

Vlaamsch

gen, enz.

Daar men nu

het

heeft

aantreft,

in het mnl.

nog

uitsluitend en

daar nu met geapocopeerde u) den uitgang ken

(doch

veelal

den schijn van,

er

alsof je uit gje, gjen

dat weer uit gen en dat laatste eindelijk uit ken

zoodat

dan

n

de

moet gehouden worden voor een wezenlijk

bestanddeel van het woordje.

vouds-s

verklaren,

te

Nederlandsch woord

die

Zoo

anders

geen

achter

uitgaat

e

den uitgang, die nu in

;/

plat Hollandsch

ol ie luidt,

i

maar nog met n

ningsch

ten

mondien)

uitgang

i

Grimtn

Jacob

maansche die

als

of

ie

,

uitgang

den

-)

moet

'

)

in het Gro-

In dien

voortleeft.

op het voetspoor van

van verscheidene Oud-Ger-

io

opgevat

worden

met n

dus

,

in alle

beantwoordend aan den Griekschen

,

komt

Het

lov.

Kern

evenals

zooals Brinio, Hucdio, Liffio, enz.,

eigennamen,

aw-stam

Dr.

ziet

je

verbogen naamvallen

gang

handien,

in

die reeds

,

verloren had, en wel denzelf-

in het Zwitsersch en Schotsch, (bv.

echt

gevoegd

,

het echter ook niet, dat de uitgang

is

't

rneer-

enkel

met een anderen verkleiningsuitgang

Germaansch de

in het oudste

dan ook alleen de

is

dat op eene toonlooze

,

Onwaarschijnlijk

wordt.

je overeenstemt

uit-

dat de meening van Grimni

mij voor,

en Dr. Kern aangaande den oorsprong van het verkleinwoordje zeer goed

je

Toen

is.

met de

io

tot

was overgegaan, gjen

}

gen

zeer

ie

en

eerst

geopperde verklaring

en vervolgens tot je

zal het

ontstaan

Vlaamsche

was,

samengevallen dus

Brabantsche

verschillende

ken;

met jen,

dat uit

van

het

alzoo zullen de oorspr.

en

verklcinwoordjes

zijn

vereenigen

Hollandsch

verbastering

de

uit

te

het

in

op

,

de

slot-/*

na

aan

elkaar gelijk geworden, ook in het bewaren, afwerpen en aan-

nemen van

die n invloed

op elkaar geoefend hebben.

•)

Zie Dr. H. Kern, Taal- en Letterbode

J

Zie

)

J.

,

verbasterd,

is

Giiiimi, Deutsche

GrammaHk

11

III

bl.

p.

104—109.

<383 vlg.

,

118

Voor zoover

kunnen nagaan

heb

ik

verdwenen,

den nomin.

in

subst.

zwak verbogen naamval

er eenen

de n maar

is

namelijk

in zag,

één

bij

omdat men

waarschijnlijk

raaf,

bij

Ohd. hraban, Ouduoorsch hrafn, Ags. hrafn, dat in het mul.

nog raven

I

18,

859

III

893, 911, 920,

vlg.,

14

vs.

Beinaert

1;

Walew. 9689. van

geval

één

Slechts

BI.

Sp. Eist. I',

933, 939;

1860, 2793;

apocope

hetgeen zich

namelijk

melden,

Nat.

bv.

luidt,

927, 929,

923,

der

wensch

r

ik te ver-

de pronominale verbuiging

bij

der adjectieven heeft voorgedaan in den genitief en datief, sing.

van het vrouwelijk en in den genitief plur. van alle geslachten. In het Oudfrank. was de uitgang dier naamvallen ero, in het /,

mnl.

maar reeds

zelden nog ere,

niet

na

woorden,

andere

apocope

veel vaker

na syncope der

n of r eindigende woorden,

der

e,

Reeds

er.

16de

in de

men

eeuw begint die r te verdwijnen; in de 17de eeuw vindt er

bij

Hooft, Huygens, Vondel

van naast een

zij

nog maar

aller

op

ijl,

daad,

heeter

hand, van

liever

welijk),

dezer stede,

te

vrouwelijk),

lede,

in lichter laaie

,

luider stemme,

met

van ganscher harte

,

in

van (/order

onrechte vrou-

(te

goeder trouw, ter goeder ure (vroeger

te

gelijker,

te

maar

;

staande uitdrukkingen voor, zooals,

den datief regeerden

die

,

wat voorbeelden

vrij

en tegenwoordig komt

die r geheel,

in

alleen

met voorzetsels

nog

geapocopeerdc vormen

aantal

grooter

langzamerhand verdwijnt

a.

e.

op

bij

re, en bij

e,

gelegener

of gezetter

tijd

(vroeger

vrouwelijk); absolute genitieven of datieven, nu bijwoorden of bijwoordelijke uitdrukkingen: allerwegen, hal verwegen, eenigcr-

mate, langzamerhand, gewapender hand, ouder gewoonte, cra-

gender

zake;

wijs,

gewone

als

allerlei,

evenals

van

zoo

die

ouder,

wijt,,

goed

nieuwer

als

wet

geworden

adj.

gevormde

wetsch, nieuwe rwilsch.

Heeft

den

bij

plaats hebben vallcn, de e

is

uitgang

onverrichter

zaliger gedachtenis, goedertieren

genitief:

velerhande,

de

toevalliger

vergelijkender wijs,

adj.

zijn,

ouder-

£jj

ere

apocope

nadat de toonloozc

e

der

r

eerst

kunnen

op het einde w as Aveggc-

verder in zoovele gevallen en

r

bij

zoovele woor-

119 den afgesleten, dat het getal woorden, die de nooit bezaten

,

apocope der

e

eigenaardigheid;

de

onderscheiden.

te

van een

consequentie

tijd

om

het

er

bijdraagt

toe

Germaansch van de overige Indo-Gerniaansche kend

De

dat zich reeds vóór overouden

Germaansch openbaart, en

het

worden.

uitsluitend Nederlandsche

integendeel

is

't

merkwaardig verschijnsel, in

eeno

echter niet

is

bewaarden of

e

mag genoemd

betrekkelijk gering

Ik

talen

kenmer-

het terugtrekken van het

bedoel

accent op de stamlettergreep en, als gevolg daarvan, het ver-

minken of

Scherer formuleert dit zoogenoemde „voca-

op de volgende wijze: „liet Germaansch

lische Auslautsgosetz"

cenen

heeft

woord;

van

afkeer

vandaar dat

de

uit

en

als laatsten klinker

verdwijnen en ai,

ook

later

en a

i

enkelvoudige korte

de

slotlettergreep

overgaan

en afkappen van de klinkers der

uitstooten

zelfs

laatste lettergreep.

da tot

i

ai,

van een

en a spoorloos ii

in d, a,

(j)

i

d tot a verkort wordt" '),

d,

het Gotisch zelfs waren dus de slotlettergrepen reeds zeer

In

verminkt;

het

en

verder,

enkele

bij

en

de

van

vestiging

na

uitzonderingen

eindlettergreep

van

nis

Oudfrankisch

het

tot e

slechts

')

Zie

in

voorkomen, Zur

Scherer,

in

op

eene toonlooze

den loop der geschiede-

verdwenen ook

men

nog

er

zelfs

die e's

meer dan

veel

ontbreken dan ook geapocopeerde

al

,

In

vindt

handschriften

de

zelden

W.

mi

mnl.

het

de tegenwoordige taal

in

vormen

klinker

overgegaan.

Nederlandsch In

grootendcels.

het Dietsch was reeds,

iedere

,

ging daarmee

Oud-saksisch

niet;

maar daar

zij

vermoedt Dr. Frauck

Geschichie

der

Deutschen

in het rijm 2

),

dat ten

Sprache,

2te

Aull. Berlin 187S p. 208. 2 )

Dr. Franck, Alexander-wtg&ve

XXVI

,

lul.

lil.

LXXXIII en

Zeitschrift

Ongaarne evenwel zou ik mei Dr Franrk in alle uitgaven de geapocopeerde vormen stilzwijgend willen verbeteren: men kan dat desverkiezende evengoed stilzwij-

für

gend

U.

AUerth.

onder

wetenschap lijkt

lezen

liet

zijn,

regel,

332 vlgg.

doen.

Hel

kan nooii

wanneer men door

in het toetsen

bewezen

p.

van een schijnbaar

die

zou kunnen worden,

immers ware

bij

hel

in

zijne uitgave

nader

juisten,

hel

belang der

anderen bemoei-

maar toch

niet strikt

onderzoek althans gewijzigd

ook sleehts voor enkele woorden.

120 Maerlant

minste

apocope

tegenw.

aantoonende

neme

Heeft het mnl. nog vormen

wijs.

ik

,

tegenwoordig

vormen,

geneze (Got. nasja)

neem, genees,

zijn

zegge,

als

,

ik koopc

koop enz. de

aanvoegende wijs door-

die zelfs reeds in de

Vormen

dringen.

nima)

(Grot.

(Got. kaupo),

eenige

aan in den eersten persoon enkelvoud

vooreerst

tijd,

ik

als

onmiddelijk achter eeno

e

niet apocopeerde."

vervoeging der werkwoorden treffen wij in onze taal

Bij de

die

toonlooze

„eene

met den hoofdtoon nog

lettergreep

verzoeke, verblijce

zijn taaian-

tiquiteiten.

Verder ging

zwakke

de

bij

in

mnl. het enkelvoud der gebiedende wijs

't

vervoeging

nog op

uit:

e

heele (Got. hailei,

Oudfrank. helle), neige (Got. hnaivei, Oudfrank.

men ook

waarbij

praesensstam

(Oudfrank.

verdelge

bekere),

(Oudfrank.

werkwoorden

die

neige), belèeere

fardiligó),

enz.,

kan voegen, welke den

met j versterkt hebben

maar

,

de

in

andere

hoofdvormen sterk vervoegd worden, namelijk bidden, liggen, scheren,

zitten, 't

heffen,

van den

waarvan men

scheppen,

bidde, hevc of hevi vindt.

klinker,

vach (van vagen)

en

als

ook reeds het mnl. geapocopeerde vormen,

vertoont

verkorting

e

zweren,

Oudfrank. imperatieven

zooals

terwijl in

'),

mac

,

in

Toch

zelfs

met

clach, jach, vrach

onze taal alleen gelieve de

heeft behouden.

De het

van

e

imperf.

behalve

bij

den der

eersten

en

e

nog bewaard hadden, namelijk: bracht

(Got., Os., Oudfrank. brahta),

warahta

docht (Got., ,

heeft zich gehandhaafd,

een twaalftal onregelmatige werkwoorden, die in

het mnl. evenwel de

thahta),

persoon enkelvoud van

derden

zwakke vervoeging

aarhia)

,

dacht

(Got.,

Os., Oudfrank.

Os. thühta), xorocht (Got. vaurhta, Os.

zocht (Got. sokida,

Os. sóhta of suohta),

kocht (Got. kaupoda), mocht (Got. mahta, Os. mahta, mohla), kost

(Os.

wissa,

konsta),

Oudfrank.

moest

(Got.,

ivista),

dorst

Os. mósta), ivist (Got., Os. (Got.

daitrsta

,

Os. dorsta)

en deed, mul. dedc (Os. en Oudfrank. deda).

')

Zie Dr. A. de Jager,

Verscheidenheden

,

bl,

19ö— 20S.

,

121

de

Bij

substantiva

apocope

heeft

Klimmen

plaats gehad.

der

op groote schaal

e

hooger dan het Oudfrank. of

wij niet

het daarmee in dezen nog tamelijk nauwkeurig overeenstemmend

op

middelnederlandsch

dan

,

vinden

naamval enkelvoud de

vierden

wij

den eersten

in

den klinker,

(of

e

ontstond) nog achter de mannelijke ja-stammen

mnl. helpere,

en

frank.

soïre

bescirmere.

«-stammen met korten wortelklinker, dat de

eenige, o.

a.

in

't

die

welke in

die

mnl. nog de

of

alleen

hoogeren

in

bogen woorden van op

sone,

onzijdige

dens

de

't

't

is

toe

ver-

mnl. nog meest

alle

Oudfrank. op ecnen klinker

Oudfrank. uitzondering

tijd

persoonsnamen: bode, getuige, enz.

/-stammen,

der

6'

hadden

,

De zwak

den tweeden naamval enkelvoud gingen

vocaal-stammen in

(het

behalve eenige vrouwelijke woorden,

slechts enkele mannelijke

In

vrede

ja-stammcn

op dezen

zelfs tot

behielden.

stijl

geslachten gingen in

alle

tegenwoordig,

uit,

e

nog

Oud-

't

evenals de vrouwelijke a- en /((-stammen,

e,

haar nog het langst, ten deele

altijd

,

Oudfrank. op mtssi eindigden

't

zij

en de mannelijke

bv.

Ook de

enz.

e behield),

bv. in

,

en

waaruit

die

in

Os. regel,

't

terwijl in het

,

vrouwelijke

behou-

uit,

maar

in

't

Nederlandsch zich de

vrouwelijke genitief naar den nomin. richtte.

De derde naamval enkelvoud alle geslachten als

de

den nomin

in

e

uitdrukkingen,

als

van noode,

gemoede,

ruste

ter helle,

,

vormen <jaaa), als

als

bewaard

doch doet dat nu alleen

lieden

Aan

enz

vandaag

Bloemendaal

(d.i. ,

dage,

ten

velde,

te

behalve in enkele vaste

is,

achter

ivege, bij

do geapocopeerde

Eozcndaal

e

(d.i.

ter

herinneren ook

scheep (/aan

van datje),

monde,

huize, uit hoofde,

ten

(d.

i.

schepe

Bloemendale, Eozendale,

nomin. gebruikte datieven).

De

sterke meervoudsuitgang van 'eersten, tweeden en vierden

naamval in

in

der vocaal-stammen ging in

op eenen klinker uit,

't

was

mnl.

lettergrepige

in

't

Oudfrank.

in alle

geslachten een klinker ,

cene

e,

behalve natuurlijk

«-stammen

en

de

bij

de onzijdige nieer-

eenlettergrepige

met langen

wortelklinker, die den meervoudsuitgang a reeds veel vroeger verloren hadden.

Van apocope kan

hier

geene sprake wezen,

,

122

omdat

woorden, zoo

al die

aannamen

s

tot

,

niet de Oudsaksische of

Fransche

de zwakke verbuiging overgingen.

Slechts

zij

een paar uitdrukkingen vertoonen een spoor van den sterken

meervoudsuitgang

in

(Oudfrank.

voor

slag e

dagei)

de vort

woord op overmoet Boendale

dage

pak slaag, en

in een

,

Os. fóti), in onder

vorm,

geapocopeerden

,

zelf, aantreft

voet

voor voete (Oudfrank. fuoti

dat

men

Lsp.

41

I

geslachten

en

(Oudfrank. ono, e

geapocopeerd

Aangaande te

maken,

behalve

,

den

in

in alle

genitief,

naamvallen

waar

hij

in

,

ene

en waar dus ook eene

moest luiden,

and),

als rijm-

120.

vs.

De zwakke meervoudsuitgang was alle

en wel

reeds,

blijkbaar volgeus de bedoeling van

dus

,

daag

namelijk

daag; slaag voor

veertien

in

,

is.

de

dat

wensch

adjectiva

welke

die

bij

slechts de

ik

reeds

opmerking

den nomin.

in

op

en

uitgaan, zooals verheven, tevreden en de stoffelijke als gouden, zilveren, benevens de comparatieven, de buigingsuitgang tegen-

woordig niet zelden

men

dat ook

migen weg,

doch

men

zijn, als

Got.

steeds

komt voel

met eenen '),

verwaarloost.

tot

een

die

Som-

voornww.

den uitgang

e

apocope op geenen

immers waar zou het eind

;

wilde weglaten, wat

Het

weglaten

der

e

van

men vele

vervangen van den deelingsgenitief door den

er toe bijgedragen,

Ohd. en

,

is

dat

alles in het schrijven

met het

accusatief,

voor,

mij

verdedigen

te

spreken

het

heeft,

In het spreken doet

zelfs in het schrijven daarbij

komt

het

grond

enkelen

in

ook

laten

wordt weggelaten.

een, geen en de bezittelijke

bij

Os. er

fiht

om

het woord, dat evenals het

een subst. was,

en in het mul. nog

van af hangenden genitief verbonden voor

adjectief te

maken, althans voor het

van de meeste Nederlanders,

taalge-

blijkens den adjectievischen

genitiefsvorm veler, die zich zelfs in velerhande^ velerlei heeft vastgezet.

Behalve de

e

'.)

gaarne,

en

noode

spade

hebben

alle

bijwoorden

geapocopeerd, die oorspr. het noodzakelijk kenteeken der

Zie Dr. Kern,

Taalgids

I

1)1.

83

87.

,,

123

van naamwoorden gevormde bijwoorden was, en in het Oudonder den

Gerrn.

volleren

In het mnl. ontbreekt de

verzwakt

e

vorm

men

maar zelden:

was)

wordt aangetroffen.

o (of a)

(waartoe de o in het Ags. ook reeds geregeld

er

leest

langhe, harde enz.; zoo ook namelike, gemeenlike,

op

andere

alle

Die op linge,

uitgaande bijwoorden

like

op

en

nieuwelinge,

kine,

hebben

stillekine,

als

serc

eerlike en als

later de s

aangenomen.

nu

Zelfs heeft een

verloren

ofschoon

,

voegwoord gebruikt bijwoord de

als

een noodzakelijk bestanddeel was van

die

waaruit het woord

het tweede en voornaamste der beide leden

was samengesteld: en

alse,

(Walew.

plegen" mnl.

men

zeide

zijn"

het

vorm

peerden

Ook

46).

vs.

veeltijds

gebruikt

„aho hoge

nog:

bijwoord

als

begon

worden

te

het

Nnl.

het

Het

geleid.

Ags ealswd

handhaven

het

tot

Engelsch

verminkte

bleef

van

het

alzoo

bijwoord

als

woord nog meer: van

meer over dan

niet

meene

een vorm die

cu,

lot,

zooals

dat

ave,

Toch luidde

Ohd. una); voor was (/ore,

is.

voorzetsels verwante bijwoorden deelden in het alge-

,

bet

in

in het mnl. zeer dikwijls

reeds

onder don vorm af voorkomt zetsels.

voor

hebben,

te

ook in de Nederlandschc spreektaal lang niet ongewoon

De met

het

in

om

doch de zucht

;

voegwoord en bijwoord twee afzonderlijke woorden heeft

liede

verzwakte also reeds in geapoco-

alse

tot

dan

is,

„als aanzienlijke lieden ge-

mnl.

het

in

en niet anders

luidt,

Voor

het door al versterkte zoo.

woon

dat in het mnl. nog vaak

bedoel als,

ik

nog somtijds aho

zelfs

slot-d

en evenzoo de werkelijke voor-

aan nog vaak ane (Got.

mnl.

vore (Ohd. fora, furï), door was

eertijds

om was omme, ombe, enz. vorm tote stand, doch

gestelde

Het langst ten laatste

hield de

samen-

werd ook

die, en

wel met verkorting van den klinker, gcapocopcerd.

Eene geheclc lettergreep doch

eigenlijk

viel

24397),

dat zelf

(Rijmb.

15846,

85;

IIP,

10

vs.

alleen

door

e

Sp.

bij

weg van aalmoese

assimilatie

15964; 35;

schijnt geapocopeerd

de

uit

Eist.

aalmoesne,

IIP,

Lunc. III 8984,

60

vs.

aalmoes, (Linie.

II

aalmoesene 40; 62

vs.

10742) ontstaan was.

124 en in

Os. alamósna, Ohd. alamuosna, doch daar ook reeds

't

uhanuosa, en

syna heen

waar

in

't

Ags. almysse

iXvrifxccróvf]

kan

Hetzelfde

de

vallen zijn

;

alsene, dat

vervolgens ook gift uit

In de afleiding aalmoezenier is de oudere

herkennen.

te

daar kan

medelijden,

oorspr.

medelijden beteekent.

vorm nog

Door het Lat. eleemo-

luidt.

het als kerk woord uit het Grieksch overgenomen,

is

gehad

plaats

van

e

hebben

bij

althans Kiliacn geeft nog den

men ook

bij

els (priem).

uit elsne geassimileerd elsse

een

Joh.

Ypermans

vorm

Ook

wegge-

eisene op naast

maar het Ohd.

vindt;

kent

ook

den vorm alunsa, alansa (afleiding van Ohd. ala,

Mhd.

ale,

Oudnoorsch air

ook een

uit *alinsa

onze taal denkbaar

Ten van

tafta

of

overgenomen deelwoord

is

taffeta, uit

Ags. ael

,

elnse,

dwl, Eng. awl), zoodat geassimileerd tot else in

is.

behoort

slotte

,

gevormd

het

hierbij bij

nog het woord

taf',

verkorting

Kiliaen als taffetaf opgegeven,

Perzisch,

waarin

van een werkwoord, dat

Zie Dr. R. Dozy, Oosterlingen

bl. 91.

tdftah

en

het verleden

ivevcn beteekent

').

VIJFDE HOOFDSTUK.

Assimilatie of Gelijhmaking.

Wilden

wij

zooals

,

ook

en

zelden

niet

te onrechte

niet

begrip assimilatie in den ruimsten zin opvatten,

gebeurt, het

en er iedem klankverandering, waarbij zich de eene klank naar den anderen heeft gewijzigd, onder verstaan, boekdeel

geheel

een

hebben

behandeld

worden.

Vooreerst

van vocalische

in de eerste plaats de

in

a

in

bes

e

umlaut

bed uit

')

tusschen a en

zoowel vóór in

voor onze taal, verandering

uit

heffen

terecht

in

i

of j

hafjan,

als

i

die

i

*

zooals

,

ezel uit

De umlaut met

overeenstemming

nadrukkelijk heeft betoogd

staan door den invloed eener

n

verschillende

de

moeten beschouwd worden,

of,

badi,

Scherer

zooals

is,

maar ook door de, door

de

te schrijven

heer uit hari, ketel uit katils, enz. enz.

Wahlenberg

de

zouden

toch

assimilatie

onder den invloed eener volgende

bast,

uit

asil(us),

toch

zouden wij

clan

onderwerp

dit

waarin het grootste gedeelte der klankleer zou moeten

,

soorten

van

over

alleen

2

),

niet alleen ont-

of j in de volgende lettergreep,

veroorzaakte, mouilleering van

geplaatste consonant

,

waardoor de

na dien medeklinker gehoord werd.

* of j Zoo werd

mannisk gemouillecrd, en klonk het woord dus

als

majnjsk, waaruit mensch ontstond zoodra de j uit de tweede

')

Walilenher^, Uéber Einwirkung der

ringen 1855, *)

W. Scherer,

Berlin 1878

Vocale auf Vocale, Sigma*

p. 19.

p.

Zw

72—75.

Geschichte

der Deutschen Sprache,

"2te

Aufl.

126

verdween

lettergreep

Andere vocalische

of in eene toonlooze letter overging assimilaties

korte klinkers in éénen langen

wensch

e,

van

evenmin

hier

ik

assimilaties

gedeeltelijke

,

')

zooals overgangen van twee

,

bv. van ai in scherpvolkomen

te

behandelen

als

de breede

rij

waarvan

ik

m

de

medeklinkers,

der

slechts een paar voorbeelden zal aanhalen.

Zoo doen

de

gaarne de voorafgaande

tongletters

verwante vloeiende, de

Vandaar wandaad

de voorafgaande n in de m.

wamddd,

(Os.

het

verdwenen

ons

bij

vamdaed),

Ags.

adj.

en Ags. nog voorkomt.

ot ablatief suffix

locatief-

in extra, intra,

ambacht

n,

Lombard

,

dat. plur.

nog

a.

o.

men

stemne vindt

Ags. stemn

voorkomt in

maar

,

als het Got.

't

aamborstig

Walew.

(7

uit

uit stevene,

Ohd. stimna, Os. stemna en stemnia,

die laatste taal heeft

kk en

tot

of y achter

angborstig,

De tusschenvorm

3537.

ook nog stefna

(b

=:

v)

Tot dezelfde rubriek behooren assimilaties van gj

Lat. tra(d)

enz.

waar het woord stïbna

,

van

in lateren tijd kantoor uit

Wederkeerige assimilatie vertoont stem, stemme dat

dat in Os.

Vlaming) en het

(later

met uitstooting van

andbacht,

uit

(boos, slecht),

Vlaam

Vandaar

Longbard, enz.

uit

wam

der (Got. thar of thra,

alt ra).

het Fransche comptoir en

de

uit

wamdaad

uit

samenstelling van daad met

Vandaar Vlaanderen,

samengesteld

Vlaander,

in

overgaan, en omgekeerd de lipletters

n,

van

bh;

vj of uj tot

,

even-

luidt.

als

van dj

tot

vgl. beschutten

//,

uit

*beschudjen (mnl. bescudden), betten uit *badjen naast baden;

bukken naast buigen, hikken naast hijgen wikken

naast

wegen,

lak

naast

heg,

nikken naast nijgen,

,

haag jakkeren naast ,

Eduard Sievers, Grundzüge tier PJtonetik, Leipaig de umlauten „Mouillirung oder Labialisirung «les oder der zwischen dem umzulautenden Vocal umi «lem /. u Endung liegenden Consonanten voraussetzen." „In diesem der ')

Zoo

1881

p.

Kalle" in Af\-

zegt ook -2W>,

gaal

hij

d;it

verder,

„trilt

uaiulirli

der

Vocal der Staiunisilbe

unmittelbaren Gontacl mit den ihra widerstreitenden Elementen /-luid

»*Stellung,

die in

dem Consonanten

enthalten sind, und

damil beginnl wieder die reciproke Aiisgleiclumg."

127

jagen; bibberen naast beven, stribbelen naast streven (mnl. ook striven), dribbelen naast drijven, kibbelen naast kijven, hebben

naast hevet,

webbe naast weven,

heeft,

snebbe

naast snavel,

krabbe naast krevet, kreeft, drabbe naast drave, draf, zwab-

krabben naast krauwen,

zweven;

naast

ber

knabbelen naast

knauwen, kabbelen naast kauwen. Zulke

gedeeltelijke

om

verder rusten, in

den

wederkeerige assimilaties laat ik nu

of

mij uitsluitend te bepalen tot de assimilatie

woords, namelijk de gelijkmaking

letterlijken zin des

van eenen

medeklinker aan den voorafgaanden of volgenden.

Maakt eene consonant eene volgende aan maakt

dat progressieve,

noemt men dat regressieve

zich gelijk, dan

Laten

wij

zich gelijk

,

dan heet

daarentegen eene voorafgaande aan

zij

assimilatie.

met de voorbeelden van progressieve

beginnen

assimilatie in onze taal.

Assimilatie van inb tot

Dom

domme

uit

mm, gewoonlijk na dombe,

voor

dat

a of o

echter

,

vinden

in

wij in

mnl.

't

:

niet

vorm en tevens

Wel heeft men er den geassimileerden den vorm domp waarin de b, door apocope

der

geworden,

komen.

schijnt voor te

e

sluitletter

,

in de

verwante klanklooze slag-

P

consonant overging, bv. Sp. Hist.

45

lde, Toree 960; Martijn I 922; Brdb.

domphcit,

Mor iaën

Walew. 2423;

vs.

46

In het

Grot.

en Eng. dumb, Mhd. tamp.

zonder nasaleeriug,

Emmer, ,

dat

draagt;

Ivat

eimber

ember

uit

uit eenber

,

zijn

voor

V

luidt het

Nauw

woord

,

11

vgl.

Os.

vs.

56;

dionbs, Ags.

verwant er mee,

maar

doof en dof. eember met gedeeltelijke assimilatie

van één en ber (wortel bar == dragen)

men

477; en

1389; Lanc. III 19002;

Toree 2463; Rijmb. 81, 31115; Sp. Hist. III 5

Rosé 3082, 3153.

ook dompe-

;

Veesten

,

dus een

maar aan één hengsel Ohd. einpar, eimpar, eimber, Mhd. einber, niet

êmber,

aan twee ooren

Ags.

amber

,

').

Ook met ééne m

en

Wörtefb. III 111, die uit bel bestaan van den ) Zie Grimm, D. naam voor een ander vat, Ohd. zuiber, het bewijs put, dat het woord echt Germaansch is en niet eene verbastering van 't Lat. amphora (kruik), zooals men zou kunnen vermoeden.

128 oorspr. vocaal in de eerste lettergreep

Van Lennep

del,

17), evenals

bl.

Hommel

1

't

eemer

:

(o. a.

XI

283,

III bl.

Eng.

humble

èee

wortel schijnt hu,

Eng.

De Germ.

vanwaar ook honing, eene

hiu te zijn,

van een woord voor bijenkorf, dat in

vanwaar Ags. hünig

luidt,

hive

Von-

humbal, Mhd.

Ohd.

}

humbel, doch ook reeds zooals in 'tNhd. hummel.

afleiding

bij

235, XII

bl.

Hd. eimer.

hombel,

uit

211,

bJ.

't

Ags.

*Mvenig

uit

hive,

Eng.

}

honey.

Kam

kamb Ohd. champ Mhd. kamp Ags. camb, Eng. De hoogere afleiding wijst op getand werktuig als

voor

comb.

,

,

Grimm

grondbeteekenis.

noorsch humbl

,

,

zocht die in

helinteeken

't

helmkam

,

;

Ags. cumbol, Oud-

doch dat schijnt er

eene afleiding in engere betcekenis van te

Klimmen

klimben

uit

Ohd. en Ags. climban

,

zijn. ,

Eng.

to climb.

maar zonder nasaleering, is kliven, dat mnl. klimmen beteekent, bv. Alex. VI 200; Helmi.

Hetzelfde woord, in

't

1712;

Rijmb. 1994,

8528; Sp. Hist. I 6

2445, 6429; 74

,

oorspr. wortel vatten, groeien, zooals blijkt.

Bijvorm

is

kleven, dat in

van klimmen heeft, Lsp. I 4 ook

teekent

en

klever

klimop aan, evenals gebruikt

wordt

heeft cliban,

,

uit

komme voor kombe

Gr. y-Ofifioq 't

,

Werd ook

hC/x/3yi,

,

nog

uit ons beklijven

mnl. ook de beteekenis

25; Melibeus 1095. Kiliaen als

benaming voor de

ook door Vondel voor klimop

Lennep VIII

(V.

't

kleverboom

bl.

174

vs.

18).

't

Ohd.

Os. kUbhan, Ags. cltfan (kleven),

Oudnoordsch A7//a (klimmen)

Kom

vs.

klijf, dat

Mhd. kliben

Franc. 3076, 7708,

St.

43; Mnlp 12942. Het beteekent

vs.

').

Ags. cumb, overgenomen uit het

beker, pot, Skr. kumbha, waterkruik.

in overdrachtelijken zin door de Grieken voor

hoofd

gebruikt

(urn),

x,'j/3/j

,

en komt ook zonder nasaal voor als

*'jpq

(hoofd).

Dat het Lat.

kj//3«
cupa (Fransch

*) Wanneer R. Hildebrand, 1). W&rterb, V 1167, twee oorspr. stammen lelirrib en klimm naast elkaar aanneemt, omdat reeds zeer vroeg vormen zonder b voorkomen, denkt hij blijkbaar niet aan den byvorm klif.

129

met den bijvorm cuppa (Fransen coupé),

cuve)

woord

mogen we ondanks

is,

aannemen

hebben

dus

en

;

en

driedubbele

van

die

kop

b gerust

twee gedaanten, die

in

kup (Eng.

voor

kommetje om

van

beteekenis

van p en

verschil

ook den niet genasaleerden

wij

vorm van het woord overgenomen van kuip

hetzelfde

de

cup), in

uit

drinken,

te

inhoudsmaat en hoofd.

Krom

kromme voor krombe, Ohd. chrump Mhd. krump, Ook in 'tmnl. vindt men nog crombe, Moriaen 1076 en cromp, Van den Levene Ons Heren 686, 844. uit

,

Ags. en Os. crumb.

Lam

voor lamb,

Eng. en

Got. lamb,

14808 en lamp

Lanc. III

Mhd. lamp, Ags.,

Ohd. lamb,

Ook

lamb.

Os.

in

Van den

,

men nog

mul. vindt

't

lamb,

Lev. O.

Heren 2351,

vindt:

Torec 3662,

3057, 3166.

Lommer

voor lomber

Om

omme

uit

').

voor ombe

Moriaen 283,

4187;

men

dat

,

zoo

ook

o.

hier-

a.

en daer-ombe,

Torec

47, 87, 1536, 1541, 2130, 2211, 2448, 3248; Moriaen 788,

Moriaen

1199, 3602; waerombe: Lanc. III 11349; alombe: 1075.

't

ymbe,

Luidt in

Os.

umbi,

woord

als het Skr.

ambire

,

abhi,

Lat.

ob

in

ambhi,

De

umpi, Mhd. umbe, Ags.

,

umbe,

umbi,

anderside

banderside

(d.

i.

(aan

be-ander

•)

Zie Bladz. 80.

l

Zie Dr.

j

Kern,

Vinckers en Dr. II

1.1. J )

11

— 1».

M.

uit

schram me

TadOe. Bijdr. tle

Vries,

I

bl.

bekende

in de

Bijvorm met

side).

Ags. en Os.

Gr. kxi, Got. af,

vermoedelijk

voor

201

Tijdschrift

J

).

Zie Bladz.

p

ook

{af),

Over den Gerwij reeds.

schrambe,

dg. vu Dr. ro,,,-

o/"

y,,/.

.1

3

).

waar-

Heckering

Taal-

>-»

7Ó-77.

W.

Te Winkfi,, Grammatische figuren

in

o. a.

luidde Skr.

de andere zijde), met den

maanschen bijvorm met aphaeresis der a spraken

Schram

hetzelfde

is

«/»&,

vorm

niet genasaleerde

mnl. of ander side (Walew. 11097)

't

en

Gr. a^pt en Lat.

Hd. o& (wegens) en mnl. ob

,

ob

was Skr. api,

Ohd. umbi

Oudfrank.

ambages.

uitdrukking bijvorm

't

9

Lett.

,

130 van doch

dat

opmaak

ik

vorm schrabbe van d.

die

,

Stom

het mul.

als

is

tot doove

klimben

,

staan

scraven

tot

cap.

maar

kent

Het

facere).

zwamb,

uit

Vgl.

Leven van

Skr. stumbh (stupe-

(bot) en het subst.

men

lichaam) verwarre

Zwam

stum.

alleen

stomp

adj.

als of.

Zoo heeft ook het Mhd. stump-,

114.

77,

2,

Os.

't

en

vindt Lanc. II

o. a.

41570, waarnaast stomp in dezelfde beteekenis: Jezus

bij,

werkwoord scraven,

en ombe tot ob en

tot cliven

stomme voor stombe, dat men

uit

kan bewijzen

niet

ontstaan moet zijn

*schravja

Schrambe zou dus

krabben.

i.

bestaan

den door Kiliaen opgegeven

uit uit

stam

denzelfden

dombe

voormalig

het

echter

ik

stomp (afgeknot

er niet meê.

blijkens

Ohd.

en

Mhd. swatnp.

Kiliaen

kent alleen sivamme.

Op dat

dezelfde wijze, vermoed ik, alleen in de samenstelling

wij

verklaard

hamen),

mnl.

ronding,

om

de

bocht""

worden,

Oudnoorsch haf, Deensch

doch

de

alleen

haven,

haven

eene

J.

't

,

Is

stem

als

assimileerde

Vondel,

gewoonlijk

Dr.

haf,

Herschepp.

welriekende grijze

Verdam,

is,

gelooven,

niet door mij

vooral

een

dat

kan aan-

van *hav =z

zee,

vanwaar Oudnoorsch höfn, Ags. hafene echter

Mhd. habene,

,

ook

mogelijk,

dat

tot steent.

mb nog

X

en

ham

en vervolgens

bil,

is

hambe in

als

bevredigt mij,

genasaleerde vorm

Arabische woord anbar

')

gissing

die

woord

hetzelfde

Veeleer zou ik

niet.

uit

beeldspraak

tot

mm

vs.

ammer

bij

Nat. BI. VIII 678 en Sp. Hist. I',

a. bij

tot

mnl.

het o.

later

is

achterschenkel,

i.

Zweedsch hamn

ons

hafen,

In

Inham

Ags. heaf,

havn,

(in)ham staat

wij

in

bezitten,

er

ziet

waarvan het bestaan trouwens

gewezen

Nhd.

d.

'.);

beteekenis,

hamb,

Verdam

Dr.

woord ham

„het

zegt:

(mv.

worden.

moet ook het woord ham,

inham

'24

vs.

,

dat

31 en

Daar het

359 vinden.

behoort de b 'm amber, dat oorspr.

harsstof

beteekende

en

in dien zin

amber of ambergrijs werd genoemd, maar

Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett.

I

bl. 31.

131

amber, voor sperma

later ook, als witte

amber,

ceti, als gele

voor barnsteen werd gebruikt.

Zoo assimileerde na

in

't

uitvallen van de t,

't

IV 43

VI

52,

vs.

ammanrie,

ambtman

mnl. ook

3 vs. 13;

synoniemen

amman

tot

(rechtsambtenaar),

(Heelu 4554;

69), en evenzoo

7 vs.

Velthem

ammanie,

ammanscap voor ambmanschap ammet voor ambet, ambt

van

(Brab. Yeesten VII 10874) en van {Merlijn 10210)

De een uit

').

volkstaal en het zeventiende-eeuwsche blijspel levert

wambeys voortkwam en eene in

vinden

wamme, Nat.

organische b in het

BI.

nog

voor wambuis , dat

afleiding

ook reeds

mnl.

bet

onderlijf), als

wammes

van assimilatie in

voorbeeld

van wambe (buik,

is

in geassimileerden

vorm

te

3955, III 2692, maar met

II

en Ohd. tvamba, Mhd. wambe, Ags.

Grot.

vamb. Uit

Fransch namen

het

bombe over, geassimileerd

wij

bom, ofschoon in bombardeeren de

Fransche

concombre

Datzelfde

komkommer

ons

bij

schijnt

ook

gehad

plaats

te

dus weer meer

en

den oorspr. Lat. vorm cucumis

aan

gelijk

tot

Zoo ook werd het

b bleef.

(geuit, cucumeris),

hebben met kommer

(oorspr. bezwaar, last; zie bv. Inform. upt stuck der Verpond.

door Dr. R. Fruin,

bl.

663), geassimileerd uit komber, welken

vorm Kiliaen nog naast kommer opgeeft en nog voorkomt, Rosé

8399.

kummer

Mor iaën 3219, met

bv.

Ook

Mhd.

het

geassimileerd

Stellig hetzelfde

is.

noorsch kumbl (aardhoop

graf heuvel).

,

Fransche comble met ingevoegde

Invoeging van

b

na

kumber

heeft

m

is

van

b,

in

't

schijnsel, vgl. chambre, Lat. camera,

sembler,

tumulus

Lat. simulare,

thumb,

')

tomber, mnl. turnen,

,

Engelsch

humble,

houdt ook

duim,

to

van

slumber,

die in

,

't

mnl. ook

ww. combren,

het

waaruit het Nhd.

woord

is

het

Üud-

Ik houd het voor het 't

Lat.

cumulus (hoop).

Fransch een gewoon vertrembler, Lat. tremulare,

Lat. humilis

vanwaar ons

,

tombe, Lat.

tuimelen.

invoeging eener b na sluimeren en crumb,

Het

m,

vgl. bv.

to

crumble,

Zif daarover Dr. Venvijs en Dr. Verdam. Mnl. UVA. in vocibus. 9"

y

,

132 kruimelen

kruimel

,

laatste

woord de

krumpen

ook

vertoont

in j'amber

brood

stuk

dat

,

ofschoon

,

organisch

b

kruim beteekent

,

nember,

enz.;

terwijl

eener b

^

timmeren:

in

Eng.

kT Toch behoeft

„/«-'tf^^daar het :

ook het Lat. domus (gestalte

persoon)

Gr.

,

Sófiog

belmoren.

IV

door Vondel (V. Lennep, vs.

mm

Van

zijn

lumpel

van

lomp

zou

adj.

in

Ohd.

af

te

is

blijkbaar

,

onze taal geweest

luomi in

')

't

p

naast elkaar be-

wortel zal dus krap,

krommen

dan ook ons

adj.

beteeke-

krap naast

het Platduitsch

uit

overge-

het woord lommei voor lompel

zijn.

luomi,

leiden zijn,

gehad,

De

luidt.

en samentrekken,

Er bestond echter ook een

Mhd. lüeme, dat mat, lam

kcnde, en met lam stamverwant

plaats

dezelfde beteekenis

in

ww. krimpen.

daar in

't

Kiliaen

niet genasaleerden bijvorm crapho ver-

denzelfden wortel

uit

nomen,

laatste

vrouwentimmer

indien ten minste niet van den oudsten

,

Mhd. krapfe

't

het genasaleerde

Lummel

(bouwen) het

Ik zou dat echter betwijfelen, daar het Ohd.

Indo-Germ. grdb, nen.

als

den die,

vertoonen:

door

het

chramph (haak) den toont, die in

voor

in als

133) gebruikt, naast joffren-

stam met en een zonder

af aan een

tijd

bl.

Sé/uecv

,

Vgl.

is

zijn,

507).

voor

(haak)

Oud-

alle

maal timbrjan, doch

Hd. frauenzimmer (vrouwspersoon), ook

staan hebben.

n

bijna

s

enkel ~ enkele slechts eene

opgegeven kramp

\<«'

,

waartoe

Kram

Overigens

).

ons geene" sprake van assimilatie te

bij

Assimilatie van nip tot *1

het

Os. timbrón, Oudfriesch timbria.

di/xxg

,

bij

Mhd. zimberen, Ags.

zimbaron,

Ohd.

timber

to

er

timmer (Noah,

fjjty* 1-^

'

regel timrjan heeft en de wortel blijkbaar dezelfde

't

ixCi

Grot.

dat

,

afwijken door het bezit

Germaansche talen van het Nederl.

fLLtimbrian,

is

blijkens het Opperfrankische

,

mnl. voorbeelden van hetzelfde verschijnsel

het

ember,

,

mogelijk

liet is

schijnt.

betee-

Mocht het daarvan

dan heeft er natuurlijk geene assimilatie

maar

is

het toch een vreemd woord, omdat

Nederl. loetn zou geweest

Zie R. Hildebrand, D,

Wörterbuch

V

zijn.

^407.

133

Pummel

pumpel, evenzoo

uit

pump

uit het Platduitsche

onbehouwen mensch

dik,

Stommelen

(stamper, dik stuk hout) en alzoo 1

).

van stomp

stompelen

uit

stomp

bot en

afgeknot

,

onbehouwen mensch

uit het Platduitscli en afgeleid

lichaam) Kiliaen

bij

melen

stooten

oorspr.

Brederoo's

„Hoe

Wacker

stommelen

nd

Assimilatie van

gebruikt tot

,

Ags.

't

woord ook in

't

),

pening,

Ohd.

Mhd. reeds pfenninc,

heeft

voor

penny

Eng.

't

muren en en

Oudnoorsch

de

uitgetande

3 ).

't

Schijnt

tindr, punt, rotspunt,

woord nog

gezelschap,

(bezitting) in te zien.

nauw verwant met

vanwaar

luidt,

nooten, Carel en

Torec

III

')

1871

20484.

l )

Zie Dr. 1)1.

Zie

VIII 818;

Os.

W.

El. 1185;

Stoke

577; 't

heeft

Got.

gisidhi.

L. van

ziniie.

zooals in

,

't

met de oorspr. beteekenis van

Stoke

gevolg:

III

Lorr.

Pose

mnl. reis-

Limb.

9819;

20799, en van huisge-

B

III 221;

gasinthja,

Het behoort

Heiten, Proeven van

164;

I

Limb. Ohd. tot

V

Peinaert

gisindi

denzelfden

)

I

Lanc.

815; ,

Ags. wortel

Woordverklaring, Hott.

85. J.

Grimm, Deutsche Grammatik Grammatik p. 248.

I'

p.

Dr.

:!'.»>;

H.

Ftumpelt, Deutsche 3

het

tindóttr, hoekig

Ohd. heeft reeds zinna, Mhd.

't

IV 291, 1923; Lanc.

gesidh,

evenals

borstwering boven aan de

Gezin voor gezinne en dat weer voor gezinde

1399;

,

het misschien gevaarlijk er eene afleiding

genoemd

en puntig; doch

ïl 304,

ook

Daar het

heeft.

torens der middeleeuwsche kasteelen (ook transen

canteelen

het

phen-

terwijl

Littauwsch en Slavisch voorkomt

is

tinde,

24.

bl.

pfentinc,

a.

o.

van het aan het Latijn ontleende pand Tinne

87:

bl.

vreucht."

Moortje,

't

penig,

in het

Keltisch,

Brederoo,

't

maar

2

pending

de

in

a.

nn vertoonen:

Penning voor pending, ding

Garbrande

dy

blijkt o.

Bron der Minne

Groote

stommelt

en

stoot

beteekent,

voortstooten

,

woorden,

vorm

in Platduitschen

pummel r&npump. Dat stom-

stumper, van stump i evenals

uit

vanwaar stomper voor

nu

,

ook stomp,

stoot (vgl.

,

,

Zie mijn Kasteel in de dertiende eeuw, Gron, 1879

bl.

62—68.

B.

134 oude

het

de

beteekenis

sidhian,

(d.

i.

doen gaan)

ons

bij

Ohd.

't

in

Ags.

sinclón,

eertijds

geworden

sterk

Got. sandjan

,

in

waarnaast het

sidhón,

Os.

maar ook

oorspr. sterk,

zwak

gaan

van

middeleeuwen

de

(gaan):

*sinden

als

zwakke, na

causatief zenden

,

Ohd. santjan, Ags. sendan,

,

Os. sendian, dat in het oude, nu als subst. gebruikte gezant (d.

i.

de gezondene) nog een spoor

van de oude vervoeging,

maar met zoogenaamden „rückumlaut" en verscherpte

Ohd. sind, Ags. sidh,

het subst. sinths (gang, maal),

tisch

Os. sidh (weg

gang

,

Ook

richting).

,

maar geassimileerd

,

met het

subst. sin

,

,

richting bestaan heb-

sin, en alzoo

tot sinne,

verstand

,

moet een

in het mnl.

subst. slnde in de beteekenis van weg

ben

sluit-

Uit denzelfden wortel bezat het Go-

heeft nagelaten.

letter

denkwijze

richting

,

verward Ik meen

het terug te vinden in de mnl. uitdrukking: „uiteengaan in drien,

sinnen",

allen

in

die

1029, 1055; Moriaen 4166;

Heb

ik

„dit

of dat

goed

evenals

woord sinde

En,

uit

,

Floris

2536.

onze uitdrukking:

in

worden

zin

alleszins,

enz.

opgevat'',

dat oude

in

in de schrijftaal,

middeleeuwen reeds

de

in

maar

behield,

de spreektaal

daar ook het Oudfrank. reeds den vorm

geassimileerd was,

inde

dat nog tot in de

enne voor ende,

eeuw de d, althans

naast

moet ook

veelsz'ns

,

vindt Torec 885,

a.

2766;

schuilen.

waarschijnlijk

in

o.

verschillenden

in

voegwoord,

het

17de

kan

eenigszins

in

dan

gezien,

men

Waleiv.

kent

) '

en het Oudfriesch evenzoo en naast

ende.

Kon

voor konne assimileerde reeds vroeg uit konde.

Vonnis

reeds

is

in

het mnl. de

gewone vorm voor vondnis,

dat echter ook nog wel voorkomt, bv. Bose 5434.

Schennis

voor

Teesteye geld.

in

')

den

schendnis

530;

geassimileerden

J.

Cosijn

,

men 554,

reeds

Lanc.

2013,

II

4096;

en later gere-

ww. schenden komt ook vaak

Trouwens het

Zie Dr. P.

vindt

Mnlp. IV 500,

vorm schennen

Taal en Letterbode IV

(of schinnen)

bl.

158.

zelf

voor

135

Mnlp.

a.

o.

breght

135,

mnl.

het

bv.

Reinaert

47;

en

Ned.

114,

I vs.

32, 82, 89,

In

3340, 3437, en verder

II

291,

195,

vs,

ook

zoo

Vondel,

Gijs-

Gedichten (1726) II

bl.

155, 200, 555.

149,

men

vindt

Granida

Hooft,

bij

425;

173,

fol.

Jan Vos,

enz.;

2418;

I

Hist.

niet zelden

IIP

Sp. Hist.

vinne (pion in

't

Lonnen voor Londen,

IV 2 17

11 vs. 66;

schaakspel),

vs.

bv. Lanc. II

18476, 18482 voor vinde (Lanc. II 18414, 18416, 18479, III

(Cassamus 1755, 1757, 1807)

17069, Floris 2744) of vende

of vent (meerv. vente: Lsp. II 46 vs. 30).

luidt in

Ohd. fendo, Mhd. vende.

't

Vooral

bij

Vinnen

voor.

Hooft, Granida

reeds in

't

eeuw komt

17de

de

in

veelvuldig'

Hooft,

34, Huygens,

vs.

van de

mnl. gedicht

148, 368.

Ned. Hist.

fol.

193,

bij

203,

wenden

Jan Vos Gedichten

Ver-

1506.

Vondel, Jeptha

vs.

In dialect

d na n

207, 294;

(Van Lennep IV 434)

ook na

(en

in een deel

toonlooze

l,

m

en

letter

gold,

hemd,

latin,

wienn,

Vos, zelfs

evenals

r) bv. in

Zoo wordt

Groningen „met

van Hunsingoo en het Westerkwartier vóór

lettergreep

in

geassimileerd,

woord, olie,

enz.

goVn,

meeste woorden niet of

de

m.

thans zeer flauw uitgesproken, vloeiende

,

bl.

I bl.

32, 314.

II bl.

deze assimilatie nog zeer gewoon.

is

241;

464; Jan Vos Gedichten (1726) II

schrijft

nn

135, zelfs

vs.

vs.

,

tot

zeldzaam bv.

151, 161; Vondel, Jeptha vs. 1848, die

bl.

wennen voor

name

Voorhout

X plag hen

men

van nd

niet

is

De Decker, Rijmoeff. Aanrannm voor aanranden treft men aan bij Jan 191,

Gedichten II

eene

assimilatie

vinden

voor

slinnen voor verslinden vindt

de

Woord

't

a.

hand,

bv.

al-

w. de d wordt door de kiend, wiend, old,

worden verbogen han'n, liem'n, woor'n, enz.

kiener,

Zoo worden

ook binden, vinden, verzwinden, zenden, enz. hierin, vierin, verswierin, zen'n of zirin, enz." Assimilatie

ging

van nw komt

van het Dietsch

zeer

').

in het

Germaansch vóór de

dikwijls

Jobs. Onnekes, Onze Volkstaal

II

voor;

(1883)

bl.

in

68.

vesti-

het nnl. kan

,

136

men

nog waarnemen

die

voor zeenw III bl.

473

en

Brederoo

bij

Ook

16).

79

vs.

VI

,

657

bl.

31 en 49; KI. van de

bl.

dezen vorm op

geeft

seneive,

Vondel aantreft (van Lennep

bij

323

bl.

(Griane,

Kiliaen

Mhd.

senatva,

IV

24;

vs.

den nu verouderden vorm zeen

in

zenuw, dien men

,

15) bl.

naast zenuw,

maar Nhd. sehne,

senioe,

vs.

Koe

Ohd.

senne, Ags.

simt, Eng. sinew.

Evenzoo vinden

op

vroeger

taal)

werd en

toonloos

van Iw

wij assimilatie

tot

uitgingen,

u(iv)

die (in onze

maar waarvan de u

geapocopeerd werd,

later

zwakke

in de

II

vormen van sommige adjectieven,

of de verbogen

eerst

terwijl in de ver-

bogen naamvallen de toonloos geworden u vóór de overgangs-

w

letter

gaande

uitviel

In

/.

oorspr.

zwakken

men

zeggen:

te

deze laatste samensmolt met de vooraf-

en

,

West-Vlaamsch

't

w

scbijnt die

ook

nominatief nog gehoord te worden

,

kaalw, scheelw en vaaliv

geelw,

in

den

,

en schijnt

').

Die vier

adjectieven luidden in het mnl-:

Gelu,

Walew.

bv.

1827; Rosé 712.

Ook

Ohd.

(geuit,

Vgl.

r/elo

geolvan (geel verwen)

IV',

Hist.

15; 46

vs.

kael

naast

gelwes),

39

vs.

is

17,

94;

op, en in de

vorm Latijn

Scheln,

Limb.

*)

Eng.

waar het

,

dat

43

17de

ik

in

dien

vs.

zwakke vorm

gelo,

callöw.

't

vs.

44

4;

Ook

en 11;

1

vs.

23;

45

Sp. vs.

Kiliaen geeft kaluwe

eeuw komt het nog voor, 't

Ohd. heeft chalo

kalwer),

(genit.

Schijnt

Ags. cealo

,

overgenomen

(genit.

zwakke uit het

calvus luidt. het mnl.

niet

VIII 1159), maar dat op

schel we,

1363.

,

cealva,

Ags. geolo en

gelb]

Esopet 36

5; Stohe I 323, 397.

Mhd. kol

Troyen

v.

Lat. helvus (geel).

't

bv. in Brederoo's Moortje bl. 44.

chahver)

Nhd.

Eng. yellow, Os.

,

Bl. III 3472;

Kalu, bv. Nat.

Rist.

Kiliaen geeft gheluwe naast gheel op.

Etym. verwant

gelowo.

Moriaen 1243;

3692;

Kiliaen

gevonden heb (wel te

maken

opgeeft naast scheel,

Volgens De Bo, West-Vlaamsch Idiotikon

II

is

uit

schele,

den vorm

en uit de gut-

(Brqgge 1873)

bl.

137 turaal

Oud-Germ.

de

in

Ohd. scelah,

met het Gr. Valu,

Oudnoorsch

als

sckelch, Ags. sceolh.

valuwen,

worden,

bleek

Rosé 7101.

Ohd. fa/o (verbogen vorm falaiver) Nhd.

(genit. falwes),

Eng.

verwant

Ferguut 5552, Van den Levene Ons Beren 3447,

bv.

het

skjdlgr,

Is

't

schuin).

try.o?uóg (scheef,

vandaar

en

talen,

Mhd.

scileh,

jfaZi

en fal b, Ags. fealu (gevit, fealwes)j herkent men ook nog in het uit het

/i/A/-

De w

fallow.

Is in

't

Mhd. val en

,

Germaansch overgenomen Fransch fauve, Ital. faïbo. Verwanten zijn 't Gr. itcXióc (grauw), Lat. palieve (bleek zijn).

Ook

het

en poluwe op. in

't

't

grond), waarvan

(stof,

Latijn zelf pulvinus (kussen) evpulvinar (rustbed)

Assimilatie

van

speer, zoowel tot

lm

tot

hakken

ook hellebarte, even uit

puluwe, pulwe

Kiliaen geeft peluwe,

van het Lat. pulvis

Is

//

Of het

opgeeft.

meent,

helm (hoofddeksel)

harde,

deel

baarde

maar

;

Mhd. vindt men

in het

is,

te

Mhd. en Nhd, barte,

Assimilatie

temaat,

van

oorspr.

In

tot

baerdax) beteekent

vertoont

arm, en

ons

elle in

Het Got. heeft aleina, Oudnoorsch oln,

Friesch

heeft jelne,

het

elne,

Walew. elle

nog bewaard

is

Noord-

op, terwijl

(uitg.

het

(of

10724 heeft

men

Ags. eln in

't

,

elnboga,

Friesch:

Oost-

ellenboge vs.

Ohd.

(of

leng-

el,

ölribogi,

Eng.

Ohd. elbow.

ell,

het West- (of Boeren-)

Sagelterlandsch-) Friesch

Wangeroogsch-) Friesch

(h)elne,

Dr. Verwijs) VI,

,

elleboog (armbui-

Mhd.

De n

b ijl

woord

elina,

elle,

hij

Het tweede

vinden Reinaert I 701 en ook

ging).

elne,

dien

is,

zooals

Oudnoorsch en Os. barda.

II

bovenarm,

echter,

valt te betwijfelen.

in de pleonastische samenstelling

barta,

gedeelte

eerste

a

(o.

lange

steken geschikt. Het Hd. heeft

nog helmbarte, zooals ook kelmbarde de eenigo vorm Kiliaen

afgeleid.

Fransch, dat het woord hallebarde

als het

Germaansch overnam

het

is

vinden wij in hellebaard,

als tot

kan

ook peluw bestaat,

waarnaast

peul,

subst.

hier bijgevoegd worden.

ellen

').

Ook

en Kiliaen geeft nog elne naast o. a.

227.

vindt in Tien Goede Boerden

Verwant

Volgens Johan Winkler, Taalgids IX

bl.

is

221.

't

Gr.

uUvrj,

,

138 Lat.

Een tweede voorbeeld van deze

ulna.

vuilnis, dat

Tot

in

namelijk in hellen voor

ld,

bv. Lsp. III 3 vs.

152;

193 en ook in de verwante Germ. talen de d vertoont:

vs.

Obd. haldjan tigen

soms

mnl nog voorkomt,

't

assimilatie levert

wordt uitgesproken.

vullis

als

ook

assimileerde

II

helden, dat in

23

den regel

Yoor een gelijkma-

Ags. hyldan, Os. heldian.

,

snellen stap van bet paard gebruikte

,

bet subst.

Ferguut 157, 328;

men

in het mnl.

4755, 8721, 10060;

3714; Carel en El. 678; Beatrijs 163,

3663,

Tronen

van

Rist.

4419,

Waleiv. 225,

bv.

telt,

Lanc. III

4371;

22422,

Parth. 4229, voornamelijk in de uitdrukking sinen

riden,

sinen pas riden (voorkomende Lanc. II 5909

van

synoniem

22520;

telt

14591) of telden (Waletv. 1516, 1546, 9690), tegenover draven.

Een

paard,

beide

V

A.

door

de

steeds

Torec

Floris 1489,

vs.

32) en zou dus

de

ld assimileerde,

mnl.

Lanc.

3033;

Parth.

3192;

6294;

44

't

teldende paert {Walew. 9392;

een

mnl.

311;

123,

ook reeds in

voortging

of de beide linker pooten te gelijk te bewegen,

het

heette in

regelmatig

zoo

dat

rechter

Velthem III

4244;

944,

Lorr.

4824, III

II 2958,

ons teldganger moeten heeten; doch

bij

Trouwens

en wij spreken van telganger.

komt

een tellende paert voor, bv.

Walew.

10051; Floris 3192 var.

eeuw

dichters der 17de

de

Bij

van

beelden

assimilatie

der

ook

men ook andere

treft

ld

tot

II

aan,

onthielen voor hield,

hulden

bij

behield,

onthielden en schel, schelV voor scheld, schelde

Vondel,

die

evenals mellen voor melden

Gedichten (1726) II waarschijnlijk

Dat

om, het

moeder,

zijn,

Zie

Vondei's *)

30

Zie

vgl.

zou de

plaatsen

taal

I

Dr.

J.

hl.

o.

a.

schrijft,

ook Jan Vos doet,

192, 282, trouwens alleen

in,

en dus

rijm.

hetzelfde

en

behiel,

,

zooals

'),

kil (bij Kiliaen kille),

geassimileerd

•)

bl.

hiel

voor-

hullen voor

bv.

zooals

waterdiepte

woord door

aangehaald

,

inderdaad uit kilde

als het Got.

Dr.

kilthei, baar-

Verdam vermoed

door

Dr.

W.

L.

van

is

2

),

Heiten,

L

jr>.

Verdam,

Tijdschrift

voor

Ned,

Taal en Lett.

I

bl.

139 zou ik

vooral na de bedenkingen

,

die gissing inbracht '),

Assimilatie van

//

van allemaal,

uitspraak

komt voor

//

tegen

gaarne volhouden.

niet

tot

Van Heiten

die Dr.

,

in allemaal, de

gewone

dat alleen in de schrijftaal gebruikt

wordt.

van

Assimilatie

voor

vierdel

rd

rr

tot

dat

vierdeel,

vertoont

verrei

vierdedeel

uit

of

vierrel

uit

samengetrokken,

is

horretje (verplaatsbaar tralie- of vlecht-werk voor de ven-

en

dat in de spreektaal uitsluitend,

sterruiten),

in de schrijftaal

gewoonlijk voor hordetje gebruikt wordt.

men

Assimilatie van rn tot rr vindt

Korrel

voor kornel,

d.

i.

in:

het van den verkleiningsuitgang

kom, oudere vorm van hoorn (met

voorziene

gerekte

en bijvorm van kern (Ags. cyrn, vanwaar cyrnel, eikel).

Dat eorn of coem

korrel

beteekent,

blijkt o. a.

van Hildegaersberch voor

coern

een

Esopet 12

Knorren,

reeds

stond

139,

Gedichten \an Willem

Zoo ook beteekent koren

bij

vs. 3;

vs.

waal-

141)

wordt,

en

bij

uit

I

Brabb.

79i en nog

Voorrede

bl.

Huygens nog

Een matroos

Kiliaen naast den ouderen in de

6,

gnomen, Ags. gnornean,

uit

225

bl.

gebruikt

Een goed predikant,

R. Visscher,

bij

uit de

vs.

kleinigheid

voorkomt Mnlp.

die bv,

63

vooral

pit,

mnl. ook zelf reeds

't

waar gerstencoren de beteekenis van ger-

stenkorrel heeft. korrel: Zedepr.:

(bl.

eene

4,

vs.

coren in

,

el

o)

Os.

vs. 40.

vorm gnorren,

17de eeuw,

o. a.

en die weder ont-

gnomon

(klagen,

Het Hd. knurren, vroeger gnurren, heeft dezelfde

treuren).

geschiedenis.

Morren

voor

murnan,

geassimileerden

de

In vooral

taal

bij

van

meisje

'j

Zie Dr.

van

de

manman, Ohd. mornên,

Got.

momian

bekommerd

bezorgd,

den

mornen,

Os.

,

tnornón

zijn.

Ook

W.

L.

alle in

Ags.

de beteekenis van

het Hd. vertoont in miirren

vorm.

17de

Huygens en Cats, voor,

,

eeuw komt ook herhaaldelijk, de vorm dier in de beteekenis

die door apocope ontstond uit dier re,

Van Hellen,

Tijdschrift

1

bl.

Uil vlg.

hct-

140

weder

welk

geassimileerd

Sp. Rist. III 3

40

,

Het komt van denzelfden wortel thiorna

thewa

ging,

en

vorm

In

het mul.

,

ontstond

vorm

het woord

deerre, of,

Mal

Gost.

410.

vs.

hemen geassimi-

Van den Levene Ons Heren

;

1715, 1719, 1730, 1779,2105,

1709,

I

VII 1479;

2261, III 877, 943, den Lee.

Huygens,

837

Beatrijs

bv.

,

4033, 4833; Limb.

geassimileerden

bij

a.

men soms

vindt

leerd tot herren

o.

werd uitgestooten

iv

men den

deer,

e,

is

Got.

tot theo (vgl.

iv,

Os.

deemoed en deerne (dienstmaagd.)

dee, in

deerne vindt

na apocope der

der

't

De stam

aan welken vorm die van dierne en dienen

beantwoordt; maar wanneer de in onze taal de

I 1617).

dienen en luidt in

als

vocaliseering

bij

thius, knecht) over,

Ook van

voorkomend

a.

(o.

118; Limb.

vs.

diorna (dienstmaagd), Hd. dirne.

Ohd.

,

dierne

uit

is

44; Lsp. II 6

vs.

ook barren

hamen, Van

uit

Heren 3572, 3956, 4837.

O.

Assimilatie van rz tot rr

West-Germaansche

talen,

een gewoon verschijnsel in

is

waarvan voorbeelden

alle

ons zijn:

bij

Dor, dorre voor dor ze, evenals het ww. dorren voor dor zen, gathairsan, gatltaursnan (verdorren),

Got. thaursus (dor),

tegenover Ohd. tlnjrr,

durri

Mhd. dürre,

dorren,

,

thyrran, Os. thorrón.

Ook

dorren ,*Ags.

Lat. torrere vertoont

't

assimilatie.

Marren,

uurren,

merzen,

voor

toeven

deren, ergeren), marzeitis (ergernis)

;

marzjan

Got.

(hin-

tegenover Ohd. marrjan,

Ags. nierran, Os. merrian.

Var, jonge BI.

II

terwijl bl.

31,

stier,

3553

voor rarze

var.

var ing

,

en

Sp. Brab. vs. 73),

Mhd. carré, Nhd. farre,

Mlid. verse,

de

s

van

')

s

is,

,

evenals Nat.

(bij

zooals Dr.

van vaars

Brederoo,

vindt,

Griane

Oudnoorsch farri, Ohd. farro,

Ags.

-De

fear.

Kiliaen varse

farse.

bij

s is

verse

,

—

gebleven in

jonge koe),

Ik moet hier echter bijvoegen dat

v aars misschien het overblijfsel

uitgang sia dus die

Nhd.

Kiliaen

bij

voorkomt

veering

den bijvorm vaars,

(stier,

waar men ook den vorm verring

Kern

gelooft

van den verkleinings').

niets voor een oorspr.

Zie Dr. Kern, Taal en Letterbode

V

1)1.

24.

In dat geval zou

var ze bewijzen.

:

141 rechtmatige mnl. vorm, die later, onder den invloed

Dorren, van

dorven,

derven,

dat

bezat,

tot

dorste

imperf.

met

daursan tegenover

Ohd.

Gr.

Srappoq

later

Srapcroq,

3-apviïy

later

,

dorren

d ui-ven

gelijkluidend

Got. heeft

't

Ags. en Os. durran;

turran,

(moed),

(moedig)

S-pxo-óg

moed hebben)

(goeden

3-xppëïv

een

overging,

is

't

en

er etym.

mee verwant.

Er re, bekend

mnl. adj. in de beteekenis van boos (bv. Walew.

2414;

Moriaen 461,

1374;

Toree 399,

V

II 920,

1206,

1074;

Mhd.

en Nhd.

maar

in

Ook

in

't

't

rw

van doch

benarren van

Ags.

Stoke

49;

294).

vs.

't

Ohd. irri (vertoornd),

Ags. yrre,

men nog de

eorre (toornig),

z in air zeis (verdoold).

Latijn assimileerde rs tot rr in het verwante errare.

dikwijls voor,

rekking

vs.

vóór r tot a hebben wij het

luidt in

ir re (verdoold),

Got. vindt

't

Assimilatie

van

Het

toornig gemoed).

,

e

Floris

3816-,

44

over in de uitdrukking in arren moede (met

arre

als

boos

2150,

329, VI 453, VIII 1234; Lsp. II 36

Met gewonen overgang van nog

1706,

Sp. Hist. IV'

der

in

Oud-Germaansch

't

oud *narw (eng),

een

met

assimilatie en

ons naar met gewijzigde beteekenis.

als

nearu,

heeft

komt

voor onze taal wijs ik slechts op benard

over

a

rr

tot

Eng. uarroic,

Os. naru,

adv. naraivo

(eng, drukkend). Assimilatie van td tot

tt

vindt

men

bij

:

Niettemin voor niet de min, waarin de instrumentalis het

aanwijzend voornw.

,

overeenkomt met het Lat. non ling

de

bleef

er

den

der

„hij

heeft

Uitentreuren

te

s,

de

d

')

Buiten samenstel-

tot

t;

clan verscherpte

en

slotte

uit

ons

,

onder

den vorm deste

te in

zinnen als

beter de zaak begrepen, naarmate" enz.

voor

uit

den

zonder verflauwen en alzoo

1.1.

minus.

eo

den genitief des voor,

comparatieven ontstond ten

bij

van

vorm de zoolang men dien nog begreep.

Voegde men invloed

is

zoodat de vorm dus tamelijk wel

treuren, :

d,

i.

zonder

zonder ophouden

'

treuren,

).

Uitvoerig verklaarde ik die uitdrukking Noord en Zuid II (1879)

203

-Mi

:

142 Uitermate,

nog

Hooft

door

tertijd voor

met der

tijd,

dat

du,

der mate geschreven;

uit

met-

en enkele mnl. samenkoppelingen voor

als

dattn

best

du, mettesen voor metdesen, mettien voor met dien, enz.

voor

Een voorbeeld van ons slabbakken,

bij

i.

vorm

'),

om

lijf"),

moeten

slotte

ook

die

,

beteekende,

om

uit zatjan,

a.

uit de

van de

assimilatie

:

vóór

dat

Nederlandsch

het

Zoo ontstond bidden

als

uit bedjan,

zitten uit zetjan, leggen uit lagjan,

zetten

hafjan, scheppen

uit

schapjan, wedden

wekken

uit

wakjan,

beletten uit latjan,

vertellen

zeggen uit zagjan, beseffen uit safjan, temmen uit

tamjan, stremmen

uit

stramjan, enz. enz.

deze voorbeelden van progressieve assimilatie levert onze

Bij

taal

ook

Zoo

gaat nm,

mahtig

m

o.

algemeen Germaansch verschijnsel,

heffen uit

wadjan,

evenals reeds in

ummilde

over

beginnen.

van regressieve gelijkmaking.

voorbeelden

talrijke

en

mm

tot

blijkt

verbaalwortels

een

liggen uit legjan,

uit taljan,

van slap

de hakken" (synoniem

nog wijzen op de

zoodanig zich gevestigd had

uit

is

met slappe hakken loopen,

want dat hak oudtijds, evenals nu

voorgedaan nog

had

reeds

zich

Het

eerste lettergreep.

met de j van het suffix zelden verkorting van den wortelklinker

niet

had:

tengevolge

(later

oorspr. van armoedige personen gezegd,

wij

van

slotmcdeklinkers

jan

pp

noch kousen aan hebbeu.

die schoenen

Ten

't

tot

en oorspr. moet zijn uitgesproken

,

uitdrukking: „dit of dat heeft niets

van „niets

bestu

,

levert

het Groningsch, hiel

in

di

£»&)

afgeleid en beteekent alzoo:

met slappe hielen

nog

dat

Kiliaen nog onder den ouderen

met den klemtoon op de

d.

ph

assimilatie der

dat

slappakken wordt opgeven

en hak

voor

datti

bij

't

Oudfrank.

(goddeloosheid)

vindt,

,

waar men umin de spreektaal

samenstelling van on met woorden,

In

't

mnl.

gebeurde dat ook in de

die

met

schrijftaal,

als bij

Ommacht

')

-271

"t

voor onmacht,

Woord werd

vlgg.

bv.

Walew. 8872,

10823, Moriaen

verklaard door Dr. M. de Vries,

Taalgids

1

bl.

143

4103; Esopet 43

16; Rijmb. 545, 9795,

vs.

17634, 18217;

Franc. 3118.

Ommare

onmare (gehaat,

voor

4080;

3455,

3404,

22596,

12649,

11070, 11417,

veracht),

Franc. 1952, 2838,

enz.;

Eist.

Sj>.

49

I',

Rijmb. 7026,

bv.

Rosé 331;

12;

vs.

Melibeus 843.

Ommate

voor onmate

(adj.

buitensporig) Rijmb. 29954; Melib.

:

1472.

Ommate voor onmate Rijmb.

18777,

Omminne voor onminne, Rijmb. 29632; Heelu Ommoghenlic voor onrnoghenlic

Omgekeerd vindt men met verkorte de

lange

VI

862.

voor

?

klinker

van

veemnoot

bleef

Vgl.

Brab.

Sp.

handelsvereeniging

mn

van

in mnl.

reeds

,

,

vennoot,

waar echter

lid

BI.

van een veem,

o.

verder

Ned. Hist.

Nog

bestaat het

417.

vs. a.

Hooft's

te

Amsterdam en

GedicJifen,

Zoo

in.

in de verbinding

smolt

ook

160 en

fol.

woord voor

Groningen, waar

').

bekend

is

te

uit

de gewone samen-

van ik met het ontkennend partikel ne

smelting

bij

Zoo spreekt Hooft,

\erschillende hoedenveemen kent

inne

nn

tot

veinootinne (echtgenoot) Nat.

bij

Assimilatie van kn tot nn

tot

,

260.

„de veem der zanggodinnen" in zijn gedicht op

Visscher.

Brederoo,

men

3166;

Rijmb. 24424.

Vennoot toch beteekent genoot of

3

Anna

,

assimilatie

gezelschap, vereeniging.

i.

148,

Rosé

27829;

20408,

865, 1152; Lsp. I 29 vs. 132; III 26 vs. 11.

Mask.

d.

Helmi. 1522;

(subst.: buitensporigheid);

6796,

5320,

in het mnl.

van dat partikel met dat,

in het

tn tot

mnl.

nn samen

hei en et tot dan,

hen, en. ')

Over den ouderen vorm

woord spreken Zeelandt

,

vengnoot,

wij

beneden.

Middelburg 1644 veyngnoot

I

en de vroegere beteekenis van het M.

bl.

Z.

van Boxhorn.

63, zegt:

\Veynout,

(want dus verscheyden werdt

Croniick van

vei/noot, vennoot,

dit

woordt ghe-

sclireven ende uytghesproocken) heeft by den Zeelanders de beduy-

dinghe van een

eenen

dienst

Zeeusche

maet, macker

,

medtghesel, ende mannen, die in

ende werck besich

Keuren,

spreeckende

ghesellen ghegheven."

zijn;

van

de

ende

werdt

visscheryen,

in

de

den

oude boots-

:

144 Assimilatie van reeds

Pollepel,

tot

tl

Groningsch

in het

vertoonen

//

doch

potlepel opgegeven,

naast

Kiliaen

bij

den geassimileerden vorm tegenwoordig

in

nog onbekend. Breiden voor preutlen, protelen, dat

Kiliaen in plaats van

bij

ons pruttelen staat opgeteekend.

Holland voor Holtland vóór nog ol vóór

nog

het

)

dus reeds vroeg geassimileerd

on kon overgaan.

tot

t

en

1

vorm aan

in ongeassimileerden

Toch

treffen wij

in het oudste stuk,

waarin het woord voorkomt, namelijk eenen giftbrief van 26 aan de Egmondsche abdij geschonken door Dirk

1083

Juli

V,

Holtlandensium comes noemt

die zich daarin

Holtland

IV

203;

2

Sp.

bv.

6

,

Evenals

).

Holland, assimileerde in het mnl. ook Scotland

tot

Scolland,

tot

2

vs.

III 7

ffisi.

,

12 vs. 39;

Velthem VI 7

33, 39;

vs.

IV'

46

,

Lam.

57;

vs.

II

1218, III 13613, 14109, 14145.

Zoo ging ook

niem

geweest

zal

Brederoo

voor

van

samenstelling

geven

of

ritse

bij

van

ritsevelen

en

dat

,

dat

men

vindt

afleiding

is

bij

eener

met het door Kiliaen opge-

(ziekte)

evel

dan oorspr. alleen

dat

van koorts, en alzoo syno-

111,

vs.

ridse,

:

*ridlen,

beven

zijn

Brab.

Sp.

,

over

II

hebben:

beteekend

zal

dl in

waarschijnlijk

Billen,

bijvorm van rede, een' in

het mnl.

') Zie Kluit, Historia Critica 1 2 p. 33-53 en vgl. Mr. L. Ph. G. van den Bergh, Handboek der Mnl. Geographie, 2de dr. 's-Grav. 1872 bl. 218 vlg. Ongeveer dezelfde naamsafleiding vindt men ook

reeds

Beka

bij

,

volgens de vermeerderde vertaling van diens kroniek

Matthaeus, Analecta

(bij

geheten

Holtlant,

III

10):

p.

want daer

veel

„Nader Üuytscher' talen

liouts

ende bosch

wassen, maer nu hetet Hollant, want daer een 2

)

G.

het

Zie

van

den Bergh)

van 2 Mei

letter

uyt

Oorkondenboék van 'Holland en Zeeland 1064

1

reeds

(1866)

bl.

Hollandt

.77.

in is

ist

plachte

gesneden."

(uitg. L.

Ph.

Wel vindt men "in een stuk

(Oorkb.

bl.

56),

doch

dat

stuk,

eene schenkingsacte van Hendrik IV aan Utrecht, bestaat niet meer, zooals is

*\r

slechts

andere, van Dirk V, een afschrift

eateiialus fol.

102 verso.

uit

de

in origineel

14de

op bet Rijksarchief.

eeuw van over

Er

in bet Liber

,

145

voorkomenden naam voor koorts,

meermalen III

V

138,

X

585,

Smullen

d.

,

en afgeleid

beteekent,

eig.

,

likken.

waarschijnlijk uit snoodle

wijf,

snoodel geassi-

,

mileerd met verkorting van de scherp volkomen als

afleiding

in

de

van

snood

van

beteekenis

armoedig,

bijvorm

van

in

nog

mnl.

't

d.

is,

verstand

gebruikelijk,

Christina

IV 3

Sp. Hist.

sneudel,

i.

slecht)

of

vrij

St.

Snoodel

o.

later

aanzien

Limb. III 1315;

8910;

snuedel,

gering,

(oorspr.

gering

verachtelijk,

Waleiv.

bv.

dat

van een

is

de dichters van de 16de,

smerig, ook door

zoenen

i.

gemeen

Snol,

opgegeven smodderen,

Kiliaen

18de eeuw gebruikt in de samenstelling smodder-

en

17de

MM. rite.

rito, het

waarvan het bestaan kan vermoed

ook gulzig eten

smodder,

muilen

door

het

uit

1181, 1185; Rijmb. 2285;

Het Ohd. heeft

7 vs. 59.

,

*smudlen,

voor

lekker, adj.

XII 1169,

651,

362,

worden

VII 254, VIII 430, 865, 868, IX 237,

347,

Rist. III 3

Sjj.

Nat. BI.

bv.

,

en vandaar snedel (evenals krepel van kreupel,

1204;

28

vs.

53;

knekel van

kneukei) Mnlp. I 3132, II 1890.

een

Mellijc,

woord, dat

mnl.

midlijc

medlijc,

geassimileerd

3352, Seghelijn 8989

Evenzoo heeft de

bij

worden,

schreven

assimilatie

er

woorden,

volgende

omdat

is

Ook

').

matig

klein,

beteekent,

en voorkomt

het Ags. heeft medlic.

van

dl

tot

gehad

plaats

II

echter slechts met ééne

die

uit

Nat. BI. III

ge-

l

voorafgaande klinker volkomen

de

bleef:

Goelijk voor goedlijk, reeds geassimileerd in het Ohd.

men

naast guotlih ook guollih vindt, en ook in het Oud-

frank.,

Kwalijk

waarin

,

waarin guolicheide (roem) wordt aangetroffen. kwaadlijk,

voor

alleen

als

adv.

Kiliaen

geeft

quaedelick naast quaelick op. Leelijk zelfs

')

voor

zoozeer

Terecht

Carél

en

leedlij k,

in

766.

alleen adv.,

zwang geraakt,

gist Dr. J.

El. vs.

oorspr.

Verdam,

dat

lid

dat

later

het

in

ook

adj.

de

middel-

ook moet gelezen worden

Zie Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett.

124 vlgg.

Te Winkel, Grammatische

figuren

en

10

I

hl.

146

eeuwen nog gewone

als adj. geheel

er

leed

gen werd, behalve in de uitdrukking met stige,

leehjke)

en

oogen,

waar de vorm

de

in

dat

bewijst,

lief

talen vertoont de

Ags. Iddlüic

leidlih,

mnl.

het

Lsp.

lief

wij in

nog met een

leed

vorm nog geene

143,

vs.

In de oudere

Ohd.

assimilatie:

gewoonlijk met ééne

15

III

kon

Bij

worden,

vandaar in dialekt

assimilatie

l

ook de

lellik

,

doch

l,

nog met dubbele

230

vs.

geschreven.

en

en leed,

Os. lèdhltk, Oudfriesch leedlik; doch

reeds Icelijk,

heeft

42

I

ongun-

i.

verbinding

substantievisch gebruikt adj. te doen hebben.

Germ.

door verdron-

leede (d.

klinker

Gro

lelk (zooals in

ningen), lillik (zooals in Ovenjsel, Gelderland en Zeeland)

voor

Bruiloft

noorsch

Ohd.

,

uit

bruid

zoodat het oorspr. beteekent:

bruidegom

de

en eene afleiding van loopen, waarbij

de plechtige optocht,

bruid naar

zijne

Mhd

,

Luther) brautlauf, Ags. brydhleap;

later (bv. bij

samengesteld

brutlauft

bruthlauft,

')

Oud

Kiliaen opgegeven brmjdloft,

door

brudhlaup

brutlauf,

dus

het

l

verkort

woning

zijne

en

leidt,

waarmee men de Latijnsche uitdrukking uxorem ducere kan 2

vergelijken

).

men

gelijke

van geroepen,

geroft evenals

tal

bij

daar

kocht,

in

mnl.

't

Voor den overgang van p tot f vóór t verkoft van koopen, verknoft van verknoopen,

dubbele

verknocht,

als

brullocht,

bv.

eenen

krocht,

Van-

en vandaar ook

met verkorten klinker en

328, 2810, 3433, 3734

Torec 180,

Zoo

nog gewoon, en

146,

waarbij de f weer,

in ch overging.

herinnering aan de assimilatie van dl,

4626, 4630, 4650. ten

gerucht,

waarnaast

brulocht,

l,

kroft van krypt,

van andere woorden

is

als

ook bruiloft

'm

;

ook

Moriaen

sommige

dialec-

Huygens, Zedepr.: Een boer

landman sprekende invoert,

schrijft

hij

vs.

ook

bruiloft.

hl.

bl. 284—293. Nieuw Ned. Taalmagazijn 207—213, en Kar! Weinhold, Die Deutschen Fraucn in

')

Zie Dr. L. A. te Winkel, Taalgids VI

)

Zie

Dr.

L.

teialter, 2te Aufl.

A. te Winkel.

Wien

1882

I

p.

406-413.

III (1856)

dm

Mit-

:

147

Roeland voor Roedland

').

Assimilatie van nl tot

Balling

komt voor

II

bij

welke beide vormen het mal. kent en

voor banling ,

Kiliaen opgeeft.

Elf voor

evenals in

eenlif,

Eng.

ellebhan,

men ook nog

vindt

evenals

in

Obd.

't

einlif,

van

ft

ƒ overschoot, dat

en

tien,

is

Mhd.

maar

andleofan (voor dnleofan), ainlif.

Het

bij

twaalf

maar de

brengt

dan

lif

deel

eerste

is

/ƒ,

die er

niet voldoende verklaard.

Men

';

één,

en twaalf beteekenen:

elf

Os.

eilf, eilif,

in die laatste taal

Got. is

nog

elf,

e//";

endleofan,

dus een, evenals het twee

meent,

Hd.

't

Ags.

eleven,

twee over de

eenen wortel, die over

tot

zijn

beteekent. hetzij, met het oog op het Littauwsch, lik (van-

waar het Hd.

leihen),

belijven, blijven).

Malkander

vroeger

dat

zoodat

men

(vanwaar

ons

lij ren

in

maar

het eerst aantreft Mnlp. II 1466

gescheiden

steeds

werd

mallije en ander,

in

„mallije groette anderen"

in het mnl. bv. zeide:

van ons

plaats

in

lip

)

men

dat

.

hetzij

2

groetten malkander," of,

„zij

in sterker

verminking, mekaar, en „mallije lach in anders armen" in plaats

van

nu

geassimileerd uit manlijc,

is

ons

lagen in malkanders armen."

„zij

dikwijls aantreft, bv.

Torec

1159,

4113.

Het

plur.

Uh

van

samenstelling

man) en en

voor

van het

naast gelih,

de

voornw.

leidog iUh calih

met:

te

Zie Bladz. 71.

VgL

J.

gallh en cal/h als adj. (afgeleid

met eenen genit

ieder

vertalen

•)

dat evenals het Ohd.

deneelfden vorm hebbend, maar, als onbe-

ieder

*)

46, 2826,

voor manne (genit.

gedaante) de beteekenis heeft van de'

meestal

van

beteekenis

man

van

voor gelijk,

lijk

subst. lijk,

zelfde gedaante,

paald

Van den Levene ons Heren

1473; is

Mallije

men in het mnl. nog Walew. 8053; Mor iaën 492,494,658; dat

der

met

Zoo

aannam. allerlei

mannen

Grimm, Deutsche Qramtn.

leed,

of ieder

Il

plur. verbonden, is

bv.

Ohd.

het

en allero manno

man.

Zoo

is

dago

(Göttingen 1826) p. 946 vlgg.

10*

148 en adverbialiter met de

gilih ieder der dagen,

ons dagelijks.

llhes

van

ieder

dagen en

alle

beantwoordt

(ieder)

mannegelich, mennecltch, voor spanling

Spatting

van spenen,

vs.

478,

Rodderick

V

d.

Lennep VIII

bl.

spille

vorm:

leerden

men

bl.

Mhd.

van spanen,

bijvorm

2081;

Lsp. III

Vondel,

Joh. de

I

59;

heeft

').

425.

vs.

(A.gs.

spinlmagas

,

Mhd. spin-

23) of spinnelzijde (Ags. spinlhealf) of

zoo genoemd naar den spin"

moederszijde,

i.

spinle,

nel,

(lett.

bloedverwanten van de spillezijde (Vondel,

i.

spilleliand, d.

die

en manniclih, 't

Nhd. mdnniglich

't

Spillemagen voor spinlemagen nelmdge),

mannilih

mannogiUh.

speenvarken,

,

Brederoo,

53;

vs.

of

voorkomt Reinaert

die o. a.

Boetgezant II

Okd.

het

in

dagelijks),

ons uit mannelijc verkort manlijc

mannoUh

ouder

een

voor

vervolgens

Aan

vindt Teesteye 2262.

v.

wordt

is,

bevestigd door de uitdrukking alre daghe ghelike

o. a.

9

dago-

s als

Dat dage daarin genit. plur.

van het spinrokken,

spille,

Het komt ook voor

reeds in geassimi-

Reinaert I 832,

Franc. 10053.

St.

waarin ook vrouwen kon-

in spilleleen,

den opvolgen, tegenover zwaar dleen, dat alleen op mannen

kon overgaan.

Tegenover spillemagen stond zoo ook zwaard-

magen,

swertmdge,

Mhd.

spermagas ;

Ags.

naast

over spillezij stond zwaardzij (Heelu 154).

gens

ook,

Hoficijck vs. 1931:

„Dat Spillzy swijgen most

totdat de Swaertzy sprack," voor

Grolle

ook

naam van

de

,

wel

Gronloo

Groenloo

')

v. d.

Ofschoon genit.

Misse

vs. 11). J.

Groonloo,

elk

eiker

hetzelfde

met

vs. 453)

Zie over

mallijc

is

geassimileerd

waarin groon

uit

de Saksische vorm

in is

2 ).

als

mallijc beteekent,

verbonden

vindt

men

toch

tot clkennanlijc (bv. Bedied.

en eiker mede {van Vrouwen ende van Minne VII

deze en andere samenstellingen van

Verdam, Taalk. Bijdragen *)

genoemd,

wordt

van het Frankische groen

den

vrouw en man.

het stadje in de graafschap Zutfen, dat

met verkorten klinker vóór twee medeklinkers

van

plaats

tegen-

Zoo zegt Huy-

II

Zie Dr. Kern, Taalgids VII

bl.

lijc,

like Dr.

220-226.

bl. 302.

Over

loo zie

boven

bl.

103.

149 In

de

volkstaal

gewoon naast (zij

hullie voor hunlie,

is

jullie

d.

i.

hunlieden zeer

lieden), ivullie (wij lieden) en zullie

(gij

lieden).

In het waarbij

kwamen

ninl.

niet zelden drie andere

van nl

assimilatie

tot

woorden voor,

merken, ofschoon

valt op te

II

wegens den voorafgaanden langen klinker de

slechts

l

eenmaal

geschreven wordt, namelijk: voor

Pijlijc

pijnlijc

290;

Litnb.

roen

229;

IV ook

men

met moed-

den zin van dartel komt het voor

In

Joan de Brune, Bankket-iverk leest

342; Maska-

I

die het

,

Stok e VI

lastig)

VIII 1217; Flandrijs

Plantijn en Kiliaen

bij

vertalen.

ivillig

vandaar

en

(moeielijk

110,

in

\njlicheit

(1660)

I

Christina 659;

St.

bij

Zoo ook

176.

bl.

Lutgardis

St.

640; Kausler's Rijmkr. 1532. Lilaken voor den meer gewonen, ook door Kiliaen opgegeven

vorm het

linnen laken,

lijnlaken,

Mhd.

heeft lilachen

X

bv. Alex.

Ook

790.

vs.

lilach naast Itnlachen

,

,

Ohd.

lin-

dat

o. a.

lahhan. Scolaken,

Walew. 3129, 6120 voor scoenlaken,

bv.

Flor is 1918;

voorkomt

X

laken, Alex.

De

789, van

beteekenis

rein laken

maar

,

woord

't

De vorm

Lanc. III 14631.

niet in

is

tafellaken in

't

't

scoet-

voor scoellaken.

stellig verschrijving

is

bijzonder schoon,

algemeen.

Uit het Hd., misschien door bemiddeling van het Fransch,

namen

wij

nog een woord over, waarin nl

was, namelijk forel,

den

vischnaam,

Ware

een

het

tot

II

geassimileerd

forelle voor *forenle i verkleinwoord van

die

in

Mhd. forhen, Ohd. forhana

't

woord

Ned.

Inderdaad bezitten wij

als

dan

moest

luidt.

f eene v zijn. naam voor een anderen visch voorn ,

de

of voren.

van

Assimilatie

komen

klinker

rl

niet

tot

ll t

waarvan écne

geschreven

wordt,

voor schierlijk, welke beide vormen

Het

eerste gedeelte, schier,

gebruikt of

in

morgen,

wordt

bij

/

Kiliaen nog voorkomen.

in de

17de eeuw nog vaak

de uitdrukking schier of morgen, bv.

bij

R. Visscher,

na eenen vol-

zien wij in schielijk

Coster,

d.

i.

van daag

Hooft, Paffenrode,

:

150 enz.

maar

'),

dezelfde beteekenis als schielijk een zeer

in

is

woord

gebruikelijk

Walew.

mnl. bv.

het

in

257, 260,

255,

Markten 111, 499, 1266, 1395;

416, 843, 2520;

Torec 115,

Den vorm schierrijJc met promen bij Spieghel, Hertspieghel

155, 160, 164, 370 enz. enz. gressieve

1694)

(uitg.

De

van nr

genitieven

de

in

den

regel

ook schielijk,

74, 85, doch

bl.

assimilatie

bij

vindt

assimilatie

tot

mijnre, mire,

Zaardam

1

71.

eer e en geer e overgaan.

2

denken

en

)

zelf

misschien,

daarbij

Czaar Peters

verblijf

lang vóór het stadje daaraan zijne beroemdheid

werd het Sardam

danken had,

te

bv. door

bl.

De Zaandammers noemen

voor Zaanredam.

doch

aldaar;

aldaar

mnl. zeer gewoon

wij die assimilatie nog, namelijk

somtijds ook anderen doen, aan

zooals

't

sijnre, eenre, geenre, die

slre,

clire,

hunne woonplaats Serdam

in

is

dij ure,

In éénen plaatsnaam kennen in

rr

tot

Huygens,

vs.

21; 2

Na

syncope

vs.

der re,

vrouw,

evenals

ook

der

en

,

genoemd, I,

372, 567, 574).

bl.

assimileerde in

e

genit.

Sucrdam

of

2219, Trijntje Comellsz

vs.

195 (Korenbl. I

mnl. desere,

't

desre tot

en geuit. plur. van deze,

dat. sing.

het Mhd. dlrre de gewone

in

manu. nomin.

Hofwljck

den vrouw, genit. en

vorm

is

voor den

en den genit.

dat. sing.

plur. disre.

Assimilatie van

Hlssen,

Lsp.

ts

II

Vondel,

52 V.

vs.

welken

Zoo het

ook

bl.

620

beantwoordend aan

nevens

Mhd. hetsen

als afgeleide 't

is

voor

hotsen

de Decker,

')

Zie Dr. M. de Vries, EoofVs

*)

Zie Onze Volkstaal

bl.

ik

den anderen opgeeft.

vorm van een ouder

Mhd. hetzen

met den

I

J.

overgenomen, moet het

,

bijvorm

Warenar

*hetten,

Os. hetlan, Ags. hettan

(vijandelijk vervolgen), eene afleiding

Hossen

1130,

vs.

130, voor hitsen, oorspr. hetsen, op-

vorm Kiliaen

niet uit het

beschouwd worden

bij

in de mnl. schrijftaal, bv.

Seghelijn 636; Hooft, Ned. Sist. 913,

5;

Lennep VIII

Bijmoeff. (1726) I bl.

jagen,

men

tot ss vindt

in onze spreektaal en

van haat. hutsen

bl.

103.

,

door Kiliaen

151

opgegeven met de beteekenis vaudaar hutspot,

Evenals

hoofdbestanddeel.

als

van

door

elkaar schudden;

elkaar geschud eten,

door

hetsen

van

met wortelen hotsen

Tietten is

maar van het stremmen of schiften van melk gezegd wordt, maar vroeger niet alleen van „goed of slecht gaan", maar ook van schokken, van

hotten

Van Hel ten zag

Dr.

weg).

woord

zelfde

ook,

met synaloephe der

ons

bij

de

in

hoeten

eeuw

17e

blom

als

een

vorm

beteekenis van mishande-

in de

Hotten nu staat

dikwijls voorkomt.

tot

bloem,

endere,

Lat.

scherpen beteekende,

Grolle tot Groenloo.

Klis, reeds in

voor klitse,

en

opgeeft chletta

en

schijnt

Mat

bij bl.

't

maar ook

dat

vergelijken

Martijn

Friesland

')

als

reeds in

't

is

8159;

Floris

2941),

W.

L.

dat Kiliaen

,

of klette,

Ohd.

sneeclatte

Mnlp

IV 110 en

Een bijvorm met

21.

d,

te

namelijk kladde, wordt door

synoniem van Misse

,

en

in

is

in gebruik.

GroVast-

de grondbeteekenis.

mnl.,

{Walew.

Zie Dr.

klit,

vs. 17)

en waaruit evenzoo Matse

en Noordholland nog

opeenpakken

10606;

118

samenstelling

klasse,

tot

vs.

met Ags. clidhe

opgegeven

wordt

84

bl.

ningen

Kryschen,

I bl.

klete.

in de

390,

assimileerde

Kiliaen

,

I

Ags. hvettian.

De oudste vorm zijn, dien men niet alleen 4de Toon. (uitg. De Vries,

klette,

Warenen- Iste Bedr.

Hildegaersberch

,

Mhd.

of Matte geweest te

(sneeuwballen)

kleven

Museum klitte,

aandrijven,

die

nog wel gebruikt wordt,

aantreft,

ontstond,

stooten),

van

afleiding

kletse,

dat

Van

Indo-Germ. quacl

ook ons wetten,

mnl. clesse (Belg.

chletto,

Hooft, 20)

slaan,

kwam

maar

waarvan

hoeten,

denzelfden wortel, namelijk Gcrm. Jucut,

(vanwaar

Daaraan

hvótjan (dreigen).

tv,

frequentatief hoetelen,

len,

hobbelige

,

en ik meen terecht, het-

beantwoorden een vorm *ivoeten,

kon

tot

hotwey (oneffen

er '),

als het Got.

in,

toch

het

alleen

de samenstelling

blijkens

a.

o.

nog

dat

afgeleid,

waar het zoowel zwak vervoegd (Walew.

Lane.

II

en

het Mhd. krtschen geassimi-

in

van Heiten, Taal-

4535)

als sterk

ot Letterbode III bl. 173-179.

152 leerd

krijtschen

uit

aangetroffen Beinaert II 6312 en (in

= schreeuwen)

mnl. nog

't

vorm

den

onder

dat

,

wordt

crijtsen

ook in verband

tot krijten

grondwoord moet worden

als

aangenomen.

Mes voor mets, dat ook door eene

een

ww.

maitan,

Ohd. meizan,

dat

ook

Ohd.

Nkd.

meizil,

Hist.

I'

37;

16

,

in

hakken en Hooft,

34,

vs.

*meeten

en

ons

vandaar metselen,

Sp.

van

vs.

opleverde,

Geeraert

Velzen

van bei/racen:

de bijzondere beteekenis

in

Got.

(snijden),

Oudnoorsch meitill,

't

houweel,

meiszel,

(houwen,

metsen

mnl.

is

wordt opgegeven en

Kiliaen

van

afleiding

Ferguut

3536; Walew. 9903) met de afleidingen metser (steenhouwer,

bouwkundige), metselen, metselaar Beslissen

2

),

3

van

V

,

door Hooft,

bv.

die

bij

van

splitsen

niet

d.

(naast

i.

slitsen

wordt

splijten.

uit

en slissen van

(Van Zie

in de beteekenis

is

III

Inform.

upt

in

't

Ags,

als

ook

voor

89)

bl.

der

stuck

p.

±24 keurt,

van mes, Hd. mcsser

afleiding

dat

„slijten

kwam

slijten,

Wörterbuch, Straszburg 1883

*metsas,

luidt,

Lennep

ook

af,

meteseax

het Ohd. maz-sahs

spijsmes) voorkomt, en in

meszirdhs]

eenvoudiger ten

,

meer dan eens spreekt van het

waarom, deze

acht het verminkt saks.

bl.

,

door Vondel (Van Lennep

gebruikt

Vondel

Dr. F. Kluge, Etym.

weet

Hildegaersberch

368), die spreekt van een „krijghskrackeel te slijten"

Splissen,

')

maar

dat in dezelfde

het simplex slijten, dat

vernielen beteekent

van zaken." Evenals

ik

bij

Ook

133.

vs.

afdoen

beslissen,

bl.

en

54

bl.

verscheuren

eig.

voorkomt

beslissen

als

206,

vs.

bijvorm van

eens meent,

eene afleiding van beslij ten,

beslitsen,

beteekenis

men wel

zooals

beslechten,

beslichten,

van

').

niet geassimileerd uit *beslichtsen ,

,

en

(spijs-

mezsi-sahs

doch behalve dat de andere afleiding veel

en door vormen

als metsen

gesteund wordt, moet

minste voor het Ohd. een onwaarschijnlijke overgang van

er,

s tot

aan het begin van het tweede lid der samenstelling bij worden aangenomen. waarin het woord voorkomt, ») De verschillende bèteekenissen r

,

vindt

men

310 vlgg.

bij

Huydecoper, Proeve van Taal- en Dichtkunde,

II bl.

153 Verpond.

Fruin)

(uitg.

gen

,

en

dus die

481:

bl.

gebruikt van stukken land,

andere

innesplissen eigenaardig

die in andere geënclaveerd lig-

als

ware

't

splitsen door er in te

dringen.

van

Assimilatie

ds

Asem

aadsem,

voor

tot ss of,

men

klinker, tot s, ziet

voorafgaanden volkomen

bij

in:

vooral

de

in

spreektaal

gebruikelijke

bijvorm van adem, van denzelfden wortel adh met anderen uitgang.

Wasem voor waadsem van eenen Germ. koken beteekent,

en

wortel hvadh,

die

en

(scbuim)

hvatho

Got.

liet

a.

o.

kvathjan (schuimen) opleverde. In het mnl. vindt

Rosé 12735,

men nog

en later nog

smesse, Stoke J.

bij

V

356 of smisse,

de Decker, Bijmoeff. (1726)

voor smidse, smidswerkplaats.

I bl.

132,

Zeer

gewoon

onze

in

is

assimilatie

taal

van

chs tot

ss.

Verscheidene voorbeelden zijn er van, namelijk:

As (wagen-) voor Ags.

eax,

Ohd.

achs,

woord

zelfde

't

ahsa, Mhd. ahse, Nhd. Skr. aksha

als het

ach.se,

Lat. axis;

,

vgl. Gr. Ǥwi>.

Bus voor buchs box (doos),

,

oorspr.

geneesmiddelen

buxeus

Ohd. buhsa, Mhd. bühse

afmeting

was bus

buskruit er

daarvoor

bijzonder

't

donderbussen

het

geraakt

Hd.

,

toe.

't

Voor

zóó gewoon woord

naam aan

onbruik uit

,

van

,

voor Lat.

kokers van veel grootere

voor

vroeger een

zijnen

in

jachtgeweer

later

kanonnen

tot

,

in

en van palmhout vervaardigd

,

(palmhouten),

gewcer

kokertje,

alleen

Nhd. büchsc, Eng.

,

ontleende.

was

schiet-

dat het

Toen het

namen

,

weer over

,

het

wij

later

voor

onder den eenigszins

gewijzigden vorm buks.

Dus (diernaam) voor dachs, Ohd. en Mhd. dahs, Nhd. dachs. Daar het

dier zich een kunstig winterverblijf in

mag men

bereidt,

den

naam

vergelijken

takshan, Gr. tiy.twj (timmerman) ')

Zie

over

dit

V

bl, -lï

Letterbode

en

het

Skr.

').

andere diernamen

vlgg.

den grond

met

op

s Dr.

Kern,

Taal- en

154

wagenmakers-

Dissel,

dehsala, th

Mhcl.

en

voor

kuipers-bijl,

Boerenfriesch

deksel,

Vandaar kwam ons werkwoord

').

Ohd.

dichsel,

met

tsjoksel,

tsj uit

bedisselen,

afhakken, vervolgens in orde brengen-),

't

Woord

netjes

stam-

is

verwant met das. Disselboom

voor diessel, zooals Kiliaen opgeeft

,

dichsel,

dihsala

Olid.

Mhd.

,

Nhd.

dihsel,

en dat voor

,

Ags.

deichsel,

thixl, thisl.

Drost voor diossate (of drussate), zooals het woord

nog

Walew.

bv.

luidt,

III 2

IV

40

2 ,

,

37

vs.

III

enz.

want het

spijszetter,

op

44 vs. 53;

4 vs. 100; III 8

7 ,

Het

enz.

eerste deel

den afleidingsuitgang na,

't

mnl.

248,

4965; Sp. 76

,

vs.

staat voor drochsate,

82; d.

i.

van het woord beantwoordt,

aan

en zoo werd het de

of beetje),

in

1372; Moriaen

2165; Ferguut 2829,

2096,

2049, 2056, 2077, Ilist.

Torec

43;

't

Got. drauhsna (stukje

naam voor den

hofmeester,

Als aanzienlijk hofbeambte werd

synoniem van seneschalk.

de drost later een recbterhjk ambtenaar.

Los (diernaam)

Ohd. en Mhd. luhs

voor lochs,

enz.

licht,

woord

afgeleid.

is

zien,

waarvan hetzelfde

genasaleerdcn vorm,

in

Nhd. luchs,

De Grieken hebben

Ags. lox, de ver ziende, van den wortel ons

,

luc,

Aiy<;, dien wij

overnamen,

zoodat ook wij het dier soms lynx noemen.

Os voor ochs, Got. auhsa, Ohd. ohso Ags. oxa.

woord

zelfde

loassen

teekenis

ukskan

als het Skr.

dus

*valishan,

uit

Mhd.

,

ohsc,

Eng. ox, Os. ohso, Oudfrank. (stier)

't

ochse,

Is het-

en samengesmolten

den wortel vak,

die ons wachsen,

De sterke is dus de grondbeMisschien komt het Lat. vacca (koe) van

opleverde.

(groeien)

van

van

Nhd.

ohsso.

os.

denzclfden wortel. Tessel

,

ook

wel

Zuidelijkste

geschreven,

Texel

aan de

eiland

voor

Friesche

Tchsal,

kust,

het oogpunt van den Noordschen schipper, ')

Zie

*)

Zie

J.

H. Halbertsma

daarover Dr.

en Letterbode 111

hl.

W.

289

Taalgids IX

.

L.

vlg.

,

d.

beschouwd die

bl.

1

uit

daarom het

bl. 41.

van Heiten en Dr. A. de Jager, IV

het

i.

vlgg.

'Taai-

155 Noordelijke Nordérney noemde.

meest

vorm vinden d.

Het

rechter.

i.

Wie met

aan

Zuiden

begrip

worden,

uit

drukken

te

d.

of Toxnandria

Tohs-andria,

genoemd

der Zuiderlingen,

i.

flax,

Tehsiterbant de Zuidelijke ,

ook Toxandria

,

Tohs-wandria

i.

d.

,

i.

het land

,

Mhd.

vlahs,

Nhd. flachs, Ags.

van den Gerrn. wortel vlech, Indo-Germ.

die ook ons vlechten, Lal", pleetere opleverde.

plee,

Mhd. vuhs

Vos voor vochs, Ohd. fahs, Eng. fox

Was

het

').

Vlas voor vlachs, Ohd. flahs,

Eng.

d.

,

om

Zoo beteekent ook

oorspr. rechts beteekenen.

die

heeft

is,

dat,

woorden gebruikt konden

,

streek aan de overzijde van den Rijn

fleax,

Sc^iripsg (rechter).

Vandaar

rechterhand.

zijne

Tehs Zuid in Teisterbant,

dit

en

het aangezicht naar het Oosten gekeerd

Zuiden

het

stamverwant met het Lat. en Grieksche

is

de comparatiefvormen dexter

clex in

Tehs in superlatief-

Ohd. zesaica (zehsawa),

in het Got. taiksva,

wij

).

(der bijen) voor wachs, Ohd. en

Ags.

Eng. wa#,

peaa;,

Wassen

Nhd. fuehs, Ags. en

}

5

Oudfrank.

(groeien) voor ivachsen

Mhd. tvahsen

,

Nhd.

Mhd. wahs, Nhd. wachs,

u>aAs.

Ohd. wahsan,

Got. vahsjan,

,

icachst'n,

Ags.

veaxan,

wahsan,

Os.

Oudfrank. ivahson. Wissel voor wichsel, Ohd. wehsal, Mhd. wehsel, Nhd. wechsel, Os. ivehsal, ifes

Oudfrank. wihsil, verwant met het Lat.

voor zechs

Got. saihs

,

Ags. en Eng. In

«a;,

Os.

het nml. assimileerde achsel tot assel,

XII 379; Lwnè. IV ahsala, Mhd. ahsel, Nhd.

achsel,

Een bijvorm:

,

ócusla, beantwoordt yor(Ze

')

Zie

Lett. II *)

boerden VII Dr. i>

hl.

H.

uohsana bij

vs.

Kern.

s&c,

Va£.

sechs,

Gr. e§.

luidt

Ags.

Os.

ca^Z,

Mhd. uohse,

iiehse,

III

Z?£.

Het woord

1809.

Ohd. ahslu.

Ags. ctew,

ons aan oexsel, voorkomende in 77e h

40

,

dat

IV/vV.

en

met bekende Mededeel,

verkorting van

der Kon.

Acad.

Afd.

3-29-33-2.

Zie over de afleiding Dr. P.

65 vlg.

bv.

(beurten).

Nhd.

verwant met het Lat.

se/is,

1652,

Ohd.

pj'ces

Ohd. en Mhd. se/w,

,

J,

Gosijn,

Taal- en Letterbode,

V

hl.

:

156 oe

onvolkomen

tot

woord

bruikelijke

ons

is.

Ook een ander woord namelijk

latie,

84; IV',

46

982 enz.

(vgl.

Ohd.

Sassen

Mhd.

Sahson,

oorspr.

ons

woord

bij

43, 64, 76, 130, cOl,

I

Stoke I 583, 870: Zassenem),

Nhd.

Saksen,

11 vs.

,

Sachsen

Ags.

,

Seaxas,

Mhd. en Os. sahs, Ags. seax, kort zwaard,

mes

steenen

het

Stoke

127;

vertoont deze assimiSp. Hist. III 7

Saksen,

ook Sassenheim;

afgeleid van Ohd.,

mnl.

het

in

voor

101,

vs.

het tegenwoordig alleen ge-

oksel

als

o

bij

(vgl.

Sassen

't

Lat.

saxum,

Terwijl

steen).

namen

ging,

verloren

woord over, doch volgens de uitspraak en dus

als

bij

Hd.

het

wij

Saksen.

De datief plur. van den volksnaam kwam in gebruik als naam van het land evenals bij Beieren, Pruisen, Zwaben, enz. De naam van de rivier de Weichsel assimileerde tot Wijssel ,

op het eind van Vondel's Gijsbreght en aen bant,

bij

Antonides, Belloue

21.

bl.

voorafgaanden volkomen klinker assimileerde chs

Bij

Brasem

voor braachseni

(visch)

,

Ohd. brahsima,

tot s in

brahsina,

Mhd. brahsen, brasen, Nhd. brassen. Dcesem voor deechsem heeft

;

doch het Ohd.

theihan,

is

ofschoon ook reeds het Ags. thaesma

,

Ags. en

dlhan,

Een enkel voorbeeld van sproken

en in

misschien

voor

Limb.

I

Ti/sbe

vs.

2422,

126

(Belg.

169,

machscien, dat

o.

a.

Evenzoo ghescien

dat

176.

ook

voorkomt vindt bij

V

kan

afgeleid

licht zijn),

Assimilatie

is.

III

416,

X

ons

tot ss levert

Masschien

VI 80;

614, bl.

93),

nu

P iramus

geassimileerd

is

en

Leven van Jezus, uit

Kiliaen nog naast misschien opgeeft, en

Alex.

VI 687, Limb.

458.

Vgl.

Het

is

ge

I

1128,

den

IV

vorm

396.

mach

dus met mogen in den zin

waarvan ook het synoniem moook

het

mnl.

machlichle

Torec 1561; Sp. Hist. I 7 30

van kt

als chs uitge-

en dat weder voor masscJiien, bv.

museum

van kunnen samengesteld, gelijk

assimilatie der gs,

men met voorgevoegd

Stoke

Got.

,

thihan.

Os.

mnl. ook zoo geschreven,

messchien

1688,

82,

cap.

't

van den wortel van dijen

afgeleid

,

tot tt vertoont het

(=:

het

vs.

9; Floris 411.

woord

litteeken voor

,

157 lijcteeketi

'

)

dat

,

de

in

herkenningsteeken

Walew. 6424; Lanc. III 20364, 20368,

bv. Reinaert I 2302;

Rijmb. 9314, 9529,

20380; I

31

5 ,

of

teeken

IIP,

37;

vs.

4

komt

liteeken

30431; Sp. Hist.

9803, 29168,

De

vs. 34.

Rijmb.

42

6350,

eene oude wond,

in

is

3717; Lsp.

I

spoor van

beteekenis:

mnl. zeldzaam, doch komt wel voor,

't

Rijmb. 26914.

o. a.

Assimilatie van vt en vd tot

vindt

tt

van het eigenaardige werkwoord

men

dat

het

onttrokken

Germaanscbe woor-

aan de wet der klankverschuiving schijnt

zich

hebben

te

met het Lat. habere. hav

afgeleid,

praes.

part.

,

den tweeden

alzoo

Nederl.

praes.

als

had en het deelwoord geluwd

Nhd. hatte, gehabt

Mhd.

tot

gehad.

,

milatie

in

voorkomt,

het

imperf.

habete,

evenals

reeds

in

't

uitsluitend Nederlandsen

in

Mhd. is

,

en

't

harde

,

,

het

mer-

te

tot hadde,

In de andere Gerhabaiths,

Got. habaida, hdte,

Oudfriesch hede

,

op

valt

verschijnsel

Ags. haefde, haafed

Oudfrank. habda, hatta

inf.

behalve in

,

een in de vervoeging der

als

ongewoon

gihabêt,

den

persoon enkelvoud heves en hevet of

Verder assimileerde het imperf. havede

habêta,

van eenen wor-

tot bb in

en het praes. ind.

conj.

derden

werkwoorden

vj

maanscbe talen luiden de vormen: Ohd.

verwant moet heeten

etyni.

van

waar toch nog de umlaut

heeft,

ken.

en

en

Verder vertoont het,

assimilatie

het

in de vervoeging

dat zich vooreerst

hebben,

reeds hierdoor onderscheidt van de andere

den,

tel

Torec

21678, 23447;

14514,

De nieuwe

II 52 vs. 95.

81,

vs.

lit-

ook reeds dikwijls voor,

in het mnl.

8832,

7030,

vorm

geassimileerde

Walew. 2687, 6487, 6583; Moriaen 697;

bv.

er

van blijkteeken

beteekenis

oorspr.

bewijs, in het mnl. herhaaldelijk voorkomt,

,

gehabet,

gehapt,

Os. habda, gihabd,

,

heived, zoodat assi-

,

Oudfrank. en Oudfriesch

Nhd.,

doch

het part.

in

behalve dat het Middelnederduitsch

ook voorbeelden van oplevert.

Opmerking verdient nog een heeft ')

(Got.

habaith,

Ohd. habêt, Mhd. habet

Zie eene uitvoerige behandeling van het

Jager, Nieuw Archief

hl.

57

—

70.

van

dialectische bijvorm als

hevet,

houdt,

woord door

hut

Dr. A, de

Ï58

Nhd. hat,

hulpww.,

als

hafadh,

Ags.

habkid, Oudfrank. hevit,

heet

Brabant),

(in

Groningen) en

het

(bv.

Amsterdam; ook

te

in

Rotterdam en Dordrecht). Men vindt

heit (bv. te

vormen ook soms geschreven, vooral

die

Die bijvorm luidt

met het Mlid. Nhd. en Oud-

geassimileerd, in overeenstemming friesch,

Os. habhad,

haefdh,

Oudfriesch heth).

in het kluchtspel,

de volkstaal wordt weergegeven, bv. heet: Playenvater

waarin 264,

7,

299, 351, 406; Brederoo, Sp. Brab. 63, 696, 698 vlg., 1470;

123; Brederoo, Sp. Brab. 314, 350,

Playerwater 134,

het:

435,

610

vlg.;

deinzen

voor

553,

pensjen

,

Voorhout

densjen,

peinzen voor

hevit (evenals

voor endi):

einde

Een onwetend

Zedepr.:

317;

6,

vs.

voor

heit

Huygens,

medicijn vs.

26; Daghwerck 458; Hofwijeh 1741.

Evenals heet

tot heeft staat in het

nog

nu

en

Brabantsen

hoofd, een vorm,

komt om Gloriant

28

vs.

hier

vermeld

niet

17;

vs.

en zoo ook

gens'

503

Trijntje

645

,

Gom.

I

bant (diadeem, kroon)

162

vs.

var.;

261, Alex. 9761.

182.

2

)

hoot

tot

vs.

enz.;

19; 53

vs.

38 enz.; Limb.

Christina 1379;

St,

248

vs.

vindt hoot bv.

18 vs. 44; 24 vs. 31;

52;

vs.

in

Beatrijs

Huy-

Brederoo's Sp. Brab.

31 enz.;

Torec 15,

zelfs

(ten minste in de eerste

den mond van Brabanders 1

huetclcet,

hoet-

106; hoetkerke, Lsp. II 45

281;

hoefman,

Limb. III

82; hootsheere (hoofdaanlegger) Brab. YeestenYl

van

Assimilatie

Rodbrecht 165,

I

)

Zoo vindt men ook de samenstellingen

846.

,

in

vs.

32

IV 1082, 1155, 1329, 1789 nog bij Huygens, Cost. Mal uitgaaf);

ook

x

Men

worden.

te

Lsp. II 15

56; 30

36,

vroeger en hedendaagsch

Dordsch

die in de mnl. gedichten te dikwijls voor-

707;

vs.

het

in

en

in

db

tot bb zien wij

Rabbout

Een voorbeeld van

delijk levert schoffeeren

')

Volgens Dr.

a )

Zie Bladz. 70.

')

Zie Bladz. 81.

\Y.

in Robbrecht voor

voor Radboud assimilatie

uit sconfeeren

van

3

Bisschop, Taalgids IV

).

1.1.

bij

34.

Stoke I 152, n.f tot ff ein-

;

ZESDE HOOFDSTUK.

Syncope of uitstooting. bespreken van de assimilatie namen wij ook eenige

het

Bij

gevallen

op

vroeger gewoonlijk tot de syncope gebracht

die

,

werden en

er

Zoo zullen

ook

de

syncope

behandeld

te

onrechte assimilatie zou

nu

ook

nog

somtijds

omgekeerd door

worden

vaak alleen blijken

uit

zelden

niet

in

gelijk

misschien niet

Of een

geworden

letteris,

kan

de uitspraak, de wijze waarop de woor-

den in lettergrepen worden afgedeeld zich

men

mogen vermoeden.

klank uitgestooten of aan een anderen

worden.

eenige woorden onder

waarbij

,

gerekend

toe

ons

tijden

als

;

maar de uitspraak

de onze,

wijzigt

waarin door de be-

schaafden zoo veel gelezen wordt, naar de schrijfwijze, en zoo

kan het

men tegenwoordig ook

zijn, dat

uit de uitspraak

van

een of ander woord niet meer kan bewijzen, dat er assimilatie

van

gehad

plaats

heeft

omdat

,

gelijkmaking

geene

er in het schrift geen spoor

sprake

zijn,

maar

heeft de uitgestooten

klank eenig spoor achtergelaten

in de uitspraak

afgaanden of volgenden klank,

en die klankwijziging

zekeren

doch

zin

daar

gedeeltelijke

als

syncope

de

volkomen recht

meer

In andere gevallen kan er van volledige

overgebleven.

is

die

assimilatie

daarbij

gevallen

de

van den voor-

mag

in

worden beschouwd

hoofdzaak

is,

heeft

men

onder de rubriek uitstooting

te

brengen.

De syncope

is

in alle talen,

en niet het minst in het Ger-

maansch, van zeer oude dagteekening. taal

als

woorden,

Toen de Nederlandschc

zoodanig ontstond waren het veelszins gesyncopeerde waaruit

zij

zich

vormde,

m.

a.

w.

in het oudste

160

komt menige

Nederlandsch

Gerniaansehe

verwante

de

zaten,

ja

betrekking

in

nog

niet

meer voor,

die

bezitten of eenmaal be-

de verwante Indo- Gerniaansehe

tot

oudste Gerrnaansch er van,

zelfs het

getuigt

talen

reeds

letter

talen

dat er in

het grijs verleden syncope heeft plaats gegrepen.

Daartoe behoef ik slechts

te

herinneren aan de reduplicatie,

waardoor het praeteritum of perfectum (onze onvolm. verleden

waardoor Sanskrt en Grieksch zich bleven ken-

en

scheidde,

merken,

Indo-Germ. oorspr. van het praesens onder-

in het

zich

tijd)

terwijl het Latijn er slechts bij een betrekkelijk gering

aantal werkwoorden voorbeelden van oplevert.

Het Gotisch

is

de eenige Germaansche taal, waarin nog geredupliceerde per-

voorkomen

fecta

zes

laatste

en

,

ons

(bij

wel

vijf)

bij

maken, en waarvan de meeste óf de

weinige

de

nu

welke er in onze taal van overbleven

,

hreêp, gesyncopeerd

uit hreüp (Os.),

Evenzoo

slêp

echter

uit hiald

saislêp).

)

klasse sliep uit slidp (Ohd.

In

sledp

,

de

riep

*hrehróp van hrópan,

,

door syncope uit *slesldp

zevende

klasse

ontstond hield

uit *hecild en dat door syncope uit

skedd,

Ik volg hier

Vocalismus

II

door

syncope

uit

*hehait }

uit het, skêd

,

*skeskaid (Got.

').

Johannes Schmidt, Zur Gesehichte des Indogerm. 1875) p. 4^28—449, maar moet de opmerking

(Weimar

maken, dat

W.

Berlin

p.

1878

*hehald

Eindelijk in de negende klasse het mnl. hiet

haihaitj skaiskaid) J

van stooten

door syncope uit *lelót

Mat, skiad (Ohd. hiaz, skiad),

uit

hetit,

uit

e)

haihald).

scied

perf.

(Ohd.) en dat weer uit held (Os. en soms ook mnl.

doch met korte (Got.

sleep

uit

leot,

dezelfde

in

uit

,

hot,

uit

liet

maar

lailót),

uit

hebben de

Zoo ook ontstond

steót, vervolgens steot, eindelijk stiet.

roepen.

,

eenmaal *stestaut (Got. staistaut), na syncope

(Got. stautan)

en

de

maar de aanvangsletter

,

Zoo luidde het

van den stam gesyncopeerd.

(Got.

die

onze taal óf verloren gingen

in

reduplicatielettergreep niet afgeworpen

(Got.

,

zwakke vervoeging aannamen.

Die

sliaf)

woorden

klassen der sterke werkwoorden uit-

Scherer,

Zur

Gesehichte

der

Deutschen Sprache,

279 vlgg. zich het verloop der vormen

hij

de werk-

161

De

werkwoorden

sterke

wortel werkwoorden

de sterke

eerste zes klassen,

der

hadden

,

in liet oudste

Indo-Germ. evengoed

met het accent op den wortel

reduplicatie in het perf.

Germaansch

het

in

maar

wij

van den

sing.

perf.

geaccentueerde a

Die verlenging

den conj. en het meervoud

in

nemen

van

nandm{a)

Terwijl

klasse.

luidde met korte,

en daarom de reduplicatielettergreep wegviel,

,

de plur. nandmum{a) door syncope der stamvocaal over

ging

ndnmum(a) ; waarna

tot

waar

perf.

ww. van de tweede en derde

ind. der

het

bv.

het

bij

was

die een gevolg

van syncope der aanvangsletter van den stam.

nemen

behalve

daarvan geen spoor over,

bleef

van den klinker, omdat

in de verlenging

den

in

singularis, op de reduplicatielettergreep in den pluralis;

reduplicatieklinker

weder

kwam

Zoo ook

ontstond.

laltisum(a)

uit

het

bij

,

uitstooten

van de n

werd en ndmum(a),

verlengd

d.

en dat

lazen voort uit ldlsum(a),

Of

').

syncope

die

ook

de

,

namen

i.

de werk-

bij

woorden der vierde klasse [varen, voer, voeren) heeft plaats gehad, ander

schijnt

sterk

afwerping

van

nog

mij toe plur.

perf.

de

is

niet

uitgemaakt

te zijn;

evenals in den sing.

,

reduplicatie,

,

in ieder

eenvoudig

maar geene syncope aan

te

nemen.

Nog

een oogenblik moeten wij

het

bij

bij

vóór-Germaansch verwijlen

,

der nasaal of resonant te bespreken.

Grieksch leeren,

is

van het praesens praesens

het

woorden der de

de overoude syncope

Zooals het Latijn en het niet alleen het perf.

door reduplicatie onderscheiden,

van het

perf.

maar ook

door eene wortelversterkende na-

genoemd worden, óf

in

den

7de, 8ste en 9de klasse eenigszins anders voorstelt, en

die er in het perf. het

ê,

om

werkwoorden

óf oorspronkelijk moet

die

saal,

vele

bij

het oud- Germaansch, zelfs

kenmerk van was voordat de

ie

er uit

ontstond, verklaart als verlenging van den klinker der reduplicatie-

nadat eerst

lettergreep,

stamklinker en vervolgens de aanvangs-

«Ie

medeklinker van den stam gesyncopeerd was, zoodat volgens uit

hiidd ')

en vervolgens held,

hchald ontstond hehld, ,

hield

Zie

voortkwam.

W.

Scherer.

t.

a.

p.

Te Winkel, Grammatische

p.

231 vlg.

figuren

hem

waaruit dan verder

11

162

gekomen door

wortel was

stamvormend

genasaleerden

niet

met de

wortel,

van het

Voorbeelden

assimilatie

begon,

suffix

van de n, waarmee een

slotletter

daardoor

die

van den oorspr. werd.

genasaleerd

laatste zijn o. a. bij ons binden en het

zwakke mengen, wortel badh, mik, stam badhna, mikna In

voor een groot deel van onze sterke

zijn,

stammen worden aangenomen: een genasaleerde

twee

oorspr.

en

praesens-stam

een

niet-genasaleerde

onze tegenwoordige taal

is

Het

er

laatste

stoeden

overblijfsel

stond,

(naast

behoorde

(Os. standan, stóth,

stammen

zich

was het mnl. imperf.

van

pr.

dat

bij

een

standu,

pf.

stód,

In

stóthum).

aan elkaar

het

gemaakt,

gelijk

overal

die

in

uit

te

stooten.

vormen aannamen,

alle

stoet,

praesens stand

stódum;

(lot.

Germaansch hebben beide hetzij

vormen van het werkwoord de nasaal op nasaal

In

perfectum-stam.

dat onderscheid geheel verdwenen.

stonden),

standan,

door

').

moge werkwoorden mogen

geval, wat dan ook de oorsprong der nasaal

elk

te

door in alle

nemen,

De werkwoorden, maken een deel

onze werkwoorden der eerste klasse, namelijk binden

,

hetzij

de

die uit

van

blinken,

drinken, dwingen, klimmen, klinken, krimpen, ver-

dringen,

slinden, slinken, springen, stinken, vinden, winden, wringen,

zingen en zinken.

woorden voor,

die

overeenstemming in de

komen

In de andere klassen de

nasaal

in

tweede klasse breken

(vgl.

Lat. frangere) en steken (Grot.

tot

nasaalvocaal

,

wanneer

onder

zoodat gelijk

naar

Zie

J.

geworden was

,

d.

i.

tot

men, evenals de nasaalconsonanten,

neerhangende,

')

was daaraan voor-

Bij zeer vele

onder den invloed van de terstond daarop uit

vocaal, die

niet

tegen

den

het

uitspreken de

buiten

stroomt en

Schmidt,

(Weiraar 1871)

p.

om

het praesens uitstieten

afgegaan verlenging van den wortelklinker

nasaal

van werk-

tusschen praesens en perf. te bewerken, bv.

stiqqan, Lat. dis-stinguere).

lijk

tal

Zur

29-33.

die

te

name-

spreken

zulk eene

uitspreekt

met

keelwand aangedrukte huig,

adem door mond en neus

te

de klank zoolang kan aange-

Geschichte des

Irtdogerm,

Vocalismus

I

u

163

houden worden

adem

de

als

strekt

eenmaal nasaalvocaal geworden

worden verlengd de

later

was

daarna de nasaal zelf

viel

,

verkort te worden,

Voorbeelden van sterke werkwoorden,

n

de

laatste

struikelen),

slapen

mnl.

dat

zeer

het

mnl.

en

,

slechts eene enkele in

hön, of

Os.

dat

,

men

h

stand ,

bv.

die

hield

van

Germaansch

zooals in

't

het

van

ons

van hangen

hdhan, Ags. n

over te doen aan

die

meervoud van

fang

en zoo was er dus een

,

't

tijd,

West-

meer geredupliceerde

niet

:

fdhu,

ging het enkelvoud van het

Eerst

fangan.

de

en

inf.

daarna wijzigde zich ook het praesens

tot

fangan.

zich hierbij dus voor

doet

waar de

praesens en het enkelvoud van

't

oudste

het

fiah tot fiang over, en tot

perf.

't

analogie van het meervoud en van den conj. van

naar

perf.

fón,

zoo spoedig,

niet

waarin de hoofdvormen van vangen waren

,

fiangum

fiah,

zooals in

,

,

benevens plaats

in plaats

die

zij

de n vóór die h uit,

viel

i

die beide de n missen

fdhan,

geweest

staat

nu,

in

overgaan, bleef de n in de verbinding ng bewaard;

perf.

klamp

volgeus de wet van Verner, de h in g moest

part.,

't

haen

in

Waar

den praesens-

(Litt.

rerndu),

(Litt.

voorkomt

Toch verloren

fdhan.

en part.

in

raden

dikwijls

hahan, Ohd.

:

).

die in

loopen

o. a.

maal aantreft, maar

waren reeds

zij

perf.

en

fahan

Got.

't

nasaal

-f-

2

tundere), scheiden (Lat. scindere),

(Lat.

Idmbatê),

(Skr.

vangen

klassen

vijf

stooten,

vaen,

dan kon

,

hunnen wortelklinker verlengden,

en

verloren

de

in

zijn

uit

en een korte klinker

langen klinker overgegaan

in één enkelen

stam

de wortelklinker alzoo gemakkelijk

hij

den neusklank weder verliezen zonder echter

vocaal

gelijk

te

en

,

Was

').

dan kon

,

Het verrassend

dat het perf.

,

,

verschijnsel

waarin oorspr. de

nasaal niet behoort, toch eene oudere n heeft dan het praesens,

na de nasaal verloren

dat,

hebben,

te

die later

opnieuw aan

het perf. ontleende. ')

Zie

netik, *) 1

p.

over de nasaalvocalen

Leipzig 1881, p. 61

Zie

43

dat 49,

verloop

en

v
vlg..

o.

80

uitvoerig

a.

Sievers,

Grundzüge der Pho-

vlg.

behandeld door

J.

Schmidt,

t.

Sievers. La.p. p. 211, 216,

11*

a.

i>.

164

Voor de zesde klasse bieden (Gr.

op gieten (Lat. fundere) en

ik

wijs

TrouB-ocuéaS-ixc)

"

voor de vijfde op bijten (Lat. findere).

,

Verscheidene werkwoorden, die eigenlijk eene a in den wortel

hadden en dus het

de eerste drie klassen bekoorden, zijn door

tot

van de n

uitvallen

uit e ontstane korte

tot de vijfde klasse

van het praesens toch werd

i

De

overgegaan.

syncope

hij

van de n verlengd, en daardoor namen ook de andere hoofd-

vormen de klankwisseling aan, werkwoorden der

spronkelijke

Zoo

toekwam.

stijgen,

de-fendere)

in

't

afleiding beiden verdrongen

(naast

blijken

,

met lange

»,

zooals

van wortels met a afgeleid de

zijn

werkwoorden bijden (Got. beidan,

nu door de

aan oor-

die eigenlijk alleen

vijfde klasse

;

mnl. nog in gehruik, vgl.

't

dijen,

blinken),

Lat. of-fendere,

driften, glijden,

grijpen, beklijven (vgl. klimmen uit klimben), knijpen, krijgen, schrijden,

splijten

ontstane

woorden

,

blinken beteekent,

't

i

als

woorden met eene a of

noemen met

te

maar ook blaken

Vondel)

naast

zivak

strijken,

naast

bezwijken.

omdat

genasaleerden

zij

Toch

is

er

woord

gehad.

Zie

ww. grapen

't

praesens-stam

,

als

Cats

om

niet te spoedig

spreken

te

bij

afgeleide

van den niet-genasaleerden

zijn.

nog wel een middel om in

bij

Vandaar ook dat men aan

overouden

tijd

Schmidt, t.a.p.

1

p.

te

herkennen

syncope

De opmerking van Helmholtz,

J.

mnl. ook

zoowel van den genasaleerden of eertijds

perfectum-stam afgeleid kunnen

cenig

't

noemen met

knap naast knijpen, strak naast

grijpen,

van inlassching of uitstooting eener n

woorden,

te

werken dus

vinden, dat naast ons bliksem

te

anderen kant voorzichtig moet wezen

den

')

(dat in

,

een vorm blaexcm voorkomt {Walew. 417, 5080);

mnl.

vandaar glad naast glijden, grap (en en

die

stamklinker hebben

Walew. 3326) verwant

en het niet vreemd

blijken, in

bv.

heeft

verwant

klanken

welke eene lange

bv. niet slechts blinken,

stringere,

(Lat.

').

Vandaar dat men het recht daaruit

strijken

splinter),

(vgl.

strangulare) en bezwijken

49-62,

,

of er

bij

van n heeft plaats

dat de bromtoon, waar-

92.

,

165

mee eene nasaal wordt klank,

nauw verwant is met den uverklaard, waarom zoo vaak de ver-

ingezet,

heeft niet alleen

vóór

klinkers

schillende

m

n of

eene

maar

u overgaan,

in

bovendien op dien overgang meer de aandacht gevestigd.

kon leiden

volgende stelling

tot de

om

verwantschap aan

het

een

de

schap

nasaal

breekt

die

vooral

wanneer

grond van die den

bij

men

indien

te zijn,

,

klinker

dan

heeft,

eene nasaal na de u aantreft; ont-

dan

is

gesyncopeerd

waarschijnlijk

zij

Op

klinkerverlenging zich voordoet.

tevens

mag men

stelling

woorden

anderen

een

bezwaar tegen het aannemen van verwant-

geen

dat

behoeft

nemen van twee woorden, waarvan

te

ander

het

u,

Zij

voldoende redenen

zijn er

:

m

syncope van n of

vermoe-

thiustri, Ags. thystre, naast

als (luister (Os.

het mnl. demster, deemster, Skr. tamisram =. donker), duiken

(Ohd. tühhön en tunchón, Lat. tingere, Gr. réyyciv)

woorden,

bij

Ags.

nedd,

schrooden

e),

schroodijzer barsten.

ons

bij

en ook

,

au hebben, zooals groot

oo uit

Ags. yredt, Lat. grandis), nood (Got. nauths

(Os. grót,

nöd,

welke

,

naast

waarvan schroot met

(snijden,

,

Os.

en Skr. woorden met a of

Slavische

voor

t

d en

Ags. screddjan, Ohd. serótan naast Ohd. ëcrintan,

Mhd. schram,

spleet, scheur)

Het imperf. van dunken, Ohd. dühta, Mhd.

').

ons docht (Got. en Os. thdhta,

bij

eene n uitgestooten

dichte) heeft

ook waarschijnlijk het geval

bracht,

bij

en dat

;

is

gebracht en dacht,

gedacht, van brengen en denken, daar de klinker in het Ohd.

en Mhd. 't

(brdhte,

brdht,

niet

gemakkelijk

te

is

bepalen

')

zwakke imperfecta en Ik ontleen die

toegelichl

eenen

die

of

J.

de

doch in

verlengde

eertijds

dan wel of voor

Schmidt,

Voor

die talen

moeten afgeleid worden

vinden,

anderen

mag genoemd worden.

deze afleidingen,

houden.

,

participia

voorbeelden aan

waar men uitvoerig kan saal na overgang van schijnlijk

is

is,

de klinker kort, zoodat het

valt,

klinker daar later weer verkort die

geddht) verlengd

ddhte,

Ags., Oudfriesch en Nederl.

a.

t.

p

I

16G—

waarom syncope klinker

in

volkomen

u

hier

zeker

173,

der na-

waar-

mag men

door menigeen betwijfeld worden, echter niet

:

166

van

eenen,

den

naast

en thak zou geweest zijn Verlaten

die

aan

praesens-stam

genasaleerden

nemen, ongenasaleerden stam,

dan

voor

te

Germ. brag

't

').

nu het algemeen Germaansch taalgebied, en

wij

bepalen wij ons tot eenen groep der West-Germaansche talen,

en Neder-Saksisch

namelijk het Friesch

In

Engelsch.

en

Angelsaksisch

waaronder ook het

,

nu,

talen

die

dus

in

alle

Nederduitsche talen met uitzondering van het Neder-Frankisch,

v,

en

s

f,

van

syncope

veelvuldig

heeft

n

plaats

gehad vóór b, bh of

met verlenging van den voorafgaanden

th,

en voor zoover onze taal uit het Friesch en Saksisch zich die syncope ook

gekomen, doet

bij

klinker; is

voort-

ons voor; doch daar

het Neder-Frankisch het overheerschend bestanddeel van onze taal

uitmaakt,

de voorbeelden dezer syncope

zijn

ons be-

bij

trekkelijk gering, en bezitten wij ook meestal dezelfde woorden

met

Uitgestooten werd de n of

n.

naam van

Muiden,

IJselmuiden

het

(in

m

(vóór eene lipletter)

het stadje aan den

Saksische

mond van

Overijsel;

bij

de Vecht,

IJselmonde

vgl.

Frankische Zuid-Holland) en Genemuiden in Overijsel.

in het

Terwijl het

gewone Nederl. woord mond Got. munths,

is

,

in overeenstem-

Mhd. en Nhd. mund, mudh, Eng. mouth, Os. müdh naast mund, Oudfriesch mdth naast mund.

ming met het

munt,

Oudfrank.

,

het Ags.

heeft

Gesjjids uit gespans, dat

Ohd.

weer

uit

g espons ontstond, en oorspr.

beteekende: onbetrouwbare, ijdele verschijning; nog vroeger: verloksel, verleidelijk

mama''),

lacra,

Nhd. gespens t

De Brune, den Ags.

')

't

Terwijl

,

Kiliaen „spectrum, simu-

woord

als

Staring enz. gebruikt wordt

Ohd. gispanst,

't

gewoonlijk

2

't

).

syncope der n

bij

't

dacht

en

Taal- en Letterbode IV

zekerheid in

opzicht niet bestaat

dit

't

tot

Ohd.,

mul. bestond, bv.

beeft Dr. Gosijn,

dal

Behoort

verlokken, dat in

Os. voorkomt en ook nog in

en

opgemerkl

(bij

dat ook door onze dichters als Westerbaen,

stam van het ww. spanan,

aangenomen, *)

,

voorwerp

Is hetzelfde

bracht wordt 1>1.

154. terecht

Zie Dr. A. de Jager, Latere Verscheidenheden, Dev. 1858

bl.

'21'.».

167

Martijn I

435,

Land van

228,

II 47,

uien,

dat

men

aanzag, ofschoon

het

eigenlijk

Ui,

oudtijds

te

127

Oversee

')•

onrechte voor een meervoud

meervoud wiens was.

Dat

uien nu staat voor unjen, onjen, verkorting van onjocn, en niets anders

is

onze taal ook

Zuid

dan

Fransche oignon (Lat. uniö),

't

dat in

2

ajuin voortleeft

a!s

).

Zuiden, Zuider heeft in alle Saksische talen de n uitge-

,

stooten en de u verlengd:

Eng. south

Nhd.

het

Ook

southern.

,

met süd

,

süden

het Oudfrank. séthon en zelfs staat in dezen

standpunt,

maar men vindt nog

sundan(a),

Mhd. sunder

men aan zon

anderen

:

scharen, aan (ge)zwind,

in

,

aan

Grot.

op Nederduitsch

Ohd. sund,

't

Voor de

simden.

,

südhem,

Os. siidhar, Ags. südhan,

wier

sundar,

afleiding denkt

svidh (sterk en ook rechter), Oudfrank. suitho (zeer)

men soms nog

In het mnl. vindt

12

vs.

voor

9; Stoke

te

IX

ick tuysent

,

hij

Zelfs

use voor onze,

3 ).

bv. Esop.

komt uys voor ons entuyscnt

Brederoo,

Griane,

bl.

30: „So vong

een stickeweechs van uys huys, een knoppeldoeck";

nog zegt men

en

679.

onzent voor

zou

zijde ik mij liefst

svinths (sterk), Os. sivtdh, Ags.

Marken, waar

bij

uis

voor

ons

in

Noord-Holland

uizes gebruikt wordt voor bij ons

verder Os. üsa, Ags. user, Eng. our

,

)

en op

).

Ygl.

4

5

Oudfriesch use.

Kiliaen geeft verder nog op duist of dust als Saksisch naast donst, d.

i.

dons, Ags. dust;

maar uitmuiten kent

hij

niet,

en

komt het voor uitmunten, dat hij evenmin opgeeft, herhaaldelijk voor, met name bij schrijvers uit de 17de eeuw,

toch

De Brune, De Groot, Hondius, enz. 6 ). In Brabant, waar men zulk een Saksischen vorm niet zou verwachten, zegt als

')

Zie

Taalk. IV

daarover hl.

*)

Zie Bladz.

3

Vgl. over

)

») •) 6 )

uitvoerig

Dr.

M.

Vries,

Archief voor Ned.

(il.

il<Mi

overgang van beteekenis Tessd, bladz. 154

Volgens D. van Kalken. Taalgids Volgens L. ïinholt, Taalgids IV Plaatsen

Verscheid,

de

±r, -ü:!.

blz.

worden 376

vlg.

opgegeven

I

bl.

door

bl.

vlg.

v

297.

202 vlg. Dr.

A.

de Jager.

Latere

:

168

men tegenwoordig nog

na de daarop verlengde u de n

Evenals

dat ook na de

Ags.

Os

,

fif,

.

Mhd.

Oudnoorsch fiinm,

finif,

pancan, Gr. In

het

met klinkerverlenging

five,

Nhd.

wèl

malkander ander het In

gehad

d,

klinker,

behalve wigaert, dat eene enkele maal voor

,

deinzen

voor

Ohd.

(vgl.

VII

Ned. Hist.

dat uit *densjen

,

,

V

vs.

X

4,

*dansjen

vs. 2)

ontstaan

is

thanson, dansön, trekken, rukken, overgenomen

Fransch

spieghel

Waleiv. 10639; Spieghel

als danser): vs.

fol.

Huygens, Voorhout

170;.

Vondel, Leeuwend.

161;

Boetg. III vs. 455; ,

uit

en de taal der 17de eeuw vertoonen echter nog

zooals

Deizen

21

aar

terwijl

verder dan tot de platte spreektaal bracht.

zelfs niet

wijngaard voorkomt (Tien Goede Boerden

't

elkaar en malkaar)

woorden de syncope der n met voorafgaanden langen

eenige

in

want eikader

,

de oorspr. vormen elkander en

doch

uit,

evenzeer in gebruik gebleven,

zijn

mnl.

het

n

de

van de »

uitstooting

niet dikwijls plaats

en malkader (of liever, na syncope der stieten

Skr

fünf. Vgl.

Kymrisch pimp.

,

dergelijke

heeft

zelf

is vijf,

maar Got. en Ohd.

viinf,

quinque

7rivri, Lat.

Nederl.

Eng.

).

gebeurde

uitviel,

Een merkwaardig voorbeeld daarvan

l.

Oudfriesch

,

2

ulster voor unster (Lat. unis'tater'a

')

HertHooft,

1447,

vs.

Jan Vos, Gedichten

,

49;

vs.

Joh. de

1726) II

(uitg.

bl.

87, enz. enz.

Geizen

voor

(/einzen

uit

*gensjen

t

*gansjen

(genezen),

Kiliaen en Six van Chandelier, Poè'sij (1657)

bl.

bij

119, 141;

ook geizer (geneesheer) en geizing (genezing). Meistreel voor menestreel, welken laatsten

Nat. Bl, III 2134; Sp. Hist. III',

42

20; IIP, 48

vs.

69;

vorm men

vs.

52;

1

8 ,

o a. vindt

52

Moriaën 4641.

')

Volgens opgave van H. van der Brand, Onze Volkstaal I

Hoe

verleidelijk uil

het

ook

stronk, struikelen

moge uil

zijn

door

stronkélèn, dal

syncope o.

a.

doen mei

bl,

s/ruil-

l>ij

dezelfde beeekenis voorkomt, en buide! uil bundel, wij

vs. 22;

Het

*)

verklaren in

vs.

V, 99

is

170.

Ie

Brederoo

mogen

het

Nhd. strauch; Ohd. strühhón, Mhd. str&chen, Nhd. straucheln; Ohd. bi,tü, Mhd. biutel, Nhd. beutel, niel

waarnaast

bij

hel

oog op

hel

Mhd.

struch,

on* bumld vuur bondel van binden.

169 het

Mlt.

voor peinzen uit *pensjen (Ags. pinsjan,

Peizen

uit het Lat.

wegen, overwegen en vandaar denken): Lanc.

pensare,

XLV20; Vondel Leeuwend.

28170; Huygens, Sneld.

Veizen

van

handwerk.

dienst,

,

handwerksman,

dienstman,

ministerialis ,

ministerium

vs.

veinzen uit *vensjen (door het Fransch heen uit

voor

het Lat. fingere, maken, voorstellen) met uitgestooten «

en verder

Kiliaen

in de Gedichten

a.

o.

V

ook onghevegsd, Tien Goede Boerden

174,

n

de

207,

35.

vs.

Walew.

234, 10315), dat, evenals de vorige woor-

van de tweede lettergreep, door mouilleering van

i

de eerste lettergreep heeft opgenomen

in

zoodat als

,

grondwoord *fenistra moet worden aangenomen voor fenestra

,

venster kon

Lat.

't

met overspringing van klemtoon even goed

dat

veizen in

bl.

Zoo

10.

bl.

Vèistere, Sp. Hist. II', 2 vs. 49, naast veinster (o. a.

den, de

bij

van Harduyn,

29 en het volksboek Marieken van Nijmegen,

48,

II

1448.

opleveren,

als naast deizen, geizen,

peizen en

mnl. densen, gensen, pensen en vensen kon voor-

't

komen. Kleesen,

Anna

door

Kiliaen

Bijns,

van kleinzen

(ziften,

Zeeuwsch opgegeven en

als

(1602)

Refer.

III 68,

o.

II

44

in

den

den en

vs.

543

var.,

48

vs

vermeensamen

van

beteekent

1477.

het,

In

evenals

1039 var.,

't

bij

Ohd. ons,

gemeenschap der kerk.

vertaling van

't

Bij

Mlt. c.vcommunicare

sommige woorden zooals

bij

het

en Nhd. gemeen hebben, wij

het overnamen,

het

Latijn

teekenis

te

heeft

het

is

1185

var.,

waar

evenals eenige malen in

.staat,

sluiten uit de

verlenging,

is.

Van den Leo. Ons Heren 1806, 3977 en Lsp.

,

tekst

bijbel

bij

doorzijgen), Ags. claénsian, (ook verkort

Mensen) verloor de n, daar klein het grondwoord

als

Vermeesamen

a.

voorkomende bijvorm

farmeinsamón

luidt het in den 't

ban doen,

Is alzoo

de letterlijke

van communis, gemeen.

de n uitgevallen zonder klinker-

ww. kosten, dat maar dat

reeds in

wij 't

met het Mhd. Mlt.,

waaruit

costare (vgl. Fransch coüter) luidde.

de

staan komen,

uit-

In

n en luidt het constare met de bedie tevens

verklaart,

waarom

het

170

met

in het ninl.

kon vervoegd worden.

zijn

Ohd. kosta, Mhd. koste,

Het

subst.

in gebruik (behalve in de uitdrukking ten koste van)

het

Germaansch

maar

de dialectische,

konsten ,

o.

namelijk

ongebruikelijke bijvorm

niet

konden, te weten kost, kosten, ontstaan uit konste,

,

het mnl. zeer dikwijls voorkomt en overeen-

dat in

a

heeft ook de n verloren,

poëzie

in

stemt met het Os. konsta.

men

er in

is

uit geabstraheerd.

Een homoniem daarvan van kon Je

koste,

meervoud

kost, bij ons alleen in het

Een anorganisch

part. gekost vindt

Huygens, Zedepr.: Een onwetend medicijn

bij

Onder den invloed van konste

zal

ook wel ontstaan

vs. 64.

zijn de

mnl. bijvorm, van het, in het mnl. zeer gebruikelijke, begonde, namelijk begonstc (reeds Oudfrank. begunsta), een zwak imperf.

van

beginnen

waarschijnlijk af te leiden van een ouderen

en

praesens-stam

begon

Ook

').

dat

imperf. btgonste, begonsten

tegen het eind der middeleeuwen

stiet

eeuw,

17de

begosten,

62;

52,

de

Vondel,

63 en

bij

vs.

begost

part.

men meermalen

1;

Huygens,

V

1574,

bl.

Korenbl. I

bl.

begost,

8, 42,

300, 303, 304, 324,

Richteren 13

vs.

1358,

vs.

25; 20

vs.

bl.

1,

José f in Eg.

24, 29, 117, 137. 361,

506; en zoo ook van ontginnen: ontgost

1535

—

komt voor: Anhv. Chron.

Vondel, Peter en Pauwels

1012;

534,

AUaergeh. II 767,

Num. 25

een

Zelfs

en zoo vindt

uit,

Antw. Ghronykje van 1500

bv.

Staten- Bijbel, 40.

n

vooral in het begin der

,

bij

Vondel, Maeghden

2

).

Vernuft

is

overgenomen

,

blijkbaar

met uitstooting der n

waar het vernunft voor vernumft

Vóór g en na de toonloos geworden

i

is

het

uit

Hd.

luidt.

de n niet zelden

uitgevallen, en wel in:

') Zie over lift uw. begonnen als overblijfsel van eene bijna geheel verdwenen klasse der sterke werkwoorden met de klankwijziging

o,

oo, o, o Dr. Joh.

Franck, Tijdschrift voor Ned. Taal en

Lrtt. II bl.

19-26. \|

Waarschijnlijk

imperf.

begost

en part. als

is

het part. begost in gebruik

naar analogie

hij bekocht

gekomen

naar-t

hel

van andere aan elkaar gelijke imperf'.

en bekocht,

Itij

verzocht en verzocht, enz.

171

Gegadigde voor gegadingde van gading (wat iemand past, behaagt), dat zelf eene afleiding

eenkomen met,

passen

nauw verwant

en

opleverde,

is

van het ww, gaden (over-

dat ook

bij),

te

gader

,

vergaderen

zoowel met gade in gade

is

slaan, als met gade (echtgenoot), vanwaar het verkleinwoordje

— gadeken

met uitgestooten d gaaiken

}

van vogels

in gebruik,

Van

en de samenstelling wedergade (gelijke, tegenhanger).

Indo-Germ. wortel ghadh

denzelfden hechten)

ook goed, oorspr. gepast, voegzaam, behoorlijk.

is

Verdedigen

voor

gewoon

is

opgeeft

met

den

afleiding

van

verdrag),

dat

Mnlp. den

in

dat in de 17de eeuw nog zeer

verdadigen,

ofschoon Kiliaen reeds als hoofdvorm verdedighen

,

ook verdadigen

85;

(zich verbinden, vast-

a.

(geding,

want het

,

in de rechtstaal

eene

Lsp. III 3

nog gebruikelijk

Kiliaen geeft het op,

transactie.

dan

is is

overeenkomst,

rechtstrijd,

voorkomt Heelu 2507;

1385 en

van

zin

verdadingen ontstaan

dading e o.

I

Inderdaad

bijvorm verdedinghen.

uit

vs. is

evenals

ww. dadinghen (onderhandelen, eene overeenkomst sluiten), dat zelfs door Wagenaar (Vad. Hist. VIII 133) nog

het

Het

gebruikt wordt.

verminkt uit dag ding e of dagedinge,

is

Os. dagthingi, dagathingi, Ohd. tagadinc, dat rechtsgeding

op een vastbepaalden dag beteekent en alzoo plechtig rechtsgeding

(vgl.

digen,

vervolgens:

gerechtelij

king:

dagen, oorspr.

voor

den dag voor een geding afkon-

:

de

rechtbank roepen,

vooral tot

ken tweekamp oproepen, waarvan nog de uitdruk-

tot een

Een paar

tweegevecht uitdagen).

basterd woorden hebben onder dezelfde omstandig-

heden de n verloren, namelijk:

Galigaan (plantnaam), reeds

in

't

mul. zonder n

1192; Floris 2570; en Nat. BI. galanga

in

't

het

en

ook reeds

in

't

de gewone werd.

Nhd.

woord

khalandjdn •)

Zoo vindt men ook

heeft.

galangan

aan ,

IX

het

maar

Zie het groote

is

Mhd

in

372 't

var.,

b. v.

tekst

Ohd. galigan naast

den vorm galgant,

die

Door het Romaansch heen

Arabisch

ontleend.

Het

luidt

in die taal niet oorspronkelijk

Wdb. der Ned.

Ferguut

waar de

taal in voce.

').

is

daar

172

Pennewaerd voor penningwaerd iets

in

,

mnl. zeer gewoon voor

't

van de waarde van eenen penning, en alzoo eene kleinig-

ons Heren 1756, Vries

20

21).

men

Fruin)

(uitg.

412

bl.

in Hooft's

Een ww. pennewaerden =z

reg.

Verder

nog

ook

verkoopen, vindt

bl.

Van den Leo. Wurenar (uitg. De

Stoke III 561; Lanc. III 16292;

heid, b. v.

der

e,

464;

I

w

de ,

met

ivilenere

Reinaert

I

Zoo

v samensmolt.

de (b.

v.

101;

Esop. 2

vs.

Lsp. I 10

zooals het

,

staat en waarbij dus

alevenwel

n gesyncopeerd werd en vervolgens

eerst de

w Hen eer

voor

dat

ulevel,

uitstooting

wij

van n en ook nog andere verminking waarnemen volkswoord

12;

na

,

staat weleer voor

60

27; Nat. Bl.

vs.

18

38;

12,

vs.

uitstooten

't

vs.

samenstelling van eer met den zwakken datief van wile

dus bijna

Zoo

letterlijk eertijds.

naarstig voor naarnstig

en

klein

't

').

nog enkele woorden, waarbij

zijn er

in

Inform. upt stuck der Verpond.

o. a.

2.),

(tijd),

staat ordelijk voor or denlij k

).

17de eeuw werd zeer vaak duyst gebruikt met uitgestooten en dat, na syncope der «, voor duizend.

voor duyset,

Vondel vindt men het nog,

bij

van

Sal.

b.

v.

Pascha

vs.

m

heb ik slechts

Boogaard, reeds

in

Troef,

Kiliaen:

reeds

bij

Eng.

trumpf,

't

bij

e

Zelfs

het nog

gewoonlijk in plaats van den vollediger vorm duizend

Syncope der

)

565, Heerl.

men

In West- Vlaanderen zegt

995.

946,

2

In de 16de en het begin der

3

").

twee woorden opgemerkt:

mnl. (naast bongaard) voor boomgaard.

trump.

troeffen (ludere chartis),

De oorsprong

is

in

't

Hd.

zoeken in het

te

Fransche triomphe, dat aldus verklaard wordt in het woor-

denboek van Richelet: „Sorte de jeu de carte oü tant

et

coupant a et la

peu de personnes qu'on veut,

si

la plus

haute carte,

fait,

bat et donne les cartes,

dernière qu'il retourne est celle qu'on apelle triomphe.

*)

Vgl. Dr. A. de Jager, Latere Verscheidenheden,

*)

Zie Bladz. 20.

3 )

')

1'on jouc

oü celui, qui en

lil

Zie Bladz. 50 vlg,

Volgens

J.

Vercouillie, Onze

Volkstaal

11

bl.

S±

68 vlg.

173 de

C'est

triomphe

dernière

cette ,

na a of

is

/

jeu

Ie

a

été

parceque cette carte 1'emporte sur toutes

qui ne sont pas de la

De

que

carte

o

même

en vóór

apellé

autres

les

peinture."

cl

of

onze taal geregeld ge-

in

t

syncopeerd, waarbij dan de reeds op zich zelf tot o overhellende

a

rekking in

bij

Helde de

ou overging.

door invloed eener eertijds volgende

vormen met ui naast andere met

(Oudfrank.

,

zout (Os.

te alt),

(Hd.

stout

vandaar

/;

mout (Hd. mals),

Jcald),

hout (mank

mnl.

salt),

Oud-frank. icaldan)

wonde (Os.

stolz),

,

Os. halt),

hout (Oudfrank.

,

ivolda),

schouder

scholder, Hd. schutter), kouter (uit kolter , Lat. culter

mnl. monde (stof,

smout (van smelten), molm),

vgl

goud (Oudfrank

mes),

,

naast gulden, zoude (Os.

f/oZif),

De eenige uitzondering op dezen

hulde.

(uit

grond, Got. mulda;

mnl. houde (gunstig,

schuld,

naast

skolda)

woud

ouders (Os. aldrön), outaar (Os. altari),

mnl. wouden (besturen, holt),

tot u over

7Ae bv. boud (Os. bald),

ou.

houden (Oudfrank. haldan), koud (Os.

oud (Os. ald)

meer

o

dan bleef de

i,

regel

Os. 7;oW) naast

maken

die tijden

der werkwoorden van de eerste klasse, waarbij o? door d of

gevolgd wordt; doch in tot ou over,

gouden; hl

't

en zoo vindt

men dus:

gesmout en.

Zelfs in de

zoo

vindt

men vergouden

zelfs

geschouwen voor geschonden

17de eeuw bv.

In de spreektaal valt de en zuk

als as

van

de

in

klinkt. /

en

65;

III

1726)

Op

I

7 ,

(zie

15 bl.

ook

gouden, ge-

nog

dat

niet

Noah

,

ongewoon: vs.

Hooft, Ned. Hist.

bij

uit bij

233 en fol.

16G.

als en zulk, dat

vaak

Overigens ken ik nog maar één volks-

oude kluchten

betiel

Coster's

was plateel

l

is

Vondel

bij

si

hi smout, si smouten,

;

verloren heeft, namelijk {gaten)petiel , waar-

taal der

Zoo vindt men 2043

hi gout,

scout, si scouden, gescouden

woord, dat de

t

mnl. ging ook daar al en ol meestal

o.a.

Teeuivis

in

zelfs

de Boer

bv. Rijmb. 23461;

vs.

160).

91

en

bij

de

p

J.

vs.

166.

Sp.

de Decker,

l

schijnt het Lat.

vs.

139,

De oude vorm

Hist. III C ,

Vgl. bet Fransch plateau,

het uitvallen van de

tot b overging.

Brederoo's Sp. Brab.

50

vs.

liijmoeff. (uitg.

platte schotel.

woord patel la, dat

schoteltje beteekent, niet zonder invloed geweest te zijn.

1?4

De

r heeft steeds veel neiging tot uitvallen,

kunnen getuigen,

lecten

zeer

nauw met

eene

tongletter

de

vóór

r

en

(voort)

het

(cl

t

meen

in

gehoord,

meent had

meling

„syncope

gelijk heit,

,

in

Geldersch

het

5

):

Van

het Saksisch

,

en zoo

vóór

Een ongeoefend

r.

of

zegt"

zestal

en

);

in

aanmerking,

in het Saksisch

de

wordt

s

uitgestooten

en

dan

,

schijnt

de vorm garst,

Zie

Dr.

dialect,

nog een medeklinker Taalgids

IX

lil.

en door het

De

222.

trillen der

draagt daarnaar den

3

)

Zie Jobs. Zie

stembanden

IX bl. Onnekes, Ome

de Bo,

Onze Volkstaal

II

20 vlgg. en voor

in bet strottenhoofd ontstaat,

Vgl. daarover Dr. L.

r.

227.

Volkstaal

II

bl. bl.

70. (

.*ö8

en

17 vlg.

*)

Zie Dr. H. Kern, Taalgids

•)

Zie bet groote

Johan Winkler,

die nauwelijks hoorbaar

laryngische

West-Vlaamsch Idiotikon bl.

bl.

als er in dezelfde lettergreep

r,

Friesche r,

naam van

A. te Winkel, Taalgids *)

IX

Taalgids

waar de

volgt, dezelfde uitspraak heeft,

217,

Bij

Hd. ganser ich voor g ranzer ik (van

H. Halbertsma,

J.

Leeuwarder

te velde,

dus gast door syncope der r ontstaan."

is

den plantnaam ganzerik,

is

nauwe-

gehoord wordt, en ook in eenige Nederlandsche woorden

zuiverder,

')

van

tegen elkaar ge-

„neemt men inzonderheid

4

welke inzonderheid gebezigd wordt van de boekweit

liet

ze,

wordt ze heel

staat,

t

gedeelte van het gewest, de r in vele gevallen niet of lijks

In

wordt over het alge-

scharde

vier-

dialect,

).

vernemen, waar de afstam-

hart,

plaatste garven) wordt gezegd

dat

R

de Engelsche soft scheidde te

naam voor een

(den

„

:

voor d of

Saksen hard,

der

2

der r steeds plaats vóór

uitgebracht als in het Ndl.

door eene a,

als vöt

geheel niet uitgesproken

't

den stam behoort" 3 ).

niet zoo rollend

flauw

nauwernood doet

ter

sommige woorden,

in

van Groenloo heet het

voorafgegaan

dezen

in

van Groningen, Hunsingoo, wordt

zeer zwak,

tot

of

niet

s)

,

West- Vlaamsen heeft

uit de buurt

gast

n

,

ivoat (wrat),

den sisklank, die

oor

/

,

in een deel

of

cl

ook

het Engelsch verwante, Friesch, dat de r vóór

Ook

hooren').

zooals de dia-

in de eerste plaats het,

VII

Wdb. der Xed.

bl,

236.

taai in

voce gast.

J.

Vercouillie,

,

175 gratis,

Ohd. grans,

invloed

van den naam voor de mannetjesgans ganzerik,

snavel)

ganzenheer, ganzenvorst

de r uitgestooten onder den

is

d.

i.

). '

Verder heeft

syncope

ook

in het mnl. (en

r plaats gehad

der

bjj

Kiliaen;

V

427;

patrijs,

bij

nog par tr ijs

luidt,

Eeinaert I 3142;

dat

bv. Nat,

BI. III 706,

2110,

Rosé 10997.

Het Fransche perdrix en Eng. partridge bobben

oófrpertrijs,

de r nog bewaard, maar evenals wij in de tweede lettergreep eene Ital.

r

ingevoegd

die

,

in

Grieksche

't

Ons woord schrobben (Eng. door

ook

Kiliaen

Lat. perdix

,

kerselare,

d.

genoemd naar de

gekomen

scrub, Md. schrubben) wordt

keseïare (Nat. BI. VIII 279) voor

kerseboom,

i.

to

met den bijvorm schobben opgegeven; en

men ook

in het mnl. vindt

Lat.

cerasus,

Gr.

yt.ipa.a-oq,

zoo

vanwaar de kersen

stad Cerasus in Pontus,

Ofschoon de r in perzik behoort, blijkens het

zijn.

malum

Persicum

Lat.

7ripStZ-

perdice niet voorkomt.

,

d.

Perzische appel, ontbreekt die

i.

Fransche pêche, maar ook

niet alleen in het

in

't

mnl. peseker.

VIII 17, 25, 37, 42.

bv. Nat. BI.

Volksetymologie heeft de r doen verdwijnen in de uitdruk-

king

„van den os op den ezel komen" voor „van den ors op

den ezel",

komen.

strijdpaard

vorm king

Daar

d.

was,

in

,

tot

de

uitdrukking

Tegenwoordig invloed

om

kon de

die

men nu

verder alleen in den begrijpelijke uitdruk-

bezigt

,

verbasteren.

paard en geestelijken veelal op ezels reden,

te

monnik worden

,

omstandigheden

mnl. het gewone woord voor

't

onbruik raakte,

onzinnige

vrij

ridders

slechter

in

,

dat in

ros te blijven voortleven,

kan de

den

achteruitgaan

i.

Eerst toen ors

,"

dus

wijzigt

beteekend hebben:

oorspr.

van

stand

of levenswijze veranderen.

zich de beteekenis

van de uitdrukking:

„van ridder

meer en meer onder

„van den hak op den tak

springen."

Syncope van

i

of j heeft te dikwijls plaats gebad,

wij er hier in bijzonderheden over

')

Zie het groote

Wdb. der Xed,

dan dat

kunnen spreken. Waar

taal in voce.

zich

176

umlaut voordoet

j

Slechts

mag men

,

die syncope

vermoeden

tenzij

,

de

den. voorafgaauden medeklinker heeft geassimileerd.

met

zicli

op één geval van syncope der j wensch ik

te wijzen,

namelijk dat hetwelk zich in het mnl. en ook nog in de 17de

eeuw voordoet

werkww.

bij

vormen

in

enz. enz.

De

eerste staan voor wilt ji, ivaert ji, zijt ji,

persoonsuitgang eene d in plaats van

als

syncope

de

dat

bewijs

reeds

want nadat

die

geweest

staat

gheloofdi hooret

ji

met ,

zou geen

haar

zijn,

en hoonli,

gheloovedt\t)ji

als

in de vóór-

op het eind der persoonsvormen eenmaal

th

was verscherpt,

t

gehad

heeft plaats

gaat t,

toen de persoonsuitgang nog th was,

Nederlandsche periode,

tot

was,

enclitisch achtergevoegd

gij,

hv. als wildi, waerdi, sidi, gadi, gheloofdi, hoorcli,

en hebben

ji

den tweeden peroon meervoud,

in

waar//, oudere vorm van

d

tot

volgende te

klinker

meer

Vormen

verzachten.

in als

kunnen zoowel staan voor gheloovet ji, d

ouderwetsche

dezelfde

Jioorde(t)ji

waarbij

,

worden opgemaakt, of praesens of

voor

th

uit

den

dan

bedoeld

iinperf.

,

ais

voor

zin

moet

is ').

De syncope der w kunnen we evenmin trachten volledig te behandelen, maar wij kunnen er toch wat uitvoeriger over

w

tusschen

Neet, klinknagel, voor *newed, blijkens den bijvorm

niet, die

wezen,

en vooreerst wijzen op woorden, waar de

twee klinkers

uitgestooten

is

zooals:

,

Deemoed, deerne voor *deivemoed, *dewerne

w

door vocaliseering van de

ontstaan

is

2

).

3 ).

Veertig, veertien voor *'vewertig, *veivertien van oorspr. vitcer, Os. fiwar, fiwartig.

')

Verzwakte de

als wilde,

weder

i

in

de

tv

gevocaliseerd, dan ontstond

e, dan kreeg men vormen men geen pronomen meer her-

toonlooze

waarin

'tBrabantsch dialect opnieuw het pron.

werd gevoegd, zoodat men zonderlinge vormen verkreeg,

toildege, eijdege, gadege,

en

tot

zijde, /jade, enz,,

kende en waarachter dan ge

Werd

Letterbode

III

bl.

Taal- en Letterbode *)

Zie bladz. 140.

»)

Vgl. bladz. C8.

enz.

91 vlg.

V

hl.

,

Zie daarover Dr. Vondii's taal

310; Dr.

I

lil.

Van Heiten,

als

Taai-

39 vlg', Dr. Gosijn,

Verdam, Theophüus

bl.

129.

177 vier uit vior, Ohd.,

Ohd. fiorzug

,

Oudfriesch fior (vgl. ook Os. fiortig,

Os..,

fiorzehan

vanwaar Nhd.

,

vierzig

vierzehn).

,

Het Got. heeft den oorspr. vorm fidvor, die weder Germ.

organisch

d (voor

de

talen

£A)

blijkens het Lat.

is,

verloren

quatuor

Gr.

,

in alle

ofschoon

heeft,

zij

voor

Té
T€TT<xpeg {Tritrvpzq), Skr. catvdras.

Beeroof voor reeuw roof,

Ohd. /tmo

lijkduif,

van reew, Got. hraiva-(dubo)

lijkroof,

(genit. hrêwes), hré, rêo

rêwes),

Ags.

hraev,

Kiliaen

geeft

nog reeuw op

hrd

hrdv,

Os.

,

Mhd. ré

,

=

(genit.

Aréo (genit. hrêwes).

in de samenstellingen reeuw-

sweet, reeuw-plucke en de afleidingen reeuwen (lijken beroo-

reeuwer

ven),

hemd)

men ook

leest

(1660) II

67,

bl.

Lee (grafheuvel)

in

hlêo

clivus

(dat.

de Brune

J.

43.

lïviligerlee voor *leew, Got. hlaivs,

U

Mhd.

hlêive).

(genit.

Is

't

lêwes),

hetzelfde

saivs, Ohd. séo, se

Got.

De nomin. komt

seo.

Kliaen seeuwe

ofschoon vindt

Bankketwerk van

in het

Ohd.

Ags. hldv, hlaev,

woord

als het Lat.

(heuvel).

Zee voor zeew, Os.

en

(lijkbalsem

doodschuim en reeuwldeed (dood-

als

I bl.

hlêo (genit. hlêwes),

Os.

reeuwsel

en

(lijkbezorger)

Beeuwsel

doodschuim).

men

in

namelijk genit.

't

mnl. met

opgeeft

mnl.

het

in

die

w

als

in

Mor iaën 3402;

512, VI 1165; Brandden

70, 90,

w

Ags

sê,

sac,

nergens voor,

maar wèl

verouderd,

verbogen

naamvallen,

Mhd. Os. sêwes), Waleiv.

sing. sewes (Ohd.

2922; Floris 906;

Mhd.

Bijmb. 32170; Stoke

IV

156, 294,422, 627,1550;

Seghelijn 10435; dat. sing. sewe (Os. sêwa en sêioe) Walew.

9479; Bijmb. 19586; seiuen (Ags. saevum,

%

ïïïs*.

Ohd. sêivim) Nat. Bl. IV 891; Bijmb.

De w komt nog voor gegeven ww. verseeuiven, d. i. 25637.

bewaard

III 5 , 35 vs. 52; dat. plur.

in

het

zeeziek

door Kiliaen zijn,

en

12

vs.

op-

nog

den volksnaam Zeeuwen, Zeemvsch.

in

Snee, mnl. vorm voor ons sneeuw, bv. Walew. 3422

3183;

is

;

Mor iaën

Bijmb. 4859, 6539, 10718; Brandaen 815; Lsp. I 11,

Sal. vs. 150

Te Winkel

,

II

36 vs. 881 en nog bij Vondel, Ileerl. van War. der Dieren No. 72; tegenwoordig zelfs

Grammatische figuren

12

,

:

178

nog

van Noord-Holland

in dialect, zooals dat

land en Overijsel

Ohd.

snéo,

Mhd. snê

(genit. snêwes),

snêo

Oud-Slav. snegu,

komt

in

Lsp.

Prol.

108;

vs.

2759, II 2615,

natuur vindt

31

I

met

aevian,

komt voor

Ags. aê

d,

ê,

huwen

Vondel's

aecum

in

bv. ,

eerste

woord

tijd),

maar

stond in

talen hebben

,

aev

aevung

,

X

w

Mnlp.

als ee,

woorden d-sega,

echt),

(tijd, ,

Mhd.

huwelijk eebreuk

êwe,

ê,

eeuwigheid),

Nhd.

ehe,

,

aev-braece en aev-breca

in

iv

Verwant

is

gevocaliseerd

,

nie, in de beteekenis

't

De

(n) iemand

anderen

bij

twee van die woorden uitstooting eener (andere)

namelijk Iet(s),

iegelijk,

ieder.

vorm bewaard gebleven

en

tv

toch

is

daar dus

komt ook

w

voor

mct{s) voor iewet (bv. Reinaert I 2355) en nieivet (bv.

Lorr.

A

II

3633, Flor is 823, 3165, Alex.

nieiviht,

in

I 717),

en dat

Het Oudfrank. althans

overeenstemming met het Os. nêoiviht of

')

Volgens D. van Kalken, Taalgids 1

l

Volgens T. H. Buser

)

,

bij

vermoedelijk voor iewicht, niewicht. heeft

van

mnl. en nu nog bewaard

in

,

Lat.

't

dan ont-

in

(n)iet(s)

Os.

eebreker ; Oudfriesch êwa,

,

ie,

nog zeer gewoon

Plaghen 1170,

(tijd,

leven, wet, echt) en vandaar

rechtspreker.

cnki.

X

Got. aivs

:

onze taal de vorm

a.ldv,

y

1023

I

Plaghen 1169, 1184, 1193

de

ooit, nooit

184; II Prol.

vs.

ingetogenheid

Werd

Gr.

48

75;

vs.

uitgestooten

als wettigheid,

De verwante

(wet),

voor

Het

ons eeuw (oorspr.

als

Ohd. èwa (eeuwigheid, wet, êo

nigs, genit.

IV 2233. Ook in de beteekenis van aard, men eewe: Heelu 3207, 4819. Ewech voor

Ingetogen

,

en ewicheit 1179.

(d.

i.

Mnlp. II 835, III 165, 239, IV 2241;

47;

vs.

doch ook reeds

ie et tig

uitgestooten,

is

den zin van wet, godsdienst in het mnl. voor, bv.

38

5;

vs.

't

wettige gade.

i.

den grond hetzelfde

in

is

d.

,

Lat. nix

=z het sneeuwt).

nivis voor nigvis, ni(n)git

Eegade voor eewegade

Zuid-Beve-

),

(genit. snêwes),

w

Nhd. schnee. Dat eene gutturaal vóór de blijkt uit het

'

Got. snaivs, Ags. sndv, Eng. snow, Os.

*).

,

Taalgids III

bl.

bl.

295. 156.

,,.

:

179 nimviht

Ags. ndviht

,

w>,

in

en

niets

Nhd.

't

Ohd. nêowicht, dat, na syncope der

,

samentrok.

Wicht beteekent ding,

in

beteekenis

geheel overeen met het

Ohd.

iowedar

tot nicht

dus

stemt

Eng. no-thing. voor

Ieder

ieweder,

van beiden), Mhd.

(elk

ieweder ieder, Nhd.jeder, Os. iohivedhar, Ags. dhvaedher

Eng.

either ;

Evenals

Ohd.

vgl.

in

/e^er

êogiwedar

wm

van antweder voorkomt

maar werd

beiden,

gebruikt

een

in

Mhd. iegeweder

weder ook verscholen

is

anter, dat ook in den volleren in dien

,

in

stemt

eintweder,

ook in

d.

eindeiveder,

i.

van eenjarige koe, en na uitstooting der

kenis

trekking eene

ontstaan

winter,

zooals in

toen

tijd,

zooals

bv.

twee-winter,

uit

Ags. met vintre,

't

d.

i.

Germanen de jaren

de

,

jarig,

gevormd

winters

bij

(vs.

De eigennaam Boudewijn komt

in het

met uitgestooten ew en toonloos geworden Bonden.

voor

telden,

Op

mnl. in den regel ij

voor als Boudene

voor aleve-nwe-l wezen wij reeds

alevel

2

).

3 )

komen

bij

Zede,

dat

Plaatsen

Wdb.

1

reeds

vindt

in

het

men

geheele

bij

Dr.

Germaansch de w verloren

Verwijs

en Dr.

Verdam,

Mui

422 vlg.

)

Zie Bladz, 172.

)

Behandeld door Dr.

3

in

145 vlg. 510,

Andere sporadische gevallen van uitstooting der w

2

,

met

964) geregeld geschiedt.

514,

')

van

tw enter

samenstellingen

den Oudsaksischen Hêliand

in

is

en samen-

iv

evenals tweenter

éénwinter,

uit

koe,

tweejarige

den

homoniem

die dus

door Kiliaen opgegeven in de betee-

geheel ander enter,

een

,

Mhd.

,

Soms komt

én-dihwedhar.

Os.

mnl. de vorm enter voor

't

In oorsprong en

is.

met het Hd. entweder

overeen

het

als disjunctief partikel

waarop een ander met of volgde,

zinslid,

zoodat het met of of hetzij te vertolken beteekenis

eindelijk zelfs

Het beteekent oorspr. ee«

').

mnl. slechts

't

Ags mnl.

het

in

vorm antwer en

,

P. J. Cosijn, Tacd- en Letterbode II hl.

66— 72.

12*

,

180

Oudnoorsch sidhr, Ohd. situ,

sidus,

Got.

blijkens

heeft,

Mhd. site Ags. en Os. sidu, maar verwant schijnt te zijn met het Skr. svadhd (eigen doen) en het Lat. suescere, ,

gewoon Bedeesd,

zijn.

met Mhd. daesic, Nhd. dasig en met

te vergelijken

den door Plantijn opgegeven bijvorm bedaesd afleiding

streek),

is

melde,

en

woord

Karn,

noorsch

nog quaren, Ags.

kvern,

vgl.

cyrnan,

cveorn,

In de spreektaal wordt de in

Oudnoorsch

't

De oudere vorm

Got'.

).

erwt,

bij

dat

ertr geschreven werd.

als

tv

5,

chum, Ohd.

Eng. '

vs.

qairnus, Oud-

ook uitgestooten

zonder

ons

bij

tv

IIP, 26

bv. Sp. Kist.

quirn, chwinia, churn, Mhd. kurn, kürne

zelfs

verouderd ver-

als

ons dwaas met uitgestooten w.

ranl.

't

de beteekenis van handmolen;

in

van

Ferguut 2106 voorkomende daes, dat hetzelfde

als

is

in

van het door Kiliaen

(oorspr.

arewete (bv. Nat. BI. III 680)

is

overeenstemmend met het Ohd. araweiz, Mhd. areweiz, erwiz, Nhd.

Of

erbse.

ontleend,

waar men

moeilijk

valt

mee kan

Nu komen

wij

Van

uitstooten

en opofioq vindt,

is

maken, maar verwantschap

er

kpifitvScg

uit te

worden.

niet licht betwijfeld

het

de syncope der mutae.

tot

p

der

is

mij

slechts

bekend, namelijk koomenij voor koopmanij

koopman

,

naam voor den

als

waar men ervum,

het woord aan het Latijn,

Grieksch,

of het

één

voorbeeld

dus afgeleid van

,

kleinhandelaar

,

in

't

bijzonder

voor den kruidenier, die in Groningen nog bepaaldelijk koop-

man wordt genoemd. 't

mnl.

reeds

7; Lanc. Il

1439,

De gesyncopeerde vorm voor,

herhaaldelijk

conian komt in

bv. £/>. Bist. III 6 ,

12 vs

37521; Floris 591, 605, 612, 689, 704, 1337.

1472,

1633,

1615,

Limb.

enz.;

I 203,

363, 415

427, 446, 716, 732, 811; zoo ook comenscepe of comenscap

Limb.

l

)

at'

te

I

865,

X

485,

Minder waarschijnlijk leiden

zou

zijn,

567;

w

,

Ook coman

dat dit woord van kern (pit sommigen meenen, ,die er bezwaar

het,

is

zooals

tegen hebben, uitstooting der

Playerwater 93.

aau

te

nemen.

181

werd in

verzwakt, Lane. II 37512.

tot cotnen

Warenar

zijn

De

(uitg.

Vries,

Zelfs doet Hooft

64

bl.

reg. 25) spreken

van de kometjes voor de koopmannetjes. Syncope van f of v komt voor bij Enten voor emfien Okd. impfitón, iinpiton, Mhd. impfeten, :

,

Ohd.

impeten

(vgl.

impian,

Eng.

Byzantijnen Cluyt,

de,

impfón

ontleend

sinds

van stadswijk

en Nhd. impfen, Ags.

met de zaak aan de

is

in het Grieksch luidt het è/xtoiirsóeiv:

der middeleeuwen zeer bekende,

eind

het

van

verbastering

:

Mhd.

,

Het woord

imp).

to

voorkomend

(nog

kluft

in

de beteekenis

en op den afleidingsuitgang na hetzelfde

,

als

het Eng. club), dat later tot klucht overging en, als afleiding

van

den wortel van klieven, de beteekenis van stuk had

Het werd

in

'

).

bijzonder gebruikt voor het nas tukje of de

't

Anna

sotte clutjt (bv. door

[II 136, bij Hooft,

Bijns, Refer.

Camphuysen, Westerbaen,

enz.

2

),

ook

die

wel

sotternie

heette, en kreeg vandaar eerst de beteekenis van kluchtspel

De f

van grap.

en

eindelijk

bij

hoot voor hoofd, heet, het voor heeft, die tot de voor-

beelden van assimilatie

te

wegens klinkerverlenging

is

hier uitgestooten

evenals

,

brengen waren

3

liever syncope

moet worden aan-

),

terwijl bij cluyt

genomen. Helt

voor

helft,

in

mnl.

"t

vrij

42

vs.

8

')

,

dien

ongaarne

Kiliaen

tneê

gebruikelijke

Baafsmisse

St,

}

d.

i.

bepaald Hollandscb en Frie&ch noemt, nog wel

als toevallig

zou

synoniem van

vergelijken,

klont, dat ik er echter

zooals wel eens gedaan wordt, bv.

den heer T. van Lingen, Noord en Zuid V Zie Dr. A. de Jager,

»)

Zie Bladz. 157 vlg.

De syncope der

wezen, althane J.

ook

*)

'•)

Alex. III

In de oorspr. beteekenis zullen wij het onder den vovm(aard)-

behouden hebben iluui'

zie bv.

).

Bamisse voor het

Idnit

gewoon,

Rijmb. 10246, 10247; Esop.

1067, 1070; Nat. Bl. I 24;

in

hel

/'

Taal- en Letterbode

bij

helft

schijn!

West-vlaamsch

Vercouillie, Onze Volkstaal

11

lil.

zeg! 17.

V

lil.

bl.

227

vlg.

151—153'

meer bepaald Vlaamscb

men nog

elt

te

oï Ut volgens

:

:

1>2

r

want

Octobor.

I

do beschermheilige van G-ent

St Bavo.

verschiet", zegt Maerlant. 8p, Hi$t.

111% 2

55 vlg.

vs.

„Des eersts dages, en twifels niet,

Van der maent

De Torm bamisse 21

bamesse komt

of

16; Xat. van

vs.

Oetober heet."

die

Amerr/tje voor aremarijtje

om

noodig heeft

,

kort oogenblikje, zooveel

ak men

te bidden.

Syncope der g heeft plaats gehad ofschoon

die

Ohd. JMM90M,

ook

de

van boeg

afleiding

boh

Eng.

,

seheepsterin

het

doch

Waarschijnlijk

en

is

is

woord eene

het

.

ook

ons

Bij

is

het

alleen

als

van voorkant van het schip

het

is

een oud woord,

bahus (voor *bhdghü$),

tooi

mnl.

het

in

(tak).

Skr.

t

en zr.yjjz (met

Tameer j

bösuvu

en Mhd. buog, Nhd. bug, Ags.

beteekenis

gebleven,

verwant met

alle Gerrn. talen ontbreekt

Os.

geweest

Ohd.

bough

verdedigen en petme-

oorspr. boven- of onder-arm

dat

,

de

in

gebruik

in

hSsm,

beteekende.

dijbeen,

Mjy,

g reeds in

Ags.

bij

bij:

vorm *böeasem

oudere

Velthem VI

Museum

Ave Maria

een

'iraard') en vermoedelijk ,

\

Yadcrl.

36$, 369.

II bl. 245,

Boezem

voor

o.a,

Geheelal vs. 1121:

't

nauw

Gt. tx/vc

f

gewoon

vrij

in de beteekenis:

heden

nog, van nu voortaan, bv. Walen-. 1984, 8783, S7S5, 10175;

Ferguut 744, 751, 4425; Lane. tagemeer,

VII

d.

1632,

i.

X

II

veer.

Ie

67)

zal

schijnt te staan voor

den vorm tammeer (Limb.

Bij

veeleer

3359, 5322, 14697. en

Het

van hedenmeer.

synoniem

alzoo

assimilatie

moeten worden

aangenomen dan syncope.

De

l:

is

gesyncopeerd

bij

Kermis: voor kerk mi*, dat Kiliaen opgeeft, ofschoon

den 't

Mhd.

Kerspel

J

)

gewonen fa

voor

vorm noemt. Hd. •

venals bermesst

berkspel,

Zie Rladz. 171 dg.

Hd.

kirchi

-

I

in

't

m

hij

Ar

ook reeds in

mnl. bv. R&se 12484. onrechte met

183

maar

in

Mhd.

't

ook

kirchspil

van

(van

spel

van

en dus

als rechtsgebied,

onder

naast

verklaring

vroegere

Dat

kirspiL

—

spellen

de

spreken)

herspel als gemeente staande

rechtspraak van eenen parochiepriester, wijziging

de

zou behoeven, kan ik niet inzien.

Fransch

markt,

geschreven door Huygens, eenen

boer

Hofwyck

mond

den

in

uit-

Mhd. market, evenals

(Ohd. markdt,

rijmwoord op hart vinden

Als

mnl.).

en het aan het Lat. mercatus ont-

waarin de h wel geschreven, maar niet

wordt

gesproken 't

Frankisch

voor

leende

het zelfs

wij

1831, die het aan

vs.

men

en zoo vindt

legt;

in

mart

het ook

elders wel

In het Nederl. van de 17de eeuw,

vooral zooals dat in het

men

kluchtspel gesproken werd, vindt

voor ziedaar niet zelden

kedaer, met uitstooting der k en overgang van

verbasterd:

kijkdaer

uit

e,

boer vs. 61, 115, 117, Korenbl. I

wordt

nog gezegd

het

vorm

In

).

toonlooze

In Xoord-Holland

494.

bl.

mnl.

het

tot

is

zeer

gewoon de

door syncope der k uit ueletijt (wanneer), bv.

weitij t

Heiml.

'

ij

Huygens, Zedepr.: Een

bv.

zie

364,

392;

381,

Sp. Hist. I 3

,

8; Floris 941,

9 vs.

999; Moriaot 4589.

Syncope van ch vertoont, behalve en

niewicht ')

ambet

,

,

ook nog ambt

weer

dat

voor

ambacht

andbahti, Ohd. en Os. ambaht

,

iet(s)

(in

't

en niet(s) uit iewicht

ook

mnl.

andbacht

uit

Ags. ambyhte,

amt)

voor

staat:

Got.

oorspr. bedie-

ning (officium).

De

h is in onze taal steeds gesyncopeerd behalve in

waarvan het tweede

stellingen,

dat

in

geval

zooals bv.

sterk

bij

•) 1 1

't

IJ.

zooals

bij

Luidt in

Volgens

er

niet

//

samen-

begint, en zelfs

zelden syncope van de

//

voor,

den uitgang aard, die oorspr. Itanl luidde, dat

beteekende,

harde := zeer, enz.

komt

met de

lid

't

ons

o.

nog a.

in

blijkt

uit

het

mnl.

bijwoord

hard loopen, hard schreeuwen,

Got. hardus, Ohd., Mhd.. Nhd. hart, Ags.

van Kalken, Taalgids

Zie Bladz. 17S vlg.

I

bl.

113.

,

184 Aanvankelijk vormde het

heard, Os. hard, Oudfriesch herd.

eigennamen

alleen

bijna

Gerard

Everaard,

,

personen,

Everhard,

Gerhard,

Beranhard,

van

het

Adelaard

later

door

eerste

Athelhard

zooals

verkort

assimilatie

,

Bernard,

,

tot

Allard, het tweede met toonloos geworden uitgang en metathesis verbasterd

Berend

tot

Barend

,

het derde en vierde evenzoo

,

met toonloos geworden en daarop gesyncopeerde uitgangsvocaal en

samensmelting der beide

en

Evert.

Dat ook

in de

samengetrokken

r's

Romaansche

woorden overnamen,

samengestelde

werd,

heeft

er

veel

en

zelfstandige

bijgedragen,

toe

met hard

die

,

verdween,

h

de

gemeen

uitgang ard ook tot vorming van gebruikt

talen

Geert

tot

de

nww. ook in

dat

onze taal de uitgang hard zijne h verloor", evenals de ongunbeteekenis,

stige

de

die

Fransche woorden op ard kregen,

ook de Nederlandsche woorden aanstak, zoodat grijsaard bijna het eenige

gemeen

zelfstnw. op

aard

paald ongunstige beteekenis heeft

Ook een ander haft}g

achtervoegsel

krijgshaftig

,

,

Ohd.

Mhd. en Nhd. haft,

,

Oudtriesch

haft,

geaccentueerde achtervoegsel

haftich,

dchtig acht/g

dat

,

ons niet be-

bij

behalve

verloor,

in

ernst-

manhaftig en naamhaft, de h, namelijk

door overgang van f vóór

het

is

').

aftich,

heftich,

wèl

,

in ch uit haftig (Grot. haf Is,

t

Oudfrank.

haftig, Os. haft, aft,

te

achtich)

ontstane

onderscheiden van het andere

Het behoort

zonder klemtoon.

tot

den

wortel hav en betec kent oorspr. hebbend. In deelachtig, schaamachtig

klemtoon achter

het

wij ).

1 )

Zie

Selected

onkenbaar

)

Men

Zoo

Taalgids

II

hl.

is

II

192—196, I

,

— 56,

I

Wdb. der Ned. taal

zie

woorden

andere

Grimm, Deutsche Gframm. London 1881, p. 54

J.

groote

2

maken.

Essays,

A. te Winkel, hel.

in

op eenen klinker uitgaand

,

woord

het

nog met,

53:2

tvoonachtig

ook

Het wegvallen van de h kon, wanneer

2

een

waarachtig ,

vreesachtig,

twijfelachtig,

,

hebben

zonder

die uitgang

gevoegd werd

subst.

het met haft

p,

330

vlg.,

.Dr. H.

VII

1)1.

samen-

Max

Muller,

Kern en Dr. L,

1-12 en

uitvoerig

vlg.

daarover, het groote Wdb. der Ned, laai

I

753 vlgg.

,

:

185 gestelde

en

(wet,

eeive

recht) '), oorspr. *eeivehaft, later *eehaft

Ohd. êkaft, wettig),

(vgl.

ons

bij

in het Oudfriesch tot aft (wettig)

De

geworden.

echt

tot

van het Niderduitsch

kenmerk

ch voor f, een

Hd.

het

dat

bewijst

,

echt in het

Hd.

niet te huis behoort.

Ook een derde uitgang, namelijk groot gevaar bv.

de h

nog schrijven

ofschoon

het

Aleid,

wij

die de h verloren, zijn

voor Clodhilde

nog

Clothilt

(d.

5, 47; 20 vs.

i.

in

't

zonder h

mnl.

,

Andere eigennamen

is.

Machteld voor Machthilde en Clotilde

39; 21

1,

mnl.

*Hlud/iilde, de beroemde in den oorlog),

Maerlant,

bij

evenals

Adelheid ontstaan

uit

't

IX 144 enz;

32331; zoo ook groteit voor grootheit, bv. Alex. en

in

26272, 26786,

17540,

Rijmb.

a.

o.

liep

Wareit voor waerheit komt

te verliezen.

voor,

zelden

niet

heid,

Hist.Ul

Sp.

vs.

6 ,

18

36; 19 vs.

vs.

17; 22 vs. 53; 32

vs.

58; daar-

entegen met syncope der h Brunilt voor Brunehilde, Sp. Hist. III 6

vs

43

,

vs.

Wilhelm

van zooals

bij

48

79;

vs.

zooals

,

in

't

Hd.

40, 56, 6G, 87; 49

19,

vs.

Willem komt reeds

in het mnl.

voor in plaats

Wilhem (ook Welhem),

en

de dichters der 17de eeuw, die er eene woordspeling

met het bijwoord wel en den datief van

zagen

in

46

61;

Ook

25.

betitelde L.

Rotgans

zijn

zong Vondel Frederik Hendrik

Welhems zoon"

Wilhem

„heldendicht" in

Zoo

hij.

de Derde, en

1628 het „welkom, welkom

toe in hetzelfde gedicht,

waarin de naam ook

Willem gespeld wordt.

Bekend

is

in het mnl. de door syncope der h

verwensching Godsat voor Godshaat, I

o. a.

te

gekenmerkte

vinden Reinaert

3176; Ferguut 2304, 4702; Carel en El. 630; To ree 1335

Martiju

X

;

9844;

Beatrijs

354; SegheUjn 11550; Tien goede Boerden III 178.

Zelfs een

I

ww. gatsatten Eist. I

7 ,

Stoke

814;

55

848;

')

in de

8798,

voor godsatten (vervloeken)

vs.

is

bekend

uit >S^.

36.

Achter eenen medeklinker Velen,

Ilose

uitdrukking

Zie Bladz. 178.

viel

de

„iets niet

//

uit bij

kunnen velen

," d.

i.

ver*

186 kroppen,

in

bergen,

bewaren

hart

zijn

toevertrouwen

en

en

;

(begraven), Ohd. bifelhan, bifelan

Ags. felhan, befelan, Os.

Vore voor vorhe Ags.

Got.

filhan

Mhd. bevelhen,

bevelen,

bi filhan.

Obd. furh, fundi, Mhd.

'),

Etym.

furh.

,

weg-

bevelen, oorspr.

opdragen:

verder

v urn,

Nhd. furch,

het overeen met het Lat. porca,

stemt

groentebed

Schout voor schoutet

Huygens, Zedepr.

(bv. bij

XIV

Sneld.

vs. 27,

vinden Heelu 2298, 2315; Velthem II 48

te

scoutheetdom

Ohd.

't

schoutschap

,

als scultheizo

De schout

de schuld aanwijst Afaar,

Mhd.

't

maruh

zich in

't

in

Hd.

samengesteld uit schout

,

Mhd. mare,

mare,

Ags. mearh, mis-

waar het reeds voor eeuwen,

marka

luidde,

oorspr. paardenknecht

,

terwijl

van "Wales match

in de taal

hebben het nog maar alleen over

maarschalk

stelling

als schultheize,

van Pausanias,

in het Iersch

Wij

heet.

maar

alzoo de rechterlijke ambtenaar, die

is

opgave

de

nog

evenals

vs. 48,

46),

-).

Ohd.

paard,

volgens

II

Is

't

schien aan het Keltisch ontleend,

het

bedelaer

(bijvorm van schuld) en heeten (bevelen, aan-

scholde

wijzen).

in

,

Stoke

,

handhaafde,

schuldheisz

als

voor

Een

:

76), dat verkort is uit schoutheet (o. a.

in de

samen-

-vervolgens be-

,

velhebber der ruiterij, eindelijk legeraanvoerder, een woord dat

reeds

de Salische wet als marlscalcus voorkomt en

in

Fransch

het

in

Het

overging.

(naast marha),

maréchal,

tot

vrouw,

't

den ')

laen

Os.

lêhni;

h,

in

mirg, volgens taal *)

II

Eng.

,

bl.

VgL

vgl.

van

wortel

De

in

viel

de h uit

bij

het daarvan afgeleide lemen),

(met

reeds

luidt

't

Ohd.

laan

Ohd. het

luidt

,

maar met

lêhan,

sterke

:

dat in

ww.

Mhd. ,

/*

lêhen,

dat

in

g overgegaan, vertoont zich nog Onnekes, Taal- en Letterbode III

J.

in

't

't

Ags. ook

voorkomt afleiding

Noordewier

,

Ned. Regtsoialheden

,

in

van

Got. leihvan,

het Groningsche

bl. 109,

Onze Volks-

7-2.

Dr.

meriha

Mhd. merke, Nhd. mcihre.

Vóór eenen medeklinker Leen

in het Ital. tot mariscalco

merrie

1853, bl. 338.

,

187 Ags.

Ohd.,

't

verwant

en

Os. lihan,

Mhd.

't

met het Lat. linquere

is

lihen

leenen beteekent,

overgeven,

en

luidt,

Nhd. leihen

't

,

het

terwijl

etyrn.

Gr. XÜ7cicj (achterlaten).

,

Smaad, en vandaar smaden, door afleidingsuitgang vaneenen tr/iciapóg waarmee het Gr. fiiypcg Germ. wortel smdh klein, verwant is, en die het Ohd. smdhi, Mhd. smaehe ,

,

Ohd. smaken,

gering,

klein,

gering achten,

zijn of

klein

,

en het Nhd. schmach (smaad) opleverde.

Tranen

luidt in

gebruik

'

)

was

,

van vereeniging in

in de beteekenis

oorspr. vereeniging tot rechtspreken, straf-

veemgericht)

pleonastische

in het eenigszins

gericht (zooals

Mhd. trahen.

Os. trahni; vgl. Ohd. trahani,

't

Veem, nog hier en daar

luidde oudtijds, zooals in eene oorkonde van 1251, vehma

en

Het

(voor *veehima).

stam,

ook

die

waartoe

en

opleverde

van een werkwoordelijken

afgeleid

is

Os.

het

(veroordeelen

(a)fêhian

ook het

Ags.

de met wraak vervolgende, en alzoo

Vandaar het Ags.

fdh

dat in het mnl. niet zelden in den

foe (eig.

de vijand) behoort

:

Mhd. gevêch

adj. gefd,

wreken)

,

Eng.

,

2 ).

(vijandig, gehaat),

vorm gevee (voor

gcveeh)

voorkomt, bv. Rijmb. 2178, 28238, 30218; Sp. Hist. III 6 18

IX

nog

21

vs.

1;

Y stroom tot

g

bl.

over

veede

Nat.

veeg

in

V

Bl.

maar

84;

726,

133, VIII

Nhd.

A

I

fehde

en zelfs nog

feigi,

waarvan de grondbeteekenis

dus

Ags.

bij

dat in

Esop.

Antonides,

De

faege,

bestemd

is:

,

787, 793;

later in veete overging.

(Ohd.

,

650,

Vandaar ook het

176.

vêhede,

bv. Lorr.

luidt,

IV

1563, vs.

Mhd.

faehdho, faehdhe,

mnl.

't

III

Hugo van Tabarie

788;

Ags.

Stoke II 1334,

74;

vs.

h ging

Os.

p'gi),

tot sterven,

aan den dood gewijd. Wiel voor hwiehl

daar naast het Ags. hveól in die taal ook

,

welks

bestond,

hveógel

g

uit

eene

k

moet ontstaaii

zooals nader bevestigd wordt door vergelijking y.Cy.Xog

,

Zie Bladz. 143.

J

Zie Dr. H.

)

met het Gr.

Skr. cakra (rad, kring).

*)

Kern

?

Taal- en Letterbode

I

bl.

zijn,

62-06.

188

Ook Zoo

vergelijken

*sehuhw

ouder

w,

de

worden

w

aan verwisseling van geval

elk

in

wij in

Ags.

kelde tig

niet

daar

brede,

Misschien zij

echter

h verloren

het

't

Die

staat.

kan hebben, te

moet dan echter,

h

Ook wordt wel

aangenomen.

en h gedacht;

nemen

te

sku

bij

doch die behoeven

(wenk)-brauw

en in

,

eens

't

,

wij

vinden

al

Ohd. alleen prdwa,

beide letters vertoont in brahva.

Got.

de h toch niet oorspronkelijk en ontwikGot. vóór de w, zoodat het dan twijfelachof de h in

zijn,

onze taal nooit bestaan

Het Skr. heeft bhrü,

is.

Vergelijk nog

keelklank.

nauw

aan

is

zich in

zou kunnen

of uitgeworpen

weggevallen.

Hd. scheuken en scheuchen

't

brdwa naast brdha

Os.

't

zijn

afleidings-suffix zijn, daar als wortel

een

moet

(verbergen)

te

dat het Ags. maev, Eng.

,

opgemaakt zou kunnen worden, dat schuw

is)

een

evenals

w

de

meeuw eene

ons

motee,

uit schuchter (waarbij

terwijl

voor

soms vóór

h

het Ohd. mêh er op

bv.

Nhd.

nieiv,

de

schijnt

wijst

't

heeft,

Gr. btppóq zonder

gauw, grauw, kauw

(kraaisoort) en

naast vormen als ga, gra, ka, en na, die eene h hebben

afgeworpen

'

).

De voorbeelden van syncope

der h tusschen twee klinkers

zijn talrijk:

Aa,

oorspr.

in

is

Aar

Os. 't

zichzelf,

eigennaam voor rivieren,

men

d,

Ags. ed, cah, maar

Reeds 't

Ohd.

hebben aha, Mhd. ahe, Got. ahva. Etyra. verwant aqua.

Lat.

(koren

—

Nhd. ahr

,

),

Ohd. ahir, ehir, Mhd. aher, eher,

Got. aks,

docb

in

't

Ags. reeds ear.

Lat. acus (genit. aceris),

Dij (van het

6521,

als

in samenstelling bekend.

hetzij

Oiidfriesch vindt

't

en

en nu nog

ivater

op

hetzij

been), eig. die, zooals nog in

6767;

T>rec

Vgl. het verwante

kaf'.

1808;

Nat.

16325; Ferguut 304; Lanc. III

't

mnl. bv. Walew.

BI. III 7; Rijmb. 2636,

8269.

Dat eene

h

is

uit-

gestooten of afgevallen blijkt niet alleen uit den door Kiliaen

opgegeven

M

bijvorm met g: t/irghe, maar ook

Zie Bladz. 105.

uit het

Ohd.

189

Mhd.

dioh,

Dijen,

Eng. thigh, Oudfriescli thiach.

theóh,

groeien,

Got.

Ohd.

theilian,

dthan,

Nhd. deihen, Ags. thihan, theón, Os. thihan.

dihen, /*

diech, Ags.

gedijen,

vinden wij

ons g in den

bij

Mhd.

Voor

Kiliaen opgeteekenden en

bij

overigens ook niet zeldzamen anorganischen bijvorm dijgen,

en verder in degelijk en het gedegen,

de uitdrukking gedegen

in

samengegroeid)

hebben

geluid

geworden

i.

eenen klomp

tot

nog eene n gesyncopeerd: het moet en

toen

tot

werkwoorden hebben behoord

sterke

(d.

In het geheele Germaansch

metaal.

het woord ook

*thinhan

overgegaan deelwoord

tot adj.

Ags. gethiingen

part.

,

is

bij

oudtijds

de eerste klasse der blijkens het tot adj.

Os. githungan, volwassen

,

en vandaar degelijk.

Maal,

oudtijds in gebruik voor oordeel, gericht (bv.

I 129, Hildegaersherch bl.

ging

Ohd. en Os. mahal

,

mahelen van:

oorsprong

vanwaar Ohd. mahaljan, Mhd.

,

weer hetzelfde

altijd

heeft

(bruidegom,

madliel

madhelian

,

ons malen in den zin

Denzelfden

zaniken.

Ohd. gimahalo

(echtgenoot),

gimahala, gimdla

Mhd. gemahele, Nhd. gemald. Ags.

bij

zeggen,

ook gemaal

gade)

Martijn

264), verder voor vereeni-

vs.

mahlian, spreken,

Os.

,

64

huisvrouw),

(bruid,

In het Got. mathla, mathljan,

heeft

men

bijvormen

met

eene

andere adspiraat.

Maankop, papaver, Mhd. mdhen, man, Nhd. molm, naast de Mhd. mdge. Etym. verwant vormen met g Ohd. mago :

Gr. firjKwv

het

is

,

dat hetzelfde beteekent.

,

wel dezelfde beteekenis zal hebben

erkennen,

toch

ik

Bl.

X

469,

477,

dat de

Ofschoon kop

als bol in slaapbol,

moet

vorm mecopijn, macopijn, Nat.

dien ik niet weet te verklaren, tot eene

andere opvatting aangaande de samenstelling van het woord

zou kunnen leiden.

Raa

(van de mast), Mhd. rake.

Ree, ik

der

Ohd.

rêh,

Mhd.

rêch,

Nhd. rek, Ags. rdh.

Beter had

gedaan met het woord onder de voorbeelden van apocope h

op

te

aangehaalde

nemen, daar het onzijdig woorden,

en

dus

noch

is

als

de boven

met het mann. Ohd.

190 rêho

met

noch

,

zwakke

het

Bij uit rthe, Mhd. rthe, Nhd.

Ohd.

riga,

ook soms 344),

ook

terwijl

De g van

komt.

ww.

't

hv.

rijgen

Verner niet onmiddelijk

Mhd. rthen

rihan,

aangenomen

•

,

bij

Vondel (Van Lennep

Schoeien, Ohd. scuohhón

voor

slaken,

kan krachtens de wet van van rihen

uit de h

naar

zijn

voor-

)

'

I

350),

bl.

Groningsch

in het

Nhd. reihen ontstaan van het

analogie

,

Ags. en Ohd.

zijn,

maar moet

part. geregen

en

2

het imperf. plur. regen

Slaan

heeft het

de Bruce (Wetsteen der Vernuften 1665

J.

den Staten-Bijbel, en nu nog

in

overeenstemt.

rêhja

Met g voor h

ons Kiliaen rijghe opgeeft, dat

bij

17de eeuw,

in de

Ohd.

reihe.

).

3

).

Got.

Ohd.,

,

slahan,

Os.

Mhd.

slaken

en ook sldn zonder h evenals Ags. sledn. Staal, Ohd. stahal, Mhd. stahel, stal, Nhd. stahl.

Taai, Ohd. zahi, Nhd.

Teen voor

teehe

zcihe.

*)..

Tien (getal), Got. taihun zehen en zên

,

voor

Ags.

vehe,

/eó/t,

Nhd.

Got. faihu, Ohd.

Eng.

nog met Ags.

felle,

Ohd.

Vleien,

ten evenals in

't

Eng.,

Volgens

Zulk een streven

om

Mhd.

/?/*/<,

info, Os. fehu,

fee, Lat. pecu(s). /j

in

Eng.

Nhd.

bij

maar Mhd.

Ohd. fïhala,

't

tn/e,

file.

/Ze/je»

Onnekes, Owze Volkstaal

')

J.

/
fléhjan,

2 )

Mhd.

Os. tehan, Ohd. zehan,

iïk%a..

/eo',

alleen

Vijl,

vgl.

Nhd. zehn, Ags. tyn en

Lat. decem, Gr.

Vee

,

(Got. thlaihan).

II

Met het

bl. 72.

de vervoeging de harmonie

te herstel-

door den grammatischen overgang van h in g in sommige woorden verstoord was, zagen wij reeds bij dijgen voor dijen, en len,

die

doet

het

gewagen, imperf.

ook voor

zicli

bij

aantijgen

,

zijyen

(ziften)

hangen en rangen in het praesens en zoo sing.

dier

werkwoorden, evenals

bij

voor sijen ook in het

zag, \doeg en

,

't

mnl.

dwoech. Vgl. verder hierover H.Paul, Frincipien der Sprachgeschichte, Halle 1880 p. 106 vlgg. 3 )

•j

Zie verder op schoe, bladz. 92. Zie Bladz.

U.

191 suffix

17

wan

men

vindt

in

Rosé 3295 en

var.,

't

mnl. vleen (bv. Martijn

I

1608,

289

komt

in de

,

de oorspr., daarentegen

terwijl

Kiliaen) I 17,

voor

mij

,

met het

,

33, III 19,

X

2012, II 751, 906, 2221,

558)

,

vleien

vleeuwen (bv. Martijn I

ranl.

't

bij

an in

suffix

Servaas

St.

Plaghen 270, 287,

beteekenis

van

smeeken

nog

Hd.

bewaarde beteekenis

in

't

smeeken

,

die

ook

van

dat wij in vleien

,

is,

Het

oorspr. vleien beteekent.

vleeuwen, vleen met een

causatief te doen hebben van

nu zwak, maar

oorspr. buigen, voegen,

Vlijen,

te vergelijken

met het Os. giflihan, buigen, bedaren {Heli and 1460). Zien,

maar ook seon, Oudfrank.

Got. saihvan, Ags. seohan,

sian; vgl. Os. en Ohd. sehan, Mhd. en Nhd. sehen.

Voor het mnl. kunnen

Dwaen, wasschen,

nog bijvoegen:

wij er

dwoech, part. gedivagen (ook ge-

imperf.

Ohd. dwahan, Mhd. dwahen,

divegen), Got., Os. thvahan,

Ags. thveahan, thvean

vandaar het mnl. dwale, handdoek,

•

Walew. 992, ook tafellaken, 3186,

Ohd.

dweil, waarin de

i

Walew.

dwehila

divahilja,

ontstaan

antwoordt en voorkomt in

is

't

,

949, Moriaen 3177,

Mhd. dwehele, naast ons

uit de g, die

Oudnoorsch

aan de oorspr. h be-

thvegill naast thvaeli.

Gien, bekennen, erkennen, Martijn I 141, 752, 902, II 115, 175, 270, III 221, 416; Disp. 213, 268; Nat. BI. III 1961;

Sp. Rist. IIP,

52

vs.

34

vs.

25,

Hist.

III 5 ,

wordt zwak vervoegd worden,

evenals zien,

,

61; en begien, Martijn I 961; Sp. III 6

,

16 vs. 29; Reinaert I 2934,

maar moest

eigenlijk sterk vervoegd

welks vervoeging het volgt in

gehan of jehan, bigehau

,

bijehan,

Mhd. gehen, jehen

bejecht (bekentenis) ontstond door synaloephe in

en in

't

't

't

Ohd.

').

Uit

Hd. beicht

Nederl. door elisie biecht, evenals uit tejegen zoowel

tiegen als tegen.

Haen, hangen, Got., Ohd. hahan, Ags. hón'2 ). Sye,

') l

)

zeef,

door

Kiliaen als Saksisch opgegeven voor sijghe,

Zie Dr. A. de Jager, Verscheidenheden, Zie Bladz. 163.

bl.

278-282.

,

192 en

ook

het

ww. syen

150,

vinden Martijn

te

VI

Mus.

en

seigen,

seihen

107.

bl.

't

ook

evenals

Ohd.

vandaar

Land van

Nat. Bl. VIII 782,

(ziften),

Belg.

Hd. seihe;

I 25. Vgl.

wij zijgen,

mug

kende, soms verkeerd opgevatte, bijbelplaats „de

XXIII

gerings

kennen

te

V

Limb.

89

boora, op. Stije

stal

,

't

Zweedsch

Ohd. heeft

blijkt uit

klein

slêha,

zeer

iets

1326,

5120,

60

,

vs.

Oudnoorsch

:

Dat eene h

sti.

de bijvormen met g

schlehe, Ags. sldhe.

Hist. III 6

varkenskot

Deensch

,

Nhd.

Sp.

vee,

swijn-stije, stia

Ferguut

bv.

uit-

vs. 24).

Kiliaen geeft ook sleedoorn, wilde pruinie-

').

voor

Kiliaen

bij

geven,

te

om

mul. gebruikt

't

Nhd.

in de be-

a.

o.

zijgen en den kemel doorzweigen" (Mattheus Slee (pruimsoort), gewoonlijk in

Oversee

heeft sihan,

is

18; ook stta,

sti,

uitgevallen

Ohd. süga. Mhd. süge, Ags.

:

stige (Eng. sty, hogsty).

Tien, trekken, in Hist.

IV',

839;

Limb.

't

mnl. zeer gewoon, bv. Rijmb. 5514: Sp.

16 vs. 70; Lorr.

A

I

805 IV 687,

V

1040, VI 654, 1385, VII

II

224, II

Melibeus

2250;

1014, 1020 enz. (imperf. tooch, part. ghetoghen), Got. tiuhan, Os. tiohan, Ohd. ziohan

Mhd. en Nhd. ziehen; maar Ags.

,

reeds teen, Oudfriesch tia, Oudfrank. tion. Etym. hetzelfde

het

is

ducere

Lat.

Touw

(voeren).

als

trekmiddel

is

van

denzelfden wortel. wijzen, zeggen, en vandaar beschuldigen; in het mnl.

Tyen,

gewoon

even

het

als

8897; Rijmb. 682, 15

tihan,

(zeggen),

het

')

Ook

%

)

bl.

5813,

5583,

10347, 13301, 26244; Lsp. III

sihan, Mhd.

Aan

ontleende

part.

in het

leben,

Ohd

in-dicare

verwant.

aan)

7763,

Walew.

bv.

97 enz. (imperf. teech, part. gheteghen), Got. teihan,

vs.

Os.

vorige,

Hd.

't

Gr.

,

waar

sleeu

dicere

is

(ik wijs

ook de g in het praesens, die het

zeigen, ons aantijgen, vertoont

v

3ti%u'jf£i

het meervoud van het imperf. en aan

het

Anttr. Liedekensboeck 2fi8

In het Lat.

ziften.

(aanwijzen), in

van

1544,

uity-.

2

).

Aan

Hoffmann von

wel drukfout kon wezen voor

Zie over die y bladz. 190 noot 2.

het

Mhd.

Fallers-

sleen.

193

Nhd. verzeihen (afstand doen, loochenen en van-

verzthen,

daar II

beantwoordt

vergeven)

5

5 vs. 44; III

,

3 ,

het

IV

17 vs. 31;

Ook met ingevoegde d

18916),

ranl. 3

30

,

vertiden

Rist.

(Sp.

vertijen,

57; Lanc. III

vs.

').

Vaen, zeer gewone mnl. bijvorm van vangen, Got., Ohd., Os. fahan, Ags. fon 2 ). Vlaen, villen, imperf. vloech

3

11749

Seghélijn

vandaar

);

vlare

Het Oudnoorsch Vrien,

heeft

komt dus

het

dat

vragen

IV 1963 voorkomt en daar

Lanc.

zoodat ,

het

niet

Het komt dus

en moet alzoo in gevregen)

vraag

't

irapf.

afgeleid,

Zie Dr, Joh. Franck, TaoHk. Bijdragen Vgl. Bladz. 163.

Op andere

)

Zie Taalk. Bijdragen Zie

*)

vlg.

over vrien

Dr,

I

J.

maar daarnaast ook

;

III

maken, dat du

weer

uit

zou dan 1872, 16,

men

*frigis,

dan de

in

54,

frigit

't

58,

plien,

vries,

plach,

van Heiten,

V

zou

zijn,

224

om

aan-

en dat

naar analogie waarvan

Op

dezelfde wijze

voorkomt Moriaen 608, 1676,

748,

II

voor plegen

te

I

bl.

Tijdschrift voor

rriet uit *frijis, frijit

lti

dat o.a,

2678; Martijn 101 enz.,

terecht

HS. bedorven

Taal en Letterbode

,

zou gevormd hebben.

mnl. plien,

2316,

Verdam

het

in

268-271.

Verdam

ontstaan

infinitief vrien

ook

1874,

28,

bl.

subst.

159- 162.

122, die op het Ags. fricgan wijst,

lett.

nemelijk

zich

II bl.

dat

.

Dr. YV. L.

Ned. taal en te

bl.

't

).

plaatsen in den Seghélijn heeft Dr.

verouderde woord vlaen hersteld

was.

part. gevrien

4

g.

')

3

't

van denzelfden wortel met

2

het

het Got.

Ons vragen, van

grammatischen overgang van h in

)

heeft eene

met zien overeen,

vrach, vragen, in

natuurlijk

is

,

te vergelijken bij

,

in vervoeging

hebben.

geluid

verward moet worden

ons vrijen (liefkoozen)

h verloren en staat voor vrihen fraih-nan.

flojnm, part.

,

vervoeging met dwaen overeen.

Rosé 31,

o.a.

beteekent,

op vlaeghen en vlaeden.

(/

imperf. fló(h)

fld(h),

in

met het homoniem vrien

(of

I

Franc. 10229.

(vilder),

Kiliaen geeft met anorganische g en

flegimi',

Martijn

part. gevleghen,

(?),

30; Franc. 10219; Waleio. 8568; Rosé 9519;

648; Disp.

plagen, geplien

overeenstemmen met zien, zag, zagen, subst., dat volkomen beantwoordt aan

244, 262

;

Nat. Bl. 4, 8,

verklaren zijn, ofschoon

vormen

vindt,

die

volmaakt

gezien, evenals in plicht een gezicht,

13

,;

194

Zweer,

de

in

1094,

van schoonvader

beteckenis

1105,

1178;

Ileelu

vs

:

Stoke

8;

2501, 3646, 4463, 7142, 11894, 18422,

20

I3

15;

vs.

9

Vondei's Pascha

F

39;

vs.

;

45

vs.

27

vs.

15;

777,

Rvjmb.

9845 (ook swaer,

31; I 2 5

53;

vs.

en later nog in

waar Jetkro Mozes' sw eer genoemd wordt

,

van schoonbroeder: Hcelu 976, 998; inde

in de beteekenis

van neef (cousin): Lanc.

beteekenis

vs.

IV 691 1

I'

3638, 9338, 15996)-, Sp. Hist.

Renout

4771, 4786.

II

't

Is

door syncope der h voortgekomen uit *swehir, Ohd. sivehur,

Mhd. socer

sweher,

eenen

swigar,

met grammatischen overgang van h

langen

klinker

sweger

mnl.

aan het Lat.

Daarnaast staat het Got. svaihró

ènupóg.

(schoonmoeder),

vóór

beantwoordend

svaihra,

Got.

Grieksch

,

(blijkens

Lat. socrus),

't

o.a.

voorkomt

Franc. 6708;

Sp. Hist.

schoonmoeder,

,

in g Ohd.

dat

Rijmb. 15996, 16017, 22851;

St.

I7

Daarnaast staat ons zwager,

10

17; Stoke III 548.

vs.

schoonbroeder,

zoon

dat

heeft.

Nog hebben en

vlieden

eene h uitgestooten nader, geschieden,

wijden

hebben ingelascht zooals

delen,

mnl.

het mnl. ook de beteekenis schoon-

in

ook

wij

eenige

voor

deer

de

onder de voorbeelden van

zóó

twee

woorden

heer,

van de

dat

de

klinkers

bij

den

meervoud

die

bij

eene

d

de epenthesis behanals

onguur en het hendclike voor

e

heeft plaats gehad,

gewoon

verschijnsel,

mogen nemen tusschen

werkwoorden, wier stam

infinitief der

d weg

spieden,

zullen bespreken.

in onze taal een zeer

is

op eene d eindigt, of het

elisie

tevens

gat voor gehad, geel voor

dichters de vrijheid

zelfs

bij

hagen voor behagen,

geheel, enz., waarbij tevens elisie

Syncope der d

woorden

die

zullen wij ze later

,

hagel voor behagel,

hehendelike,

daar

doch

,

substantieven met d als sluitl etter, in

en radn voor raden, ver-

te laten,

neêren voor vernederen, ivoên voor woeden, daan voor daden, liên voor lieden

bekende treênde

paên

bij

,

dichters bij

doón voor dooden der

Vondel

,

eeuw

17de bloége

Jan Vos, zeen

,

bij

te

zeggen.

reeds.

Dat deden

Bloïhide,

alle

gloênde

doón

bij

Samuel Coster

Bidloo, steeg

bij

L. Meijer,

vreégh

,

,

zijn

,

195 slechts

enkele

Smids,

die

(d.

voorbeelden

echter

deze

„Trek ook geen woorden in;

Noch

treén voor treden

Hoewel men sal in

't

uw

Smids en bestrijding

nimmer

zegt:

hij

loon voor looden,

geen gloeid of bloedende

't

is;

paén voor paden, doön voor dooden,

,

Het hangt de rijmpen aan

Het

schrijf

gloénde, bloêncle voor

dagen

in de dichters zijner

het eind der 17de eeuw) afkeurt, wanneer

i.

Noch

aangehaald door Ludolf

vele

uit

vrijheid

gelijk een vuyle klis:

van Vondel kan verdraagen

in een spel

gedicht afsteeken en mishaagen"

').

hebben het echter

zijue geestverwanten

hunne

in

van deze syncope, die, volgens hen, „eene wreede

hardigheid toebrengt", niet gewonnen, want de beste dichters

hebben zich steeds

op heden die vrijheid veroorloofd.

tot

In de volkstaal wordt in dat geval dikwijls de j vervangster van de

waar

d,

ingelascht, zooals in

als plaats-

Neder-Betuwsch,

't

bv. gezegd wordt beschaaje voor bescheiden, geleeje voor 2

),

doch

nergens in Noord-Nederland meer dan in Zuid-Holland, met

name

geleden, neuje voor nooden, liuujer voor hoeder, enz.

Rotterdam.

te

ken,

dat,

Reeds meer dan eens hebben

tegenover

het

Amsterdamsen

kunnen opmer-

Avij

dialect

van Hooft en

Vondel, het Zuid-Hollandsch (Haagsch) dialect in de gedichten

Daar vindt men dan ook

van Huygens sterk uitkomt. de d door^ vervangen, bv. 51),

bij

draeyen voor draden {Korenbl. I

raeyen voor raden {Voorhout

zaadde {Korenbl.

I bl.

Korenbl. I roey

{Daghwerck

nooden

voor

bl.

vs.

JJyil.

vs. 514),

Herder

528), bloeyen voor bloeden {Cost.

roede

XII No.

Mal

{Cost.

vs.

11),

st rijen

l

)

Ludolf Smids, Poèsye Volgens

J.

,

noyen 132,

vs. 289),

vs.

hl.

13,

roeyken voor roedeken

voor strijden {Daghwerck

Amst. 1694,

C. Groothuis,

Mal

vs.

Oogentroost

383,

vs. 11),

1616), iviejen voor wieden {Hofwijck vs. 2394),

')

bl.

598), versaeide voor ver-

{Voorhout

1674,

28, Zedepr.: Een gemeen soldaat {Sneld.

vs.

17), braeyt voor braadt {Korenbl. I bl.

61, 479), verspaeyt voor verspaadt

voor

dikwijls

vs.

scheyen voor

260.

Onze Volkstaal

II hl.

79, 85, 96, 101.

13*

196 scheiden {Voorhout vs. 805), spreyen voor spreiden {Voorhout

G33),

vs.

voor

toeyen

{Daghwerck

weiden

Zuyen voor Zuiden {Korenhl. voor huiden

(d.

Hetzelfde

voor

maar

;

)

'

doet

West- Vlaanderen

ia

zegt

heden, Korenhl.

i.

verschijnsel

regel

overgang

die

is

twee klinkers in het Brabantsch

volkomen

of

e

met j voor d, bv.

1613 vayer voor vader,

d

tusschen

in j

mond

rooden,

moeder,

vs.

650 bayen voor baden,

vs.

1608 vlayen voor vladen,

vs.

631 doyen voor dooden,

vs.

859 bloeyers voor bloeden,

vs.

270 goeyken voor goedje,

46,

van

behalve als een tweeklank

-),

Brederoo heeft dan ook niet nagelaten in

bayen voor beiden, voor

rajen voor raden

bv.

Brab. den held van het stuk woorden in den

Sjp.

leggen

te

sommige woorden ook

voorafgaat, in welk geval de d eenvoudig ge-

syncopeerd wordt. zijn

bij

men

waar

,

480) enz.

I.bl.

zich

1449, 1463),

vs.

480, 431, 494), hut/en

I bl.

vs.

vs.

1836

vs.

494 royen

vs.

23, 29, 39,

vs.

182, 1560, 1607 moeyer voor

653 vermoeyen voor vermoeden,

643 voeyeren

vs.

voor voederen.

Na

de ou daarentegen komt als overgangsletter in de volks-

w

taal de

(Huygens

voor

d

de

de

in

men houwen

en zegt

plaats,

ook Zedepr.: Een comediant

schrijft het

vs.

21) voor

houden, gouive{n) voor gouden, kouwe voor koude, enz.

In de Nederlandsche hetzij,

Beul voor

beudel,

w

of

schrijftaal

de

is

uitstooting

der d,

en wel meestal, zonder vervanging door j regel geworden bij de volgende woorden: met,

hetzij

bydel,

Eng.

trokken vorm,

u schamen, vol

Mhd.

butil,

nog

en

bij

bütel,

Warande der Dieren

't

Mhd.

eene

Is

en

afleiding

Nhd.

bote,

Nhd.

Vondel in I vs. 9

Dat ghy soo armen guyl

stramen".

Ohd. boto,

Ohd.

beadle,

samenge-

„O beudel

:

(als ick)

van

Ags.

biittel,

niet

slaet

't

wilt lijf

bode (aanzegger),

Ags. boda

,

Os. bodo, en

beteekent eigenlijk rechtsbeambte.

') 2 )

Volgens Zie

Brand.

J.

Vercouillie, Onze Volkstaal, II bl. 17.

voor het

OftZi

Oostelijk

Volkstool

I

bl.

deel 17:2.

van JN'oord-Brabant H. van der

:

197

Beuling voor beudeling,

Antw.

pensen."

't

komt

die

in

„Die

76:

14,

Beteekent

den vorm

onder

Ferguut 3915

vs. 37,

bodelinghe ende die

ingewanden,

eigenlijk:

beteekenis

Velthem III 10

bodelinghe, bv. in de Coren van

ninl.

Biblioph.)

(ed.

darmen, en

bodelinge voor

Dr, Verdam, Gloss.).

(zie

Blaar voor blader, dat Kiliaen opgeeft naast blaere, dat men 2

o.a.

vindt in den

en

dat als synoniem van gezwel voorkomt in de Kantt. op

den

Sj). Ilist. I

Staten-Bijbel

Mhd.

bidt er e

XIII 27;

Levit.

,

Ohd. bldttara (blaas),

Nhd. Matter, Ags. blaedre, Eng. bladder. De

,

Neder-Betuwers

zeggen

voor

blaojer

van den Gcrm. wortel

afleiding

„bladeren ende zweren",

2 vs. 61:

blaar

').

't

Is

eene

bid, die ons blazen opleverde;

vgl. Lat. flare.

Bleu,

verlegen,

III

bloode,

gesyncopeerd

reeds

(Van Lennep XI

276

vs.

voorkomt

Boel

Herscheep.

385) voor blende naast

dat zelf ook meestal in de spreektaal de d verliest,

en ook wel met ingelaschte

Mhd.

Vondel,

bij

bl.

'

l

Luidt in

't

).

't

nog

(menigte),

in

samengetrokken vorm

bv. bij Coornhert,

,

Oudnoorsch blandhr

Nhd. blode, Os.

bloede,

als blog

_;'

,

0\i&.blódi,

blódhi.

Groningsen uitsluitend in den niet

't

boud el,

Os.

bódal

(grondbezitting),

Oudfriesch bod el, afleiding van bocd (schuur), Mhd. buode,

Nhd

bude,

Eng.

Germ. wortel bhu

Dirk voor Dierik in

't

mnl. (bv.

booth,

(zijn,

uit

weer

dat

behoort tot den Indo-

wonen), vanwaar boutoen, buur en boer.

Dia/er ik

Hd. Dictrieh, van het nog

,

Torec 2408, 2430) voorkomende died, volk,

Got. thiuda, Os. thiod, thioda, Ags. theod, Ohd. diot, diota,

Mhd.

diet,

en rijk, oorspr. koning (vgl. Lat. rex), zoodat

Diederik (Got. Thiuda reiks) beteekent: koning des volks.

Door, dooier dotter,

't

(van

Volgens

•)

J )

voor doder

ei)

Ags. heeft thodor

Elkaar voor eikader

•)

een

J.

uit

—

elkander

G. Groothuis,

(bij

bal. 3 ).

Onze Volkstaal

II

Zie Dr. A. de Jager, Taal- en Letterbode V. Zie Bladz. 1D8.

Kiliaen),

bl. SO. bl.

282.

Hd.

,

198

Gaaiken voor gadeken

Gedwee voor gedwede ring,

10

of gedivalig

dat

169),

mnl. ook tot gedwa (in

't

Psalm 22 Graag

De

vs.

(hongerig),

0rao/*0

Haar,

gedwedig

14, 47

vs.

2.

Got. grcdags,

afleiding

Six van Chandelier,

ook diveeg,

evenals

),

(honger,

#?ved

afleiding

,

2

gradeg,

uit

Kiliaen) overging.

(bij

vormen gedweeg en gedtoaag komen bij de Huygens, Oudaan, enz. 17de eeuw, Cats

der

voor

dikwijls

van

In

begeerte).

grddag

Os.

Ags. graedig

,

grêdus, Ags. graed, Eng.

Grot.

de Neder-Botuwe zegt

men

3

).

in de uitdrukking „haar op de tanden hebben," betee-

kent,

hecht de volksetymologie er een anderen zin aan,

al

Kiliaen kibbelarij, evenals

is ").

De grondvorm had er

tot dezelfde famielje als de

en

in

gedwaey

en

80)

Rodenburgh, Borsttoe'

bij

door umlaut, voor gedwade (bv.

Mhd. getwedic, syncopeerde ook de d en de

,

ontstane

schrijvers

bij

gedweed

Ohd. luidt het geduadi (modestus.)

't

zoo

vs.

Spreuken

Meijer's

In

).

en dat weer,

895) III

Ls/>.

'

(zie

het

Ags.

is

hem

uit het

haerachtigh twistziek

Hd. bekend, en behoort

Oudnoorsche godennaam Hödhr,

Ohd.

headho,

bij

hadu,

dat

van

eerste lid

als

samengestelde eigennamen voorkomt, zooals in Haduhrand

den naam van Hildeorand 's zoon,

welke beide namen dus

Ook

hetzelfde, namelijk krijgszwaard, beteekenen.

ons een

ww. haden bestaan, nog voortlevende

woord haaien,

waar de invloed van haai

het vervangen van

e?

de vorm hadderen

(in

heeft

bij

in het volks-

(waterdier) tot

door j zal meegewerkt hebben Brcderoo's Aend. Lictboeck

,

bl.

terwijl

63) de

onvolkomen a van onze samenstelling harrewarren verklaart.

Hou

in de uitdrukking

„hou en trouw" staat voor houde, dat

geneigd, afhankelijk beteckent, en in ')

*) 3 )

")

't

Oudnoorsch hallr,

Zie Bladz. 171. Zie het groote

Volgens

J.

Wdb. der Ned. taal in voce, Onze Volkstaal II bl.

G. Groothuis,

Vgl. Dr. H. E. Moltzer,

Cron. 1881

bl.

10.

De

SG.

volksverbeelding in het rijk der taal,

,

:

199 Ohd.

Ags. heald

hald,

beantwoordt

(liever)

Aan den comp.

luidt.

de

Mor iaën 445

adverbiale compar. houder (eer, liever) bv. 111°

Hist.

12

.

,

324

is

Het mnl.

adj.

hout (genegen) bv. Martijn II

maar toch nauw verwant: het

luidt in

't

Got. hulths, Oudnoorsch hollr,

Nhd. hold.

Daarnaast

biljart,

't

voor keude, bijvorm van het door Kiliaen

opgegeven kodde (knots,

6264 en

men

Met de keude loopen

o.

a.

van Juvenalis „Begeef u al

's

dat ook te vinden

stok),

is

Heeltt

Hooft, evenals in de samenstelling koddebeier

bij

(stokzwaaier).

Als

Os., Ohd., Mhd.,

hulde (oorspr. gene-

staat het subst.

Os, Ohd, huldi, Mhd. hulde, Nhd. huid.

genheid),

dat

Sp.

niet geheel hetzeltde,

1987.

Keu, van

;

in den positief houde (spoedig) bv.

9

7598; Moriaen 192; Torec 527, 790, 969,

Waleio. 2086,

1601

37

vs.

Got. haldis

voorkomende

vaak

mnl.

het

in

vindt

bl.

P. Nuyts,

bij

is

keuderen of keuyeren

liet zesde schimpdicht

35

Zondags eens met mooi weer langs de straatcn,

de wijfjes gaan, met keuyeren en praaten

Langs Singel, Heeregracht

;

Het beteekent daar dus

de Vijverberg, reeds

't

slenteren,

Voorhout." evenals

in

den

tegenwoordigen vorm kuieren. Kiel voor

kidele

overkleed (vooral van vrouwen),

of kedele,

door Kiliaen opgegeven en ook

en 't

in

de

Kantt.

Mhd. kent ook

op

den

kedele.

kedele, namelijk keel, vindt I

te

vinden Rosé 1148, 1157,

Staten-Bijbcl,

Jesaia

III

67.

Den samengetrokken vorm van men bij Cats (Uitg. V. Vloten

4356).

Klier schijnt (want de hoogere afleiding van het woord onbekend)

te

staan voor klieder; althans

uit het Pass.

Somerstuck

Mnl. en Onl.

Wdb. IV

bl.

men

is

mij

vindt elyedere

1

8 ld aangehaald in Oudcmans'

414.

Kiliaen echter heeft alleen

fol.

kliere.

Kouwelijk voor koudelijk

is

uit de spreektaal in de schrijftaal

doorgedrongen en heeft daar den vorm met d geheel ver vangen.

200

Kraai,

in de uitdrukking

van craet (Limb.

datief

hanengekraai

dat

IX

beteekent

genomen worden, krat, en

kind noch kraal , staat voor crade

187 heeft: kint no craet],

en

ook

afgeleid van kraa-(ien), als

is

naad van naa-{ien)

,

').

in de oorspr. beteekenis van

duwen, stooten, vindt Lanc. II 39308, Mor iaën 4011,

Ook

11291.

beteekenis

Kiliaen

van

krui/den

heeft

voortstooten

naast

ook

en

,

kruyen

i?ose

in

de

krodewaghen naast

Het Friesch heeft de d nog bewaard

kruywaghen.

kon

zelf

Ohd. chrat, Mhd.

draad van draa-(ieh),

zaad van zaa-(ien)

Kruien voor kruiden, dat men,

haan

voor

Ags. craed,

Luidt

't

vs.

2

).

In

de oude beteekenis, maar intransitief, gebruiken wij kruien

nog van het

ijs.

Kwee voor kwede,

dat Kiliaen naast kwee opgeeft in verschil-

lende samenstellingen, d.

Cydonische

i.

eene

KvSuivbx,

vandaar ook

is 't

appel

,

op

stad

Grieksch-Lat. (malum) Cy loniupi,

genoemd naar Cydonia

zóó

Latijnsche schrijvers Cijdonilcs en

bij

,

Gr.

waar de kweeën groeiden;

Creta,

Cydoneum

voor kweewijn. Kiveelcn voor kwcdelen, dat Kiliaen als verouderd opgeeft voor

snappen,

den

op

en

neuriën

men

doch dat

klagen,

Staten -Bij bel,

Amos VI

19

in de Kantt.

verklaard

vindt

als

„nae de wijse ende aenleydinge van het luyten, ofte psalterspel,

hare stemme op het

dat

men noemt

ende veerdichste

fijnste

quinckeleren

ofte

quincken,

te breken,

quinckelen,

quedelen ende by de Musiciens heet diminueren.^

Vandaar

dat het eigenaardig voor het gezang der vogels kon gebruikt

Het sterke grondwoord kweden, Got. qithan, Oud-

worden.

noorsch kvedha

,

Ohd. quedan, Mhd. qneden, Ags. cvedhan,

Eng. imperf. quoth in

schijnt

zwakke

')

Zie

dragen -i

II

Zie

Ohd.

het bl.

't

,

mnl.

niet

quettan,

uitvoerig

33

Os. quedhan, Oudfriesch quetha, spreken,

voor Os.

betoog

te

komen

;

wèl het aan het

queddian, Ags. coiddian

van Di\ M. de

13.

Johan Winkler, Taalgids IX

bl.

307.

Vries.

(toe-

Taalk. Bij-

201

beantwoordend quedden,

spreken, groeten)

1108,

2366;

Rcinaert I

bv.

Beatrijs 519, 700; Lanc. III

2062;

Floris

23001; Van den Lev. ons Heren 157, 2117.

Leer voor leeder, naast ladder Leewater

voor

Men

en lidwater.

').

van

ledewater

Kiliaen heeft geled water

fo'd.

vergelijke lézetter voor lede zetter (heel-

meester) in Vondei's Aenleiding.

nauwkeurig

Loeren,

vangen

(vgl.

woord

gluren

als

hetzelfde

Griane

dat

Lucelle

30,

bl.

„ter

.

bij

65,

bl.

Huvgens,

Het

(bv.

Hooft,

bij

verleider,

Korenbl.

I

en

Nu

7.

bl.

Eist.

Roskam

verlokker

loeyer als lokaas of

3

),

maar Hooft

Brcderoo,

322, waar

vs.

aan de valken-

waarvan bet

375)

is

afgeleid,

bedrieger, schelm of

nietswaardige

78), maar toch ook nog lokaas, bv. bij Huygens,

verklaart Kiliaen loer, lore, leure,

nagemaakten

jachtvogels zelf ook loer vogels alleen Kiliaen mededeelt,

')

MaZ

als beeld

fol.

vs.

zelfs

4

vs.

), bij

2

vogel,

waarmede dejacht-

terug gelokt werden (revocatorium) en waarnaar die

vogels

*)

3

eeuw wel gewoonlijk

Ned.

Vondel,

bij

te zijn

voorkomt

Cfosf.

subst, loer toch,

bctcekent in de 17de

te

maar oudtijds lokken be-

bant loeren" gebruikt wordt

jacht ontleend.

(bv.

lauern

III

om

doel

mij voor niet hetzelfde

verschalken

als

150 en TFarenar

teekende, zooals bv.

met het

komt

Hd.

(ge-laren)

loeren,

.Va/. IZïs£. fol.

maar

opletten,

Êoer liggen),

(7t>

q/>

genoemd werden, zooals

maar men ook vindt

niet

in het testament

Zie Bladz. 07 vlg.

Zooals Dr.

van

Heiten",

Klinkers en Medeklinkers

bl.

58 en 59

meent op grond van de bekende eigenaardigheid, dat eeriige woorden den oorspr //-klank (bij ons door oe wedergegeven) in sommige beteekenissen hebben behouden, terwijl hij in andere beteekenissen in u (uitgesproken als 3 )

In

de

teekening izen bl.

hel

bl.

uitgave 150,

Hd.

ü),

en later in ui overging.

van Dr. de Vries, bl. 33, en waar ook op de uitdrukking

wordt, waarnaast ook, bv.

bij»S.

ygl.

een

daar de aanloer

draaien

van Beaumont, Gedichten

vs, lo (in de uitg. van Tideman, wiens verklaring men leze) ww. lorrendraaien voorkomt, terwijl elders (bv. I>ij Hooft) het

78

subst, lorrendraaier te

vinden

is.

202

van Adriaan van Borselen, Loer nu

II p. 292).

overgenomen Martijn II

XI

't

die

Oud-fransch

Mhd. en Nhd. laden

17; IV'

vs.

64

,

Luur luier voor luder Malkaar voor malkader Meekrap fcrop

eene

heeft

dien

,

(Z

bet

bv.

25;

vs.

den Germ. wortel

tot

laden,

laduii

IIP, 29

Hist.

Sp.

Velthem

VI

vs.

7 vs. 21.

').

malkander

uit

2

).

gesyncopeerd blijkens den vorm naast

Kiliaen

leuré), bv.

1262; Bose 7007; Limb.

opcischen, uitnoodigen, opleverde.

,

,

loirres, Nfr.

als

Ags. lathian, Ohd.

,

Luik (stadsnaam) voor Ludeke 48; 75

Analecta

Matthaeus,

(bij

Bl. III

behoort

Got. lathón

't

1466

gesyncopeerd uit loeder (Mhd. luoder,

126; Nat.

vs.

Ongetwijfeld

753.

lath,

in

is

meekrap

opgeeft

wte

irf-

het door

en

,

hem vermelde w.w. meeden r= met meekrap verven. Ook vindt men in de beteckenis van meekrap het woord meede in eenen tolbriet Lett.

VI

176.

bl.

bl. 't

Vermoeien

van Aardenburg (N. TV.

vermoeden, den eenigen vorm, dien Kiliaen bij

reeds rermoeydt heeft naast het,

Huygens, Zedepr.:

mende vermoed. Als

Een algemeen poëet

vs.

3,

vs. 11.

muodan, Mhd. müeden, Nhd. ermüden heeft de d

als

van moede, Oudnoorsch módhr, Ohd. muodi, Mhd.

afleiding

müede, Nhd. milde, Os. móJhi, Ags. médïte, dat eene participialc afleiding

Nhd.

ook

voorko-

ww. voor moede worden vindt Ook 't Oudnoorsch moedha,

intrans.

men vermoeden: Esop. 67 Ohd.

M. der Ned.

d.

Ags. heeft madere.

voor

opgeeft, ofschoon bij

v.

94) en in de Inform. upt stuck der verpond.

mühen, ons

moeien

zelf

weder

van Ohd. muojan, Mhd. müejen,

is

moeien" en

„zich ergens in

in

bemoeien.

Ooievaar

voor oodebaar, schat- of gcluk-brenger,

ook odebaar en odevaar.

gewoon, 2204;

)

')

bv.

Nat.

Bijmb.

3563;

Zie Bladz. 55 vlg Zie Bladz. 147

vlj

De

laatste

vorm

Bl. III 71, 807, 829,

Esop.

37

vs.

2,

7,

is

in

bij 't

Kiliaen

ninl. zeer

841, 1138, 1894, 10,

17; Beinaert

203 Eigenaardig

II 2316.

in

de door volksetymologie ontstane,

is

naam

Plantijn opgegeven

reeds door Kiliaen en

heylover, waarin over als bijwoord

kan opgevat worden en tevens vaar,

maar

nog gebruikelijke,

dialect

samentrekking van oode-

als

reeds in ood het begrip heil bevat.

dat

verder alleen bewaard in kleinood,

ood

d.

schat of bezitting, Ohd, en Mhd. Meinót.

audr, Ags. edd, Os. ód

voor oodelijk,

Ooiijk

ons

Bij

is

oorspr. sierlijke

i.

Oudnoorsch heeft

't

').

Amand

vinden St.

te

vs.

5496 en

bij

Kiliaen, van oode, oorspr. gemakkelijk, verder gering, on-

beduidend,

Ohd.

enz.,

slecht,

Mhd.

ódi }

men

Ags.

eddJte.

Stoke

IV 1492; Moriaen 484; Lanc.

In

mnl.

het

vindt

ontkenning noode (=: ongaarne)

als adv.

ood moed, in

mnl. vaak tot oomoed verbasterd, en daar nog voorkomend

't

van vergevensgezindheid

in de beteekenis

Woord

't

luidt in

het

vgl.

Fransch

nog

bij

Hist.

F,

rode,

Itijmb.

31026,

't

Lat. praedieare

0]>

wèl

reude

voor

Kiliaen en in

19

vs.

40;

910,

32112;

West-Vlaamsch den

Ital.

madreperla.

In het

mere-perle verouderd.

is

mannetjeshond,

dat

Kiliaen perlen-moeder),

(bij

mother of pearl,

Preek, preeken van

Reu,

die zich

de schrijftaal gebruikelijk.

zelfs in

voor paarlemoeder

Eng.

genade,

Ohd. ótmuoti, Ags. eddhmêde, Os. ódmödi.

't

Ouwelijk voor ondelijk, nu

Paarlemoer

,

van gemakkelijke gezindheid ontwikkelde.

geleidelijk uit die

')

a.

De

niet geheel "verouderd.

Verder komt ood(e) voor in de samenstelling

bier

o.

II 25555, 34283.

nog

is

oede, Os. ódhi,

oode

't

46

1324,

geslachts-

verkondigen.

hrydda, Hd.

rilde),

mnl. vaak voorkomt, bv. Sp.

vs.

58,

vooral in den bijvorm

19590,

19167,

23738,

26399,

Teesteye 1709, 3526; Rosé 11092.

In het

luidt

het nog rud

gesyncopcerden vorm

overbodig,

,

(Ags.

on suffix-verschil

evenmin

als

op

bij

hij

,

terwijl wij

den niet en

elkaar vinden in de uit-

deze woorden

een oud

klei nood ie,

te

wijzen,

is

waarvan het

meervoud Meinoodi'én overbleef. Daarover leze men het stuk van Dr. Kern, Taal- en Letterbode 1 bl. 132—140.

belangrijk

, •

204 drukking rut en roy bl.

voorkomt en canaille

68,

afgeleid

is

Rinkelrooien de

beteekent

,

'

van

roden

Kiliaen

uit

het

rondzwerven,

Fransch overgenomen

deelwoord

berooid,

rinckelroden

met

opgeeft

samengesteld uit rinkel, schel,

is

=

Kiliaen

(bij

dat ook zelf van canis, hond,

,

met schellen en andere geraasmakende

:

instrumenten rondloopeu,

en

Werken

Rhetor.

).

waarnaast

,

beteekenis

De Roovere,

die bij

,

,

landloopcr

waar het roder

zijn),

Het

luidt.

misschien te vergelijken met bevaren,

is

hereden, enz., en zou dan betcekenen veel gerooid hebbende

maar daar rooien ook de heeft

2

in

't

roooen

West-Vlaamsch

het evengoed mogelijk, dat wij er eene passieve

is

),

van

beteekenis

trans,

plunderen aannam, welke het woord nog

beteekenis aan moeten hechten.

Boeien, naast

van

gezegd,

wijn

roeyen

opgeeft,

voor roeden, dat Kiliaen

peilen,

eene

is

evenals het Fransch vergcr

Ie

van

afleiding

tak,

roede,

vin van verge, Lat. virga, tak

3 ).

Rooien naast (uU)roeien blijkbaar met elkaar verwant evenals f

met het Ohd. riutan, Mhd. riaten

Met d vindt men

rotten.

in

't

,

ninl.

Nhd. reuten en roden

,

roeden

(aus)-

vooral

,

den zin van ombouwen, weghakken, Torec 1330; Rijnib.

in

28106, 31579; Lsp. vs.

I

25

vs.

114; Hildegaersberch

251

bl.

129.

Ruien, van vogels gezegd, staat voor raden. In

man van „rude hebben an

die vloghele",

't

mnl. sprak

Nat. Bl. III 1658.

De uitdrukking rut en rog werd opgemerkt en verklaard door Van Helton, Taal- en Letterbode III bl. 297.

')

Dr. *)

Zie L. L. de Bo.

3

Evenzoo

)

West-Vlaamsch Idiotikon

bl. 953.

geeft Kiliaen roeden naast roeyen op,

van een roeischip

gezegd, doch daarbij behoeven wij niet aan syncope der d te denken. Nie1

komt

toch

alleen

in

mnl. ook rocn

't

voor: Alex.

I

1119;

Bijmb. 29650, maar bovendien heeft ook het Ohd. ruoan en ruojan,

Mhd.

rilejen,

Qoorsch

cope der d l.v.

III

A.gs.

ródhr bij

,

róvan

,

Eng.

Ohd. ruodar

roer,

Ferguut 3267;

,

to

roio.

Daarentegen wijst Oud-

Mhd. ruoder

,

Nhd. ruder

waarvoor men inderdaad in Martijn

II

129;

Sp.

Hist.

't

I".

op syn-

mnl. roeder vindt, 70 vs.

3-2

;

Lanc.

9558 en ontroedert (van roer beroofd) Hist. van Troyen 9905.

,

205

Schouw

559.

openen, voor sponden, dat Kiliaen terecht

splijten,

vorm opgeeft en

als beteren

X 555,

voorkomt Stoke

(schuit) voor scoude, dat

Spouwen,

van Hildegaersberch

196

bl.

men ook

dat

Het

43.

vs.

vindt

bij

W.

staat voor spal-

den, Ohd. spaltan, Mhd. en Nhd. spalten.

Sprei voor spreide naast spreede in gebruik in de Kantt. op

XXV

den Staten-Bijbel, Exod. Teer

voor

teeder

vorm gebruikt terwijl

van

het

als

men van

IV

7, Richt.

(of liever teder)

31.

steeds in gesyncopcerden

,

concreets gezegd wordt

iets

vorm

het gevoel sprekende ook den volleren

teeder bezigt; daarentegen meestal teergevoelig.

Tijloos (bloemnaam) voor tijddoos, tideloose (bv. Rosé 8432),

Kiliaen

bij

tijdloose

verklaard

,

colchicum, hermodactylus

naam

met het

gelijkstellend

Brune, in

't

't

udder

,

ütiro,

,

uder

Os.

als

men

in de

o. a.

Mhd. iuter en

is

er bij-

na éénen dag, verwelken.

Emblem. van De

333 vindt en dat ook Kiliaen opgeeft,

bl.

Ohd. utar

Eng.

en ook

Grieksche ephemeron,

voegt, dat de bloemen zeer spoedig,

Uier voor uider, ieder, dat

narcissus

als

bulbus agrestis, terwijl hij, den

,

,

Nhd.

etym.

't

Luidt

euter, Ags. lider,

hetzelfde

woord

als

Lat. uber (uier), Gr. cüS-xp (lederen waterzak), Skr. üdhar.

Veer,

voor

bruikt

veder,

als

het

wordt steeds in gesyncopeerden vorm ge-

niet

in

den

letterlijken zin

maar

,

bv.

van

een veerkrachtig stuk staal gebruikt wordt. Vier, Got. fidvor

Vla

voor

vlade,

pannekoek

XXIX streken"

vs.

te

').

bij

Kiliaen ook in de beteekenis van taart,

vinden,

evenals in den Staten-Bijbel, Etod.

2, waar van „ongesuerde vladen, met olyo be-

Het Ohd.

gesproken wordt.

koek), Mhd. vlade, Nhd. fladen.

met het Grieksche 7tXxt6q Vleermuis

voor

opgegeven,

't

flittermouse).

')

vledermuis,

,

heeft

Misschien

is

flado

(offer-

het verwant

vlak. bij

Kiliaen

naast

vleddcrmuis

Ohd. heeft fledarmus, Nhd. fledcnnaus, (Eng. Hetzelfde vleder

Zie Bladz, 17G vlg.

is

ook verscholen in:

,,

206 Vlerk

voor

vlerik

o.

vs.

Ferguut 1575;

aantreft

a.

men

Vlier

in

Hd.

't

vindt

o. a.

flieder

,

vlerk

tot

bij

mnl.

't

Lsp. I 5

9127;

III

tot

dus

is

Dirk.

verouderd opgegeven vlieder,

als

Sj).

Hist. III

't

Groningsch

in

vlederlck in

vlederik

van Dieder ik

die

door Kiliaen

het

uit

men

dat

Lanc.

De samentrekking van

26.

te vergelijken bij

woorden

welke beide

vlederik,

uit

Kiliaen opgeteekend staan, terwijl

fi

,

32

41 en dat nog

vs.

Daar

vledder luidt.

')

de vlier een goed geneesmiddel beette tegen de jicht, schijnt

daarnaar die kwaal üerecijn genoemd werd, oorspr.,

het, dat

zooals Kiliaen opgeeft, fledercijn of vlrdcreijn, ook te vinden

D. Doctr. III 1030 en Leven van Jezus, cap. 59. Vlijm

beter

,

gebruik,

vliem(e)

voor

mm

van

dm

van

vlieme),

tot

voor heelkundig

alleen lancet

oorspr.

,

*oliedeme

syncope der

(bij

en assimilatie

e

ook vlemme, dat Kiliaen opgeeft

Ags. flytma

,

Ohd. fliodema

als

bijvorm

Door

fliedima.

,

den vorm vleodeme heen ontstond het uit phlébotomum, dat het

in

werd overgenomen

Mlt.

,

zooals

meer woorden

,

die

op heel- en geneeskunde betrekking hebben, uit het Grieksch '

(pXiftoTÓ^ov

adersnijder

letterlijk:

,

2

).

Voeren voor voederen, steeds in gesyncopeerden vorm gebruikt als

van kleederen

er

gesproken

men ook van gevoederde

sprak

wordt;

doch

in

't

mnl.

bv. Rosé 386,

kleederen,

Beatrijs 171.

Vouwen voor vouden, dat nog III

23025; Rijmb. 13011;

Zoo ook bv.

Lsp.

2161; enz.

en

men

heeft

I 11 vs.

zeggen

Vouden

in

47, wij

't

in

X

't

mnl. voorkomt, bv. Lanc.

Phaghen 1565; Limb.Xl302.

mnl. voude in plaats van vouw

III 3 vs.

1048; 4

vs.

nog eenvoudig, veelvoud, tienvoudig

staat voor valden, Got. falthan,

Mhd. valden, valde

,

JSIid.

falten, fait e

,

Ohd. faldan

Ags. fealdan.

plantnaam, voor tceegbreede, Hd. loegbreite, Mhd.

Weegbree,

wegebreite, Ohd. toegabreita, Ags. vegbrazde,

Weerlicht

71; Teesteye

,

Eng.

ivaijbread.

tegenwoordig steeds gesyncopeerd voor wederlicht. Bolland, 7WA-. Bijdragen

')

Volgens G.

»)

Zie Dr. L. A. te Winkel, Ztafefcb VII

J.

P.

J.

bl.

II

29-31.

1)1.

292.

207 TVeeuwenaar , tegenwoordig bijna uitsluitend

in

gebruik voor

wedutvenaar , evenals weeuwtje voor weduwtje.

Wou

00» voor wonde (uit wol de van

en

't

ww, wolden,

sturen, Hd. toalten) en ^owc^e (uit zolde, imperf. d.

Zeeverzaad voor zedeverzaad seware, Flor is

39

III»,

Mhd.

maar

wortels

bittere

dan ook

37.

is

Woord

't

in

in

luidt in

zoo

bet woord

is

ot

%

686, 689;

Okd. zitaioar,

't

zeduarium (Fransch

Mlt.

't

uit bet Oosten afkomstig

Oosterscbe plant met oorspr.

,

dschadwdr

,

').

nu verouderde woorden voeg

enkele

mnl. ook reeds

't

X679,

naam van eene

de

en

,

5/.

iVa£.

Nhd. zitwer,

zitioar,

ze'doaire),

Nog

vs.

wormkruid,

,

maar toch gewoonlijk sedeware

2574,

seduware, Ferguut 3301; lÏMrf.

be-

zullen,

Hd. sollen, moeten).

zollen,

i.

van

ik bierbij

waarbij

,

syncope van d beeft plaats gebad:

Bouwen, vrouwenrok, docb een, die

met plooien

knie

de

in de

17de eeuw bepaaldelijk zulk

boven een anderen gedragen, maar

vindt het woord

o.

en

doffen

boeck vs.

(uitg.

1612

18; Huygens,

bl.

boogte van

bl.

bij

R. Visscher,

Voorhout

vs.

de Decker, Rijmoeff. (uitg. 1726) I

enz.

In

het

mnl.

vindt

vorm boude: Parth. 8029,

Ghenoeg.

of

bl.

164,

men den ongesyncopeerden eigenlijk

baude, daar het

woord, evenals baudekijn, baldekijn, afgeleid

naam

Men

353, 551, Hofwijck

J.

mnl.

).

23); Brederoo, Boertigh Liet-

1738;

enz.

2

(soms tegenover broek genomen in de

a.

beteekenis van de vrouwen zelf)

Boerten I 49

ter

opgenomen werd

is

van Baldac,

der stad Bagdad, waar kostbare zijden stoffen

werden geweven. Bloeling, bloedbculing bl.

o.

,

23, voor bloedeling,

Schede,

deksel,

vinden

te

scheelken ')

Zie Dl.

')

Zie

(Amst.

J.

177(i)

is

dat in

a.

door

Anna

bij

Brederoo, Moortje (uitg. 1644)

waarvoor Plantijn blocgelinck opgeeft. Kiliaen

wordt

Bijns' referein:

opgegeven en ook

„Ghcen zoe slimmen

ten vindt zijnen pot" {Belg. Mus. J.

Ie bl.

Verdam's

Gloss.

oj)

bl.

86), in

den Ferguut.

Frauck van Berkhey,

584— 5§7.

IV

Nat. Historie van Holland

UI

;,

208 Spieghel's HertspiegJiel, enz. (uitg. 1694)

Ned.

Hist.

ooghen

d?

van

bl.

166, en Hooft's schede van

Kiliaen op:

geeft

waar oogscheel dus evenals ooglid de beteekenis

,

oogdeksel

1620)

(uitg.

Ook

147.

fol.

en Huygens,

Vondel

beeft.

Herder

XJytl.

vorm

ongosyncopeerde

gebruikt

Helden

het

Heldinnenbrieven (uitg.

23;

bl.

55 (Korenbl. I

vs.

scedel

1716)

81

De

29).

komt voor Flor is

deksel,

,

bl.

Godes bl.

644, 662. In

en

Dietscb

bet

men syncope

vindt

d nog nu

der

woorden, die nu alleen

en dan

een paar van de merkwaardigste

alzoo vooreerst op tilijk voor tidelijk

ongesyncopeerd wordt gebruikt

maar

vast,

daarentegen

beteekende

Torec

3310; Nat.

AI

Gedichten 285,

elders,

Hertspieghel hee voor

(uitg.

hetle,

of

,

ook

102,

1694)

riet

in het begin

Tot

de

in

van

schrijft.

niet

vs.

')

>)

,

d.

').

i.

Anna

tijd

gevonden

(uitg.

(uit

bij

Dat

merkten wij reeds op

2 ).

Het

als

adj.

rieten

de 17de eeuw, want Vondel,

Kiliaen,

rieden

,

en wordt

die evenwel riet

geluid hebben,

met

t

en komt

ryen voor in de Inform. upt stitck

R. Fruin)

Zie daarover Rladz. 93. Zie Bladz. 70.

Bij ns schrijft

heden ten dage.

17 schrijft riet e) dagteekenen

Het moet oudtijds

Verpond

en

evenals Spieghel

van de 17de eeuw vindt men dan ook nog

met uitstooting der d der

Zoo

100.

,

toen heden nog niet voor-

d was,

oorspr.

later

Leeuwend. Voorr. dan ook

bv.

vlug,

tiigh voor tijdig,

naamvallen die d bewaard.

verbogen

moet dus

tilic

dien wij in de Cluyte van Playerwater vs. 140

ook heensdaeghs voor hedensdaags van

niet voor

Do gesyncopeerde vorm

187.

bl.

:

en

,

steeds

Het mnl.

bijtijds,

tijng voor tijding,

aantreffen, herinnert aan den tijd,

s\ot-t

van

nu

1017, 1479; Ferguut 1377

goed de paragogische n had aangenomen

de

tijd.

2277; PlayencaterM

Bl. III

Gedichten

Hooft,

in de beteekenis

vroegtijdig

Walew. 10842, 11027; Lorr. gebruikt

tijdelijk, dat

,

voor een bepaalden

slechts

verscbeidene

bij

den volledigen vorm gebruikt wor-

in

Ik wijs slechts op

den.

van de 16de en 17de eeuw

in de taal

bl.

464.

De verklaring van

209 rillen uit ridlen

gesyncopeerd rillen

,

dien Kiliaen opgeeft, en ryelen

ryeren,

=

ryelingh

maar ook nog I

wordt bevestigd door eenen bijvorm ry deren,

')

tot

rilling

,

Dayhwerck

Huygens,

bij

248) en Korenbl. II

bl.

peerd werd,

niet alleen bij Plantijn

zoodat

van dl

maar wèl de d kon worden

hebben,

Nog

verdient

niet gesynco-

e

kon plaats

niet

II

2

uitgestooten.

opgemerkt

terloops

tot

te

=

vinden,

2015 (Korenbl.

vs.

waar de

539,

bl.

assimilatie

te

)

worden,

dat

ver-

scheidene woorden in de schrijftaal de d tusschen twee klinkers

wel behouden

woordstam

de

of

wel

zegt

maar

,

die syncopeeren

het eerste lid eener samenstelling

houden,

maar tevens

leidraad en

tevens leiband,

ingeval het woord zelf

,

maar scheikunde, wel

houvast,

leisel

maar

rijden,

maar

leiden,

naast leidsel, wel scheiden, rijtuig en rijpaard,

maar snijboon en snijkamer, wel

snijden,

wel

Men

is.

zijde,

wel

maar zijka-

mer, zijweg, zijpad, en daarom minder consequent zijdgeweer voor zijgeweer, wel lade, maar latafel, wel stede, maar steevast,

wel weide, maar weiland, enz. het

Is

maar

uit

woorden,

aantal

vocaal

delijke

de

d

werd

weggelaten,

van syncope der onduidelijke,

volkomen klinker ontstane,

het aantal woorden,

is

waaruit

de voorbeelden

gering,

niet

e

Zeer groot

zijn legio.

waarbij de uit de eene of andere dui-

ontstane

toonlooze

gesyncopeerd

e

is

in

de

lettergreep voorafgaande aan of volgende op die, welke klem-

toon heeft.

den de In

l.

e

Zoo verloor het voorvoegsel ge

het Hd.

gebeurde dat

o.

a,

bij

glaube,

glimp f, glück, grade, gnade, vergnügen.

men

sommige woor-

bij

vóór een vloeienden medeklinker, met

name vóór de gleich glied,

In het mnl. vindt

zoo:

Gnade voor genade, Beatrijs 641. Gnoeg voor genoeg, 4o29,

Zie Bladz. Zelfs

G. Groothuis,

Te Winkel

,

Ferguut

1210,

1279;

Lanc. II 3585,

11168, 12805, 146J6, 15371, IV 303; Rijmb.

144 nu nog

') J )

J,

III

zegt

men

rijelen

Onze Volkstaal

II,

bl.

Grammatische figuren,

in de

Neder-Betuwe,

volgens

103.

14

:

210 7304, Lsp. II 17

11 var., 24 vs. 38 var; Doctr. 2^12,

vs.

3780; Leren van Jezus cap. 46.

Gnoegen voor genoegen, Doctr. 2923. Gnoechlecheit voor genocglicheid

Doctr. 1059.

,

Gnoet voor genoot, Cassamus 933. Gnoet voor genoot (van genieten), Boec van den Haute 215. Greide voor gereide (zadel), La«c. III 19379.

Grichten voor gerichten, Heeln 2636.

A

GWe/" voor gerief, Lorr.

I 2038.

Gluck voor ^/kA: wordt geschreven door Hooft, Theseus II

e

vs.

62, III vs. 80. 91.

In

onze tegenwoordige taal hebben zoo enkele woorden de

van

't

voorvoegsel ge voorgoed verloren

Glimp, valsche melijkheid

,

II 2317,

IV

vindt Mnlp. I 2437,

Mnlp. I

Ongelimp beteekent schande,

Ook

II

3519.

heid

en

nngelimpf

,

men

voor gelimp, dat

1148.

2819,

het

Mhd.

heeft gelimpf,

onvoegzaambeid,

,

voegzaamgelimp,

Ags.

het

Het behoort

ungelimp, ongeluk.

geluk,

gebeurtenis,

en nog vroeger: beta-

schijn, oorspr. glans,

eer,

namelijk

,

tot

den wortel van het sterke werkwoord gelimpen, dat in den Theutonista wordt opgegeven, en ook in

behooren, passen

,

gebeuren,

in

belompen, voegzaam,

adj.

gewezen, maar uit

en

het

door

't

Ohd.

Daarvan moet

voorkomt.

welks

lupen

luipen

,

gaersberch

bl.

87

Rechtsg. (1631)

')

II bl.

dat

is

Uitvoerig

198-210.

op de

dat

,

vs.

40, KI. van de Koe

lick,

wel niet

verondersteld bij

voegen,

ook een

taal

is

aan-

moet worden

Cats vaak voorko-

van ruw, onbe-

heeft

').

Gluipen voor geluipen, en

onze

zijn afgeleid, dat

bestaan

mende onbelompen, dat de beteekenis houwen, plomp

Ags. als limpan, Urn fan,

als

in

opgegeven en

Kiliaen

't

bl.

men

loer liggen, belagen, o.

a.

27, 46 en

bl.

vindt bij

van ge

van Hilde-

Brederoo, Moortje

1716: „Een doodslag

ik

"W.

bl.

2, H. de Groot, Inl. tot de Holl.

luipende en loerende." handelde

bij

is

geschied moorde-

Ocerluypen

leest

men

over glimp in den Taal- en Letterbode

:

211

Huygens,

bij

schreef

Zedepr.

Een

:

bedelaer

ook

geeft

en in plaats van luyren

312,

vs.

de

in

Kiliaen

25.

vs.

uitgaaf zijner

eerste

die

,

den

alleen

vorm gluipen en daarnaast gloepen

gesyncopeerden

van

Mal

Cost.

Huygens ook luypen

gluype,

subst.

liet

Nauw

knip.

valstrik,

woord glop, opening

kent,

gloepe op, in de beteekenis

verwant daarmee

(oorspr. sluiphol

schijnt

het

dat door Hooft ge-

?),

bruikt en tegenwoordig nog in de Xoord-Hollandsche volkstaal

voor eene „opening in eene

Gluren,

rij

huizen" gebezigd wordt

soms ook gluyeren,

vroeger

de Brune Bankket- Werk (1660)

J.

lonken

teekenis

voor geluren

met

,

een

schuin

b.

H

en

met de be-

162,

oog aanzien.

Gluren

door het voorvoegsel ge afgeleid van luren,

is

vorm luyren voorkomt

dat onder den

v.

bl.

').

Kiliaen

bij

Een

bedelaer

lura

(sluimeren)

25

vs.

en

,

Mhd.

,

Huygens' Zedepr.:

in

aan

beantwoordt

't

Oudnoorsch

Nhd. lauern.

luren,

Grif, adv. voor gerif, gerive, onbekrompen, ruim, van rive, dat

in

mnl.

't

voorkomt

2

als

adj.

(ook gerieven geschreven),

krompen behandelen stelde daarvan:

Grof, dat in

Mhd. e

't

d.

i.

beteekenis

dezelfde

in

ook

wij

het

ww. gerijven

in de ruimte brengen, onbe-

van dienst

zijn

;

en het tegenoverge-

ontryven.

Ohd. niet alleen grob, maar ook gerob, in

gesyncopeerd

een

,

maar ook gerop

alleen grop,

niet

dikwijls

Vandaar hebben

).

te

hebben en gebracht

't

luidt, schijnt eene

te

moeten worden

Germaanschen wortel hrubh (krabben),

die

ook

tot

ons

woord roof (op eene wond) opleverde. Het ging met het voorvoegsel e

werd gesyncopeerd vóór de

Blijven voor belijven, evenals in

voor bel/ben, bilibhan

,

gerra. rip

Eng. l )

')

blijkens

Got. ,

life),

het

't

ww.

lij f

leven,

de

't

Nhd.

bleiben,

Mhd.

bliben

Ohd. biltban, Ags. belifan, Os.

Van

bileiban.

zijn afgeleid

soms evenals met ge:

be

en wèl in de volgende woorden

l,

't

denzelfden wortel üf

,

Indo-

(lichaam), lijf (mnl. voor leven,

Got.

Volgens D. van Kalken, Taalgids

laiba,

1

bl.

Ohd.

leiba,

111.

Zie Bladz. 70.

u

Mhd.

,

212 leibe,

Os. lêba, overblijfsel, en

Mhd.

leiben, overlaten.

Blok voor

zwakke ww.

't

Ohcl.

leïban^

welke ongesyncopeerde vorm in de beteekenis

belok,

van ombeining, door eene baag omsloten ruimte, voorkomt Rosé

Ook

2843.

de beloke,

is

Het woord

bekend.

kon vandaar,

het oude hospitaal te Gent eigenlijk omsloten, en

beteekent

blok

woord wor-

in de samenstelling offerblok, het

den,'

waarmee tegenwoordig nog

land

de offerkisten in de Katholieke kerken worden aange-

De

duid.

Heelu

in

blokhuis

samenstelling

Zuiden van ons

het

voorkomende

(reeds

2855) beteekent huis, dat den toegang tot

vs.

:

bij

iets afsluit;

de eigennaam Blokzijl, beteekent dus afsluitings-sluis.

Van blok

maakten de Franschen hun blocquer, dat weer

als afsluiting

door ons werd overgenomen. Het Nhd. block vertoont Neder-

vorm tegenover het ook

duitschen

In

bloch.

Ohd.

't

loch

,

Ags.

Mhd. en Nhd. Het

en

ontluiken

lükan,

loch (bergplaats

nog

ook 't

ontsluiten,

(zich

biloh.

Ohd.

loh,

hol en vandaar gat)

,

Eng. lock,

vanwaar ook ons

bilükan,

Os.

bloh

woord in

Got. (us)-luka

af te leiden van den wortel van

is

(sluiten),

naast

be luidt het

loca (slot, gevangenis).

loc,

(opening).

luiken

men

vindt

Zonder het voorvoegsel

Mhd.

reeds gesyncopeerde

luik,

opengaan).

Ags. bi-lucan,

't

ww.

venstersluiting,

Vgl.

Got. ga-

Ohd. bi-lühhan,

Mhd.

lüchcn.

Blusschen lesschen ui tg. ijzer

1700,

Ook een,

I

belesschen,

dezelfde

bl.

73,

beteekenis

waar van

't

waarvan het simplex had

(zie

lesschen

bv.

Ohd.

aan

't

aangenomen. Vreten

leskên,

Mhd.

lesdien,

Nhd.

Os.

löschen.

het voorvoegsel ver syncopeerde in een paar woorden tenzij

,

Cats,

van gloeiend

gesproken wordt), maar nu alleen in overdrachtelijken

leskian,

e

belusschen,

vroeger

voor het blusschen van den dorst gebruikt wordt;

zin

de

voor

men zou

willen

meenen

,

dat voor die woorden

fra beantwoordend, De woorden zijn:

Gotische

vre

moet worden

voor ver-eten of vre-eten, Nbd. fressen, Got. fra-itan.

Vreeschen of vreischen, mnl. ww., dat vragen, vernemen naar,

213 onderzoeken

en

beteekent

Het

vorschen.

vereeschen

eeschen, vre-eischen), dat in

Waleiv.

b.v.

12228,

ö'toke

vereischen

Lsp.

28159; Lanc. IV

26939,

ook

vs.

39

7;

175;

vs

door

wordt opgegeven,

Kiliaen

Is

't

827

var.,

vereischen,

dus samen-

Nhd.

gesteld uit ver of vre en eischen, Ohd. eiseen,

Heiml.

tb. 18;

III 3 vs.

Ook Hooft en Cats gebruiken

10886.

Waleiv.

dat

2

I

vre-

Rijmb. 9585,

III 180, 384;

Rijmb. 4977, 21159, 24074; Sp.Hist. IIV 11 1861;

niet

(of

ook met voorgevoegde h verheeseken,

943;

I

,

mnl. ook niet zelden voorkomt,

22897,

17529,

15920,

1945;

't

Kat. BI.

9474;

verward moet worden

niet

voor

staat

heischen,

Os. êskón, Ags. dscian, Eng. to aak.

Vreughen voor,

verheughen

voor

bv.

W.

bij

komt

in

't

later

van Hildegaersbercb en

mnl. nu en dan in

den Mnlp.

I,

2841 ')

Ook

woorden

andere

in

van

vaste beginletter

is

de

e

gesyncopeerd tusschen de

woord en de volgende vloeiende.

een

Dat

schijnt bv. bet geval te zijn bij knevel,

als

grondvorm

moeten aannemen

waarvan

wij kenevel

met bet oog op bet Ags.

ka nep, snorbaard, en bet mnl. canef,

cenep, Oudfriescb kenep,

in de samenstelling canefbecn (d.

i.

kakebeen),

vinden Mo-

te

riaen 272.

Meermalen

in

is

't

midden van een woord de

waarop het

b.v.

die,

Als

voorbeelden

daarvan noem

en hertog, Ohd. herizogo,

')

Verrassend

is

Ags.

eine

Bildunu'

kan

de

eersl

twijfel

dal

herberg',

ist

J.

Grammatik,

vreuchde nicht

Ohd.

Os.

heriberga

heritogo, beide

Franck in Leipzig,

zijne belang-

1883

identisch mit vroude

,

p.

84:

sondern

vreughen, vvelches für verheughen vorkommt."

Ik

waarheid daarvan echter niet voetstoots aannemen, vooromdat vreughen slechts sporadisch voorkomt en verheugen toch

steeds de

een

zu

ik

heretoga,

de opmerking van Dr.

wekkende Mittdniederlandische „Wahrscheinlich

verdwenen,

e

eerste lid eener samenstelling uitging.

adj.

bleef, en vervolgens omdat ik heop de wel eer van een werkwoord, dan van leiden is. Bladz. 105 wees ik reeds op het Os. frdh,

gewone vorm was en

of een af te

in zijne

//

suhst.

de g van het <\
,

214 samenstellingen van herl, uit hario (leger),

den wortel van

uit

de

en

herberg

ontstane

a

uit

hertog,

De oudere vorm

in

't

Okd.

ander (Got.

den vorm

el

op syncope

elelende

Lat.

aljis,

eener

uit

bij

verzwakte

i

wordt vollediger teruggevonden

samenstelling van

als

waar-

evenals

elUendi (vgl. Ags. eleland),

Os.

elilenti,

ballingschap,

e

tiohan

tieën,

ellende,

bij

der eerste lettergreep,

wijst

e.

met togo (aan-

ww.

't

Hetzelfde gebeurde

met herga

eerste

't

laatste

't

den wortel van

uit

Lat. ducere).

(trekken,

van

dux)

Lat.

voerder,

w\v. bergen,

't

en

alius),

land en in

in

d.

i.

mol. als adv. onder

't

nog gewoon, en nog over

oorspr.

eli uit ali,

onzen compar.

elders.

gelijke syncope bebben wij dat woord nog in den eigen-

Met

naam Elzas, Ohd.

Elisdzzo

,

Mlt.

AUsatia,

uit

als

die,

eli

(ander) en een uit den wortel zat afgeleid subst. samengesteld,

andere woonplaats beteekent. Tallooze malen

is

de

e

gesyncopeerd

verbuigings-uitgangen

en

vóór

t,

het tegenwoordig Nederlandsch de

eenige vervoegings-

bij

d en

altijd

e

Zoo ontbreekt

s.

vóór de

in

van den

t

derden persoon enkelvoud van het praes. indic, van den daar-

aan gelijken tweeden persoon meervoud en van den imperatief, ofschoon

nog

het mnl. die gewoonlijk nog bewaarde,

kwart der 17de eeuw

in het eerste

name

bij

woorden

Vondel, voorkomt in

den

e

was

gevoegd

heffen

scheppen, bidden

een

,

verbalen enz.

,

,

datzelfde

ja,

suffix

hetzij

soms

,

,

bv.

uit het verbaal suffix ja.

zwakke werkwoorden ontstond de

de

zelfs

welke, achter den

vormde

stam

zij

de sterke werk-

bij

regel ontstaan uit de a,

wortel ,

Die

').

en

onze dichters, met

bij

somtijds

hetzij

e

meestal uit dat suffix

-f-

bij

Bij

uit

den vooraf-

gaanden stamklinker van het grondwoord; waaruit het zwakke

werkwoord was

afgeleid

De

kon wezen.

e

,

en

ontstond

die d (o), d,

dus

uit Ja, ija, tja of uja (later verkort tot ji, (later

Zoo

>)

verkort

tot

luidt geeft,

Zie Dr.

W.

L.

ó)

en uit aja,

zoekt,

i

(uit ja),

i

of u

uit a (later verkort tot ï)

,

uit

dat tot ai (of

trouwt, heeft in

van Heiten, VondeVs

taal

't

I

ê)

/)

ojaendja overging.

mnl. nog meestal

hl.

i'.i.

215 gevet,

trouwet,

zoeket,

gevet), suokit, sókicl 't

(of

tritot (of trült)

trüód

sóJcead),

en

Invet,

in

hevit, in

,

Oüdfrank.

't

giv/'t (of

Oudsaksisch

't

g/'bhid,

habhed of habhid (ook habhad), in

,

Got. gibith, sókeith, [salboth], habaith.

Dezelfde

uit

de drie

in

6 of

i,

,

op een sclierpen medeklinker volgde, tot

steeds

in

mnl.

't

wanneer eene enkele dentaal

meestal

aan

de

ëlen uitgaat,

voorafgaat,

e

doch zelden wanneer de voorafgaande medeklinker Oüdfrank.

het

Zelfs

in

reeds

aan.

men

treft

II

of rr

is.

deze syncope

Oüdfrank. wordt namelijk de

In het

uitgestooten

klasse

en Oudsaks.

verscherpt

t

vaak voor, en

reeds

wanneer het werkwoord op eren of

,

ook

viel

T

Deze syncope komt

werd.

wel

e

zwakke werkwoorden w eg vóór de en part. perf, die wanneer zij dan on-

d van het imperf. raiddelijk

voortgekomen toonlooze

é

der

klassen

der eerste

i

wanneer de wortel een langen klinker of

,

tweeklank heeft en op

r,

n,

st of rs

d,

s,

uitgaat

'

).

Vandaar

maar

gehórda

voor gehorida naast genereda of generida

truoda

en part. irruort naast irfullit en gescathot. Zoo heeft

;

het

't

part. gihórid,

is

de

nasida,

fullida

ons in

bij

gihrórid, ginerid, gimakod.

gesyncopeerd

niet

en

salbóda,

,

Vormen

salbóths.

fulliths,

men

nog

vocaal

't

part.

maar

naar

duidelijkheid

,

en

liquidae veine,

te

de

vóór toinne,

te vellene,

te

n.

te

Men

hoorne,

winnene,

daar door assimilatie vormen

')

die

hausida, nasiths, enz., die tijd niet

nu verouderd

zijn,

Zie Dr. P.

J.

uit

overdreven

weer ingevoegd.

e

geregeerd door eene praepositie zooals

coelene,

groeteden,

maar hebben,

de

In het mnl. syncopeert de verbogen

te

haasitlis,

niet als ongesyncopeerde overblijfsels uit eene vroegere

taalperiode beschouwd worden,

zucht

als

In het Got.

men

begin dezer eeuw en ook vóór dien

zelden aantreft in de schrijftaal,

mogen

en vindt

setteden,

als

ge-

nerida en giiritóda; maar

naast

gihórda

Oudsaks.

ook in

;

vindt te

te

als

vorm van den te

,

o. a.

te

telne,

ontberm voor

hoor ene, te

veile:

infinitief,

niet zelden de

te

te

te

e

coelne,

tellene,

ontberene.

na

te

Van-

Moriaen 456, 1290.

Cosijn, Taal- en Letterbod? IV

bl,

1M,

:

216 verbuiging

de

Bij

syncope

valt

Die

genitief sing. op te merken.

van de a

(o),

ja (of

in

zelfs

Got.

't

met het Os.

,

kunnies

kunneas)

(of

Oudfrank.

—

dat reeds

bij

—

nog

e

behouden, maar Maerlant

maar komt

is

skipes

folkes,

(spijs),

—

dikwijls

,

met het

cunnis

—

schoon lang

weg,

later viel die

woorden,

bij

vgl.

— balg — sunaus,

folkis (of folkes) lovis,

Het mnl. heeft die

frithis.

niet altijd

,

meer voor;

sanies (of suneas), fehas, en

ruggis,

dagis,

metes

dages,

—

van den

s

laatste overblijfsel

niet

Got. dagis, harjis, vaurdis, skipis, kunjis

faihaus

vóór de

e

of u der vocaalstammen

i

i),

ongeschonden

geheel

der

was het

e

—

zelfs

en

die op eenen sisklank

eindigen, zoodat Vondel bv. schrijft des vleysch, eens icalvisch,

huys,

onses

heyligen

des

Geest

gebruiken wij tegenwoordig de

l

liefst

In

).

de omschrijving,

behouden in die weinige woorden,

e

nu

dat laatste geval

terwijl wij

ouder-

die in deftige,

wetsche uitdrukkingen voorkomen, namelijk de heer des huizes (Got. hüsis

macht des vóór de e

Os. hüses

,

kruises,

des

is,

stam

s

Oudfrank. hüsis en hüses), het teeken

,

hegeerlykheden des vleesches (Os. fleskes)

de

(Os.

geestes

gestes).

is

met korten wortelklinker

e

Sporen van vroegere

e

heeft het de

bewaard

zijn

Walew. 2350, 2525; Nat. BI. III 608, VII ook hedendaags,

van slaags

54),

zijns

weegs gaan,

genitief

mnl. hedendages,

slaags

in

het

samenstellingen als scheepslading

in

ook nog het adv. steeds voor stedes

Marnix Byenc.

')

Zie Dr.

W.

e

L.

daghes,

Bist. I ,

1

,

,

bij

Mare. III

vs.

in

in den absoluten

enz. naast schip.

dat

15 vs.

van weegs

men

o. a.

en

Vgl.

nog vindt

61, Vondel, Palamedes (Van Lennep II

bl.

397), Staten-Bijbel

Syncope der

,

,

of'.s

grootscheepsch)

adj.

tt-

hand-

-459, 580; Beatrijs

Sp.

van scheeps,

(vanwaar

te

den volkomen

in

raken, naast slag

naast weg,

grootscheeps

Als

vrede.

weten

klinker van des daags, naast dag (mnl. des daghes

925;

e

omdat het het eenige mannelijke woord op

behield,

dat tot de sterke verbuiging behoort,

haven.

de

,

Het eenige woord, dat de

bl.

9.

ons voor onses genit. sing. van het pron.

van Heiten, Vondd's

toni

j

bl.

55.

,

217 poss.,

waarschijnlijk

dij)is,

zijns,

aan den

slechts

met „van

Otia

opdracht

en

in

als

dat

veranderde

al

wat Mals, en (behalve

hun

syncopeerd

van

uit

bruikt

eenen

worden

als

beides,

vorm beyds

deele

nog de

waard

,

op

die

daarnaast als nominatief ge-

en

verklaard

feire,

Het

zich r

die

ook

')

e

be-

Gaan de

cleinre,

is

in

in

en

in

mnl. trouwens zeer gewoon,

't

brengen.

te

De

sterk verbo-

den tweeden en derden naamval den tweeden naamval meervoud

echter die adj. in den onverbogen

door eene toonlooze e

luidt dienaars of

merken.

te

moesten

wordt

vóo'r

gevolgde,

e

l,

vorm

n of r

de r van ere steeds gesyncopeerd,

swaerre voor fellere,

kent die syncope

bij

cleinere,

swaerere.

de adjectieven nog niet,

de bczittelijke voornaamwoorden, die in genoemde

bij

daar

mtnro,

syncope van

uit tot

Zie Dr.

den

mnl. ten

't

waarbij dan evenwel syncope

Oudfrank.

wèl reeds

s in

taal

in

mnl. dienres,

't

enkelvoud

naamvallen

Zoo

beide.

onze

in

in

al of niet

dan

moeten

werd.

op ere uitgaan.

bv.

te

gesyncopeerd

gen adjectieven vrouwelijk

die

,

hebben vdór die

onder een vasten regel

uit,

schijnt

later

Eene dergelijke syncope

op eene,

')

Evenals ra»

van beyds, ge-

stamvocaal voortgekomen toonlooze

vóór r valt op

zelfs

«7s."

Yondel

bij

die

,

s uitgingen,

uit de

diners nog

en

bleef toch de

hij

en Oudsaksische a- en Ja-stammen,

Ags.

de

plur.

e

de uitgave

bij

gesyncopeerde genitief beides (Os. bethies) van

nom.

der

,"

noch van

Ook de weinige mannelijke woorden evenals

dat

„soo wat Yroeds en soo

schonk

die beide)

men ook, met name

vindt

boeck" zijner

seste

hij

ook later

Zeeuwsche vrienden besluiten met

zijne

hij

mnl. en

't

Huygens „het

betitelde

als ,"

van aan

er

betuiging,

als

Van den Levene ons

van het gedicht tot

mijns,

als

Men denke

vaak voor.

zeer

Korenbloemen ook in „mengelingh

zijner

de

van genitieven

invloed

mnl.

't

titel

Zoo

zelden.

niet

in

syncopeerde

Alles

Tieren.

door

komt

W.

e

thtnro,

tusschen

sinro luiden. Verder strekt /,

n en r en eene volgende

de comparatieven en tot de mannelijke persoons-

I,.

van Heiten, Vondei's

taal

I,

bl.

11-2

vlg.

>

218

namen op dan

l

ere

n

,

voorafgaan

,

maar

plaats,

Ook wanneer

').

/•

ons rijkst

bij

,

in

syncope

verbogen uitgang

eeuw, tot op dezen

De de

worden (eer

tJia

Os.

,

gevormd,

en

Kiliaen en

bij

Mal

vs.

;

140, 78,

78,

breedde Kiliaen,

')

VI

Zie bl.

160

vs.

vs.

42,

na het uitvallen der

Cost.

en

Kiliaen en

bij

Een koning

Vondel, 376, bij

vs.

Bucolica II

ov
44,

Matth.

Staten-Bijbel,

Kiliaen en Staten-Bijbel,

Huygens, Hofwijck

deze

148-157.

e,

de

vs.

syncope Dr.

P.

uitg.

Huygens,

Oogentroost

Een

bij

Kiliaen

uitg.

Voorhout

wijs hoveling

Van Lennep

VI 27, Luc. XII Judith

I 2;

2516, Stat.-Bjjbel,

J.

engde

Huygens, Oogen-

bij

Zedepr.: vs.

bij

vs 49,

Huygens,

Kiliaen,

bij

358,

v.

b.

Vondel

(= laagte)

117; langhde

lengh.de

Mal

856,

vs.

333, Hofivijek vs. 630, 853; leegde

troost

adj.

Os. diuridha

Zoo vindt men

hooghd(e)

vs.

van

substantieven

aggvitha,

Ilofwijck

Zedepr.:

en Huygens, Cost. Mal

vs.

't

voorafgaande zachte consonant

bij

Huygens,

vs 63,

l

de

zelfs als

ons diepede, eng ede, dierede,

bij

bleef,

dat nog lang.

Van Lennep XII 27 Cost.

l,

heiige, zaalge, reeds in

is

waardoor

moet oorspr.

bij

buigingsuitgang op de en ook na

;

Got. dinpitlui,

Aanvankelijk

duurde

d,

uit-

toe, in gebruik.

d van de onveranderd, en g

Oud frank.

onze dichters der 17de en 18de

bij

dha), 't

heerlijkheid)

,

geluid hebben.

Got.

;

gesyncopeerd vóór den afleidingsuitgang

geregeld

is

e

(Got.

tijd

't

tegenwoordig nog in

en

een

Zoo

later

in

van den toonloozen

/

,

scotlen

volgt.

ig

maar vooral

mnl.,

mnl

het

apostle,

vogle,

Vóór

wanneer

gewoon,

zeer bv.

volgt,

ons armst.

bij

Got. hauhist, Os. hóhist,

;

gang

is

na

hoogepriester), Os. rikiêst (mach-

hoogst.

verzen,

e

van den superlatiefuitgang

i)

Os. armóst wordt

gudja

hóist staat naast ons el

soms syncope der

r

uitzonderingen

eenige of

(uit 6

e

der adj. Got. armóst,

wordt

op

reeds

zelfs

syncope der

reikist (bv. reikisfa tigst)

vóór

niet bij alle schrijvers, en lang niet geregeld.

Algemeen, ninl., is

in die gevallen andere letters

heeft

,

Gosijn,

wijdde

IV

V 25; bij

Esdr<>

Taal- en Letterbode

:

219

VII

vreugde

5. Bij

waarde,

bij

de d onveranderd gebleven, en evenzoo

is

woord tenminste, evenals

als dat

door het suffix de en niet door

voorafgaande

tot

t

hebben

afgaande dikte,

De wij

d en

,

maar

p

bij

kleinte, e

vinden

scherpte,

alle

voorafgaande

en f (ook die uit

diepte,

Bij

de d verscherpt

v

en voor-

v)

althans Kiliaen geeft reeds op:

toonlooze

tot

uitgang

eh,

geuoeghte,

warmte, kromte,

den

na g

ook

k,

t,

vloeiende;

ziekte,

afgeleid.

is

evenals dat reeds vroeger gebeurd was

,

scherpe consonant

Got. vairthida,

't

de d onveranderd in liefde;

bleef

v

woorden

andere

van waard

e

grootte,

—

stijfte

stilte,

dierte, begeerte, zwaarte.

verzwakte klinker van (of liever vóór) verder zóó vaak gesyncopeerd, dat

wij

slechts enkele voorbeelden

van verschillende soort

in her-

innering kunnen brengen

Angst

35095), Ohd.

(nog Merlijn 33283, 34741,

angest

uit

angast, Mhd. angest, afleiding van anga (Got. aggvus) naast

angi (Ohd. angi), ons eng. Dienst uit dienest, Ohd. dionost, Mhd. dienest

Ernst

(strijdlust,

Hengst

uit

Mhd

Ohd.

a-nest,

uit

begeerte, hengest,

Mhd.

er nas t,

,

Os. thionost.

er nest,

eornost

oorspr.

equus

castratus

:

Ohd.

hengist,

hang is t.

hengest, Ags. hengest, Oudfrank. hengist en

Herfst

uit her rest,

maar

dat oorspr. niet oogsttijd,

teekent, zooals

nog het Eng.

liarvest,

Ohd.

Mhd.

Etym. verwant

herbist

,

carpere (plukken) en

herbest. 't

fiirst,

mnl.

ook

Ags. harfest.

aexster

met vóór

in

first,

oester)

(zelfs

bij

33

fluks, reeks, heks, speeksel) uit *egister,

tot

s

Nhd.

superl.

onze taal voorste.

bl.

25, 39,

ciirste,

zwakke vorm van den

bij

vs.

Vgl.

zijn het Lat.

Ohd. furisto, Mhd.

eigenlijk substantievische

Ohd. furist, Ags. fgrst, Eng. Ekster,

oogst be-

Gr. y.xp7rcc (vrucht).

Vorst (princeps) uit voreste,

ngii,

Ags.

ijver).

Hildegaersberch,

& verscherpte g (evenals blijkens 't Ags.

Ohd. agaza, en het Nederd. agester.

Geinster

uit

genister,

worden opgegeven derden

bijvorm

genster,

welke

in de beteekenis

ginster,

in

't

vormen door Kiliaen

van vonk,

mnl. en ook

en, bij

met een

de dichters

220 der

eeuw voorkomen. De oudere vorm

17de

grondvorm *ganaistra ;

uit eenen

vgl.

Mhd. ganeister, genster.

nistra,

*ganister,

is

Ohd. ganastra

Bijvormen

ga-

,

den op

stieten

d. i. den wortelklinker, uit, andere g volgenden klinker voegden eene l na de g in, vanwaar glinster met het ww. ,

glinsteren

Mensch

').

mennisk,

uit

met umlaut van

adjectievisclie afleiding

man; Ohd. mannisco,

mennisco, Os. mannisk, mennisk, Ags.

mennisc.

Hemd

vanwaar ook

hemed,

uit

IV 596 hemethe.

Komt van den

't

in

mnl. heemd, b.v. Mnlp.

't

Mhd. hemede, hemde, Oudfriesch

var.; Ohd. hemidi,

ham,

wortel

ook

die

't

Got.

gahamón (bedekken) opleverde, en verder hemel en haam

in

lichaam.

Vreemd

vremed (Got. framaths, Ohd. framadi), fremidi,

uit

Mhd. cremede, Oudfrank.

adv., dat in

from

vremde,

fremithi.

luidt,

't

7/e/rf uit Ae£e<7 't

mnl.

ook

eene

is

Oudfriesch framid, afleiding

van het

uit,

van hier weg beteekent

2

).

Ags. biledhe, Os. bilidhi, Oudfrank.

Beeld uit belede, ,

fremidkï,

Got. framis, Ohd. en Os. fram, Ags. en Eng.

en van

Ohd. piladi

Os.

Woord

't

(bv.

bilithe,

snijwerk.

eig.

1072, 3221), waarom

Reinaert I 615,

heeld

voorkomt,

1215, 1283, 1311, 1387;

Renout

bv.

1097,

vs.

in

1129,

Rijmb. 8079; Sp. Hist. I 3

,

9 vs.

14; Stohe VII 44. Vgl. Ohd. Ae//V, Ags. haledh, Os. helidh.

Maand

mam-d,

uit

manoed,

mênoths,

Got.

Ohd.

mdnód,

Mhd. mduót (Nhd. met klankwij ziging monat, evenals Ags. mónadh),

rechtstreeksche

afleiding

van

(grondvorm

nuhid

van ons

maan) of misschien met uitgestooten nasaal

perf.

van een daarvan afgeleid ww. *mdnan van maan

act.

voorzien

Hoofd

uit

}

3 ).

hoved

,

dat

in

haubiths, Ohd. haubit, 1

) 2 i

)

part.

Zie het groote UVA. Vgl. Dr. L. A. te

't

mnl. nog zeer gewoon

Mhd. houbet, Ags. hedfod,

dfer ^NVJ.

taaZ

op

is,

Got.

Os. hdbhid.

geinster.

Winkel. Taalgids VIII 121—125.

Zie Dr, Kern en Dr. Gosijn,

7W7-

en Letterbode

1

bl.

137. 143.

221

Deugd

deuged (mnl. bijna

uit

lugund, Nhd.

van

afleiding

dugudh,

van

wortel

dugodh.

't

Is eene

ww. deugen, mnl. dogen

't

plur. dogen, imperf. doekte,

dooch,

(pr.

den

Ohd. tuged (naast

dor/et),

altijd

Ags.

tugend),

Got. e?aw^, diigum,

dauhta).

Maagd

maged

uit

dat in

,

't

nog voorkomt

ook later

mag ad

Wet

uit

Behoort

't

Ohd. ivizzod, wizzud. weten en schijnt

Naakt

snoek,

Behoort

Ohd.

,

Kreeft

Ohd. foVws

,

Oudfrank.

,

cervu-s

tot

de familie van

men

ww.

't

weet.

hachit

hechit,

Mhd.

hechet,

hirz

,

Mhd. AïVs

,

,

Ags. heorot

,

voor *herwo-t, gehoornd, vgl. Lat.

hirot,

Gr. xepaóg, gehoornd, van yjpxg, hoorn.

,

uit krevet

crebiz, »

heked

uit

uit heret

heort

ww. mogen.

't

Got. vitoth, Oudfrank. ivitat,

Vgl. Ags. hacod.

hecht.

Hert

en bl.

Mhd. maget,0$.magadh

beteekenen: dat ivat

te

is

Korenbl. I

naked, Got. naqaths, Ags. naced, Oudfriesch naket.

uit

Hecht,

't

,

,

de familie van

tot

wited, witoed,

iveted,

Huygens

(zie bv.

452), Got. magaths, Ohd. (Ags. magdh).

mnl. nog de gewone vorm

Mhd.

en heeft

dat

,

men

in

krebeze, krebez.

als

't

Ohd. chrepazo,

mnl. vindt,

De gesyncopeerde

e

was oorspr.

zoodanig een spoor achtergelaten in de

eerste

lettergreep,

zooals

wij

er

die

door umlaut

ontstond

vinden in krabbe

eene

(d.

e

Oud-

krabhja),

i.

der

uit eene a,

noorsch krabbi, Ags. crabba, Eng. crab. Ooft uit or<^

dat nog door Kiliaen wordt opgegeven

,

obaz, Mhd. obez, Nhd. (met paragogische

Oudfrank.

uit

y

die

,

kelde;

vgl.

ander

suffix.

Tergen

uit

Van den

')

Een

Ohd.

,

olsl, Ags. ofet,

ovit.

Delgen, verdelgen uit verdeligen 2<7

i)

zich

Mhd.

terigen

vertillen

voor

naast

terijen,

wortel tor (Indo-Germ.

geüjboek.

uit

Taal- en Letterbode IV

de

Oudfrank. fardiligon, met

'),

de j van het suffix ja-n ontwik-

uit

het

Ohd.

met

evenals delgen uit delijen. c/ar,

vgl.

13de eeuw heeft den

bl. 215.

fartilun

Gr. dépetv)

vorm

kwam

deUgen.

Zie

:

222

met ander

Mhd.

ja-n

woord farterian,

't

Zeer

sterk

uit

elf

en

lange

Welk voor

twaalf

van de lange

uit twalif

mnl.

't

't

woorden

bij

i

als

uit bij

i

Uk (gedaante)

subst.

't

met de gedaante hebbend, -danig in

suffix

Ook de uitgang Uk

').

vragend voornw., en

welik, samengesteld uit we, het

een adj. van

lik,

met

Os. heeft

't

vernielen.

syncope

de

is

eenllf

stiet die

ons (ver)-teren.

zern,

Ags. teran, Ohd.

tairan (scheuren),

suffix Got.

zeran,

afgeleid en te vertalen

in hoedanig, of -gedaen in

Den ongesyncopeerden vorm

hoegedaen.

vindt

men

Got. hvileiks, Oudnoorsch hveltkr, hvilikr, Ohd. hioelih,

welih,

hwilik

Os.

Oudfriesch

,

Syncope vertoont

hivelik.

reeds het Ags. hvylc.

Zulk voor zwelik, samengesteld hetzelfde

sogedaen in

naast

en

Mhd.

Got. svaleiks,

't

Os. salik-

solih, solch,

en het

selik

men nog

solijc vindt

evenzoo in

solih,

nog het Oudiriesch

zoo, Got. sva) en

(vgl.

Den bijvorm

is.

sogelijc,

waarnaast Ohd. sulih, vgl.

zwe

zoodat het met zoodanig, mnl.

welk,

bij

te vertalen

mnl.

't

als

lik

uit

mnl.

Ook

selc.

hier

heeft het Ags. svilc syncope.

Elk, soms verklaard Ags. aeghmjlc)

soms

,

met meer grond van

eelik

vorm van ooit),

ook uit eenllk (Ohd.

opgevat

bv. elec

(zie

dat naast

,

te

bestond

ie

3 ),

van Oostelijk Noord-Brabant

')

Zie

Bladz.

Ohd., Mhd.

sel/>,

147,

mogen worden

men W.

lik

4

),

ook

selb

,

Ags.

met

ielek, ielk

Over Grimm's gissing, dal

Xlid.

als

cap.

2

),

schijnt

verkorting 174), bijee

(ergens,

zoodat wij in dialect, bv. dat

zélf,

vinden, en

Got.

silba,

Eng. sdf, Os. sdf, zou eigen persoon zou beteekenen,

self. sylf,

staan voor sva-lïba en dus ongeveer: zie

einlih)

Leven van Jezus,

en samenstelling van

iegelijk,

(Ohd. eogeiveltk,

uit iewelik of iegewelik

Scherer, Zur Gesohichte der Deittschen Sprache, Berlin

1878. p. 4UI5 vlg.

deed dat

doch

onrechte, Noord en Zuid VI,

*)

ik

>)

Zie Bladz. 178.

")

Volgens H. van der Brand, Onze Volkstaal

zelf',

te

I bl.

lil.

165, 207.

-2-2iJ,

223

Neder-Betuwe ielkendeen =: elk ende een,

in de

een

Elkander werd vroeger

').

malkander

elk en ander, evenals

Groot

woorden

ook

is

die

,

het

aantal

2

).

vreemde talen overgenomen

uit

ons door syncope verminkt werden

bij

ieder-

i.

dat dezelfde syncope als

,

daar het voor manlijcander staat

elk vertoont,

d.

woorden geschreven,

in twee

,

vooral

tusschen de eerste vaste en de tweede vloeiende consonant: Floers, naar

voorkomt

mij

't

uit

velours,

d.

met ingelaschte

i.

r het Lat. villosus, harig.

Fluweel

voor

bijvorm van het door Roquefort opge-

velueel,

geven Oudfransch velluau, van

Riant voor kalant met chaland.

Kleur,

vélu, harig.

voor d, blijkens klandizie, Fransch

t

Kiliaen heeft kallant, kallant erij e en kallandijse. Kiliaen nog alleen koleur,

bij

Fransch couleur,

Lat.

color.

Pley,

katrol,

in

emmer neer de

bijzonder boven eenen put,

't

zoo

vorm vindt men het berijming

den put,

om

pijniging met gewichten aan de voeten

der

slachtoffers

op te hijschen, en

om

vervolgens ook als folterwerktuig

te laten,

uit

in

van Hooft's

In gesyncopeerdon

rekken.

te

Brederoo's Moortje

Schijnlieiligh

bl.

1

45, in de

bl.

en

in Ilooft's

Warenar (uitg. De Vries) bl. 56. De ongesyncopeerde vorm komt voor Eeinaert II vs. 6434, P. Godewijck,

poley

Wittebroodskinderen opgeeft,

't

komt

Plet voor palet

Sla

58

bl.

en

Kiliaen,

Fransch heen

')

Volgens

')

Zie

herkende)

J.

Bladz.

Samenstelling

bij

Hooft een paar maal voor.

G.

Groothuis, Onze

van

met

Eigenaardig

147.

Ujc,

elk

Lat. sal (zout), door het

't

het Spaansch ontleend,

aan

(waarin

like

tot

Volkstaal is

men

bl.

voorrede voor den Sp. Brab,

89.

het oude

lijk

nog de nieuwe reeds niet meer

elkerlike,

bv.

Eeinaert 130-2,

in

eikerlij c,

Walew. 2665, 7233; Moriaen 4411

II,

waar het salado

;

het

Lanc.

mnl.

lil

2292Ü;

Rijmb. 23390, 24550; Stoke IV 226, 889. en ook nog zijne

die ook paley

voor en naast het nog gebruikelijke en ook door Kiliaen

opgegeven salade, afleiding van

2863;

bij

Fransche poulie, Eng. pulley.

Is het

bij

Iranc. 944;

Bredcroo in

224 terwijl het

luidt,

woord bewijst de

in

behoort

evengoed

zout

dat

dus,

vaa het

als

en azijn

olie

naam dus

spelen en dat har ing sla haren

te

afleiding

gemaakte groente eene hoofdrol

klaar

salade

als

De

salato heeft.

Ital.

terecht

draagt. Sloep»

evenals

,

't

Eng. sloop (naast shallop)

Zweedsch slup, bij

't

saloep

uit

,

Deensch sluppe,

,

men

chaloup (zooals

sjaloep,

Brandt, Leven van de Euyier 561 vindt). Vgl.

Hd.

't

schaluppe, Fransch chaloupe, Spaansch en Portug. chalupa. Scbijnt oorspr. buiten het Indo-Germ. te huis te behooren.

't

Brat, dat herhaaldelijk bij

Asselijn,

Oudfransch

Kiliaen),

voor fijnere voor

Bril

schrijvers uit de 17de eeuw,

bij '),

bouras,

(bij

Sp. burato, en

buratto,

Ital.

eene grove wollen

ook

later

stof,

stof.

beril,

Mhd.

berille

(barille)

een edelge-

oorspr.

,

steente, later voor geslepen oogglas, in de 17de

voor

bijzonder

b. v.

den vollen vorm borat

luidt in

naam van

de

oorspr.

is

voorkomt

verrekijker

uit het Grieksch,

gebruik,

in

waar het

fiïïp-jX'Aoq

Is

't

luidt

eeuw

in

't

overgenomen

2

).

Fret, waarnaast Kiliaen ook foret, furet opgeeft, terwijl Cats (uitg.

1700

bl.

I,

60) zoowel fret als fu ret schrijft, Fransch

furet, Ital. furetto, Mlt. furetum

,

van

furetus,

't

Lat. faro.

Kraak, waarnaast Kiliaen ook nog karraecke vermeldt voor eene soort van groot vaartuig, luidt in

(Eng.

caricke)

a 200 ton.

en

is

daar

't

Fransch carraquc

rond oorlogschip van 150

een

Het porcelein, dat met Spaansche kraken werd

aangevoerd heette daarnaar kraakwerk of kraakporcelein.

Kraal, als 't

reeds

door

Kiliaen

voorwerpsnaam gebruikt, Is het

korael opgegeven,

naast

terwijl

en nu

koraal stofnaam

is.

Fransche coral, Lat. corulium, Grieksch y«:pxA?dsy.

Krant voor courant,

verkort

uit

courante,

nouvelle

d.

i.

loopend nieuws of loopmare. ')

Plaateen vindt

men

in

Oudemans' Mnl. en

Onl.

IVdb.

I

bl. SOS.

In hoeverre het Gr. ^ripuXkoq aan het Skr. of Prakiït ontleend kan zijn, zie men in het boeiend werk van F. Max Muller, India. *)

what can

it

tcach

us? London 1883

p,

^66 vlg.

225

Kreng, naast cronge of croonghe 48

caro

,

het

gegeven, voorloopig

ww.

Kroot,

d.

nog corona,

aan het Lat. woord, dat

maar Mhd.

syncope verminkten, mnl.

't

en

,

Eng. crown.

't

Hetzelfde

kruin, oorspr. haarkrans.

is

Kiliaen nog karote, Fransch carotte, Lat. carota.

bij

Prei, groente, voor het

Kiliaen opgegeven porreye, waar-

bij

Num. XI

naast in den Bijbel van 1477,

voorkomt, 't

mede

Het Ags. toch

Corinthische druif, Fransch

i.

gelijk

door

reeds króne, evenals in

woord

Lat.

Vgl. Eng. currant.

overnamen en

wij

't

cringan, sterven.

raisin de Corinthe.

Ohd.

32;

vs.

een Germaansch woord

dat

voor corint,

uit Icrint

Kroon,

12

handhaven, acht

blijf

op den vorm kan geoefend hebben.

bezit een

Krent

is

onmogelijk,

niet

invloed

I8,

Ofschoon ik deze verklaring, die sinds Kiliaen

vleesch.

van het woord ik

II

bv. Nat. BI.

,

carogne, afleiding van

Fransche

Is het

't

mnl.

't

geeft krenghe als Hollandsen op naast

Kiliaen

11.

vs.

karonie.

in

1382; Sp. HisL

1032,

3926, III 455, 676,

5 ook parreyde

Fransche porree, poirée, afleiding van

Is het

't

vs.

Lat. porrum, porrus (prei, look).

Prevelen

voor

daar

perevelen,

beteekenis van

:

verbastering

het

Grieksch-Latijnsche parabolare,

woorden maken

op ,

te

vatten

spreken

;

in

't

is iii

van het de latere

Fransch ver-

kort tot parier, afgeleid van parabola (Gr. 7nxpx/2okyi gelijkenis, in

gelijking,

Fransch in vorm

tot

't

,

ver-

mnl. door bispel vertaald), in

parole,

't

in beteekenis tot ivoord inge-

krompen.

Pruik voor perruyeke, van valsch haar,

teekent, als

hij

het

bij

Vondel en

vorm (met den bijvorm paruik

denzelfden schrijvers

zooals Kiliaen het opgeeft in den zin

ofschoon

der

17de eeuw)

bij

Hooft in

verschillende

gewoonlijk natuurlijk haar be-

en Hooft daarom van eene loose perruick spreekt, het

voorwerp

pruik bestempelen, overgenomen

:

't

bedoelt,

dat

Woord werd

Fransch perruaue

noemt het woord

in

't

,

wij

bij

nu met den naam

ons uit het Romaansch

Ital.

perruca.

Ménage

Fransch niet ouder dan de 15de eeuw,

Te Winkel, Grammatische

figuren.

1q

226 doch

was

haar

valsch

bij

vrouwen reeds vroeger,

vs.

12221 vlgg. bekend

den roman van de Eose

Tras voor aarde.

in

terras,

onze

Bij

terrazzo,

Ital.

't

tufsteen,

vorm

de door Kiliaen naast terras opgegeven

in

Antonides, Ystroomhl. 9.

midden of aan het einde :

aan het Syrisch

Mlt. abbas (genit. abbatis), dat zeil d.

zijn

mnl. nog vaak voorkomt, uit het

't

leend, waar het abbó,

Zoo

vader, luidt.

i.

gesyncopeerd uit abedle (Mlt. abbatia), dat

het

voor Gr.

ont-

is

ook abdij

is

men

o. a.

'sindt

2941, 8190, 11373.

Lanc. II

Albast

tiras of tieras

bij

Voorbeelden daarvan

Abt voor abbet, dat

terra,

zijn in het

voor, bv. in Vondei's Vredesang en

Andere basterd woorden gesyncopeerd.

van

komt meermalen

der 17de eeuw

dichters

bv. in

').

alabast

schien van

alabaster

dat

,

naast zich heeft,

of aAafixTTsq

c/.Kxfixa-rpog

Egyptischen

oorsprong

't

Is

een woord, dat mis-

,

en ontleend aan de

is,

stad Alabastrum in Thebaïs.

Elpenbeen, vroeger ook elpsbeen, b.v. Walew. 57, Ags. ylpesbdn, verkort

uit elephantsbeen

het Fransch heen aan

Kalkoen,

haan

reeds

Lat. ebiir ontleend

Kiliaen voor kalikoen

bij

(zie bv.

't

in gebruik naast ivoor, dat door

,

Cats uitg. 1700

I

bl.

,

is.

naast Kalekutsche

574), zoo

genoemd naar

de stad Calicut in Engelsch Indië, waarnaar ook de katoe-

nen

stof heet, die wij

Kamille,

reeds

bij

noemen

calico

Kiliaen,

2

).

met syncope van den klinker

tus-

schen twee w»'b, die alzoo samenvielen, uit camamilla, zooals het

woord

in het Ital. luidt,

Gr. yxfxxi ur Kiu l

l

(letterlijk:

't

Is eene verbastering

van

't

aardappel).

Kelk, drinkbeker, voor kelek bv. Nat. Bl. II 1409, 1437 en na

syncope met rekking der

36493 en kelik,

Gr. J

)

keelct,

Ags.

y.iXcZ.

e

in

't

mnl. ook keelc: Lanc. II 15050,

6 8p. Hist. III

calic, calc.

't

19

Een geheel ander woord

Over de pruiken

zie

men

Dr. G. D.

Gesch. der kerk- en wereldlijke Meeding,

's

Zie Dr. R. Dozy, Oosterlingen.

27,

*)

65, Ohd. chelih, Os.

vs.

Is het Lat. calix (genit. calicis),

1)1.

is

J,

Schotel,

Ghrav. 16.

kelk in bloemkelk,

1850

Bijdr. tot de bl.

58

— 109.

,

227 namelijk

het

Lat.

waar het k&Auëj

calyx,

het

uit

overgenomen

Grieksch

van wuXOtttziv

luidt en tot de familie

(be-

dekken) behoort.

Kerk, nog ongesyncopeerd

maar 't

Grieksche

het

Is

evenals

reeds,

of wjpiwï]

kent alzoo 't

voor

van mópiog Heeren

des

maar

kerevel,

Mhd.

kercda,

kervola,

Eng.

(heer) afgeleid,

chervil.

gesyncopeerd

reeds

Nhd.

kervele,

werd:

lezen

(hora)

aan

Nu

cerfille,

Grieksch

waarop de vroegmis ge-

Door syncope der u vielen

matutina.

woord zoo goed

het

is

maken",

en,

Nederl. een vorm, die gelijk zal geweest

't

als in

tot

metten ver-

onbruik,

behalve

„iemand de metten lezen", en „korte

in de uitdrukkingen:

metten

Ohd.

't

yjx.tpi'p'jXXov luidt.

Ohd. mettina, welke vervolgens

't

in

samen en ontstond het Fransche matin,

fs

beide

door umlaut, in

liep.

en betee-

Ags.

kerbel,

Is het Lat. caerefolium, dat uit het

't

was overgenomen, waar het

zijn

Ags. cyrice,

evenals dom, verkorting van

,

Metten, eerste getijde van den dag,

de

't

Hd. klrche, Eng. church.

't

domus dominica.

Lat.

Kervel

huis

Ohd. chirihha,

't

ons, in

substantie visch gebruikte adj. ytupioiKÓu

o'yJ.x),

(se.

in

bij

het laatste eene herinnering aan den

tijd,

waarin de slaperige kloosterlingen het met de vroegmis zoo

nauw

namen.

niet

Munt) nog ongesyncopeerd munten,

en daarnaast munitón.

Oogst voor ooyest, dat

ww. III 6

vindt

ouyesten ,

16

munizön,

Ags.

Ags. mynet,

mynetan,

Os.

moneta.

men o. a. vindt Velthem V 52 vs. men nog ongesyncopeerd Sp.

Mhd.

110),

vs.

Ohd. munizza,

't

Ohd.

Is het Lat.

't

in

ougest,

1

('t

Hist.

Ohd. augusto, niet anders

dan met verplaatsten klemtoon het Lat. augustus, en dus aanvankelijk

,

en ook in

van de naar keizer vervolgens

maand, en

mnl. nog nu en dan,

de

naam maar

voor

de

opbrengst van de Augustus-

zoodanig

in

de

gebruikt als

't

A ugnstus genoemde maand Sextilis, plaats

gekomen van het

oud-Germaansche woord herfst, dat nu de naam werd voor het geheele jaargetijde van den oogst.

15*

228

verbasterd

van in

uit

Fransch

't

den invloed van frena (teugels) voor palefredier paardenknecht,

palfreclier palefroi'yt),

soms palefroet

mnl.

't

onder

misschien

Palfrenier,

dat ook

klein paard, telganger,

Waïew. 9401

b.v.

luidt,

;

A

I

is

verbastering van het Mlt. paraveredus, wisselpaard

Het

145.

poststations

Mlt. palaveredus

en datzelfde

;

syncope, tot paard, in

woord werd door Hd.

275

fenum

is

,

het

bij

de

na herhaalde

ons,

tot p>feï 'd verkort.

Lat. feniculam

,

eig.

BI.

III 1519,

X

verkleinwoord van

hooi.

,

met versprongen klemtoon,

Venster,

Loir.

waaruit palefroi ontstond,

voor venekei, dat nog voorkomt Nat.

Venkel 228,

't

,

daar in

Voogd voor

Lat. fenestra.

't

Van-

mnl. ook veenster en veinster.

't

voget, zooals de

mnl., b.v. Franc. 4827;

vorm

Stoke

in

IV

't

Mhd.

80, 121,

is,

evenals in

143.

't

't

Is het

Lat. {ad)vocatus, de ter bescherming of verdediging geroepene. Zeent,

Lsp.

mnl. II

woord voor kerkvergadering, 48

vs.

147,

65,

Reinaert

490, 1032, 1166, 1172.

Ohd. luidt het nog senod, waarin het Gr. synode

nen

Het

te

I

2718,

In het herken-

is.

aantal

woorden

,

zou nog met eene breede

waarbij rij

te

syncope heeft plaats gehad,

vermeerderen

neme het met deze bloemlezing voor

lief.

zijn,

doch men

ZEVENDE HOOFDSTUK.

Elisie of uitlating.

De

eener

uitstooting

hoort

zekeren

in

gewoonlijk figuur

de

:

plaats

wel

tot de

beschouwd

als

eene

of uitlating.

elisie

samenstelling,

bij

vóór

vocaal

zin

een anderen klinker be-

syncope, maar wordt toch

grammatische

afzonderlijke

In den regel heeft die uitlating

dus

het midden van een woord.

in

Toch kan men de weglating van eenen klinker aan een woord pelen

,

dus de apocope

wanneer

,

,

met den naam van

die weglating plaats heeft bij

't

eind van

elisie

bestem-

woorden

die in

,

den zin terstond gevolgd worden door een met eenen klinker beginnend

of tweeklank

woorden,

op

die

waarin

zen,

eene

In

toonlooze

e

dat

geval kunnen

uitgaan,

omstandigheden.

naar

of behouden,

woord.

In

die e elideeren

Nederlandsche ver-

hiaat niet geduld wordt,

de

alle

is

der toon-

elisie

looze slot-c vóór eenen klinker vereischte. Natuurlijk behande-

dat

len

wij

tot

die,

geval van

waar

in

't

eenen anderen klinker

Dat

is

reeds

in

elisie

verder niet, en bepalen wij ons

midden van een woord een klinker vóór is

het

uitgelaten.

oudste

ontkennend partikel «e, in

't

Germaansch gebeurd met het

mnl. nog

als afzonderlijk

woord

naast en in gebruik, en eerst tegen het midden der 17de

eeuw

geheel in onbruik geraakt, behalve dat het nog in tenzij

V 't

en zij) en ten ware

Ags.

ne,

,

(= Hen

ware) verscholen

Oudfriesch en Mhd. luidt het ne (en) en in

evenals in

't

Os.

't

Got. heeft alleen den

antwoordt aan het Latijnsche ne, opdat niet),

als

adverbium

in

vorm

als conjunctie

ouder Latijn,

't

(

=

Ook

in

Ohd.

»«,

is.

ni.

't

(=: dat

Be-

niet,

en in het Latijn

over het algemeen als enclitisch ontkennend vraagwoord

;

verder

:

230 verbindingen als ne-quidem

in

en in samenstellingen

zelfs)

mand), 't

(—

neuter

Grieksch heeft

(onnuttig),

vr\

als nefas (ongeoorloofd, goddeloos),

nemo (= ne homo,

nescire (niet weten),

ne

ne-quis (niemand

(zelfs niet),

niet een

mensch, nie-

van beiden ook) enz.

niet wie

nter,

in dichterlijke samenstellingen, als vwep<$Y}g

(onbedriegelijk),

vyj/uepTfe

(niet

u'/jTevB-rig

doende

lijden), vtyrowoq (ongestraft) enz.

ons verloor het de

Bij

Neen,

d.

ne een (niet een), Os. nên, Ohd.

i.

Noode,

d.

Nooit,

d.

in de volgende samenstellingen:

e

,

Mhd., Nhd. nein.

ne oode, niet gemakkelijk, en vandaar ongaarne').

i.

ooit; en verder verschillende samenstellingen

ne

i.

met Nie

d.

,

't

i.

ne

ie (niet ooit)

dat

,

mnl. vaak voorkomt-),

den vorm ni Niet,

d.

Ohd. neoiviht

Niemand,

Nimmer, meer

d.

voor

ne-icicht,

3

).

i.

ne ieman{d), Ohd. en Os. nêoman, nioman

4

i.

ne immer, eigenlijk ne iemeer van

en

d.

nimmermeer

Ohd.

d.

,

Mhd.

niemêr,

5

),

ne

de

ie

(ooit)

nimmer.

).

In

het laatste meer dus pleonastisch.

is

i.

niomêr

ergen(s) voor *ne-eewergen,

samenstelling

van ne en *eewergen, bijvorm van *iewergen, ieweder

in

Oud-frank. niewiht, Os.,

niowiht, Ags. ndviht

,

(verder),

Nergens,

ie (ooit),

Got. heeft nog den niet geëlideer-

aiv.

ne iet,

i.

evenals het simplex

,

't

iv

heeft uitgestooten.

dat, evenals

Eeivergen zelf

is

samen-

gesteld uit ee (ooit), iewergen (Mhd. iergen) uit ie &n.*wergjen,

Ohd. hwergin, ivergin, Os. htvergin, Ags. hvergen, waarin

hwer

M>er

,

als

verkorting

van het vragend bijwoord waar

moet worden opgevat, en gin een partikel

is,

beantwoordend

aan

't

Got.

(wie

') J

't

Got.

ook,

hun, iemand)

Vgl. bladz. 203.

)

Vgl. bladz. 178 vlg.

')

Vgl. bladz. 178 vlg.

")

Vgl. bladz. 85.

6

Vgl. bïadz. 179,

)

dat

en

o.

a.

voorkomt

overeenstemt

in

hvas-hun

met het Lat. cun

in

231

cunque

In

').

nergen

men

mnl. vindt

't

2

(of nergent

naast ergen (of erg ent) en

)) ook nog andere gedeeltelijke samen-

stellingen in dezelfde beteekenis: iewer

28471; Sp. Hist. II 5

Vergnut

324; BI.

A

Lorr.

295;

160,

lew.

28401,

Sp

21263;

Moriaen

3757;

2375, 2385; Limb.

18; 32 II

X

%

11 vs. 73; iewer s

I

vs.

38;

Hist. I', 19 vs. 27; 29 vs.

19183; Lm»6. YII 1825; XII 523;

1192; Zsp-

18; 23

Mor iaën 1743,

nieweren:

Walew. 2345; Ferguut 3287; Lanc.

80; ietoerinc:

vs.

49; Stoïce VIII 292;

prol. vs.

I'

739;

238;

9662, 11310, 13314,

vs.

Theopk. 657; ieioeren: Sp. Hist.

V

11; 40 vs. 16; Nat.

vs.

Hist. I', 29

Limb.

Wa-

ie-waar):

i.

32; nieiver : Walew.

vs.

17

7943,

Rijmb. 7667,

3339;

II

15156,

58

,

Esopet

4173;

(d.

2723; Rijmb. 9652, 11805,

II

iewerincs:

Moriaen

Brederoo, £p. i?raö. vs. 378,

:

1184, 1524; niewers: Rijmb. 30628, 33801; Brederoo, Sp. Brab. s

\s.lQ18 II

);

legeren: Torec 299, 1957; Moriaen 4123; La«c.

2429,37360, 41087, III 12862; Velthem

IV 31

vs.

9;

A

Lorr.

1791; Lanc.

II

A

683; iegerincs: Lorr. gerincs: Lorr.

ëlideerd

bij

niet vindt,

en

')

d.

i.

bij

Vgl.

W.

te

is

bij

de

4,

65;

41, 42; iegerinc:

niegerinc:

Moriaen

V

114; nie-

3993,

van het voorzetsel

e

d.

dat

,

i.

vs.

Zur

,

bij

ge-

effens,

op-

aanvankelijk

,

Vondel, Gulden

doch verder ook

Leeuwend.

bv.

te

Kiliaen nog

bij

elken(s)

te

101 enz.,

Kiliaen) felckens

men

doch onder

,

zooals

felchen,

Pascha

Scherer,

vs.

II 47,

,

even(s)

telkens,

bijwoordelijke s:

Winckel No. 23, (zelfs reeds

vs.

1682, II 104, 1492.

I

tevens,

698

ofschoon daar wel teffens

gegeven staat; zonder

A

29

I

41087;

II

I

Xederlandsch zelf

In het

hem

Velthem

La»c. II 41094;

315;

29

I

niegeren: Torec 301,2207,3162; Moriaen 214,

vs.

bij

1465 enz.

Geschichte der deutschen Sprache, Berlin

1878, p. 502 vlg. 5 )

Vgl. bladz. 91.

)

In de volkstaal leeft het

3

volgens

J.

en in het Neder-Betuwsch 11

nog voort, bv.

Vercouillie, Onze Volkstaal II hl

hl. 97, als

,

volgens

nievers, naast ievers.

J.

(!.

in het

West-Vlaamsch,

42 als nievers of nouwers,

fJroothuis,

Onze Volkstaal

, ;

232 het mnl. wordt de

In

Men

geëlideerd.

=

tonsen

te

onsen,

van

e

tenen

vindt

=

tuicen

staan zelfs vaste uitdrukkingen d.

Torec 3060, 3241; Limb.

5643; Velthem

eenen,

te

uwen,

te

rr

teer

te eer,

Daardoor ont-

enz.

(=

altenen

als

,

al te eenen,

"Walew. 10149; Ferguut 1218;

voortdurend, gedurig), bv.

i.

vóór eenen klinker meestal

te

—

I 139, 315,

2092; Bose 210,2602,

Zoo ook al ten eng ader

II 27 vs. 17, enz. enz.

geheel en al, te eenemale, en ook: allen met elkaar), bv.

(=

IX 261; Limb. IV 400;

Stoke

57; 33

vs.

tenden

(=

II 39 vs. 51,

19;

vs.

39, 96; 32 vs.

Zoo vindt men

aan het einde, achter), bv. Floris 1552

IV 1562; Lsp.

39

I

140; III

vs.

Lsp. II 47

een, na elkander),

Walew. 453; Velthem

deneen,

Lsp. I 29 enz.

Eigenaardig

1 vs.

mnl.

't

Limb.

ook lendeneen (achter

79; Rosé 1761; en alten-

vs.

II

92;

in

vlg.;

27

vs.

15

').

ook de mnl. uitdrukking van ende torde (van

is

het begin tot het eindeï, voorkomende Lorr.

2638; Moriaen 103; Bose 6297; Limb.

Ohd.

A

Torec

II 3029;

VI 2625. Ord

of oerd

beteekent eigenlijk speerpunt, en

(Os.,

Ags.

komt

o.

A

447, 4334; Heelu 2145; Limb. XII 303, 358, 625

II

ord,

a.

ort)

voor Carel en El. 1149; Walew. 403, 2166; Lorr.

Zeer gewoon

is

in

't

2

).

(—

mnl. de uitdrukking tavontmere

in

den loop van dezen avond) naast hedenmeer en tamere, in den loop van den dag

3

),

Lam.

II

2426, 2980, 5352, 7611, 9322

enz.

Daar de h

men ook Daarvan waarin

het levert

vele

in

de h wel geschreven

evenals reeds in het mnl. vs.

73, III 2 34

vs.

e

vóór de h

elisie

voorbeeld ons woord thuis voor

een

kan

dialecten niet werd uitgesproken,

wegvallen van eene

,

Men

7 13, III

noemen. te

huis,

doch niet uitgesproken wordt vindt thuus

62

vs.

o. a. Sj).

Hist. I',

Velthem II 26

64;

vs.

38

43

Leven van Jezus Cap. 65, 161, 162, 232. Datzelfde geldt van /hans, reeds in

't

mnl., bv. Torec 528, 630, door synaloephe

')

Zie Dr. M. de Vries, Archief

s

In

)

volgens »)

Brabant wordt II.

de

I

bl.

76 vlgg.

punt van een mes nog oort genoemd,

van der Brand, Onze Volkstaal

Vgl. bladz. 182.

\

bl.

218.

:

233

van

ds tot s voor thands,

voorkomt, naast Beteekent

't

tijd

23 enz.;

21,

38

196;

vs.

IV

3 vs. 65, en

altehands, in

mnl. nog als aHehans

't

IV 4673, en

Walew.

13

I

X

bij

men

j,

te

geëlideerd

bij

(d.

i.

bij)

Jan,

zugegen), dat

overgiug,

of,

St.

den

gebare

staan, leest.

Zedepr.

J

)

:

tot

i

17cie

vlg.

jegen

te

men

e

voor

Tjacob

van te

tejegen (Hd.

bij

215, en door

liij

worden

sat

Franc.

bv. vs.

elisie

,

als

l

in

7239

vs,

als

't

ware ont-

2067 nogjegenwoordig

nog door elkaar

tegenwoordig

jegemvoordig

bl.

verre,

met menigen broedre

zoowel

Oudemans, Mid.

In zinnen

)

ware," en

tegen en jegen

schrijft

33

vs.

2

hem was

ons woord tegemooordig

Dr. H. Kern, Ton/L-. Bijdragen enijegen.

in tegen.

/,

ten j eg en ivorde

in St.

Een matroos

uil

I

i.

vindt

4024.

vs.

werd de

,

Tjan,

als

„hi sach dat

:

eeuw werden

Huygens

Zie voorbeelden

<ml>t;un

vocaliseerde

d.

,

huilen)

te

Hetzelfde gebeurde

').

daer

waarvoor men In de

dan

door uitstooting der

hire

gebezigd.

(=

vervolgens door vocaliseering der j in tiegen

stat," ziet

tere

hulene

te

voorkomt Reinaert

alsoft

„dat

en gherande

gherehande

voor

482)

eigennamen

Franc. 6170

als,

vlg.:

die

a.

in tjegen,

eerst

III

voor

Jacob

o.

dergelijke elisie ver-

Van den Levene ons Heren,

in het gedicht

Ook vóór de

')

Limb.

Tulene

geenrehande.

Rijmb. 16411;

mnl. alrande voor alrehande,

't

2452;

Floris

2920, 4892, 8976,

1089;

Eene

Nat. BI. II 1521; Rijmb. 12552. zich

uit

,

Moriaen 1541; Lanc.

Rijmb. 11700 en altehande,

altehanden,

52;

vs.

,

2517,

9382, 9561; Moriaen 3530; Limb.

(bv.

hande: Lsp. 146

te

Ferguut 3616; Rosé 862; en

altehants,

zelfs

ook altehant,

daarnaast

toont

Lsp. II

Evenzoo vindt men het samengestelde althans

59.

Lsp.

men ook

I 4 vs. 45; 5 vs.

3267; Lsp.

handen: Ferguut 904; Torec 2998;

te

109; 58

vs.

vs.

en vooral van

dichtbij,

In die beteekenis vindt

terstond.

,

Ferguut 340, 1845,

hant:

te

reeds Lsp. I 42 vs. 116

o. a.

maar

niet nu,

oorspr.

kort daarna

:

dat

hans, Lsp, II 36 vs. 368; Lanc. III 13170.

te

ru Out.

,

,

bv.

bv. Zedepr.

Wdb. VII

bl.

67 vlg.

213 daarentegen acht tegen

:

234

Een Alchymist 173

Voorhout

12;

vs.

maar

enz.;

582; Rorenbl. I

vs.

beperkte

eindelijk

vorm

ieder

bl.

57,

zich tot zijn

eigen gebied, en begon tegen uitsluitend in vijandigen, jegens,

met bijwoordelijke vindt,

vormen

Bij te

waren

men

die

s,

tsamen en

als

Hd. zwar

(vgl.

ware)

zi

men

mnl.,

de

Ook

346

in

eer

mnl. gebeurde

bv. dere voor de eere. Zelfs

,

malen onder den vorm deer of verkort

Walew. 106,

in

Zoo vindt men tot

170, 172, 180, 189, 217, 226, 290,

enz. enz.

A Ise

elideerde de

vóór eene h in de bekende mnl. bevesti-

e

gingsformule alselpe of alsulpe ml voor alse

Lam.

ml, bv. 3723, I

't

dan de h werd weggelaten.

tallooze

bv.

te

met eene h begon gebeurde dat soms

subst.

waarbij

h, tr

der,

van

e

schreef dan de d, die er van het lidwoord over-

wanneer het 't

de

is

de wordt tegenwoordig in verzen

met het substantief aaneen

bleef,

tegen

mnl. twaren (inderdaad) voor

steeds vóór eenen klinker geëlideerd.

dat, en

bij

worden.

noemen.

te

van het lidwoord

e

't

Ohd.

uit

gesyncopeerd dan geëlideerd

De

eeuw ook

in de 17de

in vriendschappelijken zin gebruikt te

alleen

Men

4708.

ook

vindt

(d.

i.

also) helpe

12562, 12641, 15945, IV 1685,

11630,

III

Eelnaert

voor so helpe,

selp

XI

1356; Rosé 9226, 10682; Llmb.

892, 1200, XII 1102;

Ferguut 3207. Niet zelden heeft

Gunnen Os.

225; toch

geonnen

uit

gl-unnan),

't

(vgl.

gehad

voorkomt,

mnl.

't

6;

D.

Doctr. I 877,

nog meestal en dan

de

e

van het voor-

Nhd. gönnen, Mhd. gunnen, Ohd.,

vs.

,

bij

ons ontstaan

bij

in

mnl.

gevonden wordt

is

dat

Lsp. I 46 in

plaats

elisie

Daardoor

voegsel ge.

tot

bv. Lorr.

A

III 915;

maar

in niet samengestelden

II

vorm

de werkwoorden met verschoven

imperfectum behoort: onnen, Ohd. en Ags. unnan. Vgl. het

werkwoord van de vierde

Got. anan, on, dniim, anans, een klasse,

dat

(ademen, Lat.

ademen beteekent,

blazen)

is

af

te

anima (adem), anhnus

Dezelfde

elisie

en

leiden,

(ziel)

en

't

onderging ook gunst

van

eenen

waarvan

o.

wortel a.

an

ook het

Grieksche avzfzog (wind). uit gconst (Os. unst)

en

235 gunstigheid

geonstechede

uit

men

dat

,

A

vindt Lorr.

II

1158.

Gaar,

men

daar

staan,

geheel

aantreft het Os. aru

Onguur,

waarvoor

Kiliaen,

bij

Moriaen

't

Rosé

3996;

Walew. 3675,

,

6108,

9200; Alex.

1836, 2032, 2203, 2304, 2494, 2926,

"Woord luidt

't

ungihiuri,

Mhd. ungehiure

heóre,

maal

Helmi.

vs.

1063

2

3

X

3212,

1627,

26

II

vs.

werd

er ook, ,

om

A

Zie

IV

1)1.

3 )

Ook

bode

V

1,1.

II

't

te

:

Moriaen

1614,

1622;

Velthem

1119,

1354,

IX

Mhd. heeft gczzen.

475,

Somtijds

vermijden, eene h tusschen-

zoo vindt

men

infinitief

geheten bv. Fer-

taal in voce.

ongehier Dr. M. de Vries, Taalk. Magazijn

Glarisse,

Natuurk. van

geien, gordeelt, gufent. Zie Dr.

183.

voorvoegsel ge nog

't

In de Liniburgsclie sermoenen der 14de

gacht, geert,

ook

bv. Helmi, der

Vlaamsen ook vóór den

't

Wdb. der Ned. J.

van

987,

II

den hiaat

over géhier en

07 vlgg. en

in dien zin

3128; Ferguut 3689;

BI.

die trouwens in

Zie het groote

*)

Ags.

256, II 2738.

I

van eten werd uitgesproken ')

e

4001; Lanc.

Nat.

41;

276, 672, enz. enz.

gevoegd

,

kiuri ,

dat vertrouwd en ver-

in:

Walew.

voor geëten,

402,

der

elisie

Geert voor geëerd, Lorr.

Gelen

Ohd.

Os.,

).

bv.

),

Ohd.

angstverwekkend, geheim-

het

mnl. voorkomt,

het

in

In het mnl. komt de

meermalen voor

YII

Rijmb. 32558.

Ags. unheóre,

aangenaam beteekent, en

zacht,

enkele

eene

adjectief

Mhd. gehiure, Nhd. geheuer

volgens

10658;

650,

Nhd. ungeheuer, en beteekent

,

ontkenning van

als

enz.;

Os. unhiari ,

het

in

het algemeen als

over

zinnig,

9130, III

Nat. BI. I 457, II 902, 1043, 1256,

Torec 1711;

1670;

ongehuur gevonden wordt, 1609, II 2575, III 265 en

1491,

ongehier

naast

').

mnl. nog

653,

te

naast

er

beteekenis

dezelfde

in

Ags. earu

,

in

Mnlp. I 417,

bv.

Ags. gearu, schijnt voor ge-aar

garu,

Os.

Ohd. garo ; Mhd.

toegerust,

gereed,

bereid,

oorspr.

gare, gar ;

't

Gelicclal

]>l.

419-425.

eeuw vindt men gdrbeit,

Gosyh,

Taal- en Letter-

236 gunt 5382

Later werd de hiaat vermeden door invoeging

').

van eene g, zoodat gegeten ontstond, misschien naar analogie van participia als gegeven, gegrepen, gegaan en van gegund,

dat

gegeond

voor

maar naast

staat,

zich geond

of geonnen had.

Gonneert voor geoneerd,

d.

gehoond,

i.

te

schande gemaakt,

Limb. IV 1802.

Ook

de h op de

als

der

elisie

e

volgde, maar gesyncopeerd werd

van ge plaats, hv.

e

,

had

bij

Gat voor gehad, Rullen 102. 25

16 vs. 60;

A

Lorr.

voor geheel,

Geel

8;

vs.

260;

[

III

46

I

2724, 2728,

1075; Rosé 10016; Limb.

vs.

3 vs. 34;

Sp. Rist. I',

6

Bedied.

14;

Geellike voor geheellike, Sp. Hist. III 6

14

XI

d.

v.

Misse

48 91; Rosé 35.

vs.

Gelecht voor gehelecht (geheiligd), Rijmb. 14567.

Gorsaem voor gehoorzaam,

Ten

het voorvoegsel zich

be

worden,

en

waaraan

(of ba

bi

bijwoorden,

eenige

bij

spreken over

te

oorspr.

,

Christina 1617.

St.

hebben wij nog

slotte

die

ook

der

elisie

Die

e

van

elisie

vertoont

als voorzetsels

gebruikt

?).

dezelfde locatieve kracht schonk als

be

aan de woorden behoorden, bezuiden, bewesten, beoosten, waar-

men ook

voor

woorden

boosten vindt

bij

Stoke III 79, 573.

De bewuste

zijn:

Binnen voor *bi-innan,

en

Os.

Ags.

innan (Got. en Ohd.

innana), Mhd. innen, Nhd. ook binnen.

Boven voor bi-obhan

dat in

,

(vgl.

ons over), Os. obhan,

oben,

Nhd. oben.

Buiten

voor

stelling als is

bi-ütan,

Ags. heeft

't

van

ütan

in

dat

butan bi 't

en

,

't

't

Os. voorkomt,

bi

en oven

Ohd. obana, opa^a, Mhd. obene,

in

't

Os.

Oudiriesch

uiten,

van

dat

wij

naast

butan

hita.

't

Is

voorkomt, dus samen-

niet bezitten,

Os. en Ags., als iizan in

't

Ohd.

maar dat te

vinden

(Got. utana).

')

Zii'

Stoke

II

Dr. lil.

M. de Vries,

Kiö vlg.

Taalzuivering

bl.

87 on Huydecoper, Op

237

Voor het Backten

kunnen

ninl.

voor

aftan,

Ags.

3086,

9017;

af tan)

nog bijvoegen:

wij hier

*bi-achten,

d.

*bi-aftan (Got. aftana,

i.

Walew.

,

Beinaert

464,

2881;

1290,

I

1370,

1877,

Esopct

Os.

2925,

66

vs.

6:

Nat. BI. 718, 862, 1183, IV 284. Eene enkele maal vindt

men

in

mnl. ook badder van

't

Os, Ohd. aftar, Ags.

Banderside voor van,

zijde

bi

en achter (Got. aftaro,

cifter).

ander side, zoowel praepositie: aan gene

bi

adverbium: aan de andere zijde, bv. Walew.

als

601, 787, 1098, 8442, 10140; Moriaen

1221, 1275,1363,

2721, 3019, 3123, 3223, 3419, 3495; Torec 1532, 1831, 2194, 2227; Sp. Hist. III 6 49

De

van

e

be

be-ang

voor

umlaut

als

Bij

staat.

(Ohd.

eng

vs.

29.

verder geëlideerd in ons woord batig,

is

ons angi)

dat

de vorm zonder be alleen met

is

bewaard gebleven,

en dan wel

hoofdzakelijk in letterlijken zin van de ruimte gebruikt, slechts

zelden in figuurlijken zin als benauwd. Vroeger evenwel

zoowel

hier,

'tHd.

als in

de beteekenis van benauwd,

IX

Stoke

bang,

is

hl

luidt

ange,

es

gebruikt ang nog, vs.

beklemd voor,

waar echter de uitdrukking

34,

maar hem

(Ohd. armherzl) In

zijn.

,

,

2

misereri) ziet

moet ook barmhartig ont-

)

dat dezelfde beteekenis heeft, het grondwoord

verband

*)

als

op

men dan

stantief, hetzij

')

Ook Hooft

waarvan dan het Got. armahalrts

daarmee verklaart men erbarmen

erbe-armen, terwijl dan op het Got.

dedigen

es ange.

6269;

evenals hij

').

staan zijn uit be-armhartlg

armen

,

evenals Vondel, bv. Joh. de Boetgezant I

Volgens de gewone opvatting

Lat.

bv. Heelu niet

Tegenwoordig zegt men ang voor bang, beangst nog

166.

in Noord-Holland

zou

kwam

ang (Ags. ange, Got. aggvus) in

,

het

grondwoord wordt gewezen.

maar

Volgens D. van Kalken, Taalgids Vgl. F. Kluge, Etym. Wörterbuch

I bl. ,

als

In

als sub-

hetzij

alleen het laatste

oog op het Lal. miser

uit

(medelijden hebben,

eene afleiding van arm,

als adjectief;

met het

arman

is

te ver-

grondwoord van

104.

Strassburg 1883

p.

18.

:

238 Onwaarschijnlijk echter komt het mij niet voor, dat

misereri.

armen metathesis zou dmern

dmar, Mhd. dmcr

Ohd.

jammer

Ned.

(klagen)

in

van het

subst.

geval hetzelfde als be-

dat

armzalig

ook

Vgl.

zijn.

is

Ags. geomor met het ww. geomrian

Barmen zou

staat.

jammeren

dat eene afleiding

,

waarnaast Ohd. jdmar, Mhd. jdmer,

,

jamer,

uit

van amren, Ohd. dmarón, Mhd.

zijn

(harteleed gevoelen)

naast

jammerzalig.

Is

ons erbarmen, zooals het voorvoegsel er zou doen vermoeden,

aan

Hd.

het

gehad.

plaats

dan heeft die ontleening reeds vroeg

ontleend,

Overigens

bestond

een

er

Ned. woord

echt

naast, namelijk ontfermen (en ook ontfarmhertich.

Museum

1

bl.

en

61),

erbarmen \erwant

't

kan

v

uit

ont

+

vennen

Blijkbaar

zijn.

verscherpt na de

uit

nu de vraag,

is

t

Ware vermen

').

Nederduitsch

het

in

is

naast

staat

Oud-frank.

het

naast het Ags. anfilt,

b

maar

verband met

in

levensonderhoud

Evenals de

den met var.

e

van ge 2

),

,

in

,

en dat

zou de

&

van barmen

Liever breng ik vermen

van

feorme

weer

voor

bevelt

bij

men met andere

be in

beëoeld,

't

mnl. niet

d.

i.

bela-

Lorr.

A.

I

ingelaschte h behevelt.

woorden de

nadat de h was uitgestooten

Bagen voor behagen,

(levensonderhoud,

dus ziek: Stoke II 1365; Rijmb. 25981

Gewoonlijk echter vindt

gegrepen

zijn.

farm (pachthoeve). werd ook de e van

bv.

evel of euvel,

Daarentegen heeft

,

Ons arbeid

ongewoon.

Os. arbhêcl, ons aanbeeld

arvit,

verschaffen)

geëlideerd

f

Ags. feormian, gefeormian (verzorgen,

het

bezitting, hoeve), Eng.

zelden

en v (bh) of f hebben

in dat geval

het voorvoegsel be niet kunnen

met

ontfermen de

en barmen nu hetzelfde,

geheel

niet

bij

en bestaat het woord dus

van ont,

dan zouden wij wisseling van

is

Zie Belg.

in hoever dat

,

bv.

elisie plaats

bij

1036,

II

954,

2955;

Ferguat 3043; Bose 5378, 6299, 12147.

')

Vgl.

den half Hd., half Ned. Vorm ervürmen

Sermoenen der 14de eeuw, Taal- en Letterbode V ') Zie B. Huydecoper, Op Stoke I bl. 568-571.

in de

Limburgsche

bl. 170.

239

Bagel voor

behagel,

XI

Walew. 10173; Renoat 285; Llmb.

700; Sp. Hist. IIP, 21

40.

vs.

A

Bagelike voor behagelijk, Zorr. Bagelheit voor behagelheid

,

II 740.

Velthem IV 32

vs.

32.

Bendelike voor behendelike, Floris 1546. Bendicheit voor behendigheid, Floris 1513, 2353, 2425; Httó. t>«»

Tronen 5530;

10, I jtfoe/'

7

89

,

voor

4533;

Je/jogf,

Zim6.

d.

i.

Rijmb. I

£&».

Hfo*.

I

5 ,

68

vs.

behoefte:

15065,

Zorr.

A

II 2044,

2092;

28354, 33391, 33411; Rosé

1230, 1916, 2051, II 82, 1805, XII 907.

Boeoen voor behoeven, vs.

778;

21.

vs.

Floris 1561;

V

JVa*. £Z.

Lorr.

A

II

4343; Sp. Hist. III 5

,

39

16.

Booren voor behooren, Mnlp.

I

491, III 552, IV 385, 516.

ACHTSTE HOOFDSTUK.

Synaloephe of samensmelting.

Synaloephe

samensmelting van twee klinkers of van twee

is

Vooreerst treffen wij zulk eene samen-

medeklinkers tot één. smelting aan

bij

twee klinkers

gesyncopeerd

is,

bv.

bij

waartusschen een medeklinker

,

deemoed

kiceelen uit kweëlen voor kwedelen enz.

waarvan

,

syncope

Vervolgens geering

1

slaan uit slaè'n voor slaken, in het hoofdstuk over de

zijn.

synaloephe ook de zoogenaamde monophthon-

is als

namelijk de samensmelting der twee

beschouwen,

te

,

van voorbeelden

tal

vinden

te

deemoed voor dewemoed

uit

bestanddeelen van eenen tweeklank tot eene enkele lange vocaal.

Zoó ging

in

't

Ohd.

der woorden, in in

letters,

wij

dan

't

't

,

Mhd. en Nhd. vóór h

Os. altijd de

Oud-Germ.

aan eenen tweeklank haar ontstaan

en Nhd.

altijd tot o

behalve vóór de

,

't

eind

te

welke

ai tot ê over,

danken

heett.

e

die niet

e,

Evenzoo

Oudsaksisch en het Nederl. de a en u van den

't

tweeklank au

r en op

volkomen onderscheiden van de

als schei'p

smolten in

tv,

,

Oudfrauk. en in het Ned. ook vóór andere

samen

,

en zoo ook in

't

Ohd., Mhd.

en keelletters.

lip-

Als monophthongeering mogen wij ook beschouwen de samentrekking bregen

van de

(bij

uit egi ontstane eji tot ei,

als bij

brein uit

Kiliaen; ook Ags. bregen), dweil uit dwegil, divagil

eiselijk uit eg i slik

,

heining uit hegening

en heg uit hegge voor *hagja)

,

(bij

kei en keilen uit kege, kegelen,

dat oorspr. beteekende: met steenen werpen (kegelsteen steen)

')

,

klappei

(klapster)

Zie bladz. 191.

uit

'),

Kiliaen naast haag

klappege

(zie

clappigghe

is ,

kei-

Eose

241

13859

var.), lelde en zeide, geleld en gezeld uit leg Ida, segida,

gelegid,

gesegid,

peil

pegel

uit

(koorzang

rel

rijgen)

,

(oorspr.

,

dans)

segal),

m»

nog vaak

Mlt. pagella,

reghe

uit

dakpan, van

('t

't

megid (naast maagd

uit

het

sein uit segen

Okd.

segel,

meid

(uit

dan onze Drie melijk

,

van rihen

,

teeken)

,

nu

,

uit /e^eZ

te*7

Lat. tegula), zeil uit segel (Os., Ags.

zeis

*sagïsl '),

uit

voor reaew

ram

evenals

,

monopktkongeering nog

deze

Kiliaen

(bij

Lat. signum

uit inagatlt),

eene soort van maat),

bij

en in het mnl. ook in

't

Engelsen

dat

,

meer woorden vertoont

veel

taal.

eigennamen bezitten

dezelfde

el

Reinaard en Relnoud.

Meindert,

na

egi of agl,

uit

Meindert heeft, na

het uitstooten der h, eene d ingelascht en staat voor Meinhard,

samenstelling

van hard (=:

sterk) en

Yan Eeinaard

(voor Reinhard) en Reinoud

rein, samengetrokken

uit

(kracht, macht).

is

het eerste lid,

regin, umlautsvorm van rag In;

vgl.

ragin (raad), raglnels (raadgever) en Oudfrank. ragln-

Got.

boron,

De

mein voor megin, Os.

magan

megin, Ags. magen, Ohd. megin naast

d.

raadgevende, raadplegende en oordeelende wijzen.

i.

vorm van Reinoud moet *Raglnwald gew eest

oudste

r

Het tweede

wouden tot o

,

der

lid

(besturen)

1

).

zijn.

samenstelling

is

dus van walden,

In dat woord

is

wa dus samengesmolten

mnl.

zoodat old en daarna oud ontstond.

Zulk eene synaloepke der u met voorafgaanden of volgenden klinker

in onze taal zeer dikwijls aan.

treffen wij

uwe samen

tot

u,

hluwilön (jubelen), in uil voor uwel,

eule, Ags. Bij het

ui,

later

Mhd.

Eng.

samensmelten van

;

Mhd. iuwel,

y

Ohd.

Nhd. heulen; en iule,

Nhd.

oivl.

w met

gold de volgende regel: vö (Ned. we) wordt u (soms o)

Muien,

hiuiveln,

Ohd. üwila, üla

eóvle, ule,

Zoo smolt

in Jmilen voor hutcelen ,

eenen volgenden klinker

ivoe)

8

)

wordtoe; Wofve(JSed.

va (Ned. wa) wordt o (soms

u).

Voor-

beelden van versmelting der woe tot oe zijn: •)

*) »)

V bl. ?A. De Hd. vorm Reinhold berust op volksetymologische vervorming. Vgl. Dr. H. Kern, Taal- en Letterbode

Zie daarover Dr. P.

J.

Gosijn, Taal- en Letterbode Ilbl. 68\igg,

Te Winkel, Grammatische

figuren.

16

242

Hoe voor

gebruiken),

hwe

(uit

hwd,

Os.

bestond in

(misschien

instrumentalis

hivoe,

vragend voornw. *we

huo

d.

,

Oudfrank.

,

ablatief)

').

Daarnaast door syna-

loephe ontstaan uit hwiu, instrumentalis van die elders in het mnl.

luidt

tv ie

).

Os. hwan-êr beantwoordend,

't

die

in

3

voorkomt

mnl.

't

wanneer

samensmelting van hwa tot hoe,

w

der

stond

tot

u

ofschoon

verdwenen,

een

)

namelijk hoeneer,

,

5

), in de

en Zuid Beveland

daar het in dialect nog en in andere Saksische

')

Neder-Betuwe

6

op Schou-

),

8

).

Hoest voor hwoest, Ags. hvósta, Ohd. huosto, doch in noorsch reeds

voor

Nhd.

zwoel,

dat

i.

,

Ags.

svête,

suadvis), Gr. ïiSóg, d.

')

Zie Dr. P.

*)

Zie

Dr.

28G,

VI

hl,

°).

nog gebruiken, Ags.

wij

svöl (hitte),

Os. swóti of suoti, Oudfrank. suoti, Ohd.

zwoet,

suozi (ook swuozi) (d.

Oud-

schioilll.

voor

Zoet

't

hósti.

Hoetelen (mishandelen) voor hwoetelen

Zoel

hvi,

aan

de Ned. spreektaal en schrijftaal

uit

bv. te Deventer

streken van ons land 7

,

wel door vocaliseering

als

leven heeft,

taai

gebruikt wordt,

wen

het

zoodat eerst huaneer en daaruit hoeneer ont-

,

dat,

,

voornw.

niet zoozeer ontstaan door

is

),

't

De bijvorm van

2

Eng. sweet.

Kern en Dr. 291

bl.

en

vgl.

Vgl. Lat. suavis

swêdus, Skr.

VI

Gosijn, Taal- en Letterbode

J.

H.

i.

svcidii.

bl.

216-220.

Taal- en Letterbode III

P. J. Gosijn,

boven bladz.

Anderen bouden

73.

wie voor

een adverbium van den interrogatiefstam afgeleid door

suffix

en

va,

achten

dan hwiu

ontstaan

beantwoordend aan 't Got. hvaiva. Zelfde geldt dan natuurlijk ook voor »)

Zie bladz. 72.

')

Volgens

e

J.

H. Suurbach

Volgens Dr.

J.

,

)

Volgens

J.

C. Groothuis,

Volgens

J.

)

Volgens

J.

Goemans, Onze Kousemaker Pz.

)

Zie bladz. 151,

8 D

uit

ha.

Noord en Zuid

H. Gallee, Onze

')

III bl.

Volkstaal

Onze Volkstaal Volkstaal ,

't

*hwêu voor *hwêwu, Zie Kkige, Etym. Wtb. p. 373.

't

•)

't

enz.),

huo

mnl. ook hu (bv. Rosé 4936

't

van

hva, waarvoor wij wie

i.

I

I bl.

173.

122.

II bl. 89.

bl. 29.

Noord en Zuid

III bl.

107.

243

Zoen

misschien voor zwoen

,

dat in

,

't

mul. voorkomt, bv. Brab.

VI 8440, 8494, 8532, 8537; doch Ohd. suona,

Yeesten

suonjan, Os. sónian.

Voorbeelden van versmelting der we tot u zijn:

Kut

voor

Ags.

sweffen,

an-swebhian (doen slapen)

waarnaast Skr.

't

qithas (baarmoeder); vgl.

Grot.

quiti.

voor

Suffen

Ags. cvidh,

kweel,

ook Ohd.

't

svapna

so{m)pnus

(slaap

somnus

Lat.

't

Ohd.

ant-swebjan,

van zweven, Ags. svefan

subst. Ags. svefen, Os.

heeft

supnos),

svefjan, ,

,

swebhan

droom)

(slaap)

't

,

Os.

(slapen),

droom).

(slaap,

Znvcq (voor

Gfr.

en somnium (droom) voor

naast sopor.

,

Suizen, ofschoon reeds Ohd. süsön, süsan, schijnt eene n ge-

en

syncopeerd, uit

,

sauzen geluid

ontstaan

(klinken),

svinsian

ken)

dus

moet

swenzen

vergelijken

te

vanwaar misschien zwaan,

sopor naast Skr. svapna twesschen

Tusschen voor

uitdrukking

adverbiale

zwiskên verbogen vorm

{~

Os. twish I

Ulk

van het

dierkunde wilk,

telkens

katjes,

deu

terwijl

in

't

J.

meermalen

H. van Dale,

Helm, Taalgids *)

men

Zie

bladz.

,

Ohd.

waar

men

naam voor de

twisschen.

schelpjes,

waarmee ,

en die

Friesch barchjes heeten, en in de

naam vau cypraeae dragen, voor welk

Ags. heeft veoloc,

Zie

twee,

Ohd. zwisl; zwiski,

adj.

't

in

't

mul.

icillox

voorkomt

of ').

Eng. whelk, whilk, wilk.

Zuid voor zitnd en dat weer voor zwend

')

verkorting van de

,

onder tusschen

ot

hoofdstellen der paarden plag te versieren

gewoonlijk

Lat.

't

In den Hd. gekleurden Mnlp.

telkens twee).

de Noord-Hollandsche

men de

't

zwisehen)

intusschen

310, II 990, 2015, 2238, 4106 vindt ,

Evenals

staat het Lat. sono naast Skr. svan.

(Hd.

is

heeft

het Skr. svan (klin-

bij

als zanger.

nntar zwisken =: onder

ziviskên,

in

,

hebben, welk woord

te

Immers het Ags.

zijn.

Taabjids

III bl.

303

2

).

vlg.

en Ö. L. van den

III bl. 20l> vlg.

107.

Over hui voor

btoei

en duit voor dweit

bladz. 72.

16*

zie

:

244 Zuster voor zw es ter (uit *swesr), Os., Ohd. sivestar, Ags. sveoster, Got. svistar, afleiding van swes naast s«#as. Vgl. Got. svês (eigen,

toebehoorend), svesan (huisgenooten)

vanwaar de

bij

Os.

Ohd. swds

,

,

Ags.

Kiliaen en in het mnl. voorkomende woor-

den swaselinck en swasenede, ').

swa

dat,

(eigen,

landsch

zelf),

verloren

opleverde

,

schoonbroeder en schoon-

i.

swas hebben

behalve

het in

't

pronomen,

reflexief

grondwoord

tot

eigenlijk Neder-

ook het adv.

zoo

waarover straks nader.

kumen

uit

d.

Sives en

zuster, en zwezerik

Komen

,

Oudfriesch swês (nabestaand, dierbaar, aangenaam),

svaes,

(Os.

kuman, Ags. cuman) en dat voor

kwemen, Ohd. que man, Got. qiman, dat

kwamen de w nog

vertoont.

Vgl.

in

ook

't

imperf. kicam,

venio

Lat.

voor

*gvenio, Gr. fixivu voor *banjo, en dat weer voor gvanjo

Voor

't

mnl.

nog

hier

is

bij

te

')

Vgl. Dr. L. A. te 'tSkr. heeft

)

gam

).

voegen

Sulle (drempel), Sp. Bist. III 2 34 vs. 3;

1

2

Winkel, Taalgids VII

IV 1453

Alex.

bl.

(in

103-109.

men

(komen), en dus geene w, die

aanneemt,

dat na g (Germ. k) is ingelascht, evenals ook bij andere woorden: kwik (oorspr, levendig, vlug; vgl. kwikzilver kwikstaart), Lat. virus ,

voor *gvivus, Gr.

voor *gvivos

(leven)

ftioq

,

aan

dat

't

Skr. jiva,

Hd. keek beantwoordt; kween (oude vrouw), Eng. queen (koningin), qino (vrouw),

Got.

hüdt

;

Gr.

yuvrj

(vrouw)

,

dat

in

't

girna; kweelen van kweden (spreken\ Got. qithan verkwisten

,

Got. qistjan

,

maar

Litt. gaiszti.

gnd (vrouw)

Skr.

Mnl. quaren (Got. qairnus) tegenwoordig karn

't

Dat de

,

,

Littauwsch

maar tv

Skr.

ga;

dus na k zal

ingelascht zijn, behoeft ons echter niet te verhinderen na die inlas-

Opmerking verdient de vervan de inlassching der k kort geleden gegeven door Karl in zijn belangwekkend werk Origine» Ariacae, Wien und

sching weer synaloephe aan te nemen. klaring

Penka

1S83, p. 139 - 146. In verband tot zijne meening, dat de bakermat der Ariërs Scandinavië zou geweest zijn, en dat zij Zuidelijker en Oostelijker meer of minder met Ugro-Finnen vermengd zouden zijn, verklaart hij die w uit de eigenaardigheid der Ugro-

Teschen

Finnische talen

Mocht

die

om

halfklinkers

verklaring juist

zijn,

gesyncopeerd achten, in de taal

genoemd worden.

op medeklinkers

te

doen volgen.

dan moest menige te, die wij nu waarin zij voorkomt epenthetisch

;

245 'tHS.) en

Bijmb.

10948, evenals Ags. syll, Eng.

ook

naast

Voorbeelden

Dol

Oudnoorscb

slll,

Ohd.

't

Mhd.

sivelli,

synaloephe heeft ook

der

van

versmelting

ica

syll

774;

waar-

,

sivelle

,

Nkd,

gehad

plaats

ww. gasuljan en het verwante Lat.

Got.

hond

evenals

svill,

Dezelfde

schwelle. 't

A lex. IV

Kiliaen, met den bijvorm sille,

bij

6805, 11933; Lanc. III 5052; Waleiv. 5740, 5753,

bij

solea voor *svolea.

behalve

tot o zijn,

'):

of e?#Z voor dwal, evenals dolen naast

(Zyafe

(dwaas) en dvalmón (waanzinnig

heeft ook reeds plaats gehad

Ohd.

De synaloephe

Os., Ags., Oudfriesch dol,

't

tol.

Kool (vuurs) voor

maar

kwal; reeds Ags.

Os voor wa/*s

vgl. Skr. jvar

maar

't

branden.

).

in

't

Oudnoorscb

reeds

Oudslavisch vydra

,

o^r,

met ander

Got. vató en,

Ags.

Ohd.

o£er,

Skr. en Oud-Perzisch

me? (nat maken)

udra van den wortel (water),

=

2

watter ;

voor

ottar,

Ohd. chol, cholo

col,

Skr. jcal =: gloeien.

vgl.

Koorts voor kwarts,

Otter

bij

dwalen; vgl. Got.

zijn).

,

die

suffix,

't

udan

Skr.

ons water op-

leverde.

Zon,

voor

misschien

De

sunno.

Zoo voor

zivan,

ofschoon

reeds

swa,

reeds

Ohd.

en

Os. só,

svilc,

solch. BI. II

is

Got.

het

Bij

ons

kwam

in

zoo,

zus of zoo,

moet voor zwes staan.

Zie bladz. 84. )

Zie bladz. 154.

)

Vgl. bladz.

J

mnl

solijc,

Daarmee samenwaarnaast Ags.,

't

mnl. ook suilc voor,

bv. Nat.

2029, 2465, doch nu alleen met synaloephe zulk

uitdrukking

4

svaleiks,

Got.

en met synaloephe Os. sultk, Ohd. sullh, solih, Nhd.

Een bijvorm van

i)

sunna en

maar Ags. en

svd, eigenlijk locatief van sva (eigen, zelf). gesteld

Got.

wortel schijnt svan (schitteren) te zijn.

n

L

l.

namelijk

zus,

en ook in

't

voorkomend

in

3

).

de

Os. en Ohd. bekend,

246 Oudfrank. duri

Deur, mnl. dore,

Ohd. turi

,

Os. dura,

(vgl.

Ags. duru, Got. plur. dauróns), voor dicare, blijkens Skr.

dvdra 9-iJ/wc

doch

dvdr',

,

waarnaast

Keutel, koot

met synaloephe

reeds

in

Grieksch

't

Lat. /o/ys.

,

Kiliaen ook kotel, verkleinwoordje van

bij

Kiliaen ook quaed, quat, quaet,

(bij

Jcat

en &aef, benevens

kaethoen voor drekvogel, upupa), Hd. &o£ (drek), Mhd. kot

maar ook jmó£, en, evenals Hd. regelmatig

die

in

ook

in de afleiding keutel

daar

't

't

bruikt

van

Schijnt, dat wij in koot

ons

kwaad

adj.

(boos,

slecht), dat,

opmerkelijk genoeg, in het Brabantsen koot luidt In

't

men ook nog: IX 847, 862 (in

mnl. vindt

Koreel, bv. Alex.

eene in

Iransch quarel),

eene soort van zware

aan

het

men

koreel

voor

quareél

't

mnl.

pijlen

den

(in

Bijbel

punten

vierkanten tichelsteen

uitliep

Ook

).

van 1477, Jesaia

aan ver-

er

2

spits

XYI

vindt

vs.

11)

andere beteekenis, namelijk die van

eene

in

gewone benaming voor

welker pyramidaalvormige

,

vier scherpe

in

').

'tHS.) voor quareél (Oud*

vrij

waar de ronde schacht

achtereinde,

bonden was,

zij

bevreemding wekken,

hebben met het substantievisch ge-

doen

te

onzijdig

,

slot-£,

ons, vooral omdat

bij

voorkomt, 't

De

Ohd. qudt.

't

mag

is,

Ags. cvaed, cvead heeft,

kwaad)

(voor

in

3 ).

Ook voor samensmelting van twee medeklinkers

tot één

levert onze taal voorbeelden op, gewoonlijk na uitstooting van

en

ten

bij

t

Zoo smelten

klinker tusschen beide.

eenen

als ten huize,

voor

ter

ter eer e,

te

enz.

den

en

te

*).

De

t

t

en d samen tot

der in uitdrukkingen

van toen, dat vroeger

van der Brand, Onze Volkstaal

')

Vgl. H.

i )

Vgl. het Gloss. mijner Torec-uitgave in voce.

)

Vgl. daarover mijn Kasteel in de dertiende eeuw.

3

I

bl.

173.

Gron. 1S7

1 '

bl.

102.

Vgl.

*)

als

ten

die

in

plaats

lang

Taalgids

I

bl.

141

— 145,

waar

zeer terecht uitdrukkingen

mijnen huize en ter dezer plaatse worden afgekeurd,

den nominatief zonder praeposilie

zouden luiden.

Deze

opmerking

is

het mijn huis

niet

en

omdat (/'

overbodig,

nadat het eerste deel van den Taalgids was uitgekomen

deze

want heli

247 luidde,

doe(n)

klaard

ook

schijnt

uit

moeten worden,

te

synaloephe van

doe(n) ver-

te

doch in dat geval moet eerst het

bijwoord alleen toen geworden zijn, daarna eerst naar analogie

Als medewerkende oorzaak voor het plaats

ook het voegwoord.

maken van den vorm vroeger

de

d door voorafgaande ontstond

In t

tale

(=

voornw.

en d tot

18

44

10,

vs.

(=

Rijmb.

V

48 ,

13396;

tien

dier),

dijn,

het

uwe),

Rijmb.

V

't

A

(=

terde

(=

vs.

derde), Sp.

't

tes

(—te des,

1045; Esopet

1

te dien),

var.,

11515; Ferguutll,

Moriaen 158,

Velthem IV 25

(=te

(=z

IX 389

dak), Stoke

1525 enz.;

20;

vs.

tier

toepsel

't

I 503, II 147, III 889,

te desen)

557,

voorbeelden der synaloephe

naar .beneden;, Lorr.

2146;

(=

teser

;

13

vs.

2466 enz.;

2343,

te deser),

Rijmb. 1846,

1906,

Rijmb. 593, 28392, 29795; tijn(='t

24412;

Sp.

Hist.

III 7

doopsel), Lsp. II 44 vs. 48; torp

768; Heelu 2095; Tordrecht

IV 113, V 259. De t van het voorvoegsel t

van

in gebruik deed

24; Limb. VII 507, XII 1404;

vs.

Limb.

totdat),

(=

zooals tac

t,

te dale,

Limb. II 460, IV 783,

Stoke

van de

plaats

in

te

men nog meer

mul. vindt

Hist. I

tesen

de

moest verscherpen, zoodat als toen

t

'). 't

van

6,

waarin

alsdoe,

des en de ontstane deste eenen instrumentalis

aanwijzend

komen

s tot

samenstelling

dat evengoed in als en toen kon ontbonden worden,

,

als het uit 't

mag beschouwd worden

doe voor toen

gebruikte

veel

(—

ont smolt in

te

't

62

=

vs. 't

38:

dorp),

Dordrecht), Stoke

mnl. dikwijls tot

samen met de aanvangs-cZ van het met ont samengestelde

werkwoord.

Zoo vinden

wij

:

Ontaen voor ontdaan, Torec 937; Lanc. III 14345; Rosé 2810. Ontecken voor ontdekken, Moriaen 754, 765; Lanc. II 17502;

Velthem IV 3

ik

vs.

28; Doctr. II 1132.

nog, in Noord en Zuid

woorden

of ten uwent

dedigen zouden •)

zijn.

Vgl. bladz. 141.

I

en

1)1.

102 en 107, de vraag

ten mijnen gunste

moeten beant-

misschien ook

te ver-

,

248 Ontoen voor ontdoen, Lanc. III 10378, 17381; Moriaen 1721,

3519, 3651, 3801; Torec 325, 2622. Ontragen voor ontdragen, Zawc. III 17347; Moriaen 4451. Ontreigen voor ontdreigen, Lanc. III 17194.

Omgekeerd smolten ook d en

t

in

't

mnl. samen tot

bij

t

den tweeden persoon van het imperfectum der zwakke werk-

Zoo

woorden.

werd

horedet

alleen hoordet,

niet

maar ook maket, vormedet

horetj makedet niet alleen maectet,

maar ook vormet

niet alleen vormdet,

Samensmelting van

men

vindt

in

's

gewoon

recbte

avonds,

van de bad plaats

t

men II

in

X

en

staat

17 de

enz.

,

z

te

met

tot

Zoo vindt

s.

heeren, bv. Zs/>.

ts

danken.

Gewoonlijk neemt

beginnen

wier

,

samen; vandaar samenzwering

met

ts

men aan, eene

z

te

vóór

brengen. het

Zie

III bl.

Dr.

99 vlg.

W.

L.

tijdvak

(=:

in

van Heiten,

die

dat eenige woorden, die met

ts

met Hoogduitsche woorden ts)

is

tot s

De bewuste woorden

Beiersche

men

geschreven.

,

uit het

Hoogduitsch

samensmolt. Tegen die

voor sommige woorden althans,

is,

,

z.

hebben ook sedert en sinds de

tot s

In ouder Nederlandsch vindt

overgenomen, waarbij dan

opvatting echter

woord in de

het

Hooft, dikwijls geschreven vindt,

te

en overeenstemmen

aanvaugsletter

men

zooals

naast verzamelen, gezamenlijk met

s

van

bij

e,

woorden dan ook soms

•)

de d van dsavonds tot

verscherpte

voor tsamen,

eeuw, bv.

synaloephe

voor

in

e

elders.

na syncope der

i.

zijn

apbaeresis

avonds werd eerst de

des

1770; Limb. II 1809, III 357, 393,

Aan

s

Bij

134 var., en vervolgens ser of seren,

samenhang

s

nachts, die wij te on-

"'s

te schrijven, alsof er

's

van tsavonds samen

ts

').

vs.

72; III 16

vs.

Samen d.

enz.

begin der woorden

mnl. ook tser en tseren voor des

't

900 en

16 de

't

Waleio. 367, 1535,

1

bv.

vervolgens

enz.

,

aan

morgens,

's

gebad.

dan smolt de

en

tot 5

fZs

met eene

zijn

gesyncopeerd,

en

£s

maar ook

toch

komen

onze taal voor

,

wel

iets

reeds lang

terwijl in de

Tijdschrift voor Ned, taal- en hit.

,

249 13ae

eeuw Hoogduitsche invloed verder

Daarentegen z,

vermoed

Ik

8

doen

wel met den invloed,

als

van het Midden-Frankisch op de Zuid-Oostelijke grenzen

hetzij

van

de

niet

alleen

Zuidelijke Nederlanden,

k

tot

tot tsj

t

de Midden-Frankische

uit

taliseerde

ontstaan

t

men de

rekent

Versagen

van

adj.

't

afkomst ,

woord schrijven

tot

Friesch gepala-

't

de bewuste woorden

:

Hd. zagen

Kiliaen

geeft

hij

bij

zooals Hooft

,

Ohd. zagen

,

,

Ned. sage (lafhartig),

oud tsaeghe

een

(vrees)

de spelling aan het Hoog-

Hij schrijft echter ook saeghe en vermeldt dat niet

de

in

van

beteekenis

maar ook

vrees,

in die

van

en als zoodanig komt het ook in het mnl. voor

,

Saghe

,

Mhd. zage,

Ohd. zago,

onbekend.

duitsch.

koorts

zij

vertsagen van tsagen (vreezen)

en vermoedelijk denkt

alleen

het

dat

In dat geval dus zou de

).

of uit de in

ts

Hoe

zijn.

'

van het Friesch,

maar ook voorbeelden

,

volgende:

voor

Vondel het

en

hetzij

doet overgaan

tsj

van overgang der

levert

op

uit

wij bier misschien niet zoozeer te

dat

,

hebben met Hoogduitscben invloed,

s

dat de Hd.

,

woorden

beantwoordt, in die

t

zou zijn door samensmelting met eene voorafgaande

ontstaan t.

niet te bespeuren valt.

onmogelijk te noemen

niet

aan onze

steeds

die

het

is

als

versaghen,

lafaard in

vindt

Iieinaert I vs. 395.

is

,

Moriam

in het mnl. niet

604,

zeldzaam

in die zie bv.

Rijmb. 4208

4443;

1560,

;

).

Ww.

't

maken en

de beteekenis van bevreesd

van bevreesd worden Walew. 6538;

men

2

9208, 27283, 29259, 33164. Versieren

onder adj.,

(reeds

zóó

Kiliaen) voor vertsieren,

bij

in

mnl.

't

Het

Franseken invloed ook verchleren geschreven.

waarvan het gevormd

is,

luidt in

ziere, en beteekent: kostbaar, sekoon

,

't

Ohd. ziari, Mhd.

waarnaast ket

gelijk-

luidend subst. in de beteekenis van prackt, tooi, Nkd. zier.

Vgl.

ket Ags. tir

=

eer,

verwant zou mogen keeten,

)

Zie Dr.

)

Zie

:

J.

en ket Lat. decus als

en

waaraan ket

men mockt aannemen

H. Halbertsma, Taalgids IX

Oudemans, Mnl.

,

Onh Wdb. VI

bl.

bl.

39 11.

vlg,

,

dat

,

250 voor

tir

tiher

Mhd.

leid het

Daarvan

ziare voor zihare staat.

,

Nhd.

zierót,

zier at

afge-

is

dat door ons, zooals uit

,

de overeenstemming van suffix blijkt, uit het Hd. werd over-

genomen „goede

Sidderen voor tsidderen

Job 26

en

11,

vs.

is 2

geschreven,

teren 3

koningh

Spaansch cara)

,

die

Mal

Cost.

1827, Korenbl. I

vs.

overeen met het Hd. zittem

Mhd.

,

dend

de

als het

aan

't

dezelfde beteekenis en

Ohd. Nnl.

zivig

twijg,

eeuw vindt men nog enz.

zooals

,

Kiliaen

geeft

ook

,

reeds

men ook

bv.

Hist.

bij

van

Ezech.

Dr. P. 2 )

J.

27

vs.

24)

is

dus ook hetzelfde

,

In

tivig.

Cats,

de 17de

Harduyn, Heinsz.

Troyen

vs.

ww. soppen

waaruit het door synaloephe

die

aan het,

cieragi'èn (bv. Staten-Bijbel,

Lsp. II 5 onder Fran-

Psalm 110

door de spelling sieraadjen ontsproten

Gosijn, Taal- en Letterbode

Ook

3094.

of tsoppen =:

vindt Ferguut vs. 1579;

Over den meervoudsvorm sieradiën,

schen invloed gevormde,

bv.

Geest. Lied. II 12.

Eng.

en

Ags.

sop,

het zoo op (met het

ontstond en dat

3,

zittre.

Mhd. zwic, Nhd. zweig, beantwoor-

de uiteinden afsnijden) naast tsop

')

489.

Ohd.

,

komt nog eene enkele maal swige voer,

mnl.

daar

Heeft

woord

bl.

zitern

Evenals wij namen

den vorm

in

Amos

14,

vs.

en

zit-

289, Zedepr.: Een

vs.

Floris 967, 2548 en swijch, Uorae Belg. 't

schrijft

eeuw gewoonlijk

Exod. 15

Stat.-Bijb.

bv.

ook de Denen het over en wel het

met de

,

Grieksche

't

Staten-Bijbel

bv.

,

zittarón; vgl. Oudnoorsch titra, beven.

In

aan

ook citteren

in de 17 de

Daghwerck

44,

vs.

Stemt

't

cera

oorspr. tsitteren

Huygens,

6 enz.,

vs.

In die

Oudfransch bonne

't

het Lat. cara,

Kiliaen,

Eng. chytter aanhaalt;

't

in

een geheel

is

ontleend.

).

,

bij

maar

synoniem van bonne mine,

en

(Ital.

van gelaat,

in de uitdrukking

sier

het Fransch

tsjière

(hoofd) ontleend

y.apx

aan

Dat chiere

visage gai.

beteekenis

het

voor tsier,

bonne chère",

„faire

uitgesproken

chiere,

Ook

).

staat

wèl

en

men

zegt

'

maken"

woord,

ander taal

sieraad

als

sier

I bl.

is,

vs. zie

73 vlgg.

Zie dat uitvoerig aangetoond door Dr. L. A. te Winkel, Taal-

gids IX

bl.

16:5-168.

251

87

vs.

18

var.,

schreven

Oudnoorsch

(Ags.

top

bij

Hd. zopf.

't

tsollen

,

Limb. II 273 (waar tscop ge-

64 var.;

vs.

Het heeft dezelfde beteekenis

staat).

Daar

toppr)

maar

,

sollen in

voorkomt, bv. Lsp. III 25

121

vs.

woord synaloephe aannemen

dit

'tMhd. zol

mag men ook

en

er

Evenals

vindt

men ook

in het Factiespel

voor

maaltijd

(Belg.

Museum

bij

naar

verwijzen

bij

dat aan ons tol beantwoordt.

,

dien ook Kiliaen

'),

de beteekenis van „balwerpen" opgeeft,

in

dichter

ook onder den vorm

ranl.

't

ons top

als

vorm

staat in

Kiliaen

bij

van Peeter de Herpener sech II

245), door synaloephe

bl.

ontstaan uit tseeh, dat in Brederoo's Sp. Brab. vs. 541 voor-

komt en

dan het Hd. zeche

niet anders is

dat oorspr. rege-

,

ling, ordening, bijeenkomst, vervolgens smulpartij fop

malen

eenige

tsaert

sart]

beantwoordt

zarren dat

,

baardje,

,

door synaloephe ontstaan uit het

is

woord

sarren

blijkbaar voor (sarren

bijvorm

van

Hd. zerren (scheuren)

't

den echt Nederlandschen vorm

ons

sik voor bokje en vervolgens

levert

vgl.

Mhd.

moeten

tikke

Ohd.

zickelin,

luiden

blijkens

,

kleinwoordje van Ohd. ziga Kiliaen onder den

bij

een voorbeeld van

dat van eenen bok,

zooals

synaloephe en ontleening aan het Hd. luidt;

naast

in ons tergen

Eindelijk

vertoont.

voor

ons

terwijl

aan

en

staat

men

dat

en dat ook door

jBrederoo aantreft,

bij

Kiliaen wordt opgegeven,

Hd.

Saert (zacht),

kosten beteekent.

schappelijke

gemeen-

vorm

waar het woord zieke

zicchi.

het

Mhd.

,

,

Ags. zige,

Bij

ons hadde het

Het

ticcen.

is

ver-

Nhd. ziege, dat ook

tseghe en seghe te vinden

wij singel (voor tsingel) en omsingelen schrijven

,

is

is.

Dat

misschien

aan het Hd. zingel

te wijten,

woord

meer zulke woorden van de Hoogduitsche

en

is,

huuvtroepen is

wij

hebben

overgenomen,

't

Lat.

cingulus

(gordel)

natuurlijk het grondwoord.

Ook na eenen s

daar het hoofdzakelijk een krijgs-

en ')

t

ot

Zie

plaats

uit

het Belg.

cl

het

klinker vinden wij meermalen synaloephe van

In het Hollandsen dialect, vooral zooals het te Gloss.

Lsp.

van Dr. M. de

eene Brusselsche

Museum

VII

bl.

308.

Vries,

waar eene andere

keur van 1360 wordt aangehaald,

uil

252

Amsterdam gesproken wordt de zij

uitspraak zich

vastgezet

zooals

,

gewoon,

zeer

Best voor betst

bij

batists

in

achter het adv. bat (of ratieve

schrijftaal heeft

vroeg,

zelfs al zeer

beteekenis

in

't

Ohd.

't

De

Os. en Ags. luidt.

als bezzist

in

,

't

Grot. als

dat de uitgaug van den superlatief

waaruit blijkt,

,

vorm

zooals de

,

ook in de

sommige

bij

:

vorm komt voor

vollere

doch

eenige woorden,

bij

zulk eene slordigheid in

is

'),

gevoegd

bet)

is

dat in

,

't

mnl. compa-

en samenhangt met den stam van

heeft

baten en boeten.

Lest

voor

letst

Os.

,

letsto

Hd.

,

letzt

Ohd.

,

Oud-

lezzist,

frank. letist, waarnaast ook laatst, Os. latsto, Ags. latosi.

De

adverbium, naast het

positief laat voor late is

adj. lat,

dat in het mnl. vaak in de beteekenis van traag voorkomt,

en een ww.

(vertragen) opleverde.

letten

Mesten uit *mastian (voeren,

voorkomt

in de beteekenis

het

hebben

in de

de

stam den

van

i.

voor

meer

te eten.

De

schijnt *matsti te zijn,

afgeleid

van

maar

niet in staat zijn

woord

het

wortel

vooral varkensvoer

en dat wij bewaard

mast),

uitdrukking „vóór de mast zitten,"

zitten,

spijs

Ohd., Mhd. en Nhd.

't

van voeder,

Eng.

maest,

Ags.

(naast

Mhd. mesten, Ags.

vetmaken),

maestan, afgeleid van mast, dat in

mat

waarvan

(eten),

ons maat,

en mats (spijs\ en

bij

genoot; vgl.

compagnon

't

Fr.

,

in

eig.

't

d.

Got. matjan (eten)

gemaat, oorspr.

spijs-

van panis (brood).

Last, Ohd. last, Ags. hlaest, voor hladst, afleiding van hldclan, ons laden.

Easch, Ohd. rasc afleiding

,

Mhd. rasch, waarschijnlijk voor radsch,

van rad,

snel.

Gustaaf voor Gndstaaf talen overgenomen. in

't

't

maar

eerste deel der samenstelling luidt ,

Vgl.

in

evenals in

heeft eene

Ohd. gund, gundia, in

voorkomende ')

vermoedelijk uit eene der Noorsche

,

Het

Oud-noorsch güdhr

kent strijd,

als

't

II

Ags. güdh en betee-

Oudnederlandsch gond

eigennamen

Onze Volkstaal

't

n gesyncopeerd en luidde in

bl. 130.

als

Gontram,

,

gonde,

Hildegonde en

253

Met gesyncopeerde n,

Kimegonde.

dus in Nederduitschen

vorm, komt het woord ook voor in Kutrun voor Gudhrun, de heldin van het Mhd. heldendicht, wier

(Frieschen?)

naam

in Oppei'duitschen

vorm Kuntrun had moeten

zijn

1

).

Evenals blijspel door synaloephe uit blijdspel ontstaan schijnt,

men

vindt

in

mnl. steeds bliscap voor ons blijdschap.

't

IX

3754, 3769; Heelu 128, 133; Stoke 31

Zie

Waleiv. 7694; Reinaert I 826; Moriaen 3510, Torec 232,

bv.

27 enz.

vs.

nog

enz., zelfs

In het mnl. trouwens

1251.

bij

deze synaloephe zeer gewoon:

is

noem

de meest voorkomende voorbeelden

als

Velthem VII

51, 62;

Vondel, bv. Leeuwend vs. 305,

ik:

Vroescap (wijsheid, kennis) voor vroedschap, Esopet Prol 27, 34;

1

14; Lsp. III 12

vs.

Voestere voor voedstere,

Torec 202;

Hist. II'

Sj).

vanwaar het ww. voesteren voor voedsteren, Heelu

Ferguut 3669.

655;

vs.

57.

vs.

8 vs. 28;

Torec 172;

Diezelfde samensmelting ver-

toont

trouw ens reeds het Ohd. vuostar, Ags. föstre, fóste-

rian,

om van

T

nieuwere talen niet

Voespore voor voetspore, Esop. 23

te

2

spreken

).

13.

vs.

Selsien yoor seldsien, Eerste Martijn 796, 946; Sp. Hist. I'

24 36

vs.

939,

Lsp. II 3

vs.

90;

Velthem I 20

der

Rosé 10406; Lsp. II

22;

58 vs.

VI

47;

vs.

ook selsaen,

Ohd. seltsdni, Mhd. lid

vs.

Lam.

1302 en sehienheü, 19

2631, 2635;

laatste

20

2 vs. 23;

993, II

senheit,

't

5

Velthem

selsen, vlg.;

I

30;

vs.

samenstelling

't

Hd. seltsam,

Dat de d

er

in behoort,

II 14;

40;

vs.

412 en

sel-

Teesteye

Het woord

luidt in

Volksetymologie, die in het

het achtervoegsel

in Nnl. blijkt

ook

Teesteye 680

2;

II 19 vs. 42;

Rosé 4915.

seltsaene.

heeft er in

vs.

190, III 4

vs.

5,

8

zaam zag,

zeldzaam van gemaakt.

uit het adv. zelden,

Ags.

seldan, Eng. seldom, Ohd. seltan, Mhd., Nhd. selten, evenals uit het Got. sildaleiks, Os. seldlik,

')

Vgl. K. Bartsch,

»)

Zie Dr. P.

J.

Kndrun, Leipzig 1865,

Gosijn, Taal- en Letterbode

Ags. seldlic

5

).

Einl. p. X.

V

bl.

286 vlgg.

Over de vermoedelijke beteekenis van sien vgl. Dr. M. de Vries, Gloss. Lsp. in voce en Dr. A. de Jager, Lat. Verscheid, bl. 348 vlg. »)

,

254 Kinsc

kindsch

voor

ook Limb.

Moriaan 775,

,

waarin men ook hons en vins aantreft Orconscap

oorconscepe voor orcondscap

,

Sermoenen

,

). '

Belg.

,

Museum

I bl.

58, 60, 61, 62, 67; zelfs orkenscap, Lctnc. III 13144.

Vrienscap voor vriendschap ,

57

37; «Sïo&e

vs.

Esop. 21

13;

vs.

IX 692; Rubbenllo;

J/7s£.

•Sfyj.

I8

,

en Limb. Sermoenen

der 14de eeuw.

Werscapj waerscap voor iverdscap (maaltijd), Faw den Levene ons Heren 1798;

Coornhert,

Odyssee II 33, 45.

houden,

(maaltijd

Lsp.

warscapen, Odyssee

feestvieren),

Eeeds

b.

59

II

45; Mnlp. III 1082;

vs.

ww.

Vandaar

't

Velthem

YII

Befer.

A. Bijns,

toerscapen

31

toaerscapen,

11;

vs.

weerschappen,

41,

I

112

bl.

FeZtóem YII 31

vs.

50;

Coornhert, III (1602)

de Oudfrank. vorm wirscapón vertoont

deze synaloephe.

Het Noord-Hollandsch, waarin het woord

nog

verder gegaan door ook rs tot ss te assi-

voortleeft,

en

mileeren

gebruiken

te

Onwerscepe 23

vs.

gaan voor logeeren

ivasschip

te

).

(minachting)

smolt in

woordsvormen enclitischen hevels

(Theoph.

,

2

omcerdscepe vindt

voor

men Esop.

7.

Verder

hl

is

ivasschippen

die

,

t

genitief

mnl. als

es

ts

bij

sommige werk-

persoonsuitgang hebben en met den

verbonden werden,

Evenzoo

238).

fectsuitgang der

samen

tot s

Ferguut 3007),

(bv.

genitief of

't

als

hi heves

smolt

de

d

en

t

van den iniper-

zwakke vervoeging samen met de

met den accusatief

voor

ghl dunkes voor ghi dunckets

se

van

't

pronomen,

s

van den

bv. cussese

voor cussedse, cussedese iFloris 3860, Lanc. III 13096, Beatrijs

284),

makese voor makedse, makedese (Flor is 3871), danckes

voor danckeds

Vervolgens

danckedes (Stoke

,

hebben

wij

IX

te wijzen

Zie Dr. P.

Volgens D. van Kalken, Taalgids

3

)

J.

I

bl,

der

Amst. 1882,

werkwoorden bl.

128 vlg.

).

V

bl.

183.

303.

Zie over deze en andere voorbeelden van synaloephe

voeging

s

op samensmelting van ds

Gosijn, Taal- en Letterbode

') J )

552; Theoph. 179

in het mnl. Dr.

J.

Verdam,

bij

de ver-

'Iheophilus

255 of

tot

ts

kant

aan het eind der woorden na de

s

daarvan

voorbeeld

levert

met bijwoordelijke

langs)

mnl. vindt, bv. St.

't

nog

kant,

wordt.

4

titel

en zoo ook op Fransche

),

voor voorhandsche

titel

eenige tegenwoordige deelwoorden,

daarna

de

,

samen

de bijwoorden doorgaans voor doorgaands

ver volgends,

ivillens

voorzetsels

,

en ver-

,

gebezigd wer-

als voorzetsels s

oorspr.

die,

aannamen

s

den, smolt de d van den uitgang met de

de

in

tot be-

en door de Noord-Hollanders 2 ) gebruikt

volgens als bijwoorden,

zijn

den

men

dat

en dat, ook verzwakt

absolute genitieven in gebruik

als

eerste

thans voor thands en althans voor althands wezen 3

Bij

).

Een

n.

bij kants (=. bij

achter bicant,

s

Amandl 552,

te Sliedrecht ')

Op

reeds

wij

voor

bijkans

tot

Het

s.

vervolgens voor

en wetens voor willends en ivetends,

nopens

en

blijkens voor blijkends

voor nopends,

en volgens voor volgends, ook in de samenstelling dienvolgens (tegenwoordig gewoonlijk te onrechte diensvolgens) gends,

dat

den

waar

,

vol-

met den datief van dat

regeerde,

datief

is

verbonden.

Voor ouder Nederlandsch kan men Moriaen 402, schrijft

3679;

ook gins

Beatrijs

bij

bv. Lanc. II

Vondel

562.

voor ginds en

nog het vaak voor-

er

komende savons voor savonds bijvoegen,

36681;

{Sofomp. 905)

men ghins

Kiliaen vindt

ende weder.

Ook na andere medeklinkers dan de n smolten en

s

samen

tot s, zooals bij

tina vs. 614; trijs

del,

vs.

586,

974,

evenals geassimileerd tot sles

en Cats bij

slechts, (uitg.

uit

Volgen»

') l

het

K van

o.

a.

bij

1700) I

Von-

bl.

55,

5

).

Hoogduitsch overgenomen woorden hebben der Zijde, Taal- en Letterbode

)

Volgens D. van Kalken, Taalgids

)

Zie Bladz. 232 vlg.

3

t

Hooft, bv. in den Warenar,

en nu nog in dialect, bv. het Brabantsch

Eenige

mnl.

't

nachs voor nachts, Moriaen 3189. 4401; Bea-

620, 688, 723, 803; slechs voor

Maeghden

in

rechs voor rechts, bv. St. Chris-

1

bl.

V

bl.

192.

105.

»)

Zie Bladz. 20.

')

Volgens H. van der Brand, Onze Volkstaal

I

1)1.

224.

:

256 op het einde de z

gaan

die a t s

,

ts

,

Grens,

eeuw

Hd. grense

Kiliaen,

bij

,

kenis van

zand

als

in de samenstelling griesmeel,

grof zand),

(=

griet

mnl. griet (Ags. greöt

't

voorkomt

dat

grashalmen

als

menigte), Rosé 1715

Krans voor krants Schans voor schants

(bij

Kiliaen

scurz

gebruikt,

drukking: breekt er

er

schort iets

skorta in dien

Hd. spiess

bij

i

in groote

,

voor

Mhd.

Nhd. kranz,

,

Nhd. schanze.'

Mhd. schürzen

schortsen,

schort

ons

aan? beteekent er iets te kort?"

deficere,

(bij

Kiliaen ook

Mhd. schurz.

De

letterlijk:

uit-

„ont-

Kiliaen vertaalt

en ook het Oud-noorschheeft

welke beide vormen Kiliaen opgeeft; reeds

maar

,

vorm was

in

't

Mhd. spiez

spiet (vgl.

,

Ohd. spioz.

Oudnoorsch

Kiliaen als verouderd vermeld vindt,

Ferguut

Ohd.

bijzonder werd het voor een kort

zooals

iets

't

Eng. short,

zin.

Spies voor spiets,

Oudnederl.

't

aan? komt

schorten met deesse,

treft:

Ohd.

schorskleed),

evenals

schor tekleed,

men

,

Kiliaen), Mhd.,

In

dat kort beteekent.

't

d.

vooral van een kleed gezegd), afgeleid van

,

kleedingstuk

in

en zandkorrels,

overeenstemmend met het Ags. sceort,

,

Os. griot,

,

in de verbinding alse gers ende

Kiliaen)

Schorsen, reeds (verkorten

eerste luidt

).

'

(bij

bij

Het

en beteekent grof gemalen

Kiliaen en elders ook gruit,

tweede in

ook

Mhd. griez (zandkorrels),

het

uit

griezmel (grof gemalen meel), Ohd. grioz.

mout, het

luidt.

in de betee-

inde samenstelling gruysbier) voor gruits,

maar

Hd. griesz,

't

in de 14de

waar het granica

,

vorm en zoowel

Kiliaen in dien

bij

Mhd. grüz, naast gries,

bij

doen over-

in s

Mhd. grenize:

,

Poolsch overgenomen

uit het

Gruis (reeds

in

moost klinken

bv.

1838;

spjót),

De dien

maar nog aan-

Eist. van Troyen 862,

905,

956,

2393, 2399; Bijmb. 9376; Heelu 1732, 1875, 3547,4310, 5653; Lanc. III '20066.

Walsen,

>)

bij

Kiliaen nog niet bekend, voor tvaltsen, Nhd. en

Zie Dr. M. de Vries, Taalgids VII

bl.

53 vlg.

,

:

257

MM.

Ohd. walzan (rollen, zich draaien); vgl. het

walzen,

Oudnoorsch

velta.

Ons woord hars, waarnaast Kiliaen ook harts opgeeft, vertoont reeds in 't Mhd. den bijvorm hars, maar luidt daar toch ook

evenals

in

oorspr. hart wijst

Ook de staan

s, die

kan,

is,

Ohd.

't '

de

evenals

werd uitgesproken, Balans,

een

).

uit eene Middellatijnsche of uit ti, door

s

genoemd worden, daar

voortgekomen

Zoo hebben

harz, zoodat het op

Nhd.

en

die

men ook de

gelijk

Fransche

c

ont-

synaloephe uit oorspr.

c

ch als

tsj

als

ts ts

uitsprak.

wij dus

door

dat

Panpoëtikon

Bidloo,

L.

bl.

55,

balanz

geschreven wordt, voor balants, uit het Fransche balances, Lat. bilances (plur).

Kans, door L. Bidloo, Panp. bl. 55, kantz geschreven, maar bij Kiliaen reeds als kansse opgegeven, voor kantse, Fransch chance

uit het

van

't

Kansel,

dat oorspr. hetzelfde

,

is als

cadance,

Lat. cadere (vallen). bij

afgesloten

Kiliaen

kantsel,

ruimte,

vooral

uit

het Mlt. cancellas, oorspr.

welke

die

de kerk voor de

in

geestelijkheid bestemd was.

Lans,

Kiliaen

bij

lansse naast lancie, voor lants, uit

reeds

het Oudfransch lance, Lat. lancea.

Ons voor onts Prins d.

voor prints,

Mhd., Nhd. unze) van uit

het

van voor

(geslacht)

rats,

want met het Ohd. reiza Struis

')

reeds

Lat. uncia.

is.

voor

uit

doch vermoedelijk

razza,

voor het

uit

't

Fransch prince, Lat. princeps

de voornaamste, de eerste, evenals vorst, dat super-

i.

latief

Ras

(vgl.

struits

(vgl.

het

oorspr.

Fransch race; vgl.

Ital.

een Germ. woord, ver-

(lijn).

Ohd., Mhd. strüz, Nhd. strausz),

Lat. struthio, misschien door het Ital. heen,

waar

Ook het woord gems In

s.

't

heeft in 'tHd., waar het gemse luidt, Mhd. echter vindt men gamz, dat aan een oorspr.

gamt, gamit doet denken. Vgl. echter Dr. H. Kern, Taal- en Letterbode

V

bl. 28.

Te Winkel Grammatische

figuren.

17

:

258 struzzo

het

truz

(Eng. ostrich) en Spaansch aves-

anstruche

waarin

i

nog struisvogel met het Fransch

Vgl.

luidt.

voor

autruche

Lat.

het

avis (vogel) schuilt

ons met vogelstruis te vertalen

Synaloephe van gs of chs tot Laster

voor

gewonen mnl.

den

zeer

Hd.

laster,

bij

bij

eene enkele maal in

op

is

te

Ohd.

't

maken

uit

bijvorm lachter, die, evenals het

schande beteekent, maar in plaats van met het

suffix ster

met

De

is

wortel

komt voor

s

men

maar dat verder

aantreft,

lahstar

als

dat

*lachster,

zoodat het

,

is.

gevormd

ter

van

die

't

zooals ook het Ags. leahtor.

is,

ww. lahan

sterke

(berispen)

,

dat in

het Ohd. voorkomt.

Mest

mist,

of

michst,

voor

ook de Ohd, Mhd. en

zooals blijkens

voorkomende

woordt,

Ferguut 401; Velthem

o.

dat aan het mnl. mes beant-

t,

Esopet

a.

is,

Daarnaast staat

het Got. maihstus.

mix zonder

het Ags. meox,

vorm

JSThd.

vs.

1

1;

44

vs.

18;

30, waar ook (evenals Lsp.

I 9 vs.

ww. messen gebruikt wordt voor bemesOok Huygens, Korenbl. II bl. 24 schrijft messen. De

III 18 vs. 23) het ten.

mik,

wortel

't

Lat. mejo

Daar het Gr.

,

beteekent,

leverde

aan

onze

ww. megen (Nhd. migen, Ags. mtgan),

ook het

volkstaal

aan

„wateren"

die

genasaleerd mingo

bfjLCfï:/]

,

aan

't

Grieksch

ó[j,r/liv.

nevel beteekent, en het Skr.

de beteekenis van wolk heeft,

is

mêghd

het Ags. mist en ons mist

voor nevel voor hetzelfde woord te houden. Nestel

voor

schijnt

nechstel

staan,

te

ofschoon

nestilo, nestila reeds synaloephe vertoont

woord:

Ohd.

met het 17de

adj.

(naaien

5

(oplettend,

is

er dus

Kiliaen wordt

en

Samenhang

nisti.

nauwkeurig),

zijn,

dat in de

en het Lat. nectere

alahsdmo naast alahsan,

alsene beantwoordt

opgegeven, en later wel eens

met paragogische

Ohd.

nauw verwant meê.

(absinth) voor alchsem, Ohd.

vorm

nist,

het

evenals het grond-

moeilijk betwijfeld worden.

moet dus nah

wortel

hechten)

waaraan de mnl.

als,

Oudnoorsch

,

nechtig

eeuw vaak voorkomt, kan

De Germ. Alsem

mista

,

t

tot

alst

en

,

die ook door

tot alsen, alse,

aalst versmolt.

,

259

Ohd.

Ags.

alah,

het woord

en

alh,

Mhd. same

Ohd. sdmo,

't

van *alch (tempel),

samenstelling

eene

Is

't

voor

*altoochs

adverbiale

dat in

en

alzoges),

met tooch,

al

mnl. als trek, naast ons teug en tocht, voorkomt,

't

afleiding

is

verde. Altoos

zooals in

't

van den wortel,

die

dus oorspr.

elke reis, d

is

mnl.

„bij

ook 'tww. tieën opletelkens, of,

i.

in alle gevallen, volstrekt; later beteekende

,

immer, ten minste; eindelijk werd het synoniem van

het:

Verder komt in loephe voor luidt.

Oest

Rist.

IV',

voor

Mhd.

van

samenstelling

eener

genitief

bij

oogst (oorspr. Augustus), dat

40 BI.

fol.

162,

de

vs.

altijd.

mnl. en in de 17 d e eeuw niet zelden syna-

't

voor

Nat.

Hist.

maand Augustus

Nat. Bl. II 1097;

85;

IX 604 evenals

dan

oost en oest

men

vindt

oestijt

a.

Sp.

komt

o.a.

o.

en oestmaand gebruikt Hooft,

Ned.

Een Waerd

Huygens, Zedepr.:

men ook

72,

bl.

voor oogsten

Decker,

fol.

(Ned.

veelal

Hist.

tot

248),

fol.

De

Hd.

voorkomt,

vs.

II bl.

I

164 en

J.

de

van krijg versmolt

schrijft hij fol.

krijstacht (Ned.

161),

krijsgodt (Gedichten 229,

krijstandt

In de

9).

dikwijls flus, flusjes (reeds

bij

Bre-

1343) door synaloephe uit flugs, dat in

maar dat

k (evenals

Korenbl.

120 en 'tww. oesten

vs.

genitief

Zoo

krijs.

men ook

Sp. Brab.

s tot

Huygens,

bij

krijshandel (Ned. Hist.

161),

deroo,

vóór

oogst

Leeuwend.

Jan Vos, Poezy (1726)

bij

spreektaal hoort

't

voor

Rijmoeff. I bl. 360.

Hooft

bij

Hist.

oost

Vondel,

oest bij

vs.

Zoo

73, die het tot woordspeling met oestermaand aanwendt.

vindt

in

').

*altoges (Ohd. en

uit

alhs

dat

alsem dus tempel-

luidt, zoodat

zaad, heilig kruid beteekent

Altoos

Got.

voor zaad,

bij

bij

reeks,

met verscherping der g

ons, feeks,

heks enz.) gewoonlijk

fluks luidt.

Synaloephe van ps

tot

ramspoet en Vierde Martijn

s vs.

vinden wij

830

spoed /

maar samensmelting van

troffen

en wel

')

,

bij

,

bij

Heelu

vs.

585

fs tot s

wordt vaker aange-

:

Zie het groote Wdb, der Ned. taal

in

834 in ranspoet voor ramp-

11

208

vlg.,

279

vlg.

17"

260 Halster

voor

den

blijkens

halfster,

naast

Kiliaen

Mhd.

haelftre, Ohd. halftra,

bijvorm

en

opgeeft

helchter

Nhd.

en

dien

halfter,

ook in

die

Ags. als

't

halfter voorkomt.

Waarschijnlijk heeft hier volksetymologische bijgedachte aan

synaloephe

de

hals

voegsel

Mhd.

halb,

bevorderd,

't

Is

eene,

door

gevormde, afleiding van *half, dat

ster

't

in

achter't

Ohd.

Ags. hylf, Eng. helve luidt en handvat,

halp,

steel beteekent.

Proost

voor proofst

Brandaen 649,

dat

,

Sp.

men

in

III

ffist.

't

7

mnl. nog aantreft,

19

,

o.

a.

28; Heelu 3733.

vs.

Ohd. heeft probost, probist, Mhd. probest, Ags. j^'ofast,

't

uit het Lat. propositus (opzichter, bestuurder), bijvorm

praepositus, dat voortleeft in in

van

proost) en

wij hetzelfde

woord onder don vorm provoost,

ook de beteekenis van militaire gevangenis aannam.

die later

Voor het mnl. kunnen van

(=

In de beteekenis van gevangenbe-

Fransche prevot.

't

waarder hebben

prevosto

Ital.

't

dorveti

(d.

wij

er

nog bijvoegen het imperf.

noodig hebben), namelijk dorste

derven,

i.

(Os. thorsta) voor dorfste, bijvorm van dorfte, Got. thaurfta,

Os. thorfta, Ags. thorfte, Mhd. dorfte. herfst

van

in vroegeren tijd niet

is

W. van

Hildegaersberch

,

ongewoon bl.

nog de oude beteekenis van oogst

54

vs.

heeft.

Harst of herst voor ,

bv. in de gedichten

148, waar het woord

In het Friesch luidt

het woord hearst en in de Neder-Betuwe wordt voor „in den herfst"

gezegd

selfscot

(voetboog),

IV 5692

(en

bij

automatus

arcus tot

selscot,

harres

's

dat

In

').

o.

Kiliaen

a.

als

zellscotter,

32334

,

III

Nat.

Bl.

b.v.

Mnlp.

ook

bij

')

Lanc.

15969 I 192.

,

IV

II

8133.

J.

werd het woord I

847; Lanc.

verouderd met de beteekenis:

VIII 907; Rijmb. 19325, 32008; bl.

248

Ook voor

II

G. Groothuis,

36

vs.

Zoo vindt men

vs. 20.

10310, naast

Synaloephe van

keesdom, Lsp.

Volgens

mnl.

sponte et ultra jaciens) ook door synaloephe

,

b.v.

Hist. van Troijen 5016; Rosé

ook

het

voorkomt Alex.

selfscotter,

zelfs vindt

Lanc. II

men soms

fs vertoont zich in

216 var.;

Onze Volkstaal

Vaderl.

II bl.

't

sels,

mnl.

Museum

261 I

bl.

58

keefsdom

van Jezus

vs.

23, en keeskint, Velthem VII 25 Lsp.

(hoererij),

Cap.

36

II

vs.

216, 227, 240; Leven

112, 177; Belg.

ö9,

Museum

keefshint (basterd) Lsp. II 36 vs. 232, 564.

Ohd.

chebisa,

beteekent zeide

de

chebis,

oorspr.

men vaak

Mhd.

lieste

Cluyte van Playevwatcr

Bunschoten

in

61, en

bl.

de volkstaal van vroegeren

tijd

voor liefste, zooals wij niet alleen in

gens' Hofwijck vs. 1781.

van

I

Het woordje/s,

kebese, kebse, Ags. cefes, cyfes,

In

bijzit.

17, voor

vs.

vs.

maar ook

4 vinden,

in

Huy-

Zoo spreekt ook de wortelteef Trijn

Brederoo's

Moortje

(uitg.

1644)

bl.

24

Kackerlack met „liestentje" aan en ook in andere kluchtspelen uit

de 17de eeuw

is

die

vorm

zeer gewoon.

, ;

NEGENDE HOOFDSTUK. Epenthesis of invoeging.

van

Epenthesis

nanten

nog

,

medeklinkers zoowel als van klinkers

gewoon,

een

talen

alle

in voldoende

niet

maar de invoeging eener d, delen

komt

minste

mate verklaard

verschijnsel

,

Voor-

in het bijzonder eigen.

die inlassching voor tusschen twee klinkers:

vertoont

zoo

danig wordt

zij

zich

in

aardigheid in de Groningsche uitspraak, zelfs allesbehalve

tot

en

de schrijftaal,

dan ook gewoonlijk voorgesteld

zij

in

die wij het eerst zullen behan-

aan het Nederlandsch

is

,

eerst

is

het dan ook, althans van conso-

zij

'

Eene eigen-

).

bij

ten

als zoo-

woorden die

de volkstaal behooren, heeft mij echter eene

andere opvatting aan de hand gedaan. Groningers toch laten zonder er zich zelf van bewust

met

de

letters ien eindigt,

n eene flauw voor

uitgesproken d hooren

knieën, jaloeziedn

symphonieën,

te zijn

melodiedn

,

,

een woord

steeds, als

na de lange

i

en vóór de sonore

en zeggen b.v. kniedn

voor jaloezieën,

voor melodieën,

symphoniedn voor enz.

De d

is

daar

dus niet tusschen twee klinkers ter vermijding van hiaat ingelascht lijk

,

de

dering

maar vóór de n en na een bepaalden klinker i.

na

schrijftaal

dan

ligt

vocaal

')

O.

te

a.

Merken

— de het

ook d.

wij

in

nu op,

dat

—

,

name-

op eene enkele uitzon-

de Nederlandsche woorden

,

die in de

hebben aangenomen, de e-klank voorafgaat,

voor

de

hand aan den invloed

denken, en wel in verband

tot

juist

van die

de n, die zoo goed

ook door Dr. W. L. van Heiten, Klinkers en Medeklin-

kers, Rott. 1875 blz. 126.

:

263 gescheiden door eene toonloozo

als altijd, slechts

zooals

spoedig

wij

andere

de

evenals

Met epenthetische deleeuwen

zien

zullen

vloeiende

tongletters

treffen wij

cl

e,

volgde en,

ook na zich de d aannam,

,

en r, dat deden.

/

,

tegen het eind en na de mid-

onze taal aan

in

Geschieden voor geschiedn en dat weer voor den gewonen mid-

vorm

delned.

voor

gescien

*gescihen,

zwak vervoegd

een

maar overigens te vergelijken giscehan, Mhd. en Nhd. geschehen. werkwoord

Spieden

voor spiedn

van het Ohd. en Os.

Mhd. spehen, Nhd. spahen,

adj. spdhi,

vanwaar ook het Ohd., ,

die zien beteekent

(met metathesis) a-yJTrrw

,

't

hare woorden van dezen wortel aan zooals

Fransch

't

'),

De Germ.

vindt in Latijn en Grieksch

zooals

Lat. spiccre, Grieksch

Romaansche

toch hebben de

;

afleiding

Mhd. spaehe, verstandig

Os. spdhida (wijsheid).

vertegenwoordigers,

talrijke

Ohd.

en dat voor het gewone mnl. spien uit

,

*spihen, Ohd. spehon,

wortel speh

het

bij

,

't

talen

Germaansch ontleend,

épier, épion, Ital spiare

,

spione.

Vlieden voor vliedn, en dat voor het gewone mnl. vlien, Ags. Os.,

fleón, uit *vliehen,

fliehen.

daar

't

men

Got. in

't

Ohd. fliohan, Mhd. vliehen, Nhd.

de oorspr. adspiraat in thliuhan,

heeft

en

Got. ook flaugjan aantreft, dat een aan ons

moet men aan-

vliegen

beantwoordend *fliugan veronderstelt

nemen

dat vlien en vliegen oorspr. niet verwant

,

zijn.

Kastijden voor kastijdn en dat voor het gewone mnl. castten, zie bv. Sp. Hist. I' vs.

8 vs. 8; 13 vs. 23; III 7 23 vs. 47; 50

75 en elders; evenals 'tHd. kastelen overgenomen uit het

Oudfransch castier teekent,

maar

in

,

't

Nieuwfr. chcitier,

dat wel straffen be-

bijzonder ook in kerkdijken zin: zich

door boetedoening en lichaamskwelling van zonde reinigen, 't

Is het Lat.

woord castigare

met umlaut overgenomen) van castus t)

In

(rein)

Oveiïjsel

spet (gemakkelijk taal en

lett.

III bl.

d.

i.

't

rein

Oudfrank.

maken

,

als kestegón

samenstelling

en agere (maken).

leeft te

,

(in

datzelfde

zien).

218 vlgg.

woord nog voort onder den vorm J. Verdam, Tijdschrift voor Ned.

Zie Dr.

,

264 voor

Belijden

(bekennen

voegd

belijdn

ook

zooals

,

en

,

verhalen)

,

schrijft,

b.

%

v.

Eist. I

niets anders bedoeld

dat

het

van

ik

de

overdragen)

men

De

soo

die

,

moeten

te

schrijft

dicmael

luiden

trouwens

twee jaren

hem mag

met

ons

hi

talen ,

Ags.

(d.

i.

ww.

het

den dag van

't

X

Plag hen

,

vs.

tvijdn

14

,

dat in

Os.

:

lihen

adj.

ontbreekt plaats

van

ons

ij

vóór

nog /•)

Zie

daarover Dr. P.

,

in

,

Ohd. farlihan

Zie bladz. 186 vlg.

,

Got.

Nhd. leihen, het grond-

,

vrij.

steeds ivijen luidt, bv. Sp,

Got. veihan, Os.

87;

vs.

Nhd. weihen, afleiding

wïJte»,

Ohd.

wih

(heilig).

De d

wijwater en wierook (met

ie

in

Ohd. wihrouh, Nhd. weihrauch. De

Sp.

T.

Tijdschrift voor Ned. taal en *)

mnl.

Os.,

Got. veihs,

bij

schrijfwijze wihinge,

')

't

Ohd.

wihian, Ags. rihian,

van een

eene

204: „Eertrike

in leen gegeven). In de oudere

IV 2 14

71,

vs.

is

leen is afgeleid 2 ).

woord waarvan ons

III"

en

niet

blijkt uit

Bevrijden voor bevrijdn uit bevrijen (mnl. vrten) van

Wijden voor

by

is

verliden af,

zeggen dat het geld

sterk

Mhd.

lihan,

alsoo de

,

het aenstellen,

de toesegginghe binnen de

van te

van de

verlijV is

116 b, 130: „Doch

Dat het ww. zwak was

ghetelt geweest."

plaats in het gedicht

Germ.

vóór

dat

reeckenen

te

bl.

van gheleent geld

is

verliden

sulcs

behelpen

gebruik geven

(in

het best leert kennen uit eene plaats

de wetten goed gevonden,

Hist.

geven

vooral ook

afscheiden,

beteekenis

oorspr.

Groot's Inleiding (uitg. 1631)

leihvan

Hij

is.

te

Sp. Rist. III 7 14 vs. 72 enz.

v.

wanneer het bescheid

heeft

kennen

,

lyhen

zal hij

6,

vs.

te

dan

,

21

71;

vs.

hebben

b.

belijden

met het oog op in

Oudtriesch hlia

,

voor verlijdn uit ver Men, en daarnaast rechtsverlei,

Verlijden

meen

18

1

woord tweelettergrepig Hen, lyen,

belten

Wanneer Maerlant soms ook

*).

wel

gewoonlijk

gewone mnl.

het

Hen in gebruik en zwak ver-

verwante talen

in de

Ags. bihligan

behlia,

voor

dat

naast

,

Mxt.

Cosijn, lett.

I

III

7

Noord bl.

152.

23

en

vs.

41, zal wel niet

Zuid IV bL

"2-20

vlgg.

265 Opmerkelijk

de oorspr. h weergeven.

naast deze poging

is

woord tweelettergrepig te houden de samengetrokken 24642; Sp. Bist. F Rijmb. 11758 kerckwijnghe, vorm

om

het

,

16

vs.

1.

Vertiden komt in

6541

II

in

plaats

De

d,

die

op

invloed

(vgl.

onzijdig

te

dienst voor

't

bij

de d,

590,

773,

kan mis-

die

302, heeren-

bl.

Fr. corvee, ons karwei), galeide (Stoke

565,

281,

is

zooals valeyde (Waleiv.

Museum VI

coriveide (Belg.

en

,

ontijdig) toe te

,

vergelijken

eenige mnl. bastaardwoorden vertoonen,

2853),

ingelascht,

is

van eene volgende n

maar misschien ook

schrijven,

215,

dat

en vervolgens vergeven betee-

partijdig voor partij ig

in

aan analogiewerking

schien

227,

Reinaert

«).

berusten

niet

b. v.

,

van het zeer gebruikelijke vertien,

verloochenen,

afstand doen,

kent

nu en dan voor

later mnl.

't

IX 114,

1183,

832,

808, 821,

1321),

(Rijmb. 1549, 21203), Fr. cité, Lat. civitatem, enz.,

cyteide

en die misschien uit Provencaalsche bijvormen in de vertaalde

Fransche gedichten verklaard moeten worden

Op

invloed

van

vleyder

vlaeden),

't

imperf. wijzen

Kiliaen

die

,

vormen

2 ).

als vleyden (ook

naast vleien opgeett,

evenals

naast dijgen en dijen, vlaeden naast vlaeghen en vlaen

dijden

Vondel gebruikt divadeu voor dwaeu (wasschen) Hel-

(villen).

den Godes

(uitg.

1620)

bl.

36.

Als

eenig voorbeeld van in-

lassching der d na a in het tegenwoordig Nederlandsen geldt

nader voor Os.

ndhor

')

nae'r

met syncope der h comparatief van na

Ags.

en

Eng.

met syncope der

nader,

na r

,

r,

near); doch

Zie

bladz. 11

uitdrukking:

bl.

193,

waar ook

naarder

is

in

laten

betijden"

't

mnl. voorkomt.

aangehaald Dr.

159 vlgg., die tevens betoogl

„iets

,

Franck, Taalk.

J.

dat

(zz begaan)

de

bij (/

betijden in de

waarschijnlijk

den stam behoort, en dat in elk geval noch het ww. noch tieên als grondvorm daarvan mag worden aangenomen.

tot

*)

Vgl.

(Bonn

F.

Diez,

Graimmtik der Roman.

1856) p. 212 vlg., 441.

(vgl.

staat

voor naarder met epenthetische d

uit naerre. dat evenals

Bijdragen

waarschijnlijk

tijen,

Sprachen, 2te Ausg.

I

266

gewoon

Zeer

leveren

talen

van

van d na

n

l,

Nederlandsen

't

van:

voorbeelden

Lat. gener

't

in

is

er

Fr. tendre van

't

,

ook Romaansche

(en

Lat.

't

Daalder III. t

'kaler

naam

,

daalre

naast

nog

21)

(Van Lennep

overeenstemming met het Hd.

Amerikaansch-Engelsch dollar, eene munt, die haren

men

ontleende aan het Joachimsdal in Bohème, zoodat

1544

277

bl.

vindt in het Antiv, Liedboek van

5.

str.

met bijwoordelijke

Elders

uit

maar uithetmnl.

Vondel

dat

daler,

schrijft in

dan ook Jochendaelders

voor

s

Heelu 184;

Florls 1258;

(=

men

Zoo ontstond:

').

uit

bl.

tener) epenthesis

of r vóór r, en niet vóór er, zooals

de tegenwoordige taal allicht zou opmaken,

anders leert

Fransche gendre

vgl. het

Walew.

anders),

A.

Lorr.

eire,

1002;

I

Rosé 13151, comparatief van

224,

2295;

Moriaen 898,

el

2428,

3679, 3866; Torec 1143, 1419, 1661, 2409, 2755, 2933; Sp. Eist.

nog

20

1

I

30; naast

bl.

Helder, reeds

Sp. Rist. I 1 2

221

vs.

oorspr.

alleen

van prol.

Salomou

helre, uit hel, Ohd.,

van klank,

later

1620)

A 11687;

Lorr.

18;

zelfs

,

(uitg.

AI

930.

Mhd.

hel,

Zie elder reeds Lorr.

).

Küiaen voor

bij

heil,

JSIid.

Heerlyckheyd

els,

Vierde Martijn

6; 29 vs. 18; 45 vs. 56 enz. enz

vs.

Vondel,

bij

ook van kleur

gebruikt.

Kelder

voor

b. v.

is,

Floris

terwijl bij is.

't

lari,

Hd.

Tc

663,

Kiliaen

in

't

1259; Sp. Bist. III 7 64

keiler de

nog evenals

heeft

mnl. nog de regelmatige vorm

hoofdvorm 't

Os. en Oudfrank. hellere,

Romeinschen als

dat

kelre,

tijd

,

Mhd.

en dus in

keiler

•

vgl.

Ohd. chel-

c

ook vóór

e

en

i

nog

ontleend aan het Lat. cellarium,

dat zelf eene afleiding was van cella, e,

75 enz.,

vs.

kelder de bijvorm

blijkens de k reeds in den

toen de Latijnsche

werd uitgesproken,

,

door ons als

cel

met

laterentijd, gedurende de heerschappij der R.K.

kerk, uit het Latijn overgenomen.

Kolder

(paardenziekte),

kol re,

zooals

Gosijn, Taal- en Letterbode VI

')

Vgl. Dr. T.

*)

Vgl. bladz. 214.

J.

voor

lil.

het 153.

woord

in

,,

267 't

Mhd.

luidt,

choloro

dat zelf uit

cholera,

Lat.

nomen, hetwelk ook toorn,

Nhd.

het

terwijl

holler

Grieksch

het

gebruik

is

vervolgens

't

mnl. ook colliere

evenals Kiliaen holler en holliere kent

,

ook voor

laatste

overge-

is

maar

beteekent.

drift

Kolder(maMën-), voor kolre, waarnaast in in

Ohd.

namelijk het

,

y^oXépix

galachtigheid,

letterlijk

Het

heeft.

op de afkomst van het woord

wijst

het

,

geen wij nu een ehemisetje noemen,

't

't

Is

het Fransche collier, Lati collarium (van collum, hals), en

beteekent dus oorspr. halshraag

maar werd

,

ook genomen voor het geheele,

uit

evenals het mnl. halsberch.

maille) bestaande borst-harnas,

Mulder (molenaar, en zeer gewoon keur van

eene

(reeds in

310), voor muire moller),

Kiliaen

1360:

dus

als

eigennaam) of molder

Museum VII

zie Belg.

Velthem

molre (bv.

of

22

II

weer geassimileerd

zelf

mo la.

't

bewaarde nog de n simileerd

,

mülner

,

r geas-

is.

Selderij (plantnaam) voor sellerie

het Fransche celen';

Grieksch vy.iXXx.

soms alleen scidula),

bij

overnamen,

Nhd. muller met de

't

bl.

mulnere,

Ohd. mulindri, Mhd. mülnaere die in

55;

vs.

uit

Mlt. molinarius van molina:, dat wij als molen uit het Lat.

uitbreiding

bij

maliën of ringen f Fransch

Dat van

overblijft,

c

Fransch

zooals in

,

Hd.

't

,

en dat uit

vgl. Lat. scilla en squilla (zee-ajuin),

de Latijnsche se in

blijkt

ook

uit het Lat.

door ons

cédule,

't

Fransch

schedula (of

overgenomen,

als cedel

en na syncope der d tot ceel samengetrokken. Vilder voor vilre van villen.

Zolder,

reeds

bij

'tOud-frank. en

9955; 26;

Kiliaen

Rijmb. 11340,

III 2

34

vs.

54;

11361,

Lam.

Ags. solere, Os. en Ohd. en

is

het

Lat. solarium,

de zon (Lat.

Beenderen, in

sol) 't

eerste en vierde

soller voor solre,

naast

mnl., bv. Alex.

was

II

IV 1457;

St.

zooals in

Franc. 9287

11566; Sp. Hist. I 2 26

18945, enz.

soleri,

Mhd.

't

sölre

eigenlijk een plat

,

vs.

Luidt in het

Nhd.

söller

dak, dat aan

blootgesteld.

mnl. been re, bv. Nat. Bl.

I

475, ofschoon de

naamval meervoud daar gewoonlijk nog been

is,

,

268 Boender voor boenre van boenen. Bunder voor bunre of buunre, zooals het woord Sp. en

I5

Hist.

de Inform.

in

men

17 vs. 21.

Diender,

reeds

dienre,

dat

gaersberch

bij

in

bl.

Verpond,

stnek der

tipt

het woord in den

vinden

is

528

bl.

treft

vorm buynder aan.

Brederoo, Sp. Brab. mul. nog gewoon

't

te

Kiliaen geeft het reeds met d op

vs.

is,

1191, 1299, voor

W. van

bv.

Hilde-

104, vs. 87, 99.

Donder voor Donr, vanwaar ook donre, in 't mnl. de gewone vorm, bv. Lanc. Il 2164; Nat. Bl. III 178, 660; Bijmb. 3953, 8838,

25208; Sp. Rist.

donreslach,

JFalew.

III 9439; Bijmb. 4519,

Eist.

19

III"

II '2148.

't

Woord

luidt in

thunor

Ags.

't

Zoo

staat

Bijmb.

ken,

Ags.

,

Oudnoorsch

het Lat.

blijkens

,

thorsdagr,

De

Thorr) gewijde dag.

tonare,

,

Eng. thunder

Mhd.

8 vs. 63 en sdoen-

(Eng. geassi-

thunresdaeg

thursday), Nhd. donnerstag

donarestag

noorsch

25820),

('t

Ohd. donar,

ook Donderdag voor don-

redag (vgl. donresdach, Sp. Hist. III 6

mileerd

Sp.

,

59; Lanc. II 2150, en donderen, Lanc.

vs.

Nhd. dotmer.

resdaegs,

Lanc.

30263; doch ook reeds donder

heeft ook epenthetische d), Os. thuner.

doner,

zoo ook

5 vs. 17, enz.;

I'

Bijmb. 4245 en donren,

1018;

Mhd. donerstac, Ohd. de aan Donar

(Oud-

wortel ftm beteekent klintonus,

dat

wij

toon

als

overnamen.

Dragonder voor dragonr of dragoner 't

Fransch dragon

de

dragonders,

uit het Lat.

die

Hd.

,

van

draco (Grieksch ^pkyj^v)

,

daar

,

zooals in

't

het begin der 17de

omstreeks

eeuw

in

Frankrijk de carabiniers vervingen, eenen draak in hunnen

standaard voerden. Hooft noemt de dragonders zelf draken

wanneer

hij

zegt,

dat de koning der Franschen „met zijn

draaken aan komt stoote(n)" E<' mier,

d.

i.

gelijk,

'

).

voor eenre, genitief van een

,

waarbij wijze

of een dergelijk Avoord moet gedacht worden. Evenzoo vindt

men

in

't

mnl. gheender voor gheenre, bv. Blayenvater,

86 enz. ')

Zie

Oudemans, Wdb. op Hooft

bl.

78.

vs.

d

269 Gaanderij voor gaanrij galerij

van

'),

ook in

de

17de

en

als gaelderij bij

derij

bij

Vondel (van Lennep

Jan Vos, Gedichten (1726)

Gedichten

van Poot 1724)

(uitg.

IV

galleria, dat zelf

Ital.

eeuw met epenthetische d voor-

18de

komt

tator,

volksetymologische verbastering van

,

Fransche galerie,

't

bl.

II 172) of gal-

283, Oudaen,

II bl.

Van

74,

Effen, Spec-

140.

Hoenders in

mnl.

't

hoenre

hoener),

(voor

Reinaert

bv.

I

1613, 1637, 1710, 1731.

Spaanders in

't

mnl. spaenre (voor spaner).

Verstaander voor verstaanre, waar bovendien eene n

inge-

is

lascht.

Toonder voor

toonre,

tooner ,

alleen op de bank- en

munt-

biljetten.

Vaandrig

(evenals het Hd. fahndrich) voor vaanrig

van vaanre

afgeleid t»aa«.

De

vaner

,

epenthetische

is

Mhd.

venre,

hier

,

van vaew en drigh en anderen

ook

scepterdrigh

en maakten naar analogie ook andere als

,

stengdrig

bij

Hooft, roedrigh

,

myterdrigh

,

bl.

127),

vlammendrigh

blixemdrigh,

bij

2 ).

Hendrik voor Henrik, zooals de gewone vorm uit

«
van

Zoo

gelijk.

Vondel en Blasius (Mengeldichten, Leyden 1661

Vondel

,

allesbehalve onschuldig

met dragher

stelde dat

samenstellingen met drig bij

door

Ohd. faneri

Kiliaen reeds achtte vaendrigh eene samenstelling

geweest.

deden

rf

,

*heemrik,

d.

i.

de koning van

't

in

't

mnl.

is,

Zoo ook Hd.

heem.

Heinrich voor Heimrich. Leendert voor Leenerd van Leonard

,

sterk; vgl. Everhard, Berenhard of

Reindert voor Reinaar

Meinhard

Wdb. der Ned.

Zie het groote

Zie voor de plaatsen

taal I bl. 70. )

*)

,

Leonhard (leeuws

) ).

en Meindert voor Meinerd,

).

')

3

Reinhard

i.

4

2 )

,

d.

Bernard

Vgl. bladz. 184.

Zie bladz. 241.

bij

taal in voce galerij.

Vondel Dr. W.

L.

van Heiten, VondeVs

270

Na

de

namen,

r

voudige

zijn: hoorder, tolgaarder

der

,

huurder

der

,

beroerder

der

,

zeurder

Van

beloerder

,

rustverstoor der

,

,

,

,

porder, regeer-

,

smeerder, bespaar-

bestuurder

gezagvoerder

hebben

geldverteerder,

,

bewaarder

,

werkwoord boeren;

een

wij

met inlassching der d het

schien echter

verweer-

,

misschien

subst. boerderij op, mis-

dat subst. rechtstreeks van boer gevormd.

is

nemen ook

Zoo

De meest

samenzweerder.

,

boer

leverde dat

bekoorder

,

feestvierder

,

en die óf als een-

gluurder, beheerder, hoor-

,

droog scheerder, versierder

,

naspoorder

zeevaarder ,

keurder

,

een groot aantal persoons-

bij

zijn afgeleid,

óf in samenstelling voorkomen.

afleiding

gewone

der

de d ingelascht

is

van werkwoorden

die

comparatieven

alle

tegenwoordig de (Zaan, zekerder, dorder,

als

zwaarder

van

duurder,

stoerder,

adjectieven op r

barder , teerder, verder,

,

men

terwijl

in

mnl.

't

gewoonlijk nog swaerre, sekerre, duerre enz. vindt. Zoo luidt

de dubbele comparatief meerder in

nog minre

mnl.

't

ofschoon

,

minder toch ook reeds eene

enkele maal wordt aangetroffen,

Zoo heet ook

b.v.

minderbroeder

de

?

van

Grote

de

woord

t

(uitg.

1626)

Sp. Hist. I

{minoriet

monnik) in \ mnl. nog minrebroeder tienrik

mnl. nog meerre, en min-

't

dat de d heeft aangenomen, in

der, het eenig adjectief op n,

,

en

146.

bl.

16

1

nog

zelfs

10.

v.

Franciscaner

of

bij

Hooft,

Verkeerde opvatting

de assimilatie van nr tot nn in de hand

heeft

gewerkt en den vorm minnebroeder doen ontstaan. In het mnl. en vooral in het Ned. van de 17de eeuw

woorden,

aantal

door

sommige

waarin na

ook vs.

bij

')

vertaelder

Hooft,

1231.

Huygens

,

trouwens

,

straelder,

bij

fol.

schrijft

Voorhout

Dr.

W.

bij

siender,

Ned. Hist.

Coornhert

Zie plaatsen

slechts

Zoo vindt men

kunnen noemen. neelspeelder

wij

L.

vloeiende

werd

eene d

schrijvers

waarvan

grooter,

eene

enkele

4 en

nog

veel

als voorbeeld

Vondel overspeelder

bij

het

is

vóór de r

ingelascht,

inwoonder

doender, vs.

letter

'),

het

,

too-

laatste

Brederoo, Sp. Brab.

W er eken

I

fol.

538

b,

410, Brederoo opsiender, Sp.

van Heiten, VondeVs

taal

I

bl. 22.

,

271 Brab.

131

vs.

en jdjpestelder, Sp. Bral.

wettestelder , Gedichten (1726) II

Panpoetikon

(heraut) bij

ven op n en I3

36

Cats

vaak de d vóór de r

l

Voorhout 1700)

(uitg.

312, 744; I bl.

169: snelder, Cats I

tikon

17

bl.

Eist. I 8

Sjj.

bl.

enz.

132, Brederoo, Sp. Brab. vs.

har-er

derlei

men de d

vindt

nog

2220;

haerder

vs.

mijn-

26, 112,

voor haerre of

Vondel en Hooft, Ned. Eist.

160.

en

bij

alderlei

bl.

(zie

bv. Cats,

1700, I

117, veelderhande I bl. 29,

hebben

wij

187

bl.

en

alder-

78) schrijven voor ons

de ingelaschte

(/

behouden

bij alle

en hande samengestelde getallen van vierderhande af

lei

met negentienderlei

en

achterlei

,

natuurlijk met uitzondering van

').

Enkele

malen

ook

is

de

d na eene vloeiende consonant

Zoo heeft zinnelijk

wanneer geene r volgde.

ingevoegd,

netjes,

298, Eubben

ingelaseht b.v.

,

veel-

velerlei, allerlei,

zinlijk

vs.

Panpoe-

L. Bidloo,

,

fol.

hande I

tot

97,

fynder

Vondel en andere dichters der zeventiende eeuw

zelfs

,

Terwijl

met

10;

bl.

126;

der voor mijnre, Playerwater

201;

II

172; felder, Cats I

op r uitgaande naamvallen der possessiva

de

A

Lort:

vs.

Verder

enz.

vs. 28;

Sp. Eist. I 7

,

Zedepr. Een matroos

123,

10,

40,

78

Sp.

in, b.v. in cleender

Lanc. II 24719; r eender

39;

vs.

38; scoender,

vs.

Huygens,

in

Zoo ook laschte men

66 enz. enz.

bl.

1135, Jan Vos

vs.

32, L. Bidloo blasoender

den comparatief of de verbogen naamvallen der adjectie-

Eist.

66

bl.

in

eene

eene

bepaalde

d

achter de n

beteekenis,

namelijk

aangenomen

,

die

en zegt

,

van rein

men

tegen-

woordig in die beteekenis uitsluitend zindelijk, ofschoon Kiliaen

dien

woord

vorm nog

niet kent,

in die beteekenis opgeeft;

nog zonder d het woord en

andere

gans

,

dichters

Boerekermis I

')

maar

sinnelijk

bij

als rein, net vindt

vs.

92.

nog

men

bl.

bij

30)

Rot-

Het beteekent oorspr. de zinnen

behagelijk.

Vgl, Dr. L. A. te Winkel,

zelfs

het

als hij

Brederoo (Griane

van de 17de eeuw, en

aangenaam aandoende,

§93.

evenmin trouwens

In de 15de en 16de eeuw

De Grondbeginselen

der Ned. spetting

,

272

men ook

treft

hjndelaken, lyndelaicken voor linlaken of linnen-

Wynterstuck 1480

laken aan, b.v. Passionael

Inform. npt Stuck der Verpond.

d;

aan de inlassching der d wel de verkorting der daar

woord

ons

in het mnl. en zelfs

linnen

i

lijnen luidde, evenals het Os. linin, Ags.

linen,

linin,

ijnzaad,

van

leinen, afgeleid

Got.

lijnolie),

lein,

Ohd.

bij

lin,

nomen uit het Latijn, waar linum vlas beteekent. De vorm spelden voor spellen (van spel, oors'pr. afgeleid) is evenals nu nog hier en daar in de ook

vroegeren

in

Voor paling vindt men Nat.

V

Bl.

't

Aan

geassimileerd

V

volksetymologie

In

toe te schrijven.

VI 767;

167, tot

vrouwen ende van minne VIII paelinc, b.v. Nat. Bl.

schrijftaal niet

volkstaal

ongewoon.

paellinc,

Verwijs'

in

293.

de inlassching der d in admiraal

is

Het

Het grondwoord

(bewonderen).

eeuw het

heeft reeds in het Mlt. admiralius,

admiralius de d ingevoegd onder den invloed van rari

Van

mnl. luidt het nog gewoonlijk amirael

't

schrijven.

18

Toch vindt men ook

219.

vs.

Sp. Rist I'

of ammirael, zooals Kiliaen en de dichters der 17de

woord nog

overge-

mnl. zeer dikwijls paeldinc, b.v.

51, 55, 58, 71,

ook

75;

vs.

in

de

in

tijd

Mhd.

vertelling,

,

zoo

Kiliaen

linen,

(nog in lijnwaad,

lijn

Mhd., Os.

,

mag men

toeschrijven,

nog

linijn,

Nhd

192 b,239

fol.

475. Zelfs

bl.

't

ww. admi-

het Arabische amir

is

of emir, dat vorst, bevelhebber beteekent, en in Europa den Latijnschen uitgang alius

De d van zondvloed aard,

wel

wij

zullen

strooming vloed

sündflut

te

o

uit u, die zelf

verandering

,

te schrijven te zijn, of-

weer

uit i

ook nog

op,

het andere

bij

het

afkomstig

is,

door de bijgedachte aan

alsof de zondvloed eene over-

voor de zonde beteekende.

Kiliaen

sindvloed

hebben,

zien

als straf

geeft

ouderen

')

de

in

volksetymologische

zonde

').

ofschoon van epenthetischen

aan volksetymologie toe

niet

schoon

aannam schijnt,

den vorm

eerste

Behalve zond-

sundvloed

en

te vergelijken bij het

den

Hd.

het Ohd. sintfluot, die eene dentaal

Zie het groote Wdb. der Ned. taal

I

815

vlg.

273 hebben 't

want

ingelascht,

de

zeer groot beteekende,

in

de oud-Germaansche talen in ver-

in

schillende samenstellingen voorkomt,

ding

als sineigs (oud)

(ouder)

senior

voor in in

vorm was

oorspronkelijke

Ohd. sinfluot, samengesteld met sin, dat eeuwig, zeer lang,

Fransch

genomen),

in

,

't

den

voor

titel

Got. eene

't 't

aflei-

Latijn senes (oud),

woord komt ook

,

Ital.

als

hofmeester

siniscalco

van

werd genoemd.

die ook drossaat

schalk (knecht),

gedeelte,

in

Hetzelfde

opgeleverd.

als sénéchal

den

heeren

groote

,

mnl. seneschalk (Mhd. verbasterd tot seneschalt en

't

het

sinista (oudste)

,

heeft

en in

over-

en

vorsten

Het tweede

hetzelfde als in maarschalk, en

is

het geheel beteekent dus oorspr. oude dienaar of groote, eerste minister; vgl. ook seigneur (heer) uit senior (de oudere).

vinden

Kiliaen

voorzien

(voor

sinde

uit

familiae zou beteekenen

Op

Bij

woord van eene epenthetische d

dit

en als sindeschalk opgegeven met de onjuiste ver-

,

klaring

ook

wij

eene

verkeerde

gesinde),

het woord minister

alsof

').

of volksetymologische

verklaring

ver-

andering berust ook de door Kiliaen opgegeven vorm saedsoen

met epenthetische d voor saison, seizoen, waarbij blijkbaar aan zaad gedacht werd. Epenthesis daar,

Vier talen

evenals

der

t

in

't

in

is

Germaansch

't

Slavisch

tusschen

,

niet zeldzaam, en

met

t

tusschen

Germaansche talen Stroom, strem

die

t

r

*).

en r voor, die in de verwante Indo-

nog missen, namelijk:

Oudnoorsch straumr voor *sraum(o)

Skr.-wortel

overoud

Germaansche

alle

Ags. stredm, Ohd. stroum, Mhd. stroum,

Os. stróm, ,

s

en

s

woorden minstens komen reeds in

sru (vloeien) en

't

Grieksche

,

péoi,

blijkens

den

vloeien, voor

*srewo, en piüfzx voor *sreuma.

Strijd,

Os.

strul

(ijver),

Ohd., Mhd. strlt voor *srld; vgl.

Skr. sridh, vijand.

van zondvloed en seneschalk door Dr. *) Zie deze verklaring Beckering Vinckers, Noord en Zuid VI bl. 257 276.

—

*)

Zie daarover Dr. H. Kern, Twdk. Bijdragen

Te Winkel Grammatische

figuren.

I

bl.

38.

18

J.

274 Storm,

Ags.

stormr

storm,

voor

woorden ook bewaard

sturm, Oudnoorsch

Nhd.,

van eenen wortel,

*srmo,

*srem(o),

bewegen beteekende

snel

Mhd.,

Ohd.,

die zich

en behalve in verschillende Sanskrt-

,

in het Grieksche

is

'op/xif}

(d.

i.

sormê)

,

aanval, bestorming.

Zuster voor *zwester

en dat voor *swesr, blijkens het Skr.

')

svasd (stam svasr) en

Lat. soror voor *svesor

de

klinker

tusschen

t

,

namelijk

:

Fransche sirope, en

uit het

Astrant (brutaal) voor *asrant

Schouwen werd zegt

men

onstrant

Aan

in

t

bastaardwoorden na

meer voorkomt,

volksetymologie

is

,

men

evenals in

woord

het

ook weder na

zij

Benedenkamer, de slotgracht,

,

de inlassching der

en dat weer voor bassecamere,

,

in

't

nog geschreven vindt,

mnl.

onder

vertrekje is

Mlt.

,

camera

*).

Is

to musé), dat

eene afleiding van

men

in

bij

Zie Bladz.

HL

Volgens

J.

Goemans, Onze

3

Volgens

J.

G. Groothuis,

Volkstaal

Eng.

werkwoord musen (Eng. zijne

gedachten

Kiliaen; terwijl museeren

Kiliaen heeft ook muy-

staroogen voorkomt Rosé 1399.

')

*)

't

den zin van peinzen,

*) )

schrijft,

verklaart met „imaginatio, phantasia,

hij 't

bassa.

de kasteeltorens boven

in

dus de eigenlijke beteekenis

vestigen, vindt Rosc 12462 en als

Neder-

).

Muizenesten voor muysenisse in' t hooft, zooals Kiliaen

musing".

het dan

3

s

Oudfransch chambre basse

't

en hetwelk

Op

de beide woorden:

bij

Bestekamer voor bessekamer zooals

.s ,

blijkt bv. uit het

voor solliciteeren

stollesteere{n)

te wijten

Fransche assurant.

"-).

juist niet vóór r,

Betuwsche

uit het

woord ook nog eene n ingevoegd en

in dit

Dat inlassching der

t

*svesr.

en r ingevoegd na syncope van eenen

s

bij

Stroop voor *sroop

ook

,

bastaardwoorden werd ook in de Nederlandsche spreek-

Bij

taal

't

I

lil.

Onze Volkstaal

29.

II

bl.

107.

Zie deze verklaring gegeven door Dr. E, Verwijs, Taal- en Let-

terbode

VI

Gron. 1879

bl. bl.

273

—275

150 vlg.

en

vgl,

mijn Kasteel in de dertiende eeuw,

275 In

seneren.

opgegeven „avoir

un

vers

fiché

wordt muser

Richelet

Fransch,

verouderd

visage

Ie

van

woordenboek

het

als

de

in

van

beteekenis

Et au figuré:

endroit.

se

a faire, ou

distraire de son travail et s'amuser a regarder,

a dire quelque chose d'inutile."

Na

n

de

epenthesis der

is

vroeger zeer gewoon geweest.

t

In de Limbnrgsche Sermoenen der 14de eeuw komen minnentinnentlike, verhoJentlike voor

like,

mentlijk, bv.

evenzoo

Vondel,

bij

vóór

t

Zoo vindt men

').

schrijvers zeer dikwijls eigenflijk,

bij

oudere

opentlijk, geza-

wezentlijk,

ook volkome ntlijck schreef,

die

held inlaschte in ervarentheyd ,

en

gelegentheyt

,

verborgentheid, verholentheid, genegentheit, verleg ent heit, goeder-

tierentheyd

evenals

Huydecoper keurde

-).

de

Nederl. spelling schreef

volkomen wederlegd beschouw ordelijk schrijve

Door

wezenlijk

,

ordentlijk,

maar

woorden nog

wil

enz.

,

,

loezentlijk,

werd toch

zij

niet zóó

bij

hij

haven

de

bij

de met

Alleen

*).

door

zelfs

lijk

')

Zie Dr. P. Zie Dr.

J.

W. l

als onwetenheit

uitsteeckenheit )

Zie

B.

,

zij

,

1

haar

zij

te

hand-

zoo algemeen geworden en was

d na n

alweetenheit

,

Vondei's taal 'm

V

bl.

,

183.

bl.22vlg., die daarbij

I

Vondei's taal

meedoogenheit

zij

dat er geen

gevolgd,

e

Gosijn, Taal- en Letterbode

dei

enz."

erkentelijk (voor erkenlijk) en ordentelijk

was

L. van Helten,

op syncope

wijst

a

)

,

sedert

samengestelde

van 1865 behoefde

epenthesis eener toonlooze

1 )

bij 5

„als

:

algemeen, dat de redactie van het groote

spellingregeling

(voor ordenlijk)

de

wel in de hand

t

woordenboek deze „vergroving der uitspraak", zooals

noemde,

bij

waarom ik om uwentwil,

werd de inlassching der

die verklaring

gewerkt,

en

van openlijk

ik de schrijfwijze

om meen

,

opentlij k,

),

1804, doch in de uitgave van 1829 van

van

Woordenboek voor

zijn

3

overal af

t

ook Siegenbeek hem daarin

volgde

Bilderdijk

spellingregeling

hier die

bij

andere woorden

oploopenheit

,

almogenheit,

welspreeckenheit.

Huydecoper, Proeve van

Taal-

en

Dichtkunde

II

bl.

350—35-2. *)

Zie

Dr. L. A.

te

Winkel,

De Grondbeginselen

der Xed. Spelling

§ 115. *)

Zie ook

blz. 20.

Plantijn schrijft reeds ordenüick.

18*

,,

276 denken meer aan kon

haar

zijn,

Die laatste

te verwijderen.

inlassching ging gepaard met verspringing van den klemtoon

welke Larnbert ten Kate

reeds opmerkten,

)

Huydecoper iemand kende, die gezaméntlijk zeide;

evenals

maar

2

en Huydecoper

')

de 17de eeuw en het begin van de 18de vindt

in

nog órdentlijk met regelmatigen klemtoon, van

Geeraert

Velzen

II

502; Hoogvliet,

Gerard Brandt,

10;

vs.

Abraham

(1746)

nog geregeld

t

op eenen klinker of tweeklank, eene n, r,

om

schreven wordt

komen),

plaats

gehad

of de vloeiende conso-

iv

het gevaar van verkeerde uitspraak te voor-

knietje,

zeetje,

bl.

papaatje (waar tevens de a dubbel ge-

v.

b.

Poëzy

wanneer het woord uitgaat

vóór den verkleiningeuitgang je,

l,

men

Hooft,

bij

109 enz.

bl.

Eindelijk heeft inlassching van

nanten

zooals

bijtje, strootje,

kneutje, koetje, eitje,

kraaltje, kooitje, tuitjes, pauwtje, vrouwtje, nieuwtje, duwtje,

Ook

leeuwtje, stoeltje, zoentje, schaartje.

plaats

na de ng

wangetje,

b. v. in

,

na inlassching eener toonlooze

enz.

lascht

na de vloeiende

met onvolkomen karretje.

Wel

als epenthetisch

denken,

dat

slotletters

heeft die epenthesis

tongetje, die

e,

wandelingetje,

ook wordt inge-

van eenlettergrepige woorden

klinker, zooals mannetje, kommetje, tolletje,

is

waar mag men

hier de

t

over het algemeen

beschouwen, maar men moet daarbij toch be-

een samengestelde uitgang

(e)fje niet

onmogelijk

en kan beantwoorden aan een Griekseken uitgang

is,

die in het oudste

inderdaad

als

Germaansch voor

(i)zo

(i)tio

kon luiden en

{ï)2tov

in het

Ohd.

voorkomt in eigennamen

(i)zio

als

Kuonzo (Kunzo) voor *Kuonizio naast Kuono (Kuno), Götz voor Götzi uit *Gotizio, Fritz (ook door ons als Frits over-

genomen) voor *Fritzi of *Fritzo Epenthesis uitgang,

eene

der

namelijk

keelletter

vóór

heeft

s

ke(n)

uitgaat,

v.

*)

Zie L. ten Kate, Aenleiding (17:23) Zie B. Huydecoper

3

Zie Dr. H. Kern, Taal- en Letterbode

)

Proeve

II bl-

).

wanneer het grondwoord op

jaksken,

*)

,

3

anderen verkleinings-

eenen

plaats, b.

uit Fritizio

II bl.

350

vlagsken, jongsken.

6 vlg.

— 352. II bl.

108,

V BL

26.

277

komt de

Verder

nog soms

s

alleen welluidendheidshalve voor

tusschen twee leden eener samenstelling

waarbij niet aan eene

,

genitiefs-

of nieervouds-s te denken valt,

eerste

der samenstelling een werkwoordelijke stam

lid

in leidsman, (reeds in

't

leidsvrouw (mnl. ook leetswijf,

Hist. III 8

Sp>.

Ook

vs. 16,

24),

doodsbleek,

dan

,

blijkt

ook

anorganisch.

s

Ook ontwikkelde woorden

60

men

Vergelijkt

doodsbenamvd met doodziek, doodbedaard enz. daar de

b.v.

kindsheid kan moeielijk aan

bij

gedacht worden.

genitiefs-**

is,

mnl. leedsman, Rijmb. 3557, 7101),

scheidsmuur, raagshoofd. eene

zooals wanneer het

misschien eene s na de r

zich

knarsen

als

(reeds

bij

werk-

bij

Kiliaen) voor knarren en de

verouderde girsen (snorren) voor girren (Mhd. girren) en baersen (voortbrengen), ook h em baersen (zich vertoonen), voor baren

van

Epenthesis

komt

h

gevolg van volksetymologie. niet

zeldzaam,

b.

v.

Leeuwend.

1040,

vs.

Zoo

is

paar

maal voor

de schrijfwijze offerhande

Kiliaen) en verder

bij

bij

Vondel

vs.

1259, 1367 enz.

natuurlijk het Fransche offrande, Latijn offerenda

Ook

in

eekhoorn

de

verbastering

evenmin zin

kwam,

is

de

h anorganisch,

te

banen.

als er oorspr.

uit het Ags. dcvern,

blijkt

evenals in

Dat hoorn

')

Zie

Dr.

W.

L.

van Heiten,

Is

).

in dit

Hd.

't

tot

woord

eene h in het woord voor-

waaraan door synaloephe

der we tot o ons eekhoorn zeer goed kan beantwoorden.

voor den sisklank

't

2

Mhd. eichorn, Ohd. eihhom den weg

schijnen

heeft,

bv.

,

Joh. de Boetgezant II vs. 56, 101, 151,

Herschepp. 1X1129, Coster, Pohjxena

eichhorn, terwijl het

).

als

reeds in den Delftschen bijbel van 1477,

Plantijn (doch niet

bij

een

alleen

1

VondeVs taal

van meersen, verclaersen,

I

bl. 22,

Wat

die terecht

kleinzen eene andere

verklaring geeft, welke misschien ook op knarsen, girsen en baersen van toepassing zou kunnen zijn. In elk geval acht ik het onjuist, met hem bij spersen, sparsen, spuersen (strooien, spatten) aan epenthesis der s en een grondwoord sparen te denken, 't Fransche disperser,

't

Lat. sparsus (verspreid)

ooi-sprong dier *)

VgL

B.

van spargere

s.

Huydecoper, Froeve

II bl.

548

vlg.

wijst duidelijk

op den

:

278

men niet, doch is eek, zooals het waarnaam van den eikeboom dan mag het Oud-

vern beteekent, weet schijnlijkst is

noorsche evenals

de

,

,

bevreemding wekken,

ikorni

omdat

eik in die taal

ons eik luidt, in de algemeene beteekenis van boom.

bij

In het mnl. onderging het woord nog eene andere verbastering

men

Nat. BI. II 3372;

namelijk eencoren,

daar

vindt

Bei-

naert I 1864.

Ook aan volksetymologie met ng

tavel

en

,

toe te schrijven

de vorm konings-

is

dien Kiliaen opgeeft naast konnestabel,

ook in het mnl.

zeldzaam

kon-

is,

bv. Alex.

VI 86, 90; Bijmb. 10496, 12419, 17488, 32649.

Zoo heet

stabel,

die

niet

ook het opperbevel over het leger conincstavelije Bijmb. 10013, 10575, 10613, ofschoon ook juister constavelie Limb. XII 268,

Dat konstabel de betere vorm

481, 496.

is

blijkt uit het

,

Oud-

fransche connestable (nu connétdble), Mlt. constabularius, verbasterd uit comes stabuli,

d.

i.

stalgraaf.

werd nog uitgebreid door Becanus, koninckstapel zooals

van maakte

Jan Vos,

bv.

„quasi

De volksetymologie volgens Kiliaen,

die er,

Anderen

coluinen regis."

Gedichten (1726) II

bl.

252, schrijven

konstapel.

van

Epenthesis

jamber

(bv.

komt

b

in

't

mnl.

herhaaldelijk

voor

bij

Lanc. III 15560), jamberlike(bv. Lanc. III 17935)

en jamberen (bv. Lanc. III 23392), tengevolge waarvan reeds in het mnl. door assimilatie

ontstond

van mb

tot

mm onze vorm jammer

van het oudere jamer

plaats

in

'

)

,

dat

men

o.

a.

vindt Lanc. II 11994, Beinaert I 308; Martijn I 591; Stoke

396,

II

IX 610

ook jameren

,

en elders in ééne der Hss. van Stoke;

Stoke

II 2914; jamerlike,

IX 397 ; Martijn

I 611.

Zoo ook ontstond de dubbele assimilatie in

van de

m

zoo

jamerhede, Stoke IV 1401; Lanc.

m

van immer en nimmer door

met eene epcnthetische

b, die wij

vinden

ember, Torec 124, 1572; Moriaen 564, 825, 1183, 1487,

2440, 2561, 2819, 4158, 4267; Lanc. Torec 101,

')

993,

Zie Bladz. 238.

IV 3147; embermere,

1945, 2886, 2937, 3795:

embertoe, Torec

279 563; Lanc. II 18304, III 10398; nember, Torec 1757, 2048,

Moriaen 238,

2063;

3171, 3271; nembermere, Torec

2264,

644, 654, 1113, 1871, 1969, 2291, 2525, 2558, 2562,

37,

Moriaen 723, 1926, 2521, 2601, 2999, 4116,

2609, 2665;

Lanc. II 1585,

4371;

2265, 3639, 3954, 15600; nembermee,

Moriaen 327, 2272; Lanc. II 2190, 4260. oudere schrijvers komen nog andere woorden met inge-

Bij

laschte b

m

na

van Brederoo's

voor, zooals o. a. hembd, in het

Brab.

6fyj.

De p wordt ingevoegd woorden

m

op

die

vóór den verkleiningsuitgang je

men ook vaak

moenen der 14de eeuw neempt, smelt

t

Rotterdam, anecdote

voor

rederijkers,

die

Limburg scïie SerT

).

lumpne voor columne,

St.

Schuitemaker in 1866 het

J.

Dakompian-Dagatiweer.

titel

vinden wij de

mnl.

het

in

in de

niimpt, compt geschreven

dan soms samen met de p, zoodat men, bv. te hij komp zegt. Niet onbekend is de dramatische

deed zien onder den

licht

ko mpt voor komt, neempt

Zoo vindt men ook

voor neemt, enz.

De

bij

uitgaan, als bloempje, oompje. In geweste-

hoort

lijke spreektaal

Amsterdamsen

715, 976.

vs.

soms ingelascht,

p

Ook

zooals in co-

Christina vs. 1562 en in de

Lim-

burgsche Sermoenen. Epenthesis der n

nu

niet

eerste

van

de

een zeer gewoon verschijnsel.

in overouden tijd zich tot de

vervoeging heeft uitgestrekt,

praes^ensstam

beperkt

te blijven

Ik spreek

de sterke werkwoorden der

bij

waar de n reeds

klasse,

geheelc

is

nasaleering

2

),

plaats van tot den

in

maar noem

alleen eenige

woorden, die in onze eigene taal eene n hebben ingelascht.

Zoo hebben door

wij

vooreerst eene n in Dinsdag, dat eertijds

van het Amsterdamsch

invloed

dialect en

etymologische bijgedachte aan dingen (pleiten) verbasterd was laten varen.

,

maar nu

Dat de n

,

Zie Dr. P.

*)

Vgl.

J.

daarover

die ons is,

Dinsdag met het Hd. Dienstag blijkt

uit

Cosijn, Taal- en Letterbode bl.

161

Dingsdag

ten minste dien keelklank weer heeft

gemeen heeft, anorganisch

')

onder volks-

zelfs tot

— 16*.

V

het Mhd. ziestac }

hl.

184.

280 (doch ook reeds zinstac,

zistac

van

Tysdagr

Oudnoorsch

,

overeenstemming waarmee men

in

ons Tiesdag zou verwachten.

derdag

kan dingen

eerst

want

komt

d

vormen,

Misschien heeft de

geoefend op de

invloed

die

verbasterd onder den invloed

Ohd. ziostag, Eng. Tuesday, Ags. Tivesdaeg

zins, cijns),

zijnen

later

in

t

mnl.

die in de verte niet

aan dingen doen denken,

Tyr),

krijgsgod der

Germanen (vandaar dat

Lat.

het

stemt

de

d.

i.

was de

naam werd voor (genit.

Djeus, genit. Aióc

d.

,

i.

in de samenstelling Jupiter (=: hemelvader) d.

Ju

genit. Jovis

Evenals

,

d.

i.

Divas, Dicos,

Dja

i.

wij

in

't

mnl. ook eene n in

De vorm Vrijndach komt o.a. voor Sp. Hist.I 10 IIP 72 vs. 86; IV 2 41 vs. 90; vriendach, vrindach, 1

Vrijdag. 3;

vs.

Rijmb. 4384, 5965, 23466, 26404. Veneris (Fransch Vendredi), die in

't

't

Is

de vertaling van dies

Hd. Freitag, Mhd. Vritac,

Ohd. Friatag, Eng. Friday, Ags. Frigdaeg heet, en dus

dag gewijd aan de godin, dx-aagt en bij ons dien

die in

't

van \r% moet gedragen hebben, lieve

cougli

,

Eiliaen

d.

i.

beteekent en zoowel ons werkwoord vrijen als

liefhebben

»

de

van den wortel prit

het subst. vriend en het adj. vrij (oorspr. edel,

Dat de

is

Oudnoorsch den naam Fr igg

de vrouw, echtgenoote, eigenlijk de die

,

Djovis.

Dinsdag vinden

in

bij

zooals

maar etymologisch

woord overeen met het Skr. Djdus

hemel), Grieksck Zeóc, Lat.

hij

Fransch Mardi),

Martis,

dies

en

De god Tiu

wien deze dag gewijd was,

aan

(Oudnoorsch

den

doen gelden, voor,

alreeds

Dijssendach, Disendach, Dijstdach.

Dijnsdach,

van Don-

cl

in elk geval

,

hebben

invloed

oudste

't

van Tiesdag

,

bij

lief)

van ons kinkhoest, evenals van

epenthetisch

is,

blijkt

uit

den

vorm

naast Tcichhoest en kuchhoest opgeeft

opleverde

't

Jcikhoest,

'-).

').

Eng. chindien

Wij hebben

kikken en kuchen naast elkaar, en daar die woorden moeielijk 'i Vgl. ook Mr. L. Ph, G. van den Bergh, Proeve van een kritisch Wdb. der Ned. Mythologie, Utrecht L846 hl. 66—70. *) Als tweede voorbeeld van inlassching der n vóór k wijs ik op den vorm minke(n), die in de Neder-Betuwe gebruikt wordt voor

mikken, volgens

J,

G.

Groothuis, Onze Volkstaal

II bl. 96.

281 scheiden zijn

te

moeten

,

wij voor beide eenen

aannemen, waaruit zoowel *kiekjan *kükjan

als

Oudnoorsch kykia

(vgl.

u

en vrind en

't

doorslikken, Mkd. kuchen,

,

zoowel

ie

en doorluchtig van leuht,

leoht,

Amsterdamsche vrund van freund, freond.

Mocht

te vergelijken

is

grondvorm keuk

Ags. ceócian, stikken),

Voor verkorting van

Nhd. keuchen) kon voortkomen. als

(vgl.

overgang van k

aan bedenking onderhevig

tot ch bij ons

men

ken, dan zou

licht

kuchen ontleening aan

bij

blij-

Mhd. moeten

't

aannemen.

De

oudste genitiefvormen in onze taal van het vragend en

uitdrukkingen

in

als

desniettegenstaande,

deskundig

en des,

nog bewaard

des (daarom),

desniettemin,

voornaamwoord waren

aanwijzend

weshalve,

desgelijks

tves

deswege,

,

cleshalce

desbevoegd, desbewust, desverkiezende

,

substantievisch

,

en destijds

,

thaes, Os. hwes,

den nominatief deden

reeds

ontstaan

toie

thes,

Mhd. wes,

en die, van eenen anderen stam gevormd,

in

den loop der 15 de eeuw verbasterden deze

nu voor het vervolg

tot

die n,

dan

gemaakt

Dit oogenschijnlijk al te stoute

is.

vermoeden wordt zeer bevestigd door vormen die evenzoo in de 15de

Oudfrieschen

hvam

is

Dat zeer als

genitief

ontstaan

is

,

hvammes,

blijkbaar

die

vorm borende

ontstond

hems

uit

,

is

col,

hens

,

den datief

die in de spreektaal

vol

zeker te wijten aan uitdrukkingen

en proppend(e) vol,

van propvol hoort.

tachtig),

,

en door den

dat men soms in De mnl. vorm tachteittich (voor waarnaast ook lachen tig dat men nog wel hoort

overloopt' )id{e)

plaats

als

eeuw voorkomen,

').

uit boordevol een

gewoon

Vraagt

de meest waar-

is

van den datiefvorm wien en dien een

schijnlijke verklaring dat

genitief

waarvan wiens en diens

op heden voorzien bleven.

men naar den oorsprong van

huns,

this,

Invloed van

mnl. de anorganische vormen wies en dies

nog meer door opname van eene n,

nieuwe

Grot. lu -is,

des.

't

in

maar

;

desnoods,

waarin des

waarin des adjectievisch voorkomt.

Dat wes en des beantwoordt volkomen aan het Ags. hvaes,

,

,

".Zie Ür.

,

\V. L.

van Hellen. VondeVs

taal bl

133 vle.

282 zeggen, vindt zijne verklaring in analogievorming naar zeventig en negentig.

Ook

een

bij

bastaardwoorden

paar

Het

namelijk accijns en rantsoen.

n ingevoegd,

de

is

eerste verbasterde onder den

invloed van cijns (Lat. census) uit accijs, dat in de 17de

en

nog lang daarna de gewone vorm

zelfs

reeds

den

was

verbasterd

ook in

invloed daarvan, uit het Fransche,

komende,

vergadering,

wel

van

assise,

fransch asseoir,

en

bet Fransche accise en onder

evenals

,

in

omtrent

bijzonder

(Lat. ratio

beregening

,

').

,

't

mnl. voor-

assir

eene belasting,

Rantsoen

eindelijk de

het Fransche ration

is

en vandaar toebedeeld geld

,

(Nieuw -

daar vastgestelde verordening,

eene

belasting zelf beteekende

asseir

nederzitten), dat rechtszitting,

Lat. adsidere,

vervolgens 't

Oudfransch

't

eeuw

doch ook

bleef,

soldij).

,

Dat het de n aannam, gebeurde door verwarring met rem tsoen Fransche rancon,

(losgeld), het

kooping)

In

uit het Lat.

komen nog

mnl.

het

andere voorbeelden van in-

vele

lassching der n, bepaaldelijk vóór

voor

Allent

eeuw

(uit

ouderen vorm van

ieivicht,

in de beteekenis

bialiter

in de 14de

Ruysbroeck en Willem van Hildegaersberch

bij

o. a.

voor, namelijk:

t,

(oude onzijdige vorm van al),

allet

Iewent voor iewet

bv.

redemptio (terug-

een in de kerktaal zeer gewoon woord.

,

van

eenigszins

:

Moriaen 157, 682; Alex. VII 1058

2

).

adver-

iet),

in eenig opzicht

,

(ten minste in

't

Hs.),

Leven van Jezus cap. 36. Einselijc

voor

41; III 4 Artentike

4

18

vbcrcq (pijn in

181; III*

Lanc. II

de gewrichten), Sp.

Ilist.

6 vs. 44. lïose

1400; Stoke VIII 800; Sp.

hem 2730, IV 3223. Ook

barenteeren (zich ontstellen),

Barenteeren (verschrikken), Hist. III 7

,

Wist. III 2 34 vs. 6,

Sp. Hist.ïll 3 34 vs. 14.

Mlt. artetica voor arthritica,

voor artetike,

(jicht)

vs.

Sp.

,

40; ook einselijcheit

Gricksch apS-piriyj II 5

(vreesehjk)

eiselijc

vs.

62

vs.

52; ook

Wdb. der Ned,

')

Zie het groote

')

Zie Dr. Verwijs en Dr.

Kiliaen geeft het woord nog

t««!

I

612.

Verdam, Mnl, Wdb.

\

311.

::

283 op, schoon als verouderd. Het staat voor bareteeren en dat

weer door aphaeresis

voor

Oudfransch desbarater, desbareter der

daar het in het

desbareteeren ,

Op

luidt.

n heeft zeker het werkwoord baren,

certoonen ook zich aanstellen ,

te

keer

de inlassching

dat behalve zich

gaan betoekent, invloed

geoefend.

Vermalendien

(vervloeken) voor vermaledien (Lat. maledicere

met een nutteloos voorgevoegd oer,

komt

vervloeken '),

onder den invloed van

voor Reinaert

o.a.

490,

I

Fer-

916;

guut 3164. Peinsteren

men Walew. 9635

vindt

(grazen)

Limb.

;

203

II

voor peisteren, dat grazen beteekent, zooals Limb. IV 1292 vlg:

„hi

was

ende

plaatsen

,

kreeg

van

om

meen:

van

afleiding

ook

De

gaan.

(Nieuwfransch pcutre)

paistre

't

Lat.

pasci

gesproken

menschenvleesch. rossen, die

de in

uit het

't

maar

„hem

die

als

kon het

zooals Lanc. II 18800,

wordt,

alge-

Oudfransch,

voeden)

zich

,

moet

mnl. zeer

't

overgenomen;

is

,

beteekenis van

eigenlijke

(eten,

zich voeden beteekenen,

van slangen

want

zijn,

paard stijgen, en ook in

't

omdat het woord

grazen,

is

verwant

bijten beteekent oorspr. doen bijten

woord vervolgens

het

beneden

naar

neder gebeet

als hi

het paard beter te doen grazen

gewone beteekenis: van

peisteren

na

in beteekenis

die

men nu

afstijgen,

„ende

en peisteren naast elkaar worden gebruikt

beeten

beeten als causatief

en daar

gaen int

sijn ors peistren

daer peisteren dede", in welke beide

paert

sijn

woorden,

twee

ende dede

neder

beete

en Flandrijs I 587 vlg:

gras;"

waar

peysteren" met

Vondel spraekt (Herschepp. IV 288) van

„verpeistrende

voeden"

zich

2 ).

De

ruiter zelf

echter hield ook op en rustte ook uit terwijl het paard stond te

grazen

')

Over

,

dit

zooals

men kan

)

Vgl.

B.

V

bl.

Huydecoper, Proeve

Latere Verschelde nladen,

Dewnter

II

23592 vlgg.

met ver samengesteld

en andere bastaardwoorden

schreef' ik Taai- en Letterbode J

zien uit Lanc. II

299 -308. bl.

1S59

"ü

H

vlg.

n\ Dr. A. de Jager.

3:23 vlg.

284 „Hi

neder van den perde

heette

Ende ginc liggen op

die erde

Ornbe resten, alse die moede was,

Ende en

sijn pert

liet

van ophouden

vertoeven

,

aen wordt opgegeven.

men

peysteren in

gras;"

't

kon peisteren gemakkelijk de beteekenis aannemen

zoo

,

welke echter nog niet door

paard niet meer in

het

't

open veld

grazen,

te laten

kon men het daar (op de pel sterplaats) voeren,

en

het geheele begrip grazen uit het woord verdween

woord de beteekenis aannam van ophouden

Daarom op de

Huygens

zegt

XVIII

maer

siet toe,

Door de verandering van beteekenis woord

blijven

220

bl.

is

soo soet,

viel het oorspronkelijke

meer terstond

er niet

plakken,

is

aphaeresis

op

valt

ergens blijven

'é/u.7r?,xTrpov

merken) en

te

en

in te herkennen,

het niet vreemd,

aan pleister (Grieksch

dacht

bij

er eene

l

,

dat

men

116: „daar

v.

inbleef,

vorm dan

inlaschte,

die

zoodat

in

de

18de eeuw reeds geen andere

pmom (Fransen prison,

gevangenis, Rosé 9G28.

Visenteeren voor visiteeren (bezoeken) vindt vs.

3166 J

)

117;

var.,

St.

(1574)

V

bl,

fol.

96:

te peysteren."

Sp. Hist

IY

1

var.

daarvoor

is

do

door Oudemans,

580 aangehaalde plaats

veernen ende

men

Franc. 1148, 2731; Rosé 10563; Mnlp. II

IV 414

Eigenaardig

Wdb.

bl.

ord pley sterplaats verblijf," en er later voor-

pleisteren en pleisterplaats in gebruik was.

Triensoen voor

42

er

waarbij dus

reeds voorkomt in Camphuysen's Stichtelijke Rijmen II

goed

).

letter-mannen

het zoo ongeveer synoniem werd met:

hangen,

'

„wij sullen

weer inspannen by naer vergeten doet."

't

Fransehe daar

:

en Korenbl. II

Of de Eeis hanghter aen: d'uytspanningh Dat sy

47

7):

Is hier goet peisteren:

„'t

;

zoodat

en het

,

eene herberg

bij

reeds, Korenbl. I bl.

oock peisteren en rusten"

reis

(Sneld.

Kili-

Sinds er herbergen verrezen behoefde

„Ende op

die

uil.

Mnl.

en Onl.

Van Vaernewijck's

Historie

weghen van den Torre waren veleTaom die beesten ende menschen

Logysten gemaeckt.

285

wordt nog wel

Spanseeren in

van

liedje

't

Herschepp.

1255,

'XV bl.

225; 10,

Noah

III

en

,

X

VII 922,

verder

489; Antonides, IJstroom

vs.

IV

Mnlp.

ren,

recht, daar het

Mnlp.

1393.

31, 341, II

vs.

men aan

treft

beus 1209; Mnlp. II 787, naast spasieren III 292, spaetseren,

Vondel,

bij

XII 273, XIII

12,

89; Rotgans, Boerekermis I

Den ouderen vorm spacieren

493.

vs.

ConinxMnder

de

II 6, 757,

(1714)

en ook reeds gevonde»

gezegd,

I

1526, 28G1, 2909, en spetsie-

Ook

Kiliaen heeft spacieren en te-

grondwoord

het,

misschien

ons door het

bjj

Hd. spatzieren heen ingevoerde, Latijnsche spatiari spaziare, Spaansch espaciar) afgeleid

van spatium

is

„De verver," heet het 239,

§

van

„kent

laat

,

loopbaan

,

wandeling, enz.

spreken,

is

Ned. spelling

de wetenschappelijke

Dat Brederoo

man

in zijn Sp. Brab. vs.

van

,

't

spreekt

1816 van

De n

dus niet vreemd.

lascht blijkens het Ital. cocciniglia, afleiding

nus, coccineus (scharlakenrood)

is (Ital..

dat rondwandelen beteekent en

in de Grondbeginselen der

konzenielje,

cochenille.."

konsenilie

,

Meli-

Mnlp. 185, 409,

,

is

inge-

Lat. cocci-

dat zelf is afgeleid van coccium

(Grieksch KÓxy.og), waarmee scharlaken-insecteieren bedoeld wor-

den

,

evenals met een ander verkleinwoordje, vermiljoen (Fransch

vermillon,

Ital.

wormpje en

vermiglione), afleiding van

't

Lat. vermiculus,

hier wel bepaaldelijk het scharlakenwormpje.

Verscheidene m's zijn ingevoegd door valsche analogie, melijk

vóór

de

uitgangen aar,

ier

en

Op

ij.

van leugenaar, redenaar, tollenaar, wagenaar

,

na-

het voorbeeld

molenaar, die

van substantieven, van eigenaar, teekenaar, oefenaar, die van

werkwoorden in

plaats

zijn afgeleid

,

vormde men woorden

als

harpenaar

van harpaar (Oudnoorsch harpar i, Ags. hearpere,

Mhd. harpfaeré), schuldenaar voor schuldaar (Mhd. sculdaere), hoevenaar kunst,

van

hoeve, kluizenaar

van kluis

't

mnl.

bv.

Vondel,

les

weduwe,

en moordenaar (reeds

Sp. Hist. III* 4 vs. 17; 10 vs. 40) in plaats

van moordaar of moorder, dat bij

kunstenaar van

iveduwnaar van

geweldenaar van geroeid,

beeldenaar van beeld, lessenaar van in

,

in

't

mnl. en ook later, zooals

evengoed voorkomt, en beantwoordt aan

't

Mhd.

286 mordaere

').

Voor vroegeren

woorden

als

zeevrijbuitenaer

zeeschendenaer

namen van plaatsnamen

(bij

hier

nog

Ook

651) enz. enz.

bl.

afgeleid vindt

men

voegen

te

bl.

8),

bendenaer

21),

bl.

bij

Ystroom

Antonides,

Ystroom

(Antonides,

van Lennep VIII

Vondel,

tijd zijn

bij

(bij

eigen-

die ingelaschte n.

Zoo werden naar analogie van Keulenaar, Antiverpenaar Leidenaar enz. woorden gevormd

als

,

Hagenaar, Delftenaar,

Dordtenaar, Maastrichtenaar, Utrechtenaar, Zwollenaar, Gen-

Luikenaar en

tenaar, Bruggenaar,

ontstond

er

aar

naast

zelfs

Parijzenaar, en alzoo achtervoegsel naar,

anorganisch

een

onder welks invloed naast het bastaard-suffix regelmatig nier in gebruik valkenier, gaardenier

van

ier

ij

men

vindt

Hooft,

Brederoo

Vondel

schrijft

e

oudtijds,

zooals

bij

ook fluitenist voor

wordt

galgenaas,

n

:

n," bv.

dan

h,

dui-

bij

bruggenhoofd, eikenhout, enz.

als e

).

„wanneer de

door een klinker of eene

tarwenoogst,

den nominatief steeds op

die

2

fluitist.

samenstellingen de regel

bij

gevolgd

De onverbnigbare woorden, in

Vondel,

Kiliaen,

eischt de welluidendheid de inlassching eener venei,

Vóór den

en anderen nog gewoonlijk razerij luidde

Overigens geldt toonlooze

afleiding door

eene n in artsenij, spotternij, slavernij,

dat

razernij,

zotternij,

waar trouwens ook aan

,

ook een on-

ier

bv. in hovenier, kruidenier,

zwakken vorm kan gedacht worden.

den

uitgang

kwam,

mede, en de substantieven

uitgaan, als bode,

vi ede,

,

die

nemen

niet aan.

Nog

is

de n anorganisch in persoonsnamen,

gevormd van

werkwoorden, wier stam op eenen klinker uitgaat, namelijk

in

ziener en boosdoener.

Werd ')

Ook

mwderer)

de n vóór eene tongletter ingevoegd,

is 't

epenthesis der

mogelijk, dat moordenaar voor moorderaar (Vgl. Eng.

staat,

evenals

toovenaar voor

tooveraar

en

bij

Vondel

dan geene afleiding van 't subst. moord, maar van *morder, dat in dezelfde beteekenis kan hebben bestaan, blijkens het Got maarthr, Ags. morthor (moord) en het uit woekenaar voor woekeraar,

het l

)

't

Is

Germaansch in het Fransch overgenomen meurtre. Zie tal van plaatsen bij B. Huydecoper, Proeve I

bl.

236—239.

287

m

had plaats vóór eene

m

eene

lijk

ingelascht

Kiliaen

Brederoo,

Sp.

terwijl het

ook

Brab. in

m

zonder

echter

heen in

in

andere

de

combuys gebruikt wordt,

als

m vertoont

'

),

luidt

en schijnt door het En-

,

opgenomen

talen

In dat

te zijn.

er van, evenals dien

Fransch cabane,

(hut),

ook door

dat

Hd. kabuse, Zweedsch kabyca en Eng.

't

men den oorsprong

geval zou cabin

1508

Het beteekent scheepskeuken

caboose.

gelsch

vs.

en

kabuyse

Fransche cambuse de

't

Het eerste,

Oostfriesch kabuffe, het tweede,

't

naast

opgeeft

reeds

werd vermoede-

b

kombof en kombuis.

bij

dat kajuit beteekent, luidt iu dat

Vóór de

lipletter.

van

't

Eng.

cabinet in het Keltisch moeten

zoeken.

Vóór de p

m

de

is

ingelascht

bij

Drempel voor drumpel met onvolkomen eu

uit dreupel,

dat

door metathesis voor deurpel (naast dorpel) schijnt te staan

dan

en

deurpaal

oorspr.

Kamperfoelie voor kaperfoelie Pimpelmees, pepel

opgeeft

men

terwijl

die

reeds

in

hem

men wel

pepel zal

van

welke

bij

beide

).

pimpel

die

pepel ook vindt als orchys heet.

zijne

m

wel

onnoozel ventje,

reeds

in

't

Fransch

invloed van pomme, hebben ingevoegd, Kiliaen

bij

pepone ')

In

in

opgegeven vindt.

cambuyscool (kropkoul), dat

bij

men bl.

onder den

men

het ook

Zie Bladz. 24.

7ri7cu>v.

vindt in eene Brusselsche -299)

Kiliaen voor warmoezenier,

buyéhocfd voor dikkop.

en

Het Italiaansch heeft echter

kabuyskoole heeft, zullen wij wel hetzelfde

')

zooals

,

overeenstemming met het Lat. j)epo, Grieksch

keur van 1360 {Belgisch museum VII

kdbuysman

pimpelmees

in

Pimpelmees heeft volgens ook pepelinck op.

in diezelfde beteekenis geeft hij

zal

naam van de plant, Ook in het laatste

aan pimpel

beteekenissen

Kiliaan ook de beteekenis gehad van:

Pompoen

bijvorm van

het Latijnsche papilio moeten zien; doch

durf ik niet beslissen.

toekomt,

als

de beteekenis van vlinder (Lat. papilip).

Grieksch-Latijn

't

2

Kiliaen,

bij

in

Vgl. het Oudfrank. duropal.

is.

,

en waarvoor Kiliaen

woord hebben. en evenzoo

bij

Vgl. ook

hem

fca-

288

Wimpel, Ohd.

Kiliaen

wipfil.

weeglijk,

ook

geeft

xoipfel,

wepel op als be-

adj.

liet

en wepelsteerten naast wispelsteerten.

ijdel,

samen

alzoo

Nhd. en Mhd.

oorspr. sluier, staat voor wipel,

't

Schijnt

hangen met wippen, dat Kiliaen ook

te

in

den

zin van bewegen, trillen kent en dat etymologisch met het

De Germ.

Lat. vibrare samenhangt. vib) schijnt bestaan te

Germ.

vip),

heeft,

o.

wortel ivip (Indo-Germ.

hebben naast een anderen

die

ons wuiven (voor weiven),

a.

ook wel

oorspr.

zal

Het

enz.

weifelen,

Got. vaips en vipja (krans, kroon) met het

(bekransen)

wif (Indo-

meer vertegenwoordigers in de Germ. talen

werkwoord veipan hoofdband

sluier of

(d.

i.

diadeem) beteekend hebben.

In

de

Salomon II

daar

.

niet

maar Vondel hem

354,

1620)

(uitg.

231,

bl.

van Kampen.

is

capulns

6684

Men

even-

bl.

48

te lezen,

Trampvoe-

in het Maastrichtsch

,

en ook nu nog

Bredaasch en Over-

2

).

slachting),

voegd.

men

gedichtje aan Govert

't

Door bijgedachte aan kamp werd

Lat.

Gedichten (1726)

voor trappen vindt

579 in

II bl.

Griane

in Brederoo's

ijselsch dialect

vecht,

vs.

Evenzoo geeft L. ten Kate het op naast tram-

men trampen

bezigt

Brab.

Sp.

bv. Heerlij ckheyd van

en Jan Vos,

11,

,

papier

vorm opgeeft,

dat ook door Bilderdijk gebruikt wordt.

pelen *),

tend

Brederoo

alleen

zelfs schrijft,

Tram pen

Poëzy

Vondel,

bij

bl.

dien

235, 239, 252, schoon daar in de klucht van Oene,

dus in de volkstaal. zoo

men nog vaak pompier voor

Dat ook Kiliaen

7rct.7r-jpoc).

vreemd

niet

is

hoort

volkstaal

(Grieksch

in het mnl. caplys (ge-

Oudfransch ehapleis

(gevest

van den degen)

vindt althans camplijs,

afgeleid

,

3 ),

van ehaple,

soms eene

m

inge-

Seghelijn vs. 6581 var.,

var.

Vóór de f vindt men epenthesis der m in komfoor, dat bij nog kaffoor kauffoor luidt en natuurlijk het Fransche

Kiliaen

chauffoir

,

is.

Bij

kamfer was de

m reeds ingelascht in

't

Fransch,

')

Zie L. ten Kate, Aenleiding

*)

Zie T. H. Buser, Taalgids III

3

Vgl. Dr. M. de Vries, Proeve van Mnl. taalzuivering, bl. 100 vlg.

)

II bl.

bl.

710.

178 vlg.

,

289

woord overnamen,

waaruit

wij

evenals

canfora in

talen

Dat komkommer aan

is.

en

op

Na

de

gelascht

die

waar het kafoer

p

behalve

is,

Het

heeft,

l

vs.

o.

wij

in-

l

eene

wezen

als het

),

voorkomt

hebben

soort

De Brune

van

,

vindt

van vrouwenschoeisel

het Fransche patin,

is

Het woord plavant,

in de sotternie

dat als

van den Busken-

De Roovere en Anna

bij

dat

nu voor schaats gebruikt

had,

afgeleid.

en later nog te

l

is

Fransche paver

Bijns en

waarvoor Kiliaen nog pattijn zon-

3

beteekenis

a.

137,

schijnt

Anna

en terecht, want het

dezelfde

scheldwoord blaser

Bij

benaming van eene

en van pate

wordt,

merkten

ook nog eene

),

het

natuurlijk

is

met houten zolen

oudtijds

2

pleisteren

bij

(platslaan).

plattijn als

sloffen

Fransche concomore ontleend

plaveien voor paveien, dat Kiliaen nog naast pla-

bij

padre

Lat.

't

Latijnsche cucumis,

't

').

opgeeft.

veien

der

aan

niet regelrecht

reeds

men

maar aan

ofschoon het oorspr. het Prakritwoord kappoerd of ka-

poer a

't

camphre

Luidt daar

't

Italiaansch en Spaansch;

't

werd het geleverd door het Arabisch,

luidt,

is

het

ingelascht

en

Bijns,

oorspr. hetzelfde^ te

in "West- Vlaanderen gebruikelijke pavane ").

nog

"West-Vlaamsch zegt men ook pleksplinternieuw voor pik-

In

't

of

spiksplinternieuw en pluimsteen voor puimsteen ;

met inlassching der fokken,

dat

l

na f

neêrhurken

landsen vindt

men

l

na

fiok (hurk) voor fok

beteekent

5

).

In

't

zoo ook

van

't

ww.

algemeen Neder-

/'alleen ingelascht bij fluwijn (bunzing),

dat Kiliaen reeds opgeeft naast flouwijne en fonwijne, en dat het

Fransche fouine

vlonder,

vlondel

Bladz. 131.

*)

Zie Bladz. 283 vlg.

3

Zie de plaatsen

)

Na

v lascht

men soms

eene

l

in bij

voor vondel of vonder (houten bruggetje)

')

-)

is.

bij

Volgens Dr. W.

Oudeinans, Mnl. en Onl. L.

van Heiten,

Taal-

en

Wdb.

V

6

).

bl. 641.

Letterbode Itl

bl.

90, 185.

De Bo, West-Vlaamsch

Idiotikon

•)

Zie

°)

G. Brandt zegt in zijn Leven van

Vondel beteekent in Brabantsche

Te Winkel Grammatische

figuren

bl.

870, 875, 328.

Vondel,

taaie

bl.

7:

„Zyn toenaam

een klein brugslcen, 'twelk 19

,

290

Onder den invloed van glans der

l

voortgekomen

te zijn

en geinsteren,

Poesy

delier,

van gensteren

in de beteekenis vonkelen, schitteren o. a.

die

Bartas Weken I 56, 158 en Six van Chan-

Heynsz,

Z.

bij

schijnt glinsteren door epenthesis

uit glnsteren, bijvorm

258 worden aangetroffen,

bl.

afgeleid

Is

't

van

geinster, genster (vonk) voor ganister, Ohd. ganastra, ganlstra,

Mhd. ganelster, reeds met

var.)

mnl. komt ook gleinster (bv.

't

en glinster (bv. Grimb. Oorl. II 3236)

').

op zich zelf staat de inlassching der

Meer dat

voor

l

In

genster.

D. Doctr. III 821

in

wij

Leven van

't

Amand

St.

pergament vinden; maar eigenaardig

woorden

beginnende

in

lidwoord)

Arabische

zijn

XTI 379

alsel (Nat. Bl.

waardoor

s,

aannemen van met te

in plaats

al

('tzij

zij

het telwoord

samengesteld.

var.) voor assel,

,

aslne,

Wezen

(Der

alstronomijn

azijn;

astronomijn

het

bijvorm van oksel;

Fransch

orouioen

Helmi.

395) voor

2 ).

wij

reeds

op

het anorganisch achtervoegsel naar,

door valsche analogie ontstond zoo ook een suffix laar.

namen

'tzij

Zoo vindt men

alsine (Nat. Bl. II 625 var.) voor

adsalire);

Lat.

,

/,

den bedriege-

alselieren (Ferguut 4202) voor asselieren (aanvallen, assaillir

van

dat sommige met as

is,

mnl. soms voorkomen met eene

't

ingevoegd tusschen de a en de lijken schijn

1518

II

paerkelment,

bij

l

als appelaar,

Boom-

hazelaar en mespelaar toch werden het

model, waarnaar andere als kerselaar

,

perelaar

,

pruimelaar

en rozelaar gevormd werden. Daar niet zelden het suffix ing

werd achter woorden op

gevoegd

el,

zooals

bij

hemel Ing

edeling enz., ontstond er ook een anorganisch suffix ling, dat

noemen,

de Hollanders een vlunder vlochten, vloeren 1544

bl.

,

gebruikt wordt

om

en tot overgang

te

244

str.

4 vindt

messchoothondje,

van een kasteel

men

de

en,

slooten

dienen."

van rys of tienen geen naauwe

vaarten te

In het Antw, Liedboek van

de benaming vondelhont voor een da-

dat op de kleine bruggetjes over de achtergracht

als liefdebode dienst deed.

')

Zie het groote Wdb. der Ned. taal in voce geinster.

*)

Zie Dr. Verwijs en Dr.

Verdam, Mnl. Wdb.l 308, 370,

376.

,

:

291 bv. vertoont in

zich

peling,

woorden

banneling

hoveling,

dorpeling,

als

of

stedeling,

sche-

ouderling, huurling

balling,

leerling, enz. enz.

Epenthesis van r

aan

treffen die

is

nog minder zeldzaam dan van

Wij

Z.

bij

Drossaard voor

door bijgedachte aan den gewonen

drossaat

uitgang aard

i

).

Kampernoelie (paddestoel) voor kampenoelie

Oudfransch cam-

,

pagnoul.

Karpoets voor kapoets (ook kapuits), reeds voor bonten muts gebruikt

missen leid

(Van Lennep IX

Vondel

bij

Ystroom (1714)

Antonides,

bij

bl.

682

bl.

18.

't

716) en

vs.

Behoort de r

daar het beantwoordt aan het Lat. caputium

,

(madelief) voor kersoude, vroeger ook corsouive voor

corsoude, met epenthetische naast

r,

voor

't

Oudfransche cassaude

tegenwoordig gebruikelijke consoude (waalwortel

het

en ridderspoor), verbasterd uit het Lat. consolida, consolideerende

Korporaal voor kaporaal

Palamedes

Jan Vos, dachte

kort

Fransche coutelas cultellus

de

2 ).

).

Kiliaen,

bij

op het eind van het eerste bedrijf, en

Gedichten (1726) II

aan

i.

3

Kortelas (korte, twee vingers breede degen) reeds

Vondel,

d.

omdat aan madelieven de eigenschap werd

,

toegekend, het bloed te stelpen

deed

de

r

(bijvorm

bl.

223,

251,

invoegen,

van

couteau,

die

Bijge-

253. in

't

oorspr.

en uit het Lat.

verkleinwoord van culler, mes) ontbreekt.

,

(mager persoon

Scharminkel

't

,

van caput, hoofd.

Kersomv

dat

te

afge-

scheminkel

voor

mnl. evenals in

't

(bij

,

geraamte) voor scherminkel en

Kiliaen) of scimminkel

Italiaansch (scimia, scimmia)

reeds in

,

met

se in

gebruik, bv. Nat. Bl. II 214 en de varianten van II 2806, 2811, 3412, 3432, 3447, 3456; Esopet 52 *) 1 )

Zie Blz. 24 vlg. 't

Woord

Letterbode 3 )

I

is

bl.

.

vs.

3,

5,

31,33;

154.

uitvoerig behandeld door Dr. M. de Vries, Taal- en

265—271.

Zie Blz. 23 vlg.

19*

292 54

vs.

naast

vs.

Tan aap,

in de beteekenis

1,

mager persoon

een

het

66

37;

36,

17,

waarbij

licht

kon vergeleken worden,

simminkel, Latijn simiuncula, aapje, ver-

betere

kleinwoord van het Lat. simia, aap

').

Schrok (gulzigaard ), schrokken (gulzig eten) voor schock, door Kiliaen

verouderd

als

nog

voor

en schocken,

hoop,

't

echter

in

Spel van den H. Sacr. van der Nyeuioervaert,

Wy

zegt:

daar

en

sullen niet

„schrapen

en schokken"

(inslikken)

bij

Nat.

vindt

ook

Coster,

als

misschien

BI.

1724

II

Visscher,

Verzieren (uitdenken, verdichten), reeds in

van vertrecken,

van versieren

(opsieren)

voorkomt Lanc.

')

W.

Mr.

vorm

ter

Noord

en

,

Bilderdijk,

't

Verklarende Geslachtslijst

juiste verklaring

II

bl.

a.

102,

).

maar vooral o.

a.

Walew.

VII 334, en

271,

gaf reeds

1°22

II bl.

en wees reeds op den italiaanschen

opheldering vandesc7«, waarbij wij niet met Dr.

Zuid

o.

mnl. onder den

Moriaen 4396;

4247;

916

2

verbasterd uit visieren, dat

2229,

II

men

dat

Brabhelingh

verdichten,

Torec 877, 883; Stoke II

9092, 10616;

de in hoofdzaak

verhalen,

vs.

1286.

152, als bijvorm van spoegen, spugen, spuwen

invloed

814

Zie ook schocken

voor spoelen,

en

vs.

(vgl. al-

Isabella

synoniemen.

Coster, Polyxena vs.

besproeien,

Sproeien,

dan wittemoes scocken"

gebruikt

1319),

vs.

Was

want behalve dat Smeken

niet verouderd,

toen 't

hem

door

tassen, opeeyihoopen opgegeven,

voor

verouderd

als

Van

Heiten,

38 vlg. aan invloed van schim behoeven

te

denken, omdat het woord in de oorspr. beteekenis van aap die sch reeds

heeft.

Voor de verbastering van sdieminkel

(schrappen met lange beenen) aannemen

raamte 't

in scharminkel

van scharren omdat de beteekenis ge-

wij niet, zooals Bilderdijk wil, een bijdenkbeeld

moeten

op den voorgrond staat; misschien

juist niet

woord

,

is

er eer

door

Met Dr. L. niet gaarne in inkel

scharretje (gedroogde visch) invloed geoefend.

A. te Winkel,

Taalgids IV

bl.

131

— 134

zou

ik

een Germaansch samengesteld verkleinwoordje willen zien. *)

Volgens Dr.

vlg. In

't

W,

Nhd. heeft

L.

men

van Heiten,

gevonden wordt en dus misschien nomen tenzij het verwant mocht ,

spreu.

Taal- en Letterbode

sprühen, dat in

't

uit het zijn

Ohd. noch

zelfs

Nederlandsch

met Ohd., Mhd.

III bl.

m is

't

87

Mhd.

overge-

spriii,

Nhd.

:

293 dan

niet anders is

zien)

Fransche viser (Lat. visere van videre,

't

Zoo vindt men ook verzier voor

').

Huygens

visière) bv. bij

Comelis, Korenbl. I jaloersch

Bij

r

woorden

weest.

Zoo vindt men

Sorcoers,

Lane.

in

de

is

mnl.,

't

17483;

II

Amand

Trijntje

;

ook blijkens het

ingelascht,

schrijftaal

inlassching

maar dat

ijverzuchtig),

't

in

daar in het Oudr bestond

evenals

,

2

).

gebruik gebleven

bij

,

der r slechts tijdelijk ge-

Ferguut 4011;

bv. St.

I 617, voor

Renout 858,

Franc. 2078; Lsp. IV 3

vs.

861;

73; St.

Fransche secours (hulp, Lat. succur-

met ingelaschte r het werkwoord sorcoersen

evenzoo

;

54

uit het Lat. villosus (harig)

Nederlandsche

de

andere

sus)

vizier (Fransch vs.

bovengenoemde woorden de vorm met epenthetische

bij

in

r

met epenthetische

met ingelaschte r

velours Is

eene

(uit het Lat. zelosus,

reeds jalours

fransch

Een boer

:

Nederlanders zelf gebeurd,

niet door de

is

Zedepr.

566, 598.

bl.

wèl

is

Fransche jaloux

,

Benout 992; Limb.

(helpen), Ferguut 5003;

II 747.

Karstenghe of kerstenghe voor kastanje (Lat. castanea) 7901 var; Brederoo, Sp. Brab.

vs.

386; Moortje (1644)

,

Rosé 26.

bl.

Karzuyfel viudt men in Hooft's Ned. Historiën, en kersoffel Coster,

Tysken

vs.

Mlt. casubula, den

Narvelzee

')

van

of

257

voor

naam van

kazuifel,

bij

Fransch chasuble,

een korten priestermantel.

Nervelzee, als benaming van de Middellandsche

De epenthesis der r is reeds opgemerkt en de juiste verklaring Op Stoke I bl. 't woord is reeds gegeven door B. Huydecoper ,

499 vlg. 2

)

W.

Volgens Dr.

L.

van Heiten, Taal- en Letterbode IV

bl.

206

ook morsen eene r hebben ingelascht, blijkens het WestVlaanisch nioozen dat door De Bo West-Jlaamsch Idiotikon bl. 713 in den zin van baggeren of modderig zijn wordt opgegeven, en vlg.

zou

,

waarbij wij vermozen voor vermorsen uit het dialect van Kortrijk vol-

gens

Bch/.

Museum

II

blijkbaar eene afleiding

mos

(slijk

ding te

,

zijn

modder)

;

bl,

425

kunnen voegen,

Dat

moozen

is

van het West-Vlaamsche mooze, Ohd. en Mhd.

doch ons morsen schijnt mij veeleer eene

van moer, Os., Ags. mor

Nhd. moor, dat hetzelfde woord

is

als

,

Eng. moor, Ohd.

,

aflei-

Mhd. muor,

moos(e) met overgang van s in

r,

294 Alex.

zee,

66

vs.

Navelzee

Sp. Hlst. III 4

Anna

Bijns,

roo, Sp.

Brab.

vijf

jaar)

vinden

wij

15

't

28 „in

17

vs.

namelijk Alex.

vs.

8;

30

umbilico

IV 203, 260;

75").

vs.

Refer. 1548 No. 13, gebruikt, evenals Brede-

354, quinckemel (uitstel van betaling voor

vs.

van het door Kiliaen opgegeven quinc-

plaats

in

van

kennelle

(als

dat ook voorkomt,

fcerrae"),

11;

ware de zee

Sp. Rist. I'

II 187;

voor

't

quinquennalis

Lat.

'Daarentegen

(vijfjarig).

voor

schrantse

Kiliaen

bij

en

schantse,

naast

schrossen voor en naast schossen (brassen) en verstruycken voor

=

stuken

(mnl.

verstuiken

Dr.

stooten).

Van Heiten

beeft

nog verschillende woorden bijeengebracht, waarin door sommige scbrijvers

eene

spuiten)\

karduinen

r

(Fransch

cótelette)

pootelen;

baars

baas; ontfrutselen

(bij

schaveelen

of

spritsen

kaduinen;

Rhet. toereken

Het masker

Van

der Venne, Bel. wereld 125)

(weggaan); prover

schavielen

Refer. 1646 II 22) voor waken; wrekken

Koe

van de

Vooral

wordt

*)

Dr.

in

voor wekken;

Vlaamsch

,

A. Bijns

Brederoo (bij

Broer

(bij

(bij

,

in

naam

,

Klucht

Brederoo,

720) voor waggelen.

helt tot deze inlassching over.

Zoo

van eene koek gebruikt,

overeenstemming met het Mlt. cas-

men propstaal

als

naam

die eigenlijk popstaai (seneeio Jacobaea) heet,

Franck, Alexanders Geesten

J.

(bij

wraggelen

Geel. II

het West-Vlaamsch hoort

de plant,

klaring

7)

kassaat heet,

In

ciata.

van

het

4,

482, Westerbaen

daarin bv. kerssaat als

ook

die

bl.

vs.

47) voor

bl.

enz. bl. 197) voor

Cornelis, Sermoenen bl. 286) voor poover; wraken

Sp. Brab.

(vgl.

kortelette

(met de handen betasten) voor

Poirters, (bij

namelijk

voor

De Roovere,

ontfutselen; schraveelen

voor

),

(doodslaan)

poortelen

;

(bij

2

ingevoegd

is

bl.

409 neemt met die ver-

geen genoegen en houdt Narvelzee voor den rechten naam,

welk geval narvel dan af te leiden zou

mis naar); doch behalve dat nok

oorkomt, mag men

v

en

in

w maar

't

zijn

van narw (Eng. narrow, vorm narw niet meer

mnl, de

niet

zonder nader bewijs

gelijk-

stellen. »)

L86,

Zie

IV

Dr. bl,

W.

207,

L.

van Heiten, Taal- en Letterbode

III hl.

87—91,

-,

295 gezegd wordt voor putte,

prulle

terwijl

ampulla

steenen kruik,

Lat.

).

'

Eindelijk zijn de uitgangen ig en

vormden van substantieven op

ij

die zoovele afleidingen

t

werkwoorden op eren,

er en

door analogiewerking van die afgeleide woorden soms tot erig

Zoo werden naar analogie van woorden

overgegaan.

erij

zangerig

slaperig (van slaper),

(van zanger),

andere gevormd

huiveren),

derig, weelderig (nog weeldig

V

719,

Vondel, Van Lennep

bij

terwijl door invloed

383);

huiverig (van

win-

zanderig (naast zandig),

als

,

als

van woorden

III

64

als bakkerij

(van bakker), schilderij (van schilder), andere ontstonden als boekerij, dieverij, schelmerij ter nij

van j doet zich voor waar eene d gesyncopeerd

Epenthesis namelijk

is,

wijn

en, met inlassching van», zot-

,

slavernij.

,

gaaiken,

bij

en

roeien

epenthesis der

tal

vermoeien,

evenzoo na syncope der d

tv,

ouwelijk, spouwen, vouwen, enz.

Op

ooievaar,

,

bv.

2 ).

vorm kolokwint met anorganische

onze

Fransche

woord aan

Lat. colocynthis

't

Zoo behoorde

beantwoordt.

er

,

etymologischen

aard

Portugeesch ontleend

,

werkwoord cuspir

't

m>'s

,

die

w

de

is is

iv

reeds in

de

hebben

taal

epenthesis

der

io

Zie

Zie Bladz. 195 vlgg.

)

*)

Zie daarover verder 't

Woord

en Letterbode ')

is I

Bladz. 244.

hl.

bl.

uitvoerig

271—^73.

luidt

u

kwee

volks

dat aan het als afleiding

,

wij reeds

nog opmerkzaam

wij

bij

woorden,

De Bo, West- Vlaamsch HioUkon

')

*) 3

na

Van

).

4 ).

oudste Germaansch of zelfs Indo-

Germaansch ingelascht schijnen, wezen onze eigene

3

spuwen, Lat. conspuerc 't

daar het

,

te zijn in

van kivispedoor,

waar het cuspidor ,

iv

Grieksch koXokuvStiq

ook geene

voor kwede, Grieksch-Latijn {malum) Cydonium

Op

en

kouivelijk,

bij

verkeerde opvatting der au van het Fransche coloquinte

berust

van

rinkelrooien ,

van andere woorden in de volkstaal;

1)1.

waarin

5

),

te

doch in

maken op

uw

niet uit

896, 897.

200.

behandeld door Dr. M. de Vries,

Taai-

296 iw ontstaan de

dus

is,

ruwe en schuwen

bij

u ontstane ou

uit

maar Mhd.,

Os. trüên,

');

en alzoo ook na

trouwen (Got. trauan,

bij

Ohd. trüên,

evenals mnl. trüwen) en bouwen (Got.

bauan, Ohd. bican, maar Mhd. büwen).

andere woorden

Bij

eenen door u

auw, ouw

w

w

volgt op

namelijk

,

zoodat daar «^-epenthesis kan worden

ontwikkeld,

Dat

aangenomen.

b.

is

vervolgens

;

het geval met gauw,

v.

bij

kauw, nauw,

klauw (Ohd. chldwa), pauw (Lat.

2

wenkbrauw (Ohd. brdwa) ^«vo) enz.

de

gevormden tweeklank

(uit auw), eeuw en ieuw, heeft zich veeleer vóór de

«

eene

waarin

daarentegen,

als laatste deel

),

gouw

(landschap, Got. gavi, Ohd. gewi

en ook reeds gouwi), houwen (Os. hatcan, ook reeds hauwan),

schouwen

verder

snaivs,

Ags.

(Ags.

ee«w

s»«^), ),

Idverce,

kouw

(vgl. Got. saivs),

(Got.

öw'üs,

Mhd. Uwrecke)

5 ),

?eo); eindelijk hieuw, imperf.

Latijn

reeds

Ohd.

scouwón),

(=r kooi, Lat.

sneeuw (Got.

éwa)

meeuw

3

),

geeuwen (Ohd. gewon, Mhd. gewen), leeuwerik

4

(Ags. waev)

Zeeuwsch

bij

ook

scawón,

ook reeds fromca),

vrouw (Ohd. frawa, caved);

Ohd.

skawón,

(Os.

ZeeMw (Ohd.

uit het

Ze?0O,

van houwen, kieuw (Ohd.

chiewe van den wortel die ook kauwen opleverde), nieuw, waar

aan «w beantwoordt, in

«e

stam 't

??ero

mnl.

(vgl.

vindt

Lat.

men

't

novu-s)

niet

Os.,

Ohd.

niuivi,

Mhd. niuwe, In

naast nev-jo (Got. niujis).

zelden _pawe

,

#ro?#e

,

e?r/cA

,

fojc?c

,

niewe, enz.

Nog

heeft

zich

eene

u

vóór de

?#

ontwikkeld na de

l

in

zwaluwe (ook Eng. swallow) voor zwalwe (Ags. svealve, Mhd.

')

Te onrechte vermoedde ik, bl. 1S8. in die w een afleidingsal blijft het dan ook waar, dat eene h gesyncopeerd is,

suffix,

blijkens het

Ohd, sciuheh, Mhd. schiuhen, Nhd. scheuchen en

schuw beantwoordend Ags. •)

Zie Bladz. 105. 138.

3

Zie Bladz. 177

)

-)

liet

aan

sceó/?.

vlg.

Zie Bladz. 188.

*) Over de geschiedenis van dit woord is uitvoerig gehandeld door G. L. van den Helm, Proeven van Woordgronding, Utrecht J859. I bl. 40— 56. 116—118, II bl. 10-17.

,

297

Nhd.

sivalwe,

mnl.

't

a.

o.

geluwe (ook Eng. yellow, maar Hd. gelb) voor

bij

gelwe, caluwe (ook Eng. callow) voor

maar Hd.

falloiv,

assimileerde

en zoo ook in

voor pelwe ;

peluwe

sehwalbé),

de

iv

met de

zich

nog varuwe (Rosé 2367) en

valawe (ook Eng.

calive,

Zooals wij reeds zagen

falbe) voor valwe.

In

l.

't

mnl. vindt

bl.

35, en veruwerij, Sp. Brab.

dat tegenwoordig (en ook reeds

),

werkwoord varuwen (Lanc.

't

Griane

II 15160) en later ven-uw, zooals bij Brederoo,

Lucelle

'

men ook

vs.

Vondel, Leeuwend.

bij

bl.

11,

588, voor ons verw,

1469) verf wordt geschreven (Mhd. vctrwe, Nhd. farbe).

vs.

361,

Taruwe

voor tarwe komt ook nu en dan voor, bv. Sp. Hist. III 6 41

49 en later

vs.

bij

(evenals

De

't

Yries 2

leive

Ohd. murruwi

Werkwoord mor uwen

Sp. Hist. III

De

8

Warenar

bv. in Hooft's

murw worden,

.

moet trouwens

Daardoor

zijn.

alleen

een

reeds

toch

oo van boon en hoofd te verklaren.

vindt

men

is

de

overoud

ver-

van nier,

ie

of iu) onverklaarbaar naast het Lat. uefrones

Grieksch nibran

yetppóg

eene

u

wanneer men

,

is

ingelascht,

met de u moet geassimileerd

niet

aanneemt

,

ie (uit

nebrundines

,

dat in den stam

waarna dan de

zijn.

de

Nier (Ohd. nioro, Mhd.

en Nhd. nierc, Ouduoorsch nyra) immers staat met de io

(uitg.

71 vs. 50.

M-epenthesis

schijnsel

heeft),

31) en niet zelden murrew, evenals varewe, swa-

bl. 't

).

Ons murw

Brederoo, Sp. Brab. vs. 15771

Nhd. mürbe) luidde vroeger ook soms murruw

(Mhd. murwe,

b

van niubran

Zoo ook kunnen boon (Ohd.

bóna, Mhd. bune, Ags. bedn, Ouduoorsch baun) en hoofd. (Got. haubiths, Ohd. Jtaubit, Mhd. houbet

met hunne oo faba en caput

(uit ,

welke zoowel

Germaansche woorden

')

,

Oa.hóbhid

,

Ags. hedfod)

au) alleen vergeleken worden met het Lat.

om vorm

van de

als beteekenis

niet te scheiden zijn,

als

men

u- epen-

Zie Bladz. 136 vlg.

2 )

beeft,

Dezelfde

oorzaak,

wanneer de

svarabhakti,

" zich

niel

vóór de r ten gevolge gehad. vaerwe en ook vóór de

l

waarover

beneden

meer,

ontwikkelde, rekking van den klinker

Zoo vindi men

swaelwé.

in

'tmnl ook muerwe,

,,

298 aanneemt, en dus veronderstelt, dat een vorm *baubna,

thesis

*haufuth ontstaan deze

Bij

*babna

uit

is

«-epenthesis

men aanneemt De ai van de

oorspr.

*mainjan zou

wanneer

*hafuth.

,

de i-epenthesis

woorden

bij

,

is

als

te vergelijken, die

en

ree(roof)

heil,

er geene inlassching der

i

,

of misschien

overspringing uit eene volgende lettergreep, zooals deinzen,

ons

veinzen,

einde enz.

verhinderen,

kalya

(schoon);

(denken)

man

,

woorden

die

vergelijken

te

(schoon,

heilzaam),

Skr.

kravya

(vleesch,

aas);

Lat.

memini

van

,

bij

peinzen,

mocht worden aangenomen,

'),

kalydna

(heil!),

nieenen.

Germaansche vormen ^Jiaüo, *hraivo,

welks

man,

Skr.

wortel

met het Skr.

Grieksch

ook ons

deze

Is

parenthesis

tweeklank

zeldzaam en heeft

of

zelfs niet strikt

2

bewezen

menigvuldige voorbeelden

,

*,

welke later overging

),

u

of r-vocaal in

Indo-Germaansche talen

,

nog on-

't

tot a (guna) of

,

d

uit

i.

uit ai ontstane,

i.

schoon daar vaak verscholen ten ge-

au ontstane

is

in onze taal een voor-

beeld van eene verholen «-epenthesis vóór n of

Eene

soortgelijke

zich

heeft

ook

gunecring

den

in

als in

nieuweren

Iedere

o, iedere scherpvolkomen

,

(respect, ei)

e

d

Sanskrt en ook in de andere

volge van latere monophthongeering van den tweeklank.

scherpvolkomen

in

van eenen anderen klinker

parenthesis der oorspronkelijk gewis

vocaal

(vriddhi) vóór

van eenen klinker

verandering

invoeging

door

men van

duidelijke

')

woord

is.

eenen

d.

k«Aó<j

manyate

't

tijd

i.

oud Indo-Germaansch bij

de Germaansche

Zoo wordt deze epenthesis, waarbij de umlaut vergeleken wordt W. Scherer, Zur Geschichte der deutschen Sprache, Bei1878 p. 74, en ook door Joh. Schmidt, Zur Geschichte des Indo-

opgevat door lin

germ. Vokcdismus

W.

*)

Vgl.

vor,

der

aber

weiter

II

(Weimar

Scherer,

sich

zulet.zt

niit

t,

a.

p.

1875) p. 475 vlg. p,

43: „Ein unbestimmter Vocalklang

als der Indifferenzlaut a fixirte.

einiger

Wahrscheinlichkeit vermuthen

Vorklingen des unbestimmten Vocales noch

Wir dürfen ,

dass
etwas anderes vorher-

ging: zweitönige Aussprache des langen Vocals."

, ,

299 talen voorgedaan

en vandaar in

De lange

').

gelschen spreken hunne lange

meer gewoonte, vóór de waardoor

hooren,

soms

ging in

ongeveer

i

vóór

tweeklank

of

i

na de r,

te laten

in de uitspraak,

behalve

ij)

als in gier,

werd

gelijk

ei

).

en

uitspraak drong in

in

zoodat

zij

u

uit

voor

nou

in de volkstaal voor

uw

(uit

iw)

wouw

trouw,

waarvoor men in

nu

't

terwijl in

,

ongewoon

niet

is

in

(kiekendief),

ow

tot

over,

(Got. hlutrs

louter

bij

in

au begon

als

aan den

kriegel, 't

te

Beiersch

klinken

geheele Nieuwhoogduitsch door.

't

Engelsch ging de u soms

't

komt ou

,

Schier-

-wierook,

lier,

Zoo nam de lange u

2

a voor zich aan

rouw,

en tegen

eenen onvolkomen e-klank

(geschreven

i

dialect

Ook

ook de En-

als ai uit,

monnikoog, drie, driest, gerieven, griezelen,

die

Beiersch dialect

't

tot ei;

der 16de eeuw werd het ook hier te lande meer en

eind

het

i

Nieuw Hoogduitsch over

't

't

,

en

bij

ons

Os. hluttar),

mnl. reeds ouw voor

jouw voor jute

(naast uw),

brouwen en blomoen

(slaan),

mnl. ook nog ruwe, truwe, wuwe, bruwen

en bluwen vindt.

Ook de u van huwen en spuiven die uit iu komen welke op hare beurt weder vóór de w ,

,

ontstond luwen,

(alzoo oorspr. spiwen,

Hd. heirath), ging

hyllk,

vgl.

over, zoodat

vgl. spijen

men nog spouwen

,

is

uit

voortge-

lange

Hd. speien,

in de volkstaal tot

i

en

ou

hoort zeggen, en houwen, hou-

name bij Cats, ontelbare malen men au voor u in kauwen, mnl. kutven

welijck in de 17de eeuw, met aantreft.

•

W.

')

Zelfs heeft

Scherer,

a.

t.

„Langst hat es mich gewundert

39:

p. p.

und au die jungen aus i von denen das Englische und

dass niemand zur Aufbellung der alten ai

und

entstandenen

ü

namentlich

herbeizog

das hierin

dem

,

baierischen Dialekte folgende Neuhoch-

dentsche so lebendiges Zeugnis ablegt."

Voor den

*)

tijd

taal die uitspraak korist

van

1584

waarin de beschaafde Nederlandsche spreek-

aannam

bl.

20:

vgl.

„De

i

men

de Tiveespraak der Ned. Letter-

komt wat grynzende voort, de tong

an de bovenste backlanden roerende: hoort na yver e

,

ende

my

,

dy,

klinckl

by velen

my

'myzer, ypen,

enighe zonderling in Braband trecken ze wat na de

benaast als

als ai klinckt."

ei,

welck gbeklanck van

ei

daar tegbens

,

300 Nat.

(bv.

V

BI.

1098)

Ohd. chiuwan

,

Mhd. kluwen

,

Ags.

,

ceóvan.

mag

Eenigermate

de epenthesis ook de diaeresis of di-

tot

phthongeering gerekend worden,

waarvan onze

taal

twee ge-

vallen heeft aan te wijzen, ofschoon daarop later weder

phthongeering

woordstammen voorkomt

de

van

de

Ohd.

't

De

gevolgd.

is

oo

Mhd.

,

au en

uit

en dus wèl

tot

mono-

die naast a in

onderscheiden

o

uit

u,

't

is

ging in

over en heeft dus

ito

vervolgens nog vaak in

,

,

te

zachtvolkomen

de

en Oudfrankisck

ook eerst uo

ons

,

oorspr o toch

bij

mnl. üe geluid,

blijkbaar uit eene schrijfwijze als mueder, brueder, guet enz.;

maar trok

zoowel

later

ons als in 'tHd. weer samen tot ü

bij

ofschoon onze spelling oe nog aan de vroegere diphthongeering

Zoo

herinnert.

tot ie:

van

ook

hiet

sliep,

viel.

priester,

feriari

ons

bij

preshyteros

Griel-,

ons

brief,

Ohd.

(eig.

het

Petrus

als:

Graecus

oudere) Os. prêstar

de

bij

oorkonde,

bij

ons

bij

ons vieren,

deftiger beetwortel),

vandaar een kort geschrift,

kort,

van het imperf. der

ons pieterselie,

bij

van feriae (rustdagen)

^naast

biet

ê

achtste en negende klasse

of Latijnsche woorden,

Latijnsch-Grieksche

ons

,

en datzelfde gebeurde met de ê

');

ons Pieter, petroselinum

bij

de

zich

splitste

werkwoorden van de zevende

sterke

bèta

breve (eigenlijk

Ohd. briaf)

bij

spegulum (middeleeuwsche bijvorm van speculum,

spiagal)

bij

ons spiegel,

mnl. soms nog spegel.

Die

ië

echter werd, schoon als tweeklank geschreven, later weder als

éénklank, dus als lange

gehad,

Wij

doch

altijd

wezen daar

schijnsel,

e

plaats

reeds

op

-)

als

op

een algemeen taalver-

bekend onder den naam van Svarabhakti, waarmee

uitgesproken /•

uitgesproken.

vóór of na eenen vloeienden medeklinker.

de Sanskrt-geleerden

de

i,

malen heeft inlassching der toonlooze

Ontelbare

,

(volgens

maar

te

kennen geven de invoeging eener wel

niet geschreven toonlooze vocaal tusschen

sommigen ook

l)

en eene volgende consonant.

Tegenwoordig bestempelt men het met den naam van Svara')

Zie Bladz. KW.

4

Zie Bladz. 17 rigg.

)

301

wanneer zich vóór of na eenen medeklinker

bhakti,

eene,

')

oorspr. toonlooze, later soms duidelijk gekarakteriseerde vocaal

ontwikkeld heeft uit eene andere consonant en wel in

meen eene klinkende,

alge-

't

Nauw met

bijzonder eene vloeiende.

't

verwant

Svarabhakti

die

in

de rekking van korte duidelijke

is

klinkers door den invloed van eene klinkende consonant,

op

er

volgt

rekking

of

Svarabhakti

en

want

aan voorafgaat,

er

die

den regel doen

in

zich tegelijkertijd voor,

het ook

zij

de gerekte vocaal gerekt kon blijven nadat later de Sva-

dat

rabbakti-vocaal

peerd werd

Wilden wij

wij

den

tot

oudsten

tijd

onderstellen

—

hebben aangenomen

u van dulden

Zoo,

om

een voorbeeld

in

txdi

(ik

2 )

Griindzüge

Sievers,

daar

werden

,

Op

du len

nog

bij

könne muss

tol

heb gedragen),

Grieksch tgX/uxv (wagen)

eintreten

te

geworden

noemen,

is

de 3

).

dulden eene afleiding door middel van een

woordend aan een Indo-Gerrnaansch

E.

moeten ver-

wortelklinkers

,

Got.thulan, Ags.

Ohd. dolen, van een Germaansch thema

(opnemen),

dan zouden

door Svarabhakti ontstaan

dentaalsuffix te zien van een vroeger

')

of

van

aanzien

het

zelfs

aller vermoedelijkst

Wij hebben toch

voegt

—

die sinds lang duidelijke klinkers zijn

waarvan sommige

tholian,

weder gesyneo-

,

opklimmen,

van Svarabhakti-vocalen aantreffen

tal

en

soms het geval was

zooals

,

-).

,

,

vanwaar

der Fhonetik,

,

beant-

Lat. tollere

(verdragen),

tolerare

door Svarabhakti uit

thol

tl(d)

Leipzig 18S1

,

p.

blijkens

213 vlg.

„Damit Svarabhakti nach einem Consonanten die Silbe mit zweigipflichen

Accent gesprochen

den Acut besitzen."

jedenfalls darf' sie nicbt

het verband tusschen svarabhakti en vocaalrekking in het

Indo-Germaansch en ook over svarabhakti in 't bijzonder is uitvoerig gehandeld door Joh. Schmidt, Zur Geschichte des Indogermanischen waar men belangwekkende voorVocalismus II (Weimar 1875) ,

beelden daarvan vindt 3 )

p.

Duitsch

.

en vooral in het Beiersch dialect

373—388.

Volgens

Berlin

in het

1878

wortelvocaal

W. p.

Schever,

Zur

geschichte

der

deutschen

Sprache,

Het tegenovergestelde, namelijk syncope der de Grieksche woorden wordt, naar mij voorkomt

265.

bij

met minder recht, aangenomen door

Joh. Schmidt,

t.

a.

p.

lip. 320.

,,

302 Lat.

en

voor

(gedragen)

latus

ttoXótXo.c

(die

Grieksch

tlatus,

veel geleden heeft),

-rXr\vai (lijden)

het bekende epitheton

van Odysseus. In dergelijke overoude taalontwikkeling, waarbij

nog zooveel onzeker

gang

is

zullen wij ons echter niet verder ver-

,

en ook nog slechts terloops aanstippen, dat onze uit-

diepen, en

(oudtijds

van het

an)

oorspr. uitgang niet an(a),

maar

werk-

part. perf. der sterke

woorden vermoedelijk eene Svarabhakti -vocaal n(a)

was

bezit,

daar de

').

Onnoemlijk dikwijls heeft zich, vóór de vestiging onzer als

der

eene vocaal ontwikkeld vóór de w,

zoodanig,

Een woord

afleidingssuffixen.

als

teeken

m,

(met

taal

r en

l

ware

k)

onverklaarbaar, wanneer het Goth. taikns, dat van ons teeken

met

slechts in geslacht verschilt,

n niet

als oorspronkelijk

zijne terstond

op k volgende

mocht worden beschouwd, want

niet

vóór eene vocaal, maar wel vóór de n kunnen wij begrijpen, dat k uit g kan ontstaan zijn, en dus de wortel van

woord tihan (aanwijzen, mnl. tyen, ons van dat woord

tijgen)

't

werk-

ook de wortel

is.

Zoo vergelijke men ook ons regen met het Got. noorsch en Ags. regn

rign,

Oud-

ons wagen met het Oudnoorsch vagn

,

ons

garen met het Ohd. garn,

het

Ags.

aedhm (Grieksch

Ags. gearn,

damp,

&t/u,c$

ons adem met

nevel),

ons vadem

met het Oudnoorsch f ad hmr, Ags faedhm, Os fathmós (plur.) ons leger met het Got. Ugr, ons voeder met het Got. fódr,

,

ons

akker met het Got. akrs (Grieksch aypcc),

met het Got.

figgrs,

ons

met het Got. vintrus,

winter

ons vinger

woeker met het Got. vókrs,

ons

ons vogel met het Got. fugls,

ons zetel met het Got. sitls, enz. enz.

Dat

met

die

Svarabhakti

nauw verbonden

klinker

vóór r

klinkers

met en zonder

Germaansche

-f-

is,

de

rekking

blijkt uit

voorbeelden van gerekte

consonant in Nederlandsche woorden,

Svarabhakti-vocaal

talen

van eenen korten

voorkomen en

die

in andere

noch Svarabhakti, noch rekking vertoonen

met opzet vermoedelijk want Scherer t. a. p. p. 23(> midden of hier svarabhakti dan wel „Suf fixübertragung"

')

Ik

schrijf

laat

in

't

gewerkt heeft.

,

303 zooals doren naast doorn (Os. Ags. thom,

naast hoorn (Got. haurn,

Os. feora, Ohd. chorn), toren naast

hoorn (Got. haurn, (Ags.

Zoo ontstonden

haard,

naarstig, staart,

zwaard,

ivedencaardigheid,

(subst.),

woorden:

vort,

dan gewoonlijk vóór r

(die

gaarne,

aarde,

ivaard

mord,

tortse,

moord,

toorts,

,

en

van rekking met

voorbeelden

deze

vermeerderen

zijn,

in plaats

uit e oDtstaan

waard

(adj.),

bastaard-

bij

haars, paars, terwijl paarl en parel uit

lantaarn,

Voor het mnl.

perle, harel uit harl en dat uit herl ontstond.

zouden

voort,

word, ant-

Zoo heeft men ook volkomen (gerekte) a

onvolkomen a

bij

is)

ons ook hoorts

bij

antivoord uit hortse,

word, enz.

van

foom

Ohd. £or«)-

fo?'«,

woord,

Ohd. dom), horen

Ags., Ohd. hom), koren naast

Os.,

zouden

en

beelden der rekking van

van andere

te

ook op verscheidene voor»

wij

(enkele van

e

tal

en n) vóór r kunnen

*

wijzen, misschien meer bijzonder in het Vlaamsch.

Ontbreekt hier de Svarabhakti- vocaal

in

,

't

trouwens ook dikwijls een ingelaschten toonloozen klinker

Martijn I 643;

in arem,

Sp.

Hist.

cronihe

8

I

62

64; IV

de

variant

2

57

vs.

82

vs.

27;

vs.

tarechsie (voor

enz.;

enz.

5,

,

bv.

Walew. 2432, Lorr. A. II

storem,

89; Lsp. II 44

H

ergste),

zoo ook coronihe (voor

van corona),

den invloed

onder

vs.

III 6

Hist.

Sp.

2128,

men

mnl. vindt

Sp.

288; 45

vs.

Hist. III 8 50 vs.

140,

waar

met verkeerde syncope (dus metathesis) cor-

zelfs

nihe heeft.

De Amsterdamsche bekend voor

de

volkstaal

inlassching

vooral

der

damsche baker haar pleegkind noemen, kan ons

allicht

gesturreve

gestorven),

(voor

(voor

werhen),

vorrehe

tegenwoordig nog

is

toonlooze „erreg

e.

Eene Amster-

obstenaat" te hooren

overkomen, en' v haretje (voor haar tje), geürreve

(voor geërfd),

(voor vorhen),

men daar dikwijls '). Vreemd is het dus niet,

werrehe

hellehe (voor helhen)"

hoort

eene

•)

toonlooze

e,

schijnbaar

Zie Onze Volkstaal

II

bl.

dat ter

134.

wij bij

wille

Vondel zoo dikwijls

van

de maal,

maar

,,

804 inderdaad in overeenstemming met de taal van de stad zijner

Zoo zegt

inwoning, ingelascht vinden. voorbeelden uit duizenden

gezant

II.

302; barrening

vs.

Leeuwend.

522;

Gij sb recht III

IV

V vs. 187 IV

II

ontferremt

89;

170;

Gijsbrecht

,

V

Leeuwend.

270;

V

Gijsbrecht

harrenas,

kerreckhof

IV 218;

verreght

576;

60; derre-

errenst, Gijs-

2;

I

Gijsbrecht 126; kerreckschenners, Gijsbrecht

Gijsbrecht

barrensteen,

;

163;

vs.

waert, Leeuwend. 1049; er re f, Gijsbrecht brecht

slechts enkele

zwarrem (voor zwerm), Joh. de Boetg.

139;

merreckt (voor markt),

171;

vs.

Lucifer

,

Gijsbrecht

arrebeit,

om

hij,

noemen, barraten, Joh. de Boet-

te

,

sterre f(t),

Gijsbrecht

V

359; slorrept, Leeuwend. 214; storref, Leeuwend. 1409; s£or-

V

remen, Gijsbrecht

rembrugh,

264; storrembock, Gijsbrecht

Gijsbrecht

V

374;

V 186; Gijsbrecht V 44;

burreghwed,

worrept, Gijsbrecht durreven,

Leeuwend.

vervaerelijck,

Leeuioend. 785 relijkt,

581

Joh. de Boetg.

V

XII

bij

toonloozc

vocaal

Moortje (1644) aangeteekend vs.

45

verhee-

V

;

V

37,

188; wellekom, 153, Herschepj>.

willig (voor wilg), Leeuwend.

181.

andere schrijvers dan Vondel komt inlassching eener niet

zelden voor.

w%'e voor ventje eigenaardig

moed

274

;

^/cf, Gijsbrecht IV

Gijsbrecht

pijnelijck,

Ook

224,

;

530, 542, Leeuwend. 1396

1488;

V

;

258, Leeuioend. 1381; pallembladers, Joh.

83;

II

50,

IV 165; Gijsbrecht 18,

Gijsbrecht

,

IV

schellemstuck, Gijsbrecht

Boetg. I 30;

Gijsbrecht

.s/or-

leereling, Joh. de Boetg. III IV 387 IV 169 hallef, Joh. de Boetg. VI

ooreloghen, Gijsbrecht

;

89, Hcrschepp. de

cerelijck

;

Gijsbrecht

V54;

Leeuwend.

Gijsbrecht

Haerelernmerdijk,

679

heerelijck,

;

storremleer,

:

25.

bl.

,

dien

Zoo

men

is

o. a.

bv. de

#en-

Uit Brederoo's S^. Brabander heb ik

arrebeyt vs. 1648: arrebeyers vs

1155;

vorm

vindt in Brederoo's

1202

er/v/ vs. 349; herrebergh vs. 799;

;

arre-

geherre-

bercht vs. 1827; oorelof vs. 2179; gallich (voor galg) vs. 54,

124, 288, 1111, 2095; hallif xs. 694; wa^'c/t (voor walg) vs.

53; schellem

Doch andere

niet

vindt

vs.

79, 371,

alleen

men

bij

2165; 7w«ep

vs.

924.

de Amsterdamsche schrijvers

,

ook

de inlassching eener toonlooze vocaal;

bij

zoo

305 bv.

Cats

bij

storremt

243;

I

icorrem I

123;

bl.

I

I bl. 69,

133; herremis I

I bl.

kalliek

arrem

1700):

(uitg.

587; arremt

125;

bl.

123,

106, 665;

bl.

237,

665;

bl.

cijteroen I bl.

van

I bl. 140;

sellef

169,

151; sterref I

bl.

sellefs I bl.

172, enz.

Gewoonlijk en

loos

wanneer

verscherpt

is,

want dat

nis,

ling,

lijk,

met

niet altijd

dan wel het

ingelascht is,

zij

die uitgangen afgeleide

mag men

het be-

van het grondwoord

slotmedeklinker

de

heeft niet vóór de onduidelijke vocaal

maar

plaats hebben,

alleen vóór r en

l

eenen

in

tijd

nog terstond op den slotmedeklinker volgden.

die

werden

waarvan het

e,

of

Als zeker teeken van inlassching

schouwen,

Het

maken,

van den stamklinker der door

overblijfsel

toen

de uitgangen

vóór

toonlooze

uit te

is

woorden.

kunnen

eene

rik

zekerheid

men

vindt

en d verscherpt vóór

v

nis,

Zoo

z en ng vóór lijk

v,

').

eerste geschiedde bij begrafenis naast begraven, lafenis naast

laven, tenis

naast

naast

ontsteltenis

ouder ontstand van

een

naast

ontstentenis

verbintenis

ontsteld,

vroeger ook ontbreken beteekende) en beeltenis

(dat

waarvoor vroeger ook beeldenis werd gezegd, bv.

naast beeld,

Vondel,

Helden Godes

X

Bijbel, Hebr.

plaats

4.

bl.

1

Kantt. op den St.

;

Het tweede

beeldenis op.

sterfelijk naast sterven,

naast erven,

erfelijk

bij

1620)

(uitg.

Weiland geeft nog

verderfelijk naast verderven, vergefelijk naast vergeven

naast

naast

liefelijk

vreezen

,

prijselijk

naast

prijzen

,

wijselijk

aanvankelijk naast aanvangen, afhankelijk naast

naast wijze,

afhangen,

,

gerief elijk naast gerieven, geloofelijk naast gelooven,

lieve,

vreeselijk

gebeur-

bekentenis naast bekend,

erven,

gebeurd,

verbinden,

ontstaan

had

naast

erfenis

naast

vergankelijk naast vergangen,

oorspronkelijk naast

oorsprong.

Ook de 1

)

verscherping

Ook de g werd

schrijftaal,

In

112

L.

daar

woorden

verscherpt en dus de

andere uitgangen

tot ch verscherpt

zoodat Dr.

Ned. spelling §

behouden.

vóór

e

A.

de

te

vóór

Winkel

lijk,

,

maar

met name blijft

vaak ingelaschte toonlooze

als dagelijks,

g

in

de

in de Grondbeginselen der

degelijk, mogelijk

is

e niet wil

de g niet

organisch.

Te Winkel, Grammatische

figuren,

20

,,

306 de

bij

schijnbaar

wijst

op

voor

schuiflen

voor

overgegaan;

is

oevnen blijkens Ohd. uoban

zoo

den wortel van woonlijk

In

't

,

Lorr.

vindt

ook loochenen

men nog

ge-

1230.

1148,

Nat.

b.v.

wendlen staan

uit

van

Os. lógnian,

voorkomend,

als

'),

blijkens de samenstellingen wendelsteen

A II 1987

Rijmb. 11454 en

,

en wendeltrap, Kantt. op den St. Bijbel, Six van Chandelier,

staat

mnl. vindt

zeer vroeg

reeds

dat

voor oefnen uit

Carel en El. vs. 1139,

b.v.

moet voor wentlen

wenteltrap)

Zoo

Got. laugnjan,

liegen.

van wenden, ook

afleiding

(=

ofschoon

345,

II

ww.

loghenen,

Wentelen, Bi.

't

zoo

is;

JShd. üben, Os. óbhean,

,

etym. verwant met het Lat. opus (werk).

voor loochnen uit loognen,

zoo twijfelen

mnl. weiven,

't

oefenen

Mhd. üeben

,

staat schuifelen

mnl. zeer gewoon

't

voor weiflen uit weivlen blijkens

wuiven

tot

Zoo

e.

blijkens schuiven;

dat in

twivlen,

tioijflen uit

weifelen

nu

eener toonlooze

schulden

uit

frequentatieve werkwoorden

werkelijk

of

inlassching

Poezy

bij

Kiliaen

Ezech. 41 vs,

15,

In den Bijbel van 1477

blz. 52.

men echter reeds wentelsteen. Zoetelaar (reeds bij Kiliaen mag onder volksetymologische bijgedachte aan zoet

soeteler)

ontstaan zijn uit zoetlaar voor zoedlaar (Nederd. suddeler) van zoedlen (Hd. sudeln , morsen , knoeien)

,

dat ook zonder invloed

der volksetymologie tot soetlen, soetelen werd, b.v. die

in

soetelen

den

krijgh

vertaalt

met

caculam agere, cauponari, agerelixam", en vervolgens

tot bezoetlen

die alleen besoetelen kent,

Huygens, oorspr.

Oogentroost

en

is

worden met

vs.

tot bezoetelen

maar 657.

bij

Kiliaen

„suffarraneum aut

terwijl bezoedlen

werd

soms

b.v. bij Kiliaen,

,

bezoedelen niet, en verder

Het Hd. bewijst,

vandaar dat het woord verwant

bij

dat de

d

mag genoemd

zieden, en dat koken dus als de oorspr. beteekenis

mag worden aangenomen.

De

oe

(hier

=

oorspr. ü)

werd

verkort in ons sutteren (langzaam stoven op een zacht vuur), dat voor suttren en dus oorspr. voor *zudjren moet staan.

grond voor om met Dr. J. Franck, MittelGrammatik, Leipzig 1883 p. 85 aan te nemen, dat wentelen voor weitelen zou staan en frequentatief van weiten (Hd. ')

Er

is

niet de minste

niederlandische

wiïlzen)

zou

zijn.

:

307

Van mnl. vormen met onvolkomen

(—

scherpten medeklinker als ga ffene

hem), sachgene

zij

nam

sach

las -f- ne,

-\-

van epenthetischen aard mer,

in

maar

-f-

nam

maar

wasre,

waaruit

qiiamre,

dus

e

quam-

,

mnl. niet ontstaan zijn uit tvas -{-er, quant

't

uit

gaf

uit

ne, en dat de

-J-

Zoo moet dan ook wasser

is.

gaf -\zij dan

uit

ene enz., daar

zouden luiden,

ne,

las

hem), enz. wordt

kunnen bestaan

niet

lasene, sagene, narnene

ne,

-f-

dat

'),

las -(- ene, sach -\- ene,

gavene,

(= nam

zag hem), nammene

opgemerkt

terecht

ene,

(=

en soms ver-

klinker

gaf hem), lassene (z=

er,

-\-

met

zich dan vervolgens

Svarabhakti wasser, quammer, enz. ontwikkelde.

Daar de spreken lascht

is,

vindt

vóór

de

cw-klank

en

ui-

ei-

men

in

't

,

leier

Nhd. geier

Hd. steeds eene toonlooze

vgl. b.v. ons gier

;

viur,

e

te

inge-

iü en ü in

i,

ons Her (Grieksch lyra) met Mhd.

,

ons vuur met Mhd.

,

de r moeiehjk uit

wanneer de Ohd. en Mhd.

r,

klanken waren overgegaan

die

gir

vóór

met Mhd. lire

,

Nhd.

Nhd. feuer, ons onguur met

Mhd. ungehiure, Nhd. ungeheuer, ons zuur met Mhd. sur, Nhd. sauer ons

ons

,

duren

muur

zoo ook ons oeros

,

murus) met Mhd. mür

(Lat.

(Lat. durare)

met

Nhd. mauer,

,

met Mhd. duren, Nhd. dauern,

oe als oorspr.

bijgedachte aan os, blijkens het

bij

en

ü en volksetyraologische

Caesar, De bello Gall.YI

28, Plinius, Rist. Nat. VIII 15 en Vergilius, Georg. II 374,

voorkomende urus heeft

,

waarvoor het Ohd. nog ürohso, Mhd. ürochse

maar het Nhd. auerochse

,

zeldzaam,

vóór de r de

daar

i

2

).

Bij

ons

die inlassching

is

de

niet tot ij,

ij

niet tot

ou

en slechts een paar maal, althans in het tegenwoordig Nederlandsch

,

tot

(uit luder)

Ten zich

overging

ui

,

en wel alleen

en schuieren (reeds

slotte

bij

moet ik er nog op wijzen, dat

meermalen eene

e

luier

bij

voor luur

Kiliaen) voor schuren

3 ).

in vroegeren tijd

ontwikkelde tusschen de gl en gr waar-

mee een woord begon, zoodat het woord dan den schijn aannam van het voorvoegsel ge vóór zich te hebben. Zoo vindt men Gramm.

*)

Door Dr.

*)

Zie het groote Wdb. der Ned. taal in voce.

3

Zie Dr. L.

)

J.

Franck,

A

te

Mittelniederl.

Winkel, Taalgids

II bl.

p.

15.

19 vlg.

20*

308 Gelas

Van den Levene Ons Heren

voor glas, III 6

Hist.

Sp.

58

14de eeuw; en in

14 en in de Limb. Sermoenen der

vs.

de 17de eeuw

Huygens, Cost. Mal

524;

Oogentroost

vs.

vs.

73, Korenbl. I

bij

Cats (uitg. 1700) Ibl.

Daghwerck

104, bl.

450, II

Gelasen voor glazen, Huygens, Daghwerck vs.

543, Korenbl. I

vs.

539

,

722

,

vs.

bl.

vs.

1881,

134.

555, Zeestraet

446, 476.

bl.

Gelad voor glad, Passionael Wynterstuck

Voorhout

365, 540;

vs.

Daghwerck

vs.

fol.

57

b,

Huygens,

1395, 1625, Korenbl.

I bl. 497.

Gelavie voor glavie (speer)

,

Heelu 1897, 3325; Lanc.

H 18648,

24041, 24650; Flandrijsl 413, 444, 459; Hist. van Troyen 4366.

Geliden voor glijden, Reinaert II 4779.

Gelinsteren

Vloten)

voor

(in

't

(uitg.

Van

74.

bl.

Geloyen voor gloeien,

485

Mnl. Prozastukken

glinsteren,

Brandaen

1467; Alex. VI

vs.1437,

Hs.).

Gelorie voor glorie, Limburgsche Sermoenen.

Geraeg voor graag, Huygens, Voorhout boer vs. 161

,

SneW.

XVI

Gereiden voor greiden (behagen),

140

vs.

71;

Gerut voor

Harduyn

(klein)

vs.

2 {Korenbl.

(uitg.

grut, Cats

W.

227, Zedepr.: Een bl.

145).

van Hildegaersberch

Sehrant) (uitg.

H

bl.

23, 53.

1726) I 228

a.

bl.

,

TIENDE HOOFDSTUK.

Metathesis of Omzetting.

De

metathesis

vóór of na eene r

van Svarabhakti en

plaatsing

in verreweg de meeste gevallen het gevolg

is

vóór

oorspronkelijk

de

taal,

die omzetting zich reeds

waarin

zij

is

van zeer ouden

met het Angel-

veelvuldigst en

het

die zich

In het geheele

').

doch het Nederlandsch

af voorgedaan,

saksisch

gepaard aan accentver-

na de r bevond

ot

Indo-Germaansch heeft tijd

t

door syncope van de vocaal,

gevolgd

nog

tot in

historischen tijd toe voorkomt.

Wij

ons

zullen

met de metathesis der vóór-Germaansche

periode niet bezighouden

maar ons bepalen

,

tot die gevallen

waardoor het Nederlandsch zich van de Germaansche zustertalen onderscheidt.

Opmerking verdient het metathesis achter

noodig was,

dat de accentverplaatsing

,

zich

voorkeur

bij

,

voordeed

die voor

de

als

de r voorkomende oorspronkelijke klinker kort was en

door

eene

tong- of tandletter,

Dan

toch

liep

worden,

de

zoodat

vereenigen.

d

de klinker veel

Daarvan

v

zich

}

t,

s

of

» gevolgd werd.

gevaar van gesyncopeerd

te

met de volgende consonant kon

levert onze tegenwoordige taal vrij

wat

voorbeelden op, namelijk:

Bernen of hamen, nu nog alleen ons

gebruikt

vervangen

'J

(b.v.

het

barnen

in overdrachtelij ken zin door

der

door de afleiding branden,

Zie bladz. 19.

gevaren) en overigens

waar de d de meta-

,

310 hebben tegengehouden,

thesis schijnt te

't

brennen

Ohd.

met metathesis voor het

birnan.

't

Eng.

to

burn

Mhd.

,

(d.

duitsch

Ags.

Dezelfde omzetting vertoont

en dat het Hd. bernsteln

;

overgenomen.

is

de

in

van scheuren,

beteekenis

waarin

van ontbreken,

het

als in die

het mnl. dikwijls voorkomt

in

subst. berste of borste (gebrek) er naast, staat voor

bêrresten

voor

*bere'sten

uit

bresten

Ohd.

,

Mhd. bresten, maar ook met metathesis Eng.

't

dat die benaming in die taal uit het Neder-

zoowel

met het

Os. brinnan.

,

,

evenals

is,

schitterende steen)

i.

heeft, bewijst,

Bersten,

nog in zwak tran-

beman voor het tweede het zwak mnl. bernen,

eerste

transitief en intransitief tegelijk.

barnsteen

een

:

Got. brannjan (in brand steken), en een sterk

,

intransitief br innen, Got.,

heeft

ontstaan uit her-

Oorspr. waren er twee werkwoorden

Hd.

sitief

is

oorspr. brennen, zooals

renen en dat uit *berénnen,

to

Oudfriesch

burst,

in

Os.

,

Het Nhd.

bersta.

brestan

Ags. berstan,

't

met

staat

bersten op Nederduitsch standpunt.

Bord

uit het, in

't

mnl. nog vaak voorkomende, berd (zooals

onze uitdrukking

berde brengen) voor *bérred

nog

in

uit

*beréd voor bred, dat ook in

Mhd.

Nhd.

bret,

brett.

iets te

:

Ook

't

in

Ags. bred luidt,

Ohd.,

Groningen zegt men nog

bred. Daarnaast bestond echter reeds in

't

oudste Germaansch

bord, Got. fótubaurd (voetbank), Ags., Os., Oudfriesch bord,

Mhd., Nhd. bort, vroeger algemeen in gebruik in de

Ohd.,

beteekenis van schild,

rand,

zoodat

plank

zal

wel,

en verder van rand,

evenals

wezen.

Bij

brusts,

Ohd.,

ons

bij

bred,

vooral scheeps-

de oorspr. beteekenis

werd het door rekking der

o

tot boord.

Borst,

Got.

briost,

Mhd.,

Nhd. brnst, waarnaast Os.

Ags. breóst, Eng. breast.

Derde, dertien, dertig naast drie, Got. thridja, *thryataihun, threistigjus

•

Ohd.

dreizehn, dreiszig

;

dritto,

drizehan,

Os. thriddio, thritig

drizug; •

Nhd.

thredtine, thrüich; Ags. thridda, threótyne, thritig.

gelsch

drilte,

Oudfriesch thredde,

heeft evenzoo metathesis bij third,

thirteen,

't

En-

thirty.

,

311

Dorschen voor

derschen

dreschen

Ohd. dreskan, Mhd. en Nhd.

maar Ags. evenzoo met metathesis

;

Garnaal,

een

het

als

is

maar dat misschien voor granaal

,

mag

afgeleid

heeten van

meervoud granen

't

therscan.

woord, waarvan de

Nederduitsch

uitsluitend

herkomst onzeker

in

Torec. 3485, Lanc. III 14792)

(bv.

dresschen, Got. thriskan,

uit

't

woord,

dat in

staat

't

mnl.

Lanc. II 36969, Rosé 763),

luidt (bv.

Ohd. grani, Mhd. grane, Oudfransch grenon, en baardharen,

Ook

knevels beteekent.

Gort naast grut{te), grytt

hundrath

metathesis

beteekent

het

op

en

van

a.

het

als

in rpiay,our<x

gaf in

en

behoorende

als

naamwoord

,

quantum

zoodat ook (hoeveel?)

plantnaam

't

raad,

deel,

't

hofkruid

Skr. catam)

maar werd vroeger

algemeen eene 't

Germaansch

vragend voor-

3

is

).

voor

cerse,

te

i.

te

Lat. centum bijna geheel hetzelfde

genoemd en

kres(se),

Mhd., Nhd. kresse, Eng. cress ;

met metathesis

d.

hoeveelheid

(in de samenstellingen bitterkers,

opgegeven,

en

centum,

Lat.

enz.,

,

den wortel van

tot

tuinkers), door Kiliaen kersse

ons,

Het tweede

Got. rathjan (tellen),

hetzelfde

-ycovrac

doch Hd. met

,

Germaansch bepaald voor een groot honderd,

kennen,

echt

't

zelf reeds honderd,

zich

gebruikt,

Kers,

o.

(etym.

deel

êjtaróv

ons, hundert.

bij

Oud-

*honderaad, Os. hunderod,

uit

Ags. en Eng. hundred

,

evenals

,

eerste

Grieksch

als

mnl. met me-

Nhd. grütze, Ags.

Ohd. gruzzi, Mhd.,

behoort tot den stam

120

't

').

).

noorsch

in

in

2

Honderd voor hondred

het

komt

dat woord

ghernen voor, Walew. 10141

tathesis als

Ohd. chresso,

doch in

't

Deensch karse.

maar werd

zijn,

vogelkers,

synoniem van

als

chressa,

Ags., evenals 't

Woord

in ie

bij

schijnt

Romaansche

talen overgenomen: Fransch cresson, Ital. crescione.

Kerstmis,

kerstfeest,

')

Zie het groote

*)

In

3 )

bl.

Zie

kerstdag

Wdb. der Ned.

(/ruit bezitten wij

hetzelfde

voor

Christmis,

Christfeest,

taal in voce.

woord met

lange?/, zie bladz. 250.

over dat eerste deel Dr. H. Kern, Taal- en Letterbode VI

81—88.

,

312 Sinds de hervorming zijn wij

Christdag.

woorden, weer 't

mnl. sprak

behalve

,

den oorspr. vorm teruggekeerd,

tot

men

van Kersten voor Christen

steeds

deze

bij

doch in ker-

,

stendoem en kerstenheit, kerstenen (Christen maken of doopen) en ook Kiliaen kent alleen deze vormen,

chrisma

(oliesel),

Pers voor pres, van

dat ook voorkomt Sp. Hist. III 6 7 het Fransche presse.

uit

ww. premere

't

part.

gedrang, in

't

mnl.

Walew. 2449, 9804, 10649; Ferguut

gebruikt, bv.

Moriaen 1367;

4110;

Voor aandrang,

(drukken).

84.

vs. 80,

Lat. pressa,

werd perse met den bijvorm porse

strijdgewoel dikwijls

kersme voor

zelfs

Torec 584, 2776;

IV

Stoke

IX

33,

67, enz.

Versch

naast

Eng. ferskr, (Ital.

doch met

is

in

Romaansch ontleend Mhd.

frosc,

vrosch,

Oudnoorsch froskr, tegenwoordig nog in

froask, frosk

De grondvorm bijvormen

Ook

').

is

't

Nhd.

Friesch

het Ags. heeft met metathesis forse.

*frogsk of *frok$k

schijnt

als het

frisch,

Oudnoorsch

't

onzeker.

Ohd.

vrosch,

Nhd.

vrisch,

ook

het aan het

Fransch frais),

voor

Vorsch(kik-)

Mhd.

frisc,

metathesis

Of

Ags. fersc.

fresco,

frosch,

Ohd.

frisch,

fresh,

te zijn,

blijkens

Ags. frocga, frocca, Eng. frog, Oudnoorsch

fraukr. naast

(koude)

Vorst

Nhd.

frost,

Oudnoorsch, Os,

vriezen,

maar met metathesis

in

voor warstelen uit torastelen

Worstelen

landsch

voor

worstelen

adj. vraest, sterk

wringen,

Eng.

te

voegen, zooals

Bome, b.v.

')

zijn hier

dat

men

Walew.

Zie Taalgids IX

hl.

Eng., Ohd.,

Ags. forst. dat Kiliaen als Hol-

men

dat 62.

't

o.

een ww. vraestan

,

vraestling

wringen,

to

a.

ook

Ags. heeft een

,

,

binden,

worsteling,

wrestle, worstelen.

nog verscheidene andere woorden

b.v.

voor bronne in

3553,

bl.

vandaar

en

draaien,

to ivrest,

Voor het mnl. bij

ineengewonden

worstelen,

,

en

opgeeft,

vindt in Bor's Appolonius (1617)

't

't

3556;

308.

't

mnl. herhaaldelijk aantreft,

Lam.

II

1254;

8p. Hist. III 7

,

318 35

8; ook in de beteekcnis van bronwater, Torec 2918,

vs.

Moriaen 2698.

Nhd. brunnen Erste,

't

ww.

van

't

Walew. 10286; Nat.

b.v. vindt

2954, 5527

meer gewone

resten,

Ohd.

ook

Mbd.

rasta,

691;

en gers,

%

voor gras,

Eng.

raste, Ags.

rest,

35

Eist. I 5

II

32963;

426, III 678 vlg.; Rijmb.

JVo*. £Z. II

Got. Ohd.,

Franc. 8780;

St.

Walew. 10520; Lanc.

geers,

Moriaen 2391, 2758; 3991, 16470;

nu rust,

raste, rasten,

Lanc. II 28796; %'m&. 22119;

b.v.

Is metathesis

't

).

evenals

vandaar ook eindweegs, ongeveer dagreis.

oorspr. rustplaats en

üW

reste,

2

554;

II

BI.

Amand II 4928,

ersten, Lucidarius

rusten, Grot., Os.,

Gars,

vorm

Ohd. brunno, Mhd. brwine,

Franc. 10158; Theoph. 444; St.

St.

II bl.42,

dat echter de oudere

'),

doch het Ags. heeft ook met metathesis bnma.

;

men

dat

bron

voor

Got. brunna, Os.,

blijkens

is

Jan Vos, Gedichten (1726)

Zelfs

bom

gebruikt nog

49

vs.

,

beide ook

bij

Kiliaen

Nhd., Os. gras, maar Ags.

Mhd.,

ook gaers naast graes.

Gharnaet

'

b.v.

,

JV«£.

i?Z.

IX 536;

Floris 2570 en ghernaet,

Waleiv. 3490; Heiml. der LTeinil. 1121; Rijmb. 11535 voor

granaat naar de vele grana

(korrels), die de vrucht bevat,

zooals ook Maerlant zegt, Nat. BI. VIII 549 vlg.:

poma

(rr: si

,

appelen) gaernate heet mense int

b.v.

Walew. 1409;

Bist. van Troyen 1827; Nat.

805 voor kresp,

uit het Lat.

„nebuia linea, vestis coa door ons

Kerspet

ook

,

als

gebak

zeker

als

kerspe,

»)

om

aan

Zie Dr.

byssus, Gal. crespe'

Reinaert

karspe

van

Ki-

''

,

later crêpe,

1479

II

opgegeven, fol.

zijn

59

117»/

b.

4459

,

door Kiliaen

Fransch vindt

crêpe.

men

In

corspet.

van Beusden voor bronwater

wij aannemen, dat Mj dat romance eene ouderwetsche kleur te geven. Verdam, Tijdschrift voor Ned.tml- en Utt. lbL253.

born

zijne J,

ki'oes).

én kerspendoeck, 1

,

b.v.

Als Bilderdijk echter in

verouderde

Rosé 515, 712,

crispus (krullend,

krep of krip overgenomen.

den Reinaert

deed

want

Lanc. II 5086, 11938;

IX 415;

BI.

liaen heeft kersp, kerspel-hayr voor gekrolt,

')

,

hebben vele grene."

Kersp (krullend),

het

„Poeme

ghemene

gebruikt,

mogen

314 Kerstael,

21

I'

V

Bl.

Floris

b.v.

Hist.

vs.

nu

26

Rijmb. 169;

2418;

ook

37;

vs.

b.v. Sp.

Hist. I'

24

in

dichterlijken

gebruiken

stijl

voor ros

,

hros

Os.

,

Sp.

Nat.

Jcarstael,

mnl.

't

31.

vs.

gewone mnl. woord voor paard

het

,

III 5

661; Rosé 103, voor kristal, dat trouwens in

ook voorkomt, Ors

2392,

900,

67;

dat wij

,

Ohd. hros

,

en ros, Mhd. ros, Nhd. ross, maar met metathesis in

't

Ags.

hors, Eng. horse.

Perseme,

woeker, 26

104;

vs.

Rosé 12646,

b.v.

87; persemen,

vs.

Doctr. II 861; persemier,

Martijn

485.

I

't

Lsp. III 16

woekeraar, Lsp. III 4

54; 25

177,

vs.

Oudfrank. prisma,

Staat voor prtsme,

Ohd. prasmo en prasemere (woekeraar)

stama, pracstamarius van praestare, prêter

vs.

Rosé 181; D.

woekeren,

,

van

't

Mlt. prae-

helpen, Fransch

eig.

').

Scerde,

Ferguut 3527; Lsp.

b.v.

47

II

78 en scarde,

vs.

Waleiv. 9824 voor schrede.

A

Lorr.

Storte,

IV 2

Hist.

keelgat

Belg. Mmeu'ti

IX 2

in

't

De

Mhd.

genomen

bl.

42

vorm

In

Verde,

IV 938;

is

strotte (ofstrote), oudtijds

't

Ital.

werd het

Nieuwfriesch

als strozza over-

).

Esopet

16

vs.

9;

Walew. 7322; Reinaert I 540,

XI 988,

Nat. Bl. II 2469; Floris 1659; 1008; ook rertorden voor vertre-

Rijmb. 7366, 23356, 27286; Sp. Hist. IIP 22

Lam.

II

Esopet

23939;

38

vs.

14;

Nat.

vs.

Bl.

8.

III

').

Vgl.

Taalkundig Magazijn

*)

Over

woord, de vermoedelijke afleiding van eenen wortel verheffen uitzetten; en mogelijke overeenkomst met Ohd.

strüt ('zich

Verdam

III bl.

160.

dit

,

droza, drozza J.

Alex.

2

Limb. VI 1104, den,

sterte,

Oudfriesch strot,

geslacht,

strozze.

die ook stortgat voor

Grimb. Oorlog I 3504; Nieuwe

81;

Terden in plaats van treden, '2855;

,

voor keelsnijder voorkomt

192; daarnaast

vs.

betere

vrouwelijk

stroate,

Kiliaen

bij

terwijl stortsteker

Sp.

Doctr. 1308.

59 en

vs.

heeft,

Hist. III

Ferguut 3465; Rijmb. 32449; Sp.

II 2003;

77

,

Mhd. drozze

Taalk. Bijdragen

,

Ags.

II bl.

throte,

234 vlg.

Eng

throat zie

men

Dr.

315 2622;

Llmb. III

230,

XII

Heren

788,

906,

1730

846,

1403;

Van den Levene Ons

vlg.

4251 voor vrede, dat

,

trouwens in dezelfde geschriften veel vaker wordt gevonden. Verst(e),

Lanc. II 195; Renout 180; Ferguut 3740;

uitstel,

Parthen. 2574; Eijmb. 8798, 16309, 22240, 24582, 30015,

Llmb.

30399;

Melibeus 385

Van den

1838;

I

X

;

Levene Ons Heren 32;

Plaghen 789 en daarnaast

Moriaen

vorst(e),

1523, 2692; Floris 3383; Stoke II 1265; Grimb. Oorlog I

1240

4511;

Lsp.

II

15

vs.

ook

76;

Ons Heren 2333; Melib. 3464;

X

Moriaen

Gloss. op den

komt metathesis Os.,

frest,

Ohd.

juist

bij

87

bij

in

vrist,

Nhd. 1

slotte

gesyncopeerd

bert

alleen

Ohd. peraht

»)

ontstond,

maar

als

Dat

werd.

Lsp. II17vs.

te

maken

gebeurde

df

,

Stond

zoodat

,

bij

het

door metathesis brecht, nu

tweede

lid

van

hij

adj.

maar

waaruit óf door syncope der bij

ons nog

nog gebruikelijke of

mnl. bekende eigennamen, als Robbrecht

Gerbrecht

(nu

7;

Got. bairhts, Ags. beorht, Os. berht,

*'bercht, schitterend,

i.

fyrst

met hoofdklinker van het woord

die eindigde

,

ook reeds beraht,

d.

first,

Oudnoorsch

't

frist.

4 vs.

worden en den wortelklinker toonloos

't

frist

cht of ft, dan ontwikkelde zich achter haar eene

vóór

r

ch

Hd.

't

Ags.

andere gevallen deed zich metathesis voor.

toonlooze vocaal

ten

In het

var.

Ook

te

't

ons voor, blijkens

Mhd.

frist,

Evenals

Vervorsen voor vervrosen, Sp. Hist. I

in

Walew. 9058.

voce vorste) hield ik te onrechte

(in

eenen vorm met metathesis.

de

Plaghen 549, 1590; en

eene afleiding van ver en zag ik in

aan

vast

Van den Levene

Franc. 1357; Lsp. II 16 vs 21, en vursten,

St.

Franc. 9245, 10100; Rijmb. 64;

St.

Alex.

(uitstellen),

I 705: Eijmb. 3900, 8793, 21791, 30527;

ook vorsten,

Lsp, II

voorste,

Vandaar ook het ww. versten

15 vs. 69.

'),

alleen

Engelbrecht,

(nu Gerbert) van g er voor geer (speer), Lambrecht

Landbrecht, Albrecht,

de

Albert),

Zie Bladz. 70 vlg.

schitterende Sj>.

Hist.

in

het land,

IV' 46

vs.

Adelbrecht

34, 41;

IV 2 35

316 37 vs. 3; Dagobrecht (nu Dagobert), Sp. Hist. III 8

57;

vs.

11

24, 42, 61, 72; 12 vs. 47; 25 vs. 51, 55; Eghebrecht

vs.

(nuEgbert), Sp. Hist. IV 2 bert),

92; 71

IV 2

Eist.

Sjj.

stand,

nu Huibert), Sp.

brecht

(in

21

5; 4i

9

vs.

brecht,

Sp.

bert),

Sp.

Sp.

Hildebrecht,

vs.

vs.

8

vs.

1,

IV 2

Sp.

Hist.

vs.

4

85;

vs.

III 7

7;

onder

het

vs. 43, 47,

67,

11 vs. 1; Flore-

43

vs.

vs. 30;

18; 36

vs.

vs.

50

vs.

71;

Her-

52, 74; 38 vs

56, 73, 90, 94; 7

vs.

43; 20

52; Godebrecht,

vs.

8; 55,

17; Bibrecht, Sp. Hist. III 8 62

Sp. Hist. III 6 39 vs. 30; 42 vs. 44; 43

51; 46

vs.

IV 2 59

39

vs.

III 7

59; 9

21,

1,

III 8

42

15 vs. 39; 19

vs. 40, 53;

32

vs.

Gyldebrecht (Fransch Gil-

77;

vs.

39

7;

Hist.

33,63; 44

Sp. Hist.

IV 2

vs.

SegebrecM,

54;

vs.

39; Karibrecht (nu

vs.

Hist. III 7

37;

vs.

14

47

(schitterend

29, 52;

vs. Sj).

Hist. III 5 42 vs. 98;

brecht,

62;

III 6

Hist.

55; 21

vs. 45,

III 8 2

Hist.

Sj).

39

Edelbrecht,

7;

18

15 vs. 6;

III 6

IIP 20

32, 52;

16, 27,

Diedebrecht

III 6

Hist.

vs.

vs.

ook beter

Hist.

Sp.

46

9; 63 vs. 69; 68

vs.

Sp. Hist.

Tibert),

42; 46

vs.

23,

Sp.

Kerbert),

87;

43

Hist. III 8 54 vs. 33, 41, 45; Tijde-

den Beinaert:

5,

volk),

48; Ghiselbrecht (nu Gijs-

vs.

5; Hubrecht (voor Hugbrecht, schitterend doorver-

vs.

vs.

26

11 vs. 62;

vs.

18; Cubrecht (voor Kuthbrecht),

21; Fubrecht (voor Fulbrecht), Sp.Hist.

vs.

41 vs. 31, 35.

Verder had laatste lid,

metathesis plaats

bij

godsvrucht,

waarvan het

vrucht, vrees beteekent en als zoodanig in 'tmnl.

vaak voorkomt, Nat. BI. III 378; Bijmb. 4529, 7368, 8692, 26620,

29628,

34560;

Sp.

Hist.

14

I'

vs.

24;

9292; en daarnaast het werkwoord vruchten (vreezen),

2127; Sp.

Tonc

Nat. BI. III 32; Bijmb. 6021, 9210, 10969, 26902;

Hist.

1756,

Walew.

I»

16

vs.

23;

Walew. 10551; Moriaen 96, 1463,

2600, 3372, 4210, 4256.

't

Eng. fright heeft evenzoo

metathesis; den tusschenvorra vertoonen het Os. forahta (naast forhta), forahtian (naast forhtiau), Ohd. forahta (naast forhta),

forahtan, furihtcn, naast Mhd. vorhte, vürhten, Nhd. furcht, fürchten,

faurhtian.

Ags. fyrhto, forhtian.

Zoo ook

is

Ook

't

Got. heeft faurhtei,

ons wrocht, gewrocht (mnl. en zelfs nog

317

eeuw, wrachte

in de 17de

worcht, blijkens Got.

Ook

giwarht, giwaraht.

gewracht) ontstaan uit worcht, ge-

,

vaurhta, vawhts, Os. warhta, warahta, ivarchte, b.v.

182, 216, 243, en gewarcht,

een werkwoord,

tot

ons naast werken moet nebben bestaan en in

bij

't

Got.

Ohd. wurchan, Mhd. en Nhd. würken, Ags. vyrcan

vaurkan,

De

luidt.

98,

Deze vormen behooren

cap. 58, 82, 183.

dat ook

men soms

ons vindt

bij

Leven van Jezus, cap. 50, 81,

sluitletter

Germaansch

bij

evenals

bij

dacht

zoeken,

en

de

van den stam,

uitvallen

't

't

oudste

van de vocaal verscherpt

tot ch,

k,

is

reeds in

van denken, docht van dunken, zocht van

mnl. rochte van roeken (zich bekommeren) en

rochte naast raakte.

Door invloed van in

Lsp.

of noodtorfte,

Lsp.

nootdorfte, enz.;

Ook 't

ook

II

I

16

41

vs.

vs.

van

luidt in

nódthurft.

Lsp.

dorven

vs.

vs.

18; 19

26

4 vs. 393;

III 't

18; 35 vs. 42 of

Laatste

nu derven

(behoeven),

vs. 8

vs.

113.

gedeelte behoort (missen),

Ohd. nótduruft, Mhd., Nhd. notdurft, Os.

zich

zelf

staand

van metathesis

voorbeeld

wrat voor warte, dat Kiliaen naast wratte opgeeft warza, Mhd., Eng. wart.

nooddruft,

Got. heeft het adj. naudithaurfts (noodig).

't

Een op

't

24

20;

57, 94; III 5

Kiliaen geeft nooddurft op.

Woord

bij

zooals Leven van Jezus cap. 200,

nootdorfticheit,

den wortel

tot

metathesis plaats gehad

ft heeft

mnl. nog noeddorfte,

't

Nhd. In

warze,

levert

vgl.

:

Ohd.

Oudnoorsch varta, Ags. vearta,

spreeuw voor spreew zullen wij ook wel een

woord met metathesis, doch dan van zeer oude dagteekening, te zien

hebben.

de vogel,

In geene enkele Germaansche taal toch komt

dien wij spreeuw noemen,

maar wel heet de vogel, in

onder dien

die door ons

naam voor;

musch genoemd wordt,

Got. sparva, Ags. spearva, Eng. sparrow, en daarnaast

't

Ohd.

sparo,

Mhd. spar,

sperlinc,

Nhd.

ons

als

épervier

met de

sperling,

zonder metathesis voorkomende en ook in

bij

't

Fransch

overgenomen afleiding sperwer (musschenvanger),

Ohd. sparwdri, Mhd. sparwaere, Nhd. sperber.

Onder volksetymologische bijgedachte aan sprokkelen ontstond

Sprokkelmaand

uit

Sporkelmaand

,

Sj).

Kist. III 8

71

vs.

40

,

318 en in

Sprokkelmaand

Kiliaen, die trouwens ook reeds

bij

Mnl. gewoonlijk eenvoudig Sporkelle

't

,

Sporcïe,

opgeeft;

Sp>.

Rist.

IIP 71 vs. 49; Nat. van H Geheelal vs. 1159; Mei ml. van Mannen en Vrouwen 384, 400; en ook Sporkille, Rijmb. 6339, 14439. De oorsprong van het woord is nog onbekend:

alleen

dit

maanschen

zeker,

is

Spurcalia heetten,

blijkens

paganiarum van 743 Reeds

den

werd

toch

kwam

in

dus

teekent

eigenlijk

van

dragen aan. en

trousser

In zoo

't

pakken

,

wij

Mal

Cost.

vs.

weg drossen

wij

d.

bij

46. i.

Vondel;

't

zadel

,

tourser over in de

vgl.

oude

en in de

Kiliaen,

bij

het die

ook opgetrost t

tot

bij

d

pakken en

komt voor, Ferguut 2561 (volgens

Het

van Dr. M. de Vries)

tors

forser,

dan ook

zijn boeltje bij elkaar

weggaan.

subst.

nam

Met verzachting van

emendatie achter op

trossen

er de

Kiliaen

Eerst later

Fransch nu ging

vinden

nieuwe verscheidene malen

Huygens,

185, terwijl

Beatrij?,

Reinaert II 3812 en verder

beteekenis

hebben

samenbinden

bagage

de

:

Torsen be-

tourse (pak, bagage).

van binden aan toekent.

beteekenis

tot

tortiare (ineendraaien)

en komt in die beteekenis ook voor Ferguut 53; Lanc.

;

32245; Walew. 9057;

II

het Lat. tortus (gedraaid)

Oudfransch forser, tourser (vastbinden, pak-

't

ken) met een subst. forse,

opladen

et

en vandaar torsen door

tors

werkwoord

Mlt. een

't

die

Indiculus super stitionwn

Van

metathesis tot tros en trossen.

en vandaar in

den Ger-

werden,

gevierd

feesten

3.

§

Fransch

het

in

er in Februari in

dat

heidenscbe

voortijd

die het ook in

in 't

de

beteekenis van pak

Fransch heeft

door Kiliaen (schoon torsch geschreven) opgegeven

,

en wordt

in dezelfde

beteekenis, waarin ook Vondel tors gebruikt, namelijk die van druiventros, d.

i.

bundel druiven.

trousse overging

in

,

Evenals het Fransche tourse

veranderde ook ons tors door metathesis

in tros zoowel in de beteekenis

van druiventros,

gedraaid scheepstouw en van legerbagage In ')

't

mnl.

Het woord

als

van ineen-

').

komen nog enkele woorden met metathesis van is

uitvoerig verklaard door Dr. M. de Vries,

gids IX bl. 170—176.

Taal-

319 r voor,

zooals aterment voor atrèment,

letterlijk

zwart vocht),

peilaet

opgeblazen),

Alex.

II

Metathesis van geheel andere soort

twee

inkt,

i.

V

1043;

voor braaf in

her f

73;

de Oudvlaemsche Gedichten van Blommaert III

van

(d.

Rijmb. 25671; premant voor parmant

voor prelaat,

(verwaand,

atrament

Ferguut 1755; Nat. Bl.

b.v.

medeklinkers,

is

bl.

110

').

de plaatsverwisseling

op elkaar volgen of door eenen

die

klinker van elkaar gescheiden zijn.

Zeldzaam

dit verschijn-

is

wel, doch in de meeste talen niet zonder voorbeeld.

sel

luidt

het

Got. vaïrilos (lip,

(lip),

en

komt

van

't

nog

Misschien

in

in

't

Mhd. nu en dan

't

Hd.

zoo

staat

tong, spraak) in

gewone

ook

het

biever voor in plaats

(koorts,

fieber

Eng.

Zoo

Ags. veleras

't

Lat.

voor

tickle

to

febris). to

kittle

(Ags. citelian, ons kittelen). Bij

ons levert een voorbeeld van die metathesis aalt (vocht

de koemest) voor aald uit adel, Ags. adul, adele (urina),

uit

Nederd. adel, addel-), en een meer bekend voorbeeld, naald voor nadel, Got. uêthla, Ohd. nddala, Nhd. nadel, Os. nddla,

Ags. naedl.

Eigenaardig voegsel

sel

is

de

tot les in

omzetting van het samengesteld achter-

Zoo

de taal der 17de eeuw.

leest

bv. sagelis voor zaagsel in Brederoo's Sp. Brab. vs.

Hooft's

Warenar

stremmeles

(uitg.

M. de Vries,

Dr.

Plantijn en Kiliaen geven

In

op.

:

Een

boer vs.

Jan Vos, Gedichten (1726) 254. In Noord-Holland zegt men nog dekles voor deksel 3 ).

101; en hengeles voor hengsel II bl.

20, 125), zoo

bl.

Huygens' Zedepr.

voor stremsel in

men

1727 en

komen nog

dialect

gelijke metathesis

voorbeelden

te

plammaeten&distpalmmaete (plak) verschillende gevallen eener der-

Zoo zegt men, om

voor.

noemen,

bij

in de

Neder-Betuwe

slechts een 4 )

paar

rommaolschool

voor normaalschool en eerdkauwen (herkauwen) voor het oude

Oudemans, Mul. en

Wdb.

')

Zie

*)

Zie Dr. M, de Vries, Taalk. Bijdragen

8

)

*)

Volgens D. van Kalken Volgens

J. C.

Onl.

,

Taalgids

I bl.

I

bl.

526.

II bl.

1

vlg.

108.

Groothuis, Onze Volkstaal

II bl.

84, 103.

320 ederkauwen

'),

Groningen algemeen sinne-

terwijl het volk in

raode in plaats van serenade zegt

Dat edik,

beter

merkten

staat,

van plaats

).

T

*).

van Paffenrode,

J.

bl.

aan deese kant

deln

voor:

rondom,

Ten

jamv

en

,

in

al

wij

van een

labberdaan

')

,

te

nog

trand

ook

of

nu

trend,

rol,

trant,

dat vroeger

op het woord kabel-

als

kunnen verklaard

omzetting van bakel-

dezelfde visch wordt aangeduid,

ons

moet

visschersvolk

namelijk de

tO-

Zie daarover

beschouwen

door

bekend

leverde,

dien van

in

als

den zin van

in

in omtrent,

te wijzen

waarmee

vroeg

zeer

bacallaod heet.

*)

trendle

als

is

dat op geene andere wijze schijnt te

dat

heeft tren-

in eenen kring beteekende.

,

hebben

jauic of bakkeljauiv

taal

Eng.

zwang),

(vgl.

in de rondte slotte

't

worden, dan door het

en

Dubbel en

Mhd. en Nhd.

't

Mhd. en Ags.

't

grondwoord

Het

van doen

wijze

Fllibert (1657) bl. 31,

bv. bij Blasius,

heen en weer bewegen,

zich

trendel, dat in

voorkomt,

bal

te tranten."

draaien,

zich

van

molenas.

trentelen in de 17de

15: „'t Is beeter dat ik van deese grond ga, dan

veel

afleiding

ekid

Kiliaen tr anten en

bij

langzaam voortgaan, en

bij

voor

en d wisselden met elkaar

waarnaast ook trenten en tranten

Enkkei

Groningen 3 ),

in

drentelen voor trendelen,

bij

a.

o.

reeds op

wij

trantselen voor:

eeuw,

zooals

étik

2

L*Vv-W

,

zijn

ontleend aan de

dat ons ook den

Basken,

bij

naam

wie deze visch

l^W^l

bl. 39.

Dr. VV. L. van Heiten, Klinkers en Medeklinkers

bl.

142 geeft

nog slordig voor sloddrig slorderig op als voorbeeld van omzetting; doch te onrechte. Leide woorden stonden reeds van oudsher naast elkaar. Slordig toch luidt bij Kiliaen sloordigh met epenthesis der d voor sloorigh, en is afleiding van sloore, vuile, luie meid, zooals ,

slodderig 3 )

*)

van slodde

Volgens G. Bladz. 114.

J.

,

P.

dat betzelfde als sloore beteekent. J.

Bolland

,

Taalk. Bijdragen

II bl.

294.

fomtgnli BI.

11 reg. 11

BI.

21.

v.o.

ti

belijden, lees verlijden.

Over Hansje

den kelder vgl.

in

YI

ring Yinckers, Noord en Zuid BI. 40.

Van

avere

beteekent

tavere

bl.

men nu Dr. 86—88.

wèl

J.

Becke-

van voorouder

voorouder, maar in nederdalende en niet in opgaande

daar

gerekend,

aver eigenlijk nazaat,

kent, Os. ablwra, Ags.

afora, eafora.

Xoord en Zuid YI

ring Yinckers,

51 vlg. Mijne verklaring der

Bl.

gevonden

bij

maar

door

is

J. Vercouillie,

t

van

afstammeling beteeYgl. Dr. J. Becke-

88—92.

ta ch tig beeft bestrijding

Noord en Zuid VI

verdedigd,

mij

bl.

tot

linie

aldaar

299 — 301, — 301. Die

bl.

301

bl.

verdediging ecbter voldeed den beer Yercouillie niet

.

zoodat

mijne verklaring nog eens trachtte te weerleggen

,

Noord

hij

en Zuid YII

91

bl.

neerkwam op

— 94.

verschil

Daar de quaestie nu grootendeels

aangaande het Saksisch of Frankisch

karakter van het Middel nederlandsch en Ylaamsch, ik

een

deelen bl.

Bl.

opstel

van het Middelnederlandsch ,"

Noord en Zuid YII

131-141.

60 reg. 14

iets,

v.b.

niets,

uit

Met de vroegere verklaring van al

des, iet des,

vrede als Dr. Yv\ L. van Heiten,

doch gaf aan de verklaring -j-

schreef

„De Frankische en de Saksische bestand-

es

VondeVs taal

uit al -f- es,

alles,

had ik evenmin

iet

I bl.

149,

es,

niet

-\-

de voorkeur boven de verklaring van die woorden als

genitieven

paar

niet des,

,

die de functie

andere

als

van nominatieven overnamen. Een

nominatief in gebruik gekomen genitieven,

namelijk nieuws en lekkers, door Dr.

Te Wikkel Grammatische

figuren.

De

Vries in het groote 21

322

Wdb. doch

volkomen analoog waren,

twijfelen, indien

zij

uitdrukkingen

kan

die

bij

275 aangehaald, zouden mij

Ned. taal II 198,

der

kunnen doen

regeerende woord

aannemen

iets

van deze hypostase,

,

men weglating van als waarschijnlijke

dat kan natuurlijk

en

alles,

bij

het

oorzaak iets

en niets niet gedaan worden.

hwand," drukfout voor „Os.

72 reg. 23 v.b. „Os. hwa,

BI.

hwanda, hwand. de

Uit

84.

BI.

Hd. woorden met paragogische

der

rij

t

is

gespenst te schrappen.

89 reg. 16

BI.

goederen

en

niet

Mijn

v.b.

wel

zal

bij

Ned. overigens geene sporen meer over

109 vlg.

BI.

maar

alle,

een tot is

het en

tvat,

pronominale verbuiging

der

De

anders

wel

t

hier

dit op gelijke

Hebben

't.

wij toch

{i), ',

relativum.

pron.

kon

deze uit

Bl. 110.

Ohd. dezi,

Oudnoorsch

het

De

t

want

na apocope

dit (Os. en

dizi, naast diz,

thetta,

Grot.

Mhd.

Oud-

ditze naast

den vorm van

thatei,

Eenen eigen vorm voor het onzijdig

den aard der zaak niet hebben.

van het neutrum heeft mij ook

van gindsch en ginder parten gespeeld. volstrekt

dit is het

eene samenstelling van dat en het partikel

is

blijkens

vgl.

met

ofschoon in oorsprong

eigenlijk eerst later

is

van het woord geworden,

thit)

friesch

als bij allet,

van dat woord toch,

dezelfde buigings-£,

slotletter

diz

vorm naamwoord ge-

de laatste vier woorden wel degelijk te doen met dezelfde

bij

ja

als

vergissing

Bij

met dat,

geplaatst

lijn

VondeVs taal

uit allet niet eerst

ontstaan, in welk geval de

is

dan moet opgevat worden

alle

zijn

zijn.

Heiten,

meent dat

als hij

terstond al

worden adverbium.

t

Van

Misschien heeft Dr.

147 vlg., gelijk,

I bl.

van teverkoopen

afslag

voornw. op te vatten

van eene genitief, waarvan in het

overblijfsel

als

term

als

bezittelijk

als

geene afleidingen van gint,

bij

de verklaring

Deze woorden

gent enz.,

zijn

maar van

denzelfden stam gevormd door de locatiefpartikels d en dra.

waarachter

gevoegd

is,

dan

bij

Gindsch

gindsch is

nog de uitgang van het

afgeleid

adj.

van gind, dat beantwoordt

323 aan het Got. jaind, terwijl ginder hetzelfde

is

als het Gtofc»

jaindrê. BI.

119.

Op het

ontworpen

„Vocalische Auslautsgesetz"

Kuhn's Zeitschrift II

(in

meegedeeld

mij

,

door R. Westphal

163 vlgg.) en door

p.

zooals het later door Scherer geformuleerd

werd,

is

Paul's

und Braune's Beitrage V, namelijk deze, dat de

korte

eene

a,

zijn

dat

zich

zij

en

i

zouden

Germaansch

het

in

e

wanneer

,

alleen geapocopeerd

den klemtoon niet hadden

zij

,

't

West- Germaansch eene lange lettergreep

Ik vermeld hier die wijziging nog

voorafging.

velen instemming heeft gevonden,

wederlegd

door

Deutschen

Sprache,

1878

p.

zij

achtte die zelf

Zur

Geschichte der

Scherer (en Heinzel), Berlin

omdat

,

maar

en zie nu

611 vlgg.,

dat ook Joh. Schmidt die bestrijdt in Kuhn's Zeitschrift

XXVI

20 vlgg.

p.

BI.

maar

met klemtoon zouden hebben gehandhaafd, be-

halve wanneer in

bij

door E. Sievers in

voorgeslagen

wijziging

Wat

123.

apocope

in

aangaat mogen wij

voorzetsels

doch

spreken,

reeds

die

de

eigenlijk

alleen

stellig

oudste Germaansch heeft plaats gehad,

't

van

van eene apocope, in

overeenstemming met de algemeen Germaansche apocopewet der

en

Wanneer

klinkers. zelfs in

aantreffen,

wij

de oud- Germaansche talen

in

ons mnl. twee- of meerlettergrepige praeposities

op eenen klinker uitgaan,

die

het er voor houden, dat

dan moeten

wij

dien klinker weer hebben aan-

zij

genomen naar analogie van de bijwoorden, welke aan de werking der apocopewet niet onderworpen waren geweest, omdat

zij

reeds

vóór

dien

gesteld

waren en daaruit

Dat

betoogd

is

XXVI

(1883)

door

p.

20

Joh.

— 42:

und das auslautsgesetz."

met substantieven samen-

tijd

later

weer geabstraheerd werden.

Schmidt in Kuhn's Zeitschrift „Die germanischen prapositionen

Zoo

is

ane) eerst alleen in samenstelling

an geworden analogie 't

Zelfde

,

bv.

het Got.

ana gebleven en

ana (mnl. als praep.

en heeft later an weer de a aangenomen naar

van

het

geldt

van ombe

in

samenstellingen (eerst later

voorkomende ana.

omwe, ow),

dat als

21*

,

324 praep. de

aan

e

bij

't

woord heeft ontleend en

bijvorm

beeft zonder e

praep.,

die

(zelfs

is

in

zooals in

,

Grieksch puró. luidt,

't

samenstellingen)

is

in

De

unib.

Got. mith

't

Ohd. mit

terwijl het

,

ons geenen

bij

Oudnoorsch

't

als praep.

miti als bijwoord heeft, evenals wij, die met en mede onder-

Zoo was ook in

scheiden.

voorzetsel.

voor)

(later

taal, als voorzetsels

in

mnl.

't

onder

,

In en

geene

mnl.

't

uit

bijwoord en vor

vore

hebben, althans in onze

aangenomen, doch hadden

e

bijwoord wèl meestal behouden;

als

mnl. jegen en weder

achter,

In ave (Ohd. aba)

ziet

op,

die

over,

bijwoord

zelfs niet als

Schmidt eene samenstelling.

moet wegvallen; ja

Woord overgangsletter is onjuist en zelfs mag men aannemen, dat de oor-

spronkelijke

met de

136

BI.

12

reg.

v.b.

zich

iv

't

geassimileerd heeft zonder dat

l

vooraf eene u zich ontwikkeld had, en derhalve zonder dat

sprake van syncope der u kon wezen.

er

Den vorm

vlg.

het Antiv. Liedboek van 1544 (uitg. leben)

Hoffmann von

Fallers-

117.

bl.

BI.

144 reg. 5

Bl.

152 noot

uit

Vgl. bladz. 296

schelu heb ik later inderdaad gevonden in

v.b.

1.

v Preulen

n

lees

„Prullen uit preulen."

Dr. Kluge heeft zijne verklaring van messer

mezzirahs, eigenlijk *mezzlzahs, in samenhang met andoor

dere

Verner's

wet gewijzigde samenstellingen behan-

XXVI

deld in Kuhn's Zeitschrift

overtuigend,

geene

reden

naar

om

het

mij

p.

82

voorkomt.

vlgg.

In

,

doch niet

elk geval

is

er

de redeneering, die misschien voor messer

zou kunnen gelden,

ook op ons mes toe

te passen.

Ambacht zou ook wel de oorspr. vorm kunnen zijn. Door Caesar toch wordt, De Bello Gall.Yl 15 ambactus in

Bl.

183.

,

de beteekcnis van dienaar

en

is

als

een Gallisch woord opgegeven,

dat inderdaad hetzelfde woord als ons ambacht,

dan

zou niet alleen het woord door de Germanen aan de Galliërs ontleend

zijn,

maar bovendien de vorm ambacht de oudste

wezen, en het Got. andbahts eene verbastering door

volksetymologie.

zijn,

misschien

Daar immers aan ambacht het La-

tijnsche officium in beteekenis

volkomen beantwoordde, kon

,

325

men

am het voorvoegsel and (tegen) men ook bij officium te onrechte de

gezien hebben,

in

zooals

kan aangenomen hebben

Hoe gemakkelijk men

als

eerste

praep. ób (tegen)

der samenstelling.

lid

tot die laatste fout vervalt,

Dr. Joh. Franck in zijn Etym. Wdb. der Ned.taal,

1884

waar ook nu nog officium

27,

bl.

wordt

verklaard,

uit opficium

is

opifex

,

uit ób

bewijst 's

Grav.

en facio

ofschoon officium blijkbaar geassimileerd opificium

,

dat

men

vanwaar

(handwerksman),

Varro vindt naast

bij

voor opificina,

ofjicina

werkplaats door Plautus gebruikt.

als

Bl. 197. Boel. Onlangs

XXVI

p.

6)

is

door Joh. Schmidt (Kuhn's Zeitschrift dat boer,

bestreden,

buur,

bouwen

tot

den

wortel bhü behooren, zooals gewoonlijk wordt aangenomen,

ook hij

,

nog door Paul,

Beiïrage VII

p.

155.

dat boed vermoedelijk uit het Slavisch

blijkens

Czechisch bouda,

doch wat

is

er

in

te

Poolsch buda,

brengen

tegen

Grermaansch door de Slavische talen?

is

Tevens meent

overgenomen

Eussisch budka ;

ontleening aan het

BLADWIJZER der behandelde woorden en woordvormen

A

voorgevoegd

,

bij

tusschenwerp-

sels 30; aphaeresis der a, 58,61 vlg. ; epenthesis der a, 298 vlg. Aa (riviernaam), 188.

Aak,

37.

,

Aalmoes, 123

Aantijgen ,192. Aar (koren — )

,

,

Althans, 233, Altoos, 259.

188.

183 vlg.

Amandel 61 vlg. Ambacht, 183, 324 vlg. Amber, 130 vlg. Ambt, 183, 324 vlg.

,

,

Abrikoos 44. Abt, 226. Acare (pauk, keteltrom)

65.

,

Accentverplaatsing,

Amerijtje, 182. ,

19

Amman (ambtman)

77.

vlg

,

275

Analogiewerking,

309. Accijns, 282.

85,

Achtig (uitgang), 184. Acotoen (katoenen wambuis)

vlg.,

vlg.,

,

44.

76 vlg.

Ajuin 61. Akerre (op een kier) Akst 86. Albast, 226. Alchimie 43. Alcohol, 43. Alembiek, 43.

37, 49,

190, 193, 236, 265, 269, 281 285 vlg., 290 vlg., 295, 323.

^«(/(bailg) Angel, 38.

d,

58.

82;

van

237.

,

60, 78

vlg.;

van h, 63 l, 80; van

van n,

61 vlg.;

e,

— 73;

63; van van w,

van

58—60.61,

Van i, 60; 76—78; van o, van 2,78 vlg.; van di of de,

p, 75 vlg.; 73 vlg.; 79, 80 vlg.; van ge, 75. Apocope: van ch, 106—108; van d 112 114; van e, 118—124, 323; van h, 103—105; van k, 103;

Alevel, 172.

Algebra, 43. Alkoof, 43.

,

—

—

van »,ll 4 1 1 8 van r, 118; van s, 101-103; van t, 109 — 112.

,

De

vlg.,

97, 99, 101, 102,

:

,

,

)

96,

Angst, Anter (hetzij), 179. Aphaeresis van a, 58

,

l

93,

131.

,

24

219.

,

Alkoran 43. Allard (eigennaam),

86,

113,

Admiraal, 272. Af, 62, 324.

184.

cursiefgedrulite

in gebruik.

79.

Altenen (voortdurend), 232.

Abel (schoon, geschikt), Abolge (toorn)," 39.

,

43.

Alselpe, 234. Alsem 2B8 vlg,

Aard (uitgang), Abberdaan 80.

Adder

,

Als, 123.

vlg.

323.

48,

Almanak

,

Aalt. 319.

Aan,

Allent (al), 282. Alles, 60, 217, 321 vlg. Allet (al), ïio, 322.

Almatike (priesterkleed), Alphijn (raadsheer) 44.

76.

Aelding

').

woorden

zijn

niet of niet

meer

;

in de Nederl. schrijftaal

—

:

BLADWIJZER. Arbeid,

Be

29.

Arend, 84

Arnhem, Arsenaal

Bedeesd, Beeld,

Artentike (jicht), 282. As (wagen-), 153.

Asem,

,

—

W

;

—

—

Astrant, 274. Aterment (inkt) Aveelzaad 77.

Bemoeien

Ben

202.

,

94 vlg.

(ik),

Benard 141. Berd (bord) ,

,

310.

Bernard, 184. Berooid 204. Berren (barnen) .

140.

,

Bersten 3 10. Beschutten , 126. ,

Beslissen

152.

,

Best, 252.

Bestekamer

274. Betiel (schotel) 173. Betijden 265. Betten 126. Beul, 196. Beuling, 197. Beurs, 86 vlg. ,

,

,

,

Bevelen, 185 vlg. Bevrijden 264. ,

Bezoedelen

,

306.

164.

,

Bij, 62.

Bijkans 40, 321.

,

Bijten

37 vlg.

,

217.

,

,

Bieden

77.

Avere (nazaat) Averij

Beyds (beide)

Beklijven 128. Belijden, 264.

Biet, 300.

319.

,

,

Azuur,

305.

,

Biecht, 191.

158.

.

18

Beeten (afstijgen) 283. Begien (bekennen) 191. Begost (begonnen), no, Beiden (vertoeven), 164. ,

;

Avegaar

220.

,

61.

Assel (oksel), 155. Assimilatie: vocalische 125 vlg.; gedeeltelijke, 120 wederkeerige V1I tot mm, 126; dj tot tt 126; 126 tot hk, vlg.; vj of uj tot f/j bb, 127; geheele: progressieve: mb tot mm, 127 132; mp tot mm, 132 vlg.; nd tot nn, 133 135; nw tot nn, 135 vlg.; Iw tot K, 136 vlg.; lm tot II, 137; /« tot K, 137 vlg.; tot «, 138 vlg.; rd tot rr, 139; rn tot rr, 139 vlg.; rz tot rr, 140 vlg.; rw tot rr, 141; td tot tt, 141 vlg. pli tot #p, 142; regressieve: nm tot twm, 142 vlg.; mn tot «», 143 /.';/ tot 1111, 143; tfw tot nn, 143 tf tot K, 144; dltotll, 144—147 1ll tot 11, 147-149; rl totll, 149 vlg.; nr tot rr, 150; sr tot rr, 150; is tot SS, 150 153; ds tot SS, 153; c/iS tot SS., 153 156; tot SS, 156; Atf 'tot tt, 156 f/S Vlg.; Vt tot tt, 157 vlg.; wZ tot (Zrf, 157 vlg.; db tot tó, 158; nf tot /f,

80.

255. 164.

,

,

Bijwoorden: oorspr. op soms verbogen 93. Binden, 162.

131

,

vk;-.,

278

Binnen

236.

,

Beierde (bijl), 137. Baersen (baren) 277.

Bisschop

Bakeljauw, 320. Bachien (achter) ,237. Balans, 257.

Blaexem (bliksem), Blaar, 197.

Balling, 147,

Blas(t)

Bist (du)

,

Banderside

Bang

Baafsmis) ,

,

Blaken, lsi

Bleu,

vlg.

Barenteeren (verschrikken), 282

Barmhartig, 237 ,

309 vlg.

Barnsteen ,310.

62.

.

,

9s vlg. 164.

164.

109. 197. ,

Blijken, 164. Blijkens, 255. Blijven, 211 vlg.

237.

237. Barend, 184. ,

Barnen

122 vlg.;

,

vlg.

(St.

e,

1

IS. epenthesis der b

Bamis

236

180.

Beeltenis,

153.

Asperge,

;

Bedisselen, 154.

141.

79.

,

(voorvoegsel), 62, 211 vlg.

— 239.

vlg. 84.

Arre (boos),

327

vlg.

vlg.

Blinken

,

104.

Bloeling (bloedbeuling)

Blok, 212. Blokzijl, 212.

,

207.

.;

BLADWIJZER.

328

der sterke werkwoorden 302 der zwakke werkwoorden, 215.

Bloode, 197. Blusscben ,212.

Boed Boeg

,

,

Boel,

,

Deemoed

197, 325. 182. 197.

Deerne,

Deesem

297 vlg.

,

,

156. 168. Denken, 120, 165 vlg. 310. Derde, Deugd, 221. Deur, 246. Diaeresis 5, 300. Died (volk) ,197. Diens, 281. Dienst, 219. Dienvolgens 250.

Boezem, 182. Boogaard ,172.

Boord 310. Bord, 310. Borende vol. Borne (bron)

140. 140.

,

Deinzen

Boerderij ,270.

Boon

,

,

,

281.

312 vlg.

,

Borst (lichaamsdeel) 310. Borst (knaap) 86 vlg. Bouwen (werkw.) 296, 325. Bouwen (vrouwenrok) 207, ,

,

,

Dier (meisje), 139 vlg. Dij (van het been), 188

,

Boven 236. Brasem, 156. Brat, 224. Brein, 240.

,

Diphthongeering van

Breken, 162. Brengen, 120, 165

van Dirk.

vlg.

ê tot 197.

i'ê,

ó tot

Dissel (kuipersbijl), 154.

Brief, 300. Bril, 224. Bron, 312 vlg. Bruiloft, 146. Buidel, 168.

Disselboom

Buiten, 236.

Donder 268. Dons, 109.

Dol, 245.

Dom

Dooier, 197.

Door, 103. Doorgaans,

over tot

s,

257

ch gea-

;

Caplys (gevecht), 288, Carnaval 22 vlg.

,

,

Ceel, 267. Cel, 266. Cochenille, 285. ,

,

6.

—

;

— 273.

,

Duistei

Duit,

172.

165.

,

7 2.

vlg.

Dunken, 120 ïos. Durk (scheepsriool), 79. Durven, 120, 141. Dwaen (wasschen), ïoi,

Daalder 266. Daas (dwaas), 180.

,

,

Dading-, 171. Dagelijks 147 vlg. ,

Dweil

1.

Dalmatike (priesterkleed) Das (diernaam), 153,

vlg.

Duiken 165. Duyst (duizend),

Dulden, 301

17

260.

,

aphaeresis der d, 60, 78 vlg paragoge der f?, 84 86; apocope der d, 112—114; syncope der d, 194 — 209; epenthesis der (/, 262

Dagen,

,

,

Drentelen 320. Drossaat 15 4, Druischen, 106

217, 270.

:

255.

Doorluchtig, 281.

Dor, 140. Dorpel ,287. Dorre» (durven), 120, 141. Dorschen 311. Dorste (imperf. van dorven) Dragonder, 268. Drempel 287.

—

II

127.

,

,

pocopeerd of niet uitgesproken 106 108; paragoge der ch, 107 vlg.; syncope der ch, 183,

Crasis

154.

,

Dit, 322. Doch, 110 vlg.

Buks, 153. Bunder, 268. Burcht, 87. Bus, 153.

Comparatief,

uo en

300.

Bres, 106.

gaat

vlg.

Dijen, 164, 189. Di'met, 81. Dinsdag 279 vlg.

,

C

;

,

E,

79.

Deelwoorden met of zonder^,

191, 240.

der

e,

58—60,

62,

apocope der e] 118—124; elisie der 82

75

,

aphaeresis ;

paragoge der

e,

97 vlg.

;

— 329

BLADWIJZER. e,

—239

229

— 308;

Echt,

epenthesis der

;

e,

Evert

302

V

185.

Ederkauwen (herkauwen),

39.

206. Floers", 223. 259. Fluks, Flusjes, 259. Fluweel, 223. Fluwijn 289, Forel 149.

Flerecijn

.

277 vlg.

Eenier (emmer), 128.

Eender

Eeuw,

26S.

,

17

Eglentier

,

,

8.

,

Fransche

9.

,

184.

,

,

Edik 114, 320. Eegade, 178. Eek, ïu.

Eekhoorn,

,

syncope der ƒ, 181 vlg. Fazant, 87. Fermerie (infirmerie) 82.

298.

ee uit ai, 240,

Eigennamen (aphaeresis

bij),

83.

titel

Eiselijh, 240. Ekster, 219.

Frits, 276.

syncope der g,

El (lengtemaat), 137. El (ander), 214, 266. Elders, 266.

ii

Elf, 147.

Gaanderij

Elisie, bij ne,

—234;

—

'hij

,

Ga

(spoedig)

Gaaiken,

229— 231 bij 234— 236; ;

ge,

te,

231

,

171. 269.

,

.

Gal,

105.

12.

Galerij. 269.

Elkander,

Galigaen

168. Elkerlike, 223. Elleboog 137. Ellende, 214.

Gansch,

,

171. 107.

,

Ganzerik (plant), 174 vlg. Garnaal ,311. Gast (korenschooven) ,174.

,

226,

Els, 124. Elzas 214.

GaUW, 105, 188. Ge (voorvoegsel)

Emmer, En (voegwoord) En (voorzetsel)

Geblas (geblaas) Gedegen ,189.

,

127 vlg. 134.

,

,

En,

182.

10 5.

Gaar 235. Gade, 171. Gadoot (beroerte).

bij be,

236 239. Elixir, 43. Elk, 222.

Elpenbeen

20 vlg.

,

Fret, 224. Frisch, 312.

Gedrocht,

48.

ne (ontkenning), 59, 229-231.

Gedwee,

,

,

75. 109.

90.

198.

Enten ,181.

Geel, 12

Enter (eenjarige koe), 179. 298 vlg van Epenthesis: van a b, 278 vlg; van d, 262-273; van e (toonlooze klinker), 300277 308; van lli/, 278; van //

Geen (ontkennend)

298; van l, 289 29*1 m 287 289 van II 279 286; van p, 279; van r, 291—295; van S, 276 vlg.; van t, 273-276; Van H, 296 — 298; van IC 224, 295 vlg. Epistel, 62.

Gegeten, 235 vlg. Geinster (vonk), 219

,

;

,

vlg.; ;

—

van van

/,

,

—

.

Er (genit. plur.)], 60. Er (daar), 60. Er (voorvoegsel), 39 Erbarmen, 237 vlg.

;

,

136.

,

,

59.

Geënt (dat) ,110. Geert (Gerard) 184. ,

Geeuwen,

296. Gegadigde, 171.

,

Gemaal, 189. Gemakzucht

ter

verklaring

klankverandering, 14 vlg.

Gems,

257.

Erre (boos), Ui.

Gerbert, 315. Gers (gras) 256, 313. Geschieden, 263. Gespuis, 166. Gccee (vijandig) 187.

Erstc (rust), 313.

Gewagen

Erwt,

Gezant, 134.

Ergens, 28Ö

vlg.

Erkentelijk, 275 vlg.

Ernst, 219.

180.

vlg.

Geizen (genezen), 16S. Gel ie (luw) 68. Gelogen (gloeien), 12, 308. Gelu (geel), 136, 297, 324.

,

,

.

ïoo.

vlg.

van

330

BLADWIJZER.

Gezin, 133 vlg. Gichelen, 57. Gien (bekennen) Gieten, 164,

Halster, 260.

Hangen, ,

Harlekijn

,

277.

Hars, 257. Hartsier (boogschutter)

Haven, 130. Haver (van)' tot gort, Hebben, 157 vlg. Hecht (snoek), 221. Heden, 93, 208.

210,

Glinsteren 290. Gloeien, 12. Glop (opening) 211. ,

,

Gluipen Gluren,

210 vlg.

,

Heerschen 107 Heesch, 107.

211,

,

Gnorren (knorren), Godsat (Godshaat) Godsvrucht, 316. ,

139. 185.

40,

vlg.

Heiland,

Gondrave (hondsdraf),

Heiligerlee, 67 177. Heilover (ooievaar), 203,

Goud, 12. Gra (grauw)

,

Heining, 240. Hekel (afkeer), 40, Held, 220. Helder, 266. Hellebaard, 137. Hellen, 138. Helpendier (olifant),

105.

Graag, 198. Granaat ,313. Granen (baardharen) Grap, 164, Gras, 313.

,

311.

(helft), 121. Hemd, 220. Hendrik, 269.

188.

,

Hengst,

256. 256. ,

219.

Her (voorvoegsel),

Grolle (stadsnaam), 148.

Herfst, 219.

Groot, 165. Gruis, 256.

Herinneren,

Grut, 311,

Gudrun 253. Guna 298 vlg. Gunnen, 234 vlg. ,

,

Hij

Gustaaf, 252.

—

;

;

—

,

Hoe, 216, 291. Hoeneer (wanneer), 72, Hoest,

Had

Holland,

,

Hak,

,

36.

Hondegerice

142.

Halmenier (aalmoestasch),

11

4.

Hommel, 128. Hond, 84, 245.

198.

Hagedochte (spelonk)

242.

Hoetelen, 151, 242.

157.

Hadubrand,

198.

Hitsen, 150. Hobollig (mal), 38 vlg.

Haelding 37. Haar op de tanden, 198. ,

36,

36.

103.

Hildebrand Hissen, iso. ,

prothesis der h, 30 42 aphaeapocope der resis der h, 63—73 h 103 105; syncope der//, 183 194, 232 vlg., 234, 235,236,238 vlg.; epenthesis der 7t,.277 vlg. ,

—

35.

39.

Hermelijn, 42. Hermiet, 42. Hersennier (boogschutter), Hert, 221. Hertog, 213 vlg.

Gruit. 256.

,

39 vlg.

Herberg, 213 vlg. Heren, herten (ploegen),

211. Grof, 211.

Grif',

M

36.

Helt

256.

Griet (zand)

20. ,

41.

Gort, 311.

Griesmeel

321.

Heesclien (vragen), 35. Heil, 298.

171. Goelijk, 145.

Grens,

36.

,

Goed,

Grauw,

321.

,

Gindsch, 322 vlg. Girsen (snorren) Glad, 164. Glans. 12, Glas, 12, 308.

Glimp,

21,

4 2.

,

Harleveensch 40. Harnas, 108. Harpenaar, 285. Harrewarren, 198.

103.

,

23.

,

Hansje in den kelder,

Gif. ui. Gij

163,

Hangmat

191.

,

Hondeklaar,

41. 41.

242.

331

BLADWIJZER.

Honderd,

Honderebbe,

41.

Kaboutermannetje Kalkoen, 226.

Hondeweer, Hondsdraf, Honig, 128.

41 vlg.

Kalu

41.

311.

'

Hoot (hoofd),

Kansel

Hoovaardij

Kantoor,

Hop

158. 104.

,

(vogel)

Hor e

troep)

op weg,

(in),

Horeest (onweer), Horme (olm) 37. Horretje, 139.

,

37.

Hui,

vlg.

296.

,

87.

Hutspot,

151. 299. vlg., 67, 93,96, 156,

323

182 vlg. (gebak) 313.

Kerspel

lam so mee Iemand 8 5.

Kervel, 227.

;

Ie

60.

,

178 vlg., 321 vlg. Iewent (ergens) 282. ,

,

60

,

166.

,

,

314. Kerstael (kristal) Kerstmis 311 vlg. ,

,

(biljart-), 199.

Keutel 246. Kiel (kleedingstuk) Kier 5 8 vlg. .

Kieuw

296.

,

77 vlg. (nikker) Immer 230 278 vlg.

Kikvorsch, 312.

Inham

Kind

Ikker

,

,

,

130.

,

Inkt, 79. Is, 109.

J

syncope der j, 175 vlg; plaatsvervangster van d, 195 vlg. Jakhals, 100. Jaloersch 298. ,

,

Jammer, Japon

,

238

,

104.

apocope der der k 182 vlg. Ka (kauw), 105. Bi

,

,

Kaal. 136. Kabeljauw,

fc,

Kil (diepte) 200.

103; syncope

,

138 vlg.

,

Kinkhoest, 280 Kladde, 151. Klant 223.

vlg.

,

Klappei

Klauw,

240 vlg.

,

296.

Kleesen (doorzijgen)

Kleinood

278.

83.

Juffrouw.

199.

,

,

103.

,

,

Ke7-spet

Keu

,

Ik

vlg.

Kersouw (madelief) 291. Kersp (krullend), 313.

vlg. ï. aphaeresisder/, 60; epenthesis der 298 gaat over tot ij, 299, 307. i leder, 179.

Uselmuiden

260

,

Hypostase, 25

Iets, 60

,

Kerk, 227. Kermis, 182. Kers (vrucht), 175. Kers (kruid) ,311.

199.

Huwen,

44.

,

Huibert, 316. Huilen, 241. Hulst,

,

Kelder, 266. Kelk, 226 vlg,

72.

Hulde,

Katoen

291.

,

198 vlg.

Houwen

,

Kazuifel, 293. Kedaar (ziedaar), i«3. Koefskind (onecht kind) Kei, 240. Keilen 240.

,

,

Karwei

Kauw (kraai), 188. Kauwen 299 vlg.

Hossen 150 vlg, Hotten ,151. Hou en trouw, 198

Honde

,

265. Kastijden, 263.

37.

37.

!

257. 126. 180 244.

Karpoets (muts),

31.

,

Hort

291.

,

Kam,

31.

,

Horde (woeste

24.

Kampernoelie, Kans, 257.

104.

,

vlg.

Kamille. 226. Kamperfoelie,

,

Hoomoed

128.

Kamfer ,288

(hoog), 104. Hoofd 220 297 vlg. Hooghsael , 38. ,

(kaal), 136, 297, 324.

Kam,

Hoo

21 vlg.

,

,

,

169.

203.

Kleinzen (doorzijgen), 169. Kleur, 223. Kleven, 128, Klier

,

199.

Klimmen

,

128.

Klinkende medeklinkers, 17—19. 320.

Klis, 151.

332

BLADWIJZER,

Cliven (klimmen), 128. Klotilde, 185.

Klucht,

Kweelen

Kwispedoor. Ii

Knarsen 277. Knevel ,213. Knorren 139. Koddebeier ,199.

Laaie (vlam)

,

Koepel, 43. Kolder (paardenziekte) Kolder (maliën-) 266.

,

266 vlg.

,

Kom,

,

13

,

Leelijk

,

,

,

Kool (vuurs) Koomenij, 180 Koorts 245. ,

,

Leenen

11

,

Leeuw,

vlg.

269.

186 vlg.

,

vlg.,

,

23 vlg.

Korrel, 139. Kortelas 291. ,

Kost (impf. van kunnen), Kosten 169 vlg. Kouter ,173. ,

(kooi), 296. ,

224.

132.

120, 170.

Lest. 252. Letten, 252.

Lid (deksel), Lier (wang)

67. 67.

,

Lij

(scheepsterm) ,

Linnen

,

272.

Kreeft, 221.

Litteeken, 156 vlg.

Kreng

Lodewijk 68. Loeder (lokvogel) Loeien 67. Loer, 201 vlg.

225. 225.

,

,

Krijschen 151 vlg. Krip ,313. ,

Krom,

129. 225. Kroost, 87 vlg. 225. Kroot, Kruien 200.

Kroon

,

,

Kruimel, 131 Kruin 225.

vlg.

,

Kuchen

,

280 vlg.

Kuieren, 199.

Kuip Kut,

128 vlg.

,

Kwee,

,

145.

200, 295.

201 vlg.

,

,

Loeren 201 Loge (vlam)

vip-.

.

Lommer,

12.

,

80.

Loo (in plaatsnamen), Loochenen 306.

103.

,

Looge (vlam)

12.

,

Loopen, 67, 163. Loot 67. Los (diernaam), Louter, 67 299. ,

los, 154.

,

Lovie (zondvloed),

243.

Kwalijk

67.

,

Lijnwaad 272. Likken, 55. Lilaken, 149. Linker, 56, 96.

Krans, 26 6, Krant, 224.

Krent,

201.

296.

Leeuwerik 29 6. Leewater, 201. Lenen, 67. Lesschen, 212.

,

Kram,

145 vlg.

,

Leendert

Leer (ladder), 67

245.

129.

Kraakporcelein Kraal, 224.

67.

,

Lazuur 80. Leed, 146.

1.

Koninkstavel 278. Konstabel 278. Konzenielje 285.

Kouw

Labberdaan, 80. Lachen, 66. Ladder, 66 vlg. Lade, 67. Lage (vlam) 12,

Lauw

,

,

89—291.

,

Komkommer, Kommer, 131.

Kop,

3

,

244. 288.

Korporaal

l,

12.

(subst.) , 129. Lambert 315. Lans, 257. Last, 252. Laster, 258.

128,

Komfoor

,

Lam

295.

Kombof, 287. Kombuis ,287.

Komen

l, 80; prothesis 80; syncope van l, 173;

l,

epenthesis van

,

.

295.

aphaeresis van

,

van

164.

Kolokwint

,

,

Kwik,

Kluit, 181 Cluyt (klucht), 181.

Knap,

200, 244. 244. 244.

Kween

181.

Luid, Luier

79.

68. ,

55 vlg.

,

307.

333

BLADWIJZER. Luik fvenstersluiting) 212. Luik (stadsnaam) 202. Luipen 210 vlg.

Morel,

Luisteren

Mossel,

,

.

Luther

68.

,

Lummel,

Muiden,

132.

,

Luwte ,68.

M

syncope der m, 172

,

139. 293. 106, 160.

Muizenesten 274 vlg. Mulder (molenaar) ,^267.

68.

,

61.

Morren, Morsen,

,

m

thesis der

287

,

vlg.

— 289.

;

epen-

Maagd, 221. Maal (gericht), 189, Maand, 220. Maankop 189. Maar (conj.) 59 vlg.

Munt,

Murw,

227. 297.

Muts,

61.

UT

,

klinkende consonant,

als

,

—

—

,

Maarschalk, 186. Maat (makker) 252, ,

Machlichte (misschien), 156.

Na,

Machteld, 185. Malen (zaniken)

Naakt, 221. Naald, 319. Naar (adj.) ui.

,

189.

Maliënkolder, 267.

Malkander, 147

Man,

,

168.

252.

,

,

,

,

1,

8.

enz., 89 vlg., 322.

Minnebroeder, 270. Miraude (smaragd)

,

82.

Misschien, 156. Mist, 258.

,

85

,

,

,

300. vlg.

68.

230.

Nier, 297 vlg. Niets, 60, 178 vlg., 230, 321 vlg. Niettemin, 141. Nieuw ,296. Niewers (nergens) 231, Niezen 69. Nijgen 69. ,

202.

Moordenaar, 285

Nevens, 49. Newaer (maar), 59. Nieden (vastklinken)

,

Monophthongeering, van ai tot ê, 240, 298; Van au tot Ó, 240, 298; van egt, eji tot ei 240 vlg.; van uo tot u (oe), 300; van ie' tot i (ie),

vlg.

Nesfc (week) ,69. Nestel, 258.

Niemand

26,

102 vlg.

,

230.

Nek, 69. Nergens, 230

Middernacht,

Moede

77.

,

,

,

,

vlg.

Neet (klinknagel) 68, 176. Neet Cluizenei) 68. Negeen (geen) 59. Neien (hinniken) 68 vlg.

Metathesis 19, 309—320. Metselen, 152. Metsen, 152, Metten (korte) ,227.

Mijnent,

188.

Neen,

,

Mij

,

Nauw,

Neefje (mugje), 68.

Mellijc (klein), 146. Mengen, 162, Mensch, 220. Merrie, 186. Mes, 152, 324.

Mest, 258. Mesten 252. Met, 324. Metaplasmus

Narreslede, 77. Narvelzee 293 vlg.

Navegaar (boor) Nebbe, 56.

168 vlg.

,

Naarstig, 5 o vlg. Nacare (pauk) 77.

Navont, 48

Meindert, Meistreel

105.

,

188. 241.

,

s

;

—

Nader, 265. Nakend, 85. Nap, 68, 77.

62.

Marren (toeven), 140. Mast (voor de) zitten, Meekrap, 202. Meenen, 298.

Meeuw

1

;

,

vlg.,

220, 298.

Mangelpers Markt, 183.

—

prothesis der 11, 44 51 aphaeresis der n, 76 78; paragoge der n, 92 96; apocope der», 114 118; syncope der n, 161-172; epenthesis der n, 25, 279—286.

Nijver

49 vlg. 57. (snik) Nikker 77 vlg. ,

Nik

,

,

Nimmer, 230, 278 Nimwegen, 23. Noen,

91 vlg.

vlg.

334

BLADWIJZER.

Nol (schedel), 69. Nominatief met accusatiefsuitgang, 44—47.

Nood,

165.

der p, 279. Paéldinc (paling), 272.

Paard 228. Paarlemoer ,

203. 228. 288. ,

Nooddruft,

Palfrenier

Noode, Noot (vrucht) ,69. Nopens 26 5.

Pampier Paragoge van ch 107 vlg.; van d of t, 84—92; van e, 97 vlg.; van n, 92 96; van r, 96 vlg.; van s, 99 vlg.

317. 203. 230.

,

,

,

Norenbaer (nieuweling) Nuchtens ('s ochtends),

O,

aphaeresis

au,

der

,

o,

—

47.

,

49.

oo uit

63;

,

Parenthesis, 2, 297

Paschen,

Och (z=: weg) Ochtend, 49. Oefenen 306. Oeros 307.

93.

Patrijs, 175. Pauw 296. Peil, 241.

74.

,

— 300.

Partijdig, 265.

240, 298.

01), 129.

,

,

Peinsteren

,

Oest (oogst), 259. Of (tegenstellend voegw.)

283 vlg.

,

Peinzen, 169. ,

llovlg.

Of (onderschikkend voegw.)

91.

,

Peluw,

137, 297. 17 2. ,

Penneiraerd

Offerhande, 277.

Penning,

Okkernoot

Pepel (vlinder), 287. Pers, 312. Persemen (woekeren), 314.

77.

,

Oksaal 79, Oksel, 155 vlg. Okshoofd, 64 vlg. Oleander, 80. ,

Om,

Perzik, 175. Peul (peluw), 137.

62, 129, 323 vlg. 65. ,

Omberspel

Omkoud Ommare Ommate

(hij is er), 85 vlg. (veracht), 143. (buitensporigheid), 143.

Omtrent, 320. Onbelompen,

Ons

,

(gewicht), 257.

Pomerans

Pompoen

,

Kool (daar ligt), Oor (erfgenaam), 64.

85 vlg.

,

Preeken

203.

,

Prei (groente)

Prevelen

203.

Oranjeappel,

Priester,

78,

232,

,

225.

225.

,

3 00.

Prins 257. Proost 260. Prothesis der a 29 vlg. van al, 42—44; der 7/, 30 42; der l. 80; der n, 44 51; dei'S, 54—57; der t, 51—54, ,

Ordentelijk, 20, 275 vlg. Ors (paard), 175, 314. Os, 154; van den os op den ezel, 175.

Otter, 245. bij het uitspreken van letterklanken, 16 vlg. aphaeresis der p 75 vlg. syncope der p, 180 vlg.; epenthesis

Overgangen ,

78.

287.

,

Oom

P

,

,

Porsse (strijdgewoel), 312. Post (vischje) 88.

vlg.

Ooiijk, 203.

Ord (punt)

(waterlelie) ,61.

Pollepel, 144.

Oogst 227. Ooievaar, 202

Ootmoed,

93.

,

Plateel, 173. Plattyn (schoeisel), 289.

Plompe

305.

,

Pinksteren

Pley (katrol), 223. Pleister ,284. Pleisteren, 283 vlg. Plien (plegen), 193.

234.

Ontfermen .238. Ontstentenis Ooft, 221. Ooglid ,67.

Pieterselie, 300. Pijltje (moeielijk), 149. Pimpelmees, 287.

Plaveien, 289. Plegen, 193.

210.

Oiigelu er, 235. Onguur, 235.

Onnen (gunnen)

133.

.

;

,

,

,

—

Provoost, 260. Pruik 225 vlg. ,

Pruilen, 114. Pul, 61.

—

;

BLADWIJZER.

Pummel,

Robbert, 70 vlg. Rochelen, 71. Rodderik, 71.

133.

fyuared

246. QuóMen (g-roeten), 200 vlg. Quinckernel, 294. (pijl)

,

Roedrigh, 269.

paragoge der r 96 vlg.; apocope der r, 118; syncope der r,

IC

,

,

174

vlg.; epenthesis der r, 291-295; metathesis der r, 309—319.

Ra,

189.

Roef, 71. Roeien, 204. Roeien (wijn), 204. Roec ikraai) 71. Roeland 71. ,

,

Raaf, 69,

Raam

S35

lis.

Roelf,

Roem

,69.

Rad

71. 71.

,

69. (snel) Raden, 163. Rantsoen, 282.

Roepen, 71 Roer, 204. Roeren 71.

Ras

Roest,

,

,

(geslacht) , 257. Ras, rasch 106 262.

Rasteren (aangrijpen), Rauw ,69. Razernij 286.

(op eene wond), 72, Rooien 204. Rook (hooistapel) 72. Ros (paard), 72, 175, 314. Rouwen, 72 299.

82.

.

,

,

Redden

96.

,

,

Rudolf.

99.

,

Rede (koorts) 144 Redenaar, 11. ,

Rug

vlg.

,

Reduplicatie. 160 vlg.

Ruien Ruin,

Ree, 189 Reeroof

Rust,

177

,

298.

,

,

Reinoud,

241

269.

,

70

Reus,

der s,

,

;

apocope der s,

vlg.;

s,

276

vlg.

.

203 vlg.

Salmodie (psalmgezang), Salterion

70.

Samen,

,

.

.

70. Rijs Rijst, 62 vlg. 73 vlg. Rijten Rillen 144 208 vlg. ,

,

.

70. ,

204.

RitseveUn, 144. Rite (ruim), 7 o

76.

76.

248.

,

Rij, 190.

Rinkelrooien Ritselen, 70.

,

Samiet (zijde), 81 vlg. Sarren, 251. Scach (schaterlach), 57.

Ryelen (rillen), 209. Rijgen, 190. Rijm (in den winter), Rijnen (aanraken) 70. Rijp (subst.) 70.

,

—

319. Sagelis (zaagsel) Saksen, 156. Saint (psalm), 75 vlg.

Riet, 70 208, Rieten, 208. Rif (scelet), 70.

Ring,

99 vlg.;

Saardant (Zaandam), 160. 69.

74.

Reuzel

203 vlg.

101—103; epenthesis der

74.

70. ,

,

genitiefs, 99 vlg.; 98, 101 pro54 57; paragoge

ders,

thesis

241.

302 vlg.

Ren,

(canaille)

71.

,

gaat over in 2,

Rekking van klinkers, 297

Rendier,

72.

313.

S, des vrouw, 241.

Recke (held),

Remmen,

74.

Rutger

,

Reindert

204.

,

Rut en roy

Rei, 241, Reiger ,69.

Rein 69. Reinaard,

71.

72.

Rund,

vlg.

69

,

72.

Roof

,

,

Rechterhand

160.

,

,

211.

Schans 256. Scharminkel 291 ,

,

70.

vlg.

Scedel (deksel), 208. Scheel (schuin ziende), 136 vlg., 324, Scheele (ooglid), 207 vlg. Scheiden, 160, 163. Schennis 134 vlg. Scerde (schrede), 314. ,

Scherf, Scherp,

10, 10.

Schielijk, 149 vlg. Sciere (spoedig), 149 vlg. Schoen, 92 , 103.

Schoffeeren ,81.

BLADWIJZER.

336 Scolciken

Snikken,

149.

,

Scolland (Schotland), 144. Sconfélture 81. Scorgie (zweep) 82. ,

,

Schorsen, 256. Schort 250. Schorten (haperen) Schout, 186.

,

Scraven Schrijven ,

,

256.

205.

,

Spanje 63. Spanseeren, 285. Sparsen (strooien*, Sperge, 61. Sperwer 3 17. Spieden, 263. ,

10.

10.

,

Schrokken, 292. Schroot, 165.

Spiegel, 300. Spies 256. Spiet (speer) ,

188, 296.

Seck (Spaansche wijn), 92. Sedert, 88, 248. Sedeuare (zeeverzaad), 207. Sein, 241. Selderij, 267. Selfscot (boog), 260. Selgieren (aanvallen) 82. Selsiene (zeldzaamj, 253. Seneschalk 27 3. Ser, seren (des heeren) 248. Sidderen. 250. Sye (zeef), 191 vlg. Sier (goede), 250." Sieraad, 250. Sik, 261. Sinds, 88, 248. Singel, 251. Sla (salade), 223 vlg. ,

,

,

Spilleleen, 148.

spinde (etenskast), ,

Spouwen

205. 317. Sprei 205. Sproeien 292. ,

Spreeuw, ,

,

Sprokkelmaand, 317

Spuwen

,

,

Stevene (stem), 126. Sije (varkenskot), 192. Stipt, 88 vlg.

Stooten, 160 Storbeeren

,

133. 163. ,

81.

Slapen, 160, 163. Slee (pruim) 192. Slijten, 152.

Story (historie),

Slikken, 55. Slinker, 56. Slodderig 320. Sloep 224.

Strak, 164.

,

,

,

(slepen)

,

se.

Slordig, 320. Sluier

55 vlg.

,

Smaad

187.

.

Smaragd, Smoel,

82.

56.

Smullen, 145. Snavel, 67. Snebbe, 56.

Sneeuw,

177 vlg., 296. Stievel (snavel), 67.

vlg.

299. Staal, 190. Steeds 216. Steken, 162. Stem, 126.

Slabbakken, Slaken, 55.

142.

82.

Splinter, 164. 102 vlg. Splissen

Stom, 130. Stommelen,

,

256.

,

Spijt, 81.

Slaag (een pak) ,122. Slaan 190.

i'

277.

,

Schuchter, 188. Schuieren, 307.

Schuw,

.

,

,

Schouw (schuit) Schouwen, 296. Schram. 129 vlg.

57.

Snodel (gering) 145. Snol, 145. Sollen, 251. Sorcoers (hulp) 293. Soudenier 25. Souter (psalmboek), 76, Spalling, 148. Spanen (verlokken) ,166 vlg.

Storm

63.

274.

,

Storte (Strot), 314. Strijd, 273. Strijken, 164. Stroom, 273. Stroop, 274. Strot. 314.

Strueeren (verwoesten) Struik, 168. Struisvogel, 257 vlg.

Stumper

,

,

133.

Suffen, 243. Suizen 243, 244 vlg. Sulle (drempel) Superlatief, 2 18. Sutteren, 306, ,

,

81.

— ;

337

BLADWIJZER. Svavabhakti, 19, 296

vlg.,

300 vlg.

;

Tijloos (bloem)

Tüye

307, 309.

Sireer (schoonvader), 194.

Timmeren

Sweger (schoonmoeder),

Tinne. 133. Toch, 111.

Sin'f/e (twijg)

194.

2 50.

,

Synaloeptie, van twee klinkers tot één. 240 vlg.; van uwe tot u, 241; van ivoe tot oe, 241 — 243; van

we

tot u, 243—245; van ten tot o, 245 vlg.; van td tot /, 246 248; van dt tot t, 248 van ts en ds tot s, 248—258; van gs en chs tot s, 258 vlg.; van ps tot S, 259; van fs tot S, 260 vlg. Syncope, bij reduplicatie I60vlg. ;

,

der n, 161—172; der «f, 172 vlg.; der l, 173; der r 174 vlg.; der j, 175 vlg.; der W, 176— 180; der^>, 180 vlg.; der f of v, ïsi vlg.; der.gr, 182 derft, 182 vlg.; der ch, 183 183 194, der h 232—239; der d, 194—209; van ,

;

,

;

— 228. —

eenen klinker, 209

T,

—

,

;

—

'T voor

92

,

132.

,

246 vlg.

,

Tollenaar, 11. Torde (jan ende)

,

232.

Toren 92 vlg. Torsen, 108, "3I8. ,

TOUW,

192. 288. 187. Trant, 320. Tras, 226. Troef, 172 vlg. Tros, 318. Trouwen 296.

Trampen Tranen

,

,

,

Tsech ,251.

Tsop (top) ,250 Tusschen 243. Twaalf, 147. Tuenter 179.

vlg.

,

Tyrant,

l

91.

—

_

epenthesis der u, 296 298; u gaat over tot 011 296, 299, 307. .

,

Ui,

167.

Uier, 205.

60.

it, et,

208.

,

prothesis der t 51 54; aphae7 8 vlg. resis der t paragoge der t, 86—92; apocope der 't, 109— 112; epenthesis der t, 273 276. ,

Toen

205.

,

(bijtijds),

Taai, 190.

Uil, 241.

Tachentig, 281 vlg.

Uitentreuren 141. Uitmuiten (uitmunten) Uitroeien 204. ,

Tachtis, 51—54, 321. Taf, 124. Tameer (heden nog) 182.

Ulk (schelp) Umlaut, 125

,

Tand, 20. Tang (scheldwoord) 83. Te (oude instrumentalis), Te (uitgang) ,218 vlg. ,

Teeken,

302.

Teer Tegen, 233

voet)

,

92.

205.

,

vlg.

Tegenwoordig

,

23;j

vlg.

Teisterbant 155. Telden (stappen)

,

137

,

,

297.

62.

,

1.

,

Tendeneen (achtereen) Terden (treden) 314. ,

,

.

Vandaag, 121. Vangen 163. Var" 14

138.

Telt (stap), 138. Ten ter 246.

Tessel

64.

V svncope der v, 181 vlg. Vaal, 137. Vaen (vangen), 163, 193. Vaandrig ,"269. Vaars 140. Van

Telganger, 138. Telkens, 231.

,

,

Uur,

,

,

Tergen

141.

243.

,

vlg. Unster, 167 vlg. 167. Use (onze)

Vcdu (vaal)

Teil. 241.

,

16ï.

,

Teen (van de (teeder)

,

,

221 vlg.

,

232,

Vastenavond Vee, 190. Veeg, 187.

,

Veel, 122.

Veem

,

143

,

187.

Veer (stalen),

164 vlg. 231.

Tevens, Thans, 232 vlg. Tien (getal), 190.

22.

Veertig

205.

52-54

,

,

17ü vlg.

Tien (trekken), 192.

Veete, 187. Veinzaard 86. Veinzen 169.

Tyen (zeggen)

Veistcre (venster), 169.

,

192.

,

,

:

BLADWIJZER.

338

deelwoorden

Velen, 185 vlg. Vende (pion) 135. Venkei, 228.

woorden

,

Vennoot,

.

't

zwakke

;

,

75.

,

23.

,

228.

,

Verbuiging, l° der subst.: Ace. pro nomin-, 4t 47;Nom. en Ace. sing. der /a-stammen, 121 Nom. en Ace. sing. der vrouw, /-stammen, Genit. sing. der a- en ja97

—

;

;

stammen,

102, 216; Genit. sing. der vrouw, j-stammen, 99 vlg., 102 Genit. sing. der tar-stammen, 99 Genit. der woorden op s, 21 6 ;

;

;

Vier, 176 vlg. Vieren 300. 22. Viezevazen Vijand ,20. ,

,

168.

Vijf.

Vijfwouter (vlinder) Vijl, 190.

Vhenteeren 284. Visieren (uitdenken) ,

.

292 vlg.

sterke datief op e, 121 Nom. en ACC. plur. op S, 101 vlg., 217*; Nom., Genit. en Ace. plur. op e, 121 vlg.; zwakke verbuiging, 114 vlg., 121, 122; 2° der adject. sterke Nomin. sing- in 't vrouw.,

Viveltre (vlinder) 23. Vla, 205. Vlaen (villen) 193. Vlaanderen 126. Vlas, 155. Wederik (vlerk) 205 vlg.

97; buigingsuitgang er, 118,217; dubbele Genitief, 96 vlg.; stoffe-

VJeen (smeeken)

;

en andere

lijke

op

adj.

en,

115

vlg., 122.

Verde (vrede), 314 vlg.

Verdedigen Verdelgen,

,

,

,

,

,

190 vlg.

Vleermuis, 205. Vleesch, 10 6. Vleeuwen (smeeken)

,

190 vlg.

Vleien 190 vlg. Vlerk. 205 vlg. Vlieden 263. Vliegen 263.

171. 221.

,

,

vlg.,

276,

279.

Verkwisten

,

,

Verf. 297. Verkleiningsuitgang. 116

Vlier, 206. Vlijen, 191.

Vlijm 206. Vlonder, 289

244. 264. Vermcdendien, 283. Ver meesamen 169. Vermiljoen 285. Vermoeien, 202. Vernuft, 17 o, Verrassen 106. Versagen 249.

Verlijden

deel-

voorvoegsel ge

voor deelwoorden Vervolgens 255. Verzieren 292 vlg.

143.

Venster, 169

302

,

215;

,

,

,

,

vlg.

Vloo 104. Voeren, 206. Voet, 122. Volgens 255. ,

,

,

,

Volksetymologie, 40

21—24,

vlg., 44, 78, 85 vlg.,

37

— 39,

Vertiden, 265.

100, 175, 185, 198. 203. 241, 253, 269, 272, 273, 274, 277 vlg., 279, 284, 288, 291, 292, 295, 306, 317, 324. Vondel 289 vlg. Vonnis, 134. Voogd 228.

Vertijen, 193.

Voorzetsels, 123, 323

Vervoeging: versterking van den praesens-stam doorn, 161 164;

Vore, 186. Vorst (prins) ,219. Vorst (koude), 312.

,

,

Versieren, 249 vlg.

Verscb

,

312.

Verste (uitstel), 315.

,

Verstuiken, 294.

,

—

reduplicatie, I60vlg. eerste pers. sing. op n (m) , 94 96; eerste 2 fle pers. pers. sing. op e, 120 (le sing. 97 pers. sing. van 99; 3 het praes. 214 vlg, 2 rle pers. plur. 111 vlg., 176, 214 vlg.; 3' le pers. plur., 112 vlg.; zwak imperf'., 95 vlg., 120, 215, 248, 254; gebiedende wijs der zwakke vervoeging, 120 gebiedende wijs meervoud 214 vlg.; infinitief, 110, 215; sterke ;

— ;

—

;

;

,

Vos,

vlg.

155.

Vouwen, Vragen Vrede,

Vreemd

,

20 6. 19 3. 216. ,

220.

Vreescen (vragen), 212 vlg. Vreten, 212. Vreuffhen (verheugen), 213.

Vriddhi 298. Vrien (vragen) ,

,

193.

339

BLADWIJZER. Vrij

,

Wijle

280.

Vrijdag

Vrouw

Vromventimmer

Wimpel, Wippen

132.

,

,

,

,

;

,

—

;

Waar (vraagwoord)

72.

,

Walsen ,256 vlg. Walvisch ,72.

Wamme

288

Wissel ,155. Wil 73. .

Worstelen,

Wou,

312.

207. 317.

Wrat, Wreken

9.

,

,

95.

131.

,

Wandaad, 126. Wanneer 72. Want, 72, 322. Wars, 108.

Zede, 179 vlg. Zee. 177, Zeen (zenuw)

Was (subst.) Wasem 7 2,

Zeeuwsch

,

,

Zeent (synode)

108, 155. 153. 155.

,

,

Wassen Weder (hetzij) 72. Weegbree (plant) ,

,

Zelden

,

253. 253. Zelf, 222.

Zenden

72.

Zenuw

,

,

Zes, Zich, 103. Zien, 191.

222.

,

,

133 vlg.

136. 155.

Weit, 73. Weleer, 172.

Welk

7.

207.

,

Zeldzaam

26.

3 is.

(zure melk) Weifelen, 306.

13 6. 228.

Zeis, 241.

Weenen (stadsnaam) Wei

,

,

Zeil, 241.

206.

,

,

17

,

Zeeverzaad

,

Wegdrossen

243.

,

74. IVrene (paard) Wrijten (strijden), 73 vlg. Wrocht, 316 vlg.

131.

,

(buik)

172.

288.

,

Vruchten (vreezen) 316. IV als plaatsvervangster der d 196 vlgg. aphaeresis der w 73 vlg'. syncope der ir, 176 180; epenthesis der w, 244, ^95 vlg.

Wambuis

,73.

Wittox (schelp)

105.

,

296'.

,

(tijd)

Wüeneer (weleer), Willem, 185.

2 80.

,

Vroeg, 105. Vroo (vroolijk)

Welluidendheid als verklaring van klankverandering, 14.

Zijgen (ziften), 191 vlg.

Welp

Zindelijk, 271.

,73.

(wanneer),

Weltijt

Zin, 134. Zoel, 242.

183.

Welven ,7 3.

Zoen,

Wendelsteen (trap), 306.

Zoet, 242. Zoetelaar 306. Zolder, 26 7.

Wenkbrauw

188.

,

Wentelen, 306. Werscap (maaltijd

,

,

logis)

W'ervelen 73. Werven (van troepen)

,

254.

73.

,

221.

Wetten,

151.

73,

Wie (vragend voornw.) Wie (hoe), Wiel,

73, 242.

,

Zuid 167. Zulk 222, 245. Zus en zoo, 245. ,

,

73, 381.

,

,

20.

vlg.

243. 194.

,

Zwager

,

Wijden Wijken

vlg.

ZOO 245. Zoude, 207.

Zwaan

,

Wij, 102 Wijd en

245.

,

Zuster, 244, 274.

187.

73,

Wiens 281. Wierook 204. Wigant (held)

Zon

Zondvloed, 272

,

Wet,

243.

,

Zwak 164. Zwaluw 290 ,

.

zijd, 88.

Zwam

,

204 vlg.

Zwezerik

,

5 6.

.

vlg.

130. 244. ,

1

P^

175 W56 1884

Winkel, Jan te, De grammatische figuren in het Nederlandsch 2. verb.

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY

'V.

^G^s ^p

M--

':v''.-

'••'.*

£}*<*-

'

*

.•

«*

«fl*

'Jn*

fe^^lf * .;'•«; '

r*4

',V'

'

••

'

'

i

s

•','

mm