IVlet deze studie wil ProWest een inhoudelijke bijdrage leveren aan de hernieuwde discussie over de herstructureringsoperatie in Nieuw-West

pagina 1 van 2

/

Peter S e p Van:

Katja Bolt

Verzonden: dinsdag 22 mei 2012 16:07 Aan:

Peter Sep

Onderwerp: FW; 2012-05-22, Rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale tiuunwoningen in Amsterdam Nieuw-West' Bijlagen:

Persberictit ProWest.pdf; 2012-05-10, Rapport 'Verduurzaming sociale huurwoningen NieuwWest'. pdf

Vriendelijke groet, Katja Bolt Raadsgriffier stadsdeel Nieuw-West Pieter Calandlaan 1 Postbus 2003 1000 CA Amsterdam 020 - 2536051 en 06 - 30505383 e mail [email protected] aanwezig ma - di - wc - do

VaiT: K ..... Verzonden: dinsdag 22 mei 2012 15:52 Aan: Postbus Nieuw-West CC: Brouwer, Edith; Brommet, Jitske; IVIichel Brugman; Mustapha Daher; Marianne Van den Hoek; Tanja Kronenberg; Maarten van Maurik; [email protected]; [email protected]; Edward Vos; Michel Tromp; Piet van Grol; Claudette Ramsahai; Fred Siegel; Frans Slats; Herman Mulder; Tuncay Sevincer; Ellen van Slagmaat; Rien Fraanje; Avni Turgut; Serdar Akyol; Schaeffer, Chris; Bobeldijk, Erik; Jan Engel; Pieter Harkema; Peter Moerman; Gerard Molewijk; Ton Stor; Willem van Ham; Jeroen Mirck; Dunselman, Jaap; Femke Schuddebeurs; [email protected]; Hursit Ozdemir; Bert Stamkot; Hans Staphorsius; Carin Donk; A. Zwart; Andre Huijsing; Truus Verboom; Johan Krop; [email protected]; Martie Spork; Achmed Baadoud; Autoreply J.BOS; Els Verdonk; Ronald Mauer; Paulus de Wilt; Mariella EchteldCrombach; Peter Sep; Melvada Seymonson; Noemie Smit; Mare van Rooij; Lucas Winnips; Katja Bolt; Joke Goedhart; [email protected] Onderwerp: 2012-05-22, Rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale huurwoningen in Amsterdam Nieuw-West'

Geachte mevrouw, mijnheer, De bestaande voorraad sociale huurwoningen in Nieuw-West milieu- en klimaatvriendelijk renoveren, kan dat? Jazeker, zegt de Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden (ProWest). In een beknopt onderzoeksrapport wordt uitgelegd wat er technisch mogelijk en financieel haalbaar is. Sociale en organisatorische aspecten worden niet vergeten. IVlet deze studie wil ProWest een inhoudelijke bijdrage leveren aan de hernieuwde discussie over de herstructureringsoperatie in Nieuw-West. Met vriendelijke groeten,

22-05-2012

pagina 2 van 2

ir. H.P. de Haan Amsterdam, 22-5-2012 NB Het rapport 'Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale huurwoningen in Amsterdam Nieuw-West' is ook te downloaden via de webpagina: http://www.prowest.nl/index.php? option=com content&view=article&id=1 <emid=1

ir. H.P. de Haan Pedro de Medinalaan 200 1086 XR Amsterdam tel. 020-416 00 71 e-mail [email protected]

22-05-2012

PERSBERICHT

Herstructurering A m s t e r d a m Nieuw W e s t kan beter, s n e l l e r e n g o e d k o p e r

Verbetering milieu mogelijk zonder sloop van woningen De huidige vooiTaad sociale huui-woningen in Amsterdam Nieuw-West kan met relatief eenvoudige ingrepen veel milieu- en klimaatvriendelijker worden gemaakt. Grootschalige sloop, tweemaal gedwongen verhuizen en het vrijhouden van wisselwoningen zijn dan niet nodig en de bouwoverlast blijft tot een minimum beperkt. Doordat de totale woonlasten niet of nauwelijks stijgen kan de sociale voorraad gehandhaafd blijven. Dit stelt de Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden (ProWest) in haar rapport dat in maart 2012 werd uitgebracht. Met deze studie wil de vereniging een nieuwe discussie aangaan over de koers van de Stedelijke Vernieuwing in NieuwWest. Stedelijke vernieuwing Nieuw-West anders aanpaldien Volgens ProWest kan met een slimme aanpalc de herstructureringsoperatie sneller, beter en goedkoper verlopen, waai-bij Nieuw-West bovendien haar eigen stedenbouwkundige karakter kan behouden. Essentieel is dat bewoners van begin tot eind volop bij het vernieuwingsproces betroldcen worden. Mix van maatregelen ProWest pleit voor een mix van ruimtelijke, bouwkundige en organisatorische maatregelen. De vereniging onderzocht welke kansen er zijn om sociale huurwoningen duurzamer te maken en wat het rendement van deze maatregelen is. De studie bevat enkele ontwerp-oplossingen met bouwtekeningen en verwijzingen in naar direct toepasbare rekenmodellen. Men beschrijft hoe je zo'n energiebespaiingsproject van de grond laijgt en welke rol de overheid, corporaties en de bewoners hierin kunnen vervullen. Zonne-energie ProWest onderzocht de haalbaarheid van elektriciteitsopwelddng door middel van zonne-energie bij complexen met sociale huurwoningen. Doordat de energieprijzen voor olie en gas sterk zijn gestegen en het rendement van zonne-energie sterk is toegenomen is het omslagpunt iimiiddels bereikt. Het is nu aantreldcelijk om in zoime-energie te investeren. Niettemin zijn er nog enlcele voetangels en klemmen. In het rappoi-t wordt aangegeven wat die pralctische problemen zijn en hoe die zouden kunnen opgelost. ProWest is voorstander van decentrale energieopwekking bij woningcomplexen; corporaties zouden hierin het voortouw kunnen nemen. Amsterdam, 30-3-2012.

### Noot voor de redactie Rapport en aanvullende informatie zijn verkrijgbaar bij : ir. H . P de Haan Pedro de Medinalaan 200 1086 XR Amsterdam tel. 020-416 00 71 mobiel 06 - 54 24 30 42 fax 020-416 13 50 e-mail: info@,heindehaan.nl wvyw.heindehaan.nl/

ProWest vereniging promotie westelijke tuinsteden

Verduurzaming van de bestaande voorraad sociale huurwoningen in Amsterdam Nieuw-West

ir. H.P. d e Haan mr. d r s . R.N.A. B a k k e r

Definitieve versie © ProWest, Amsterdam, mei 2012

ProWest

1

ProWest

ProWest Jan Tooropstraat 6 1062 BM Amsterdam 020 388 26 33 of 020 346 06 70 post@,prowest.nl www.prowest.nl Giro: 502 5033 t.n.v. Vereniging Promotie Westelijke Tuinsteden Contributie 10,- euro per Jaar

ProWest

^

KgïfeS!

Doel van deze notitie Sociale huui-woningen in Amsterdam Nieuw-West kunnen met relatief eenvoudige handelingen veel milieu- en klimaatvriendelijker worden gemaakt zonder dat grootschahge sloop nodig is. Ook bij corporaties is zo langzamerhand het besef doorgedrongen dat energiebesparing bij de huidige voorraad sociale huurwoningen zeer wel mogelijk is en datje heel ver kunt komen. In deze notitie wordt uit de doeken gedaan hoe dit transfomiatieproces in de praktijk gestalte zou kunnen krijgen. Er is zowel onderzoek gedaan naar bouwtechnische maatregelen als naar stedenbouwlaindige ingrepen. Ook doen we ontwei-pvoorstellen. Als bijkomende randvoorwaarden gelden dat: ^ sociale aspecten een belangrijker rol gaan spelen in de Stedelijke Vernieuwing; ^ er zorgvuldiger met de bestaande voorraad sociale huurwoningen wordt omgegaan; ^ huurders van begin tot einde bij het transformatieproces worden betrokken; ^ de bouwoverlast voor huurders tot een minimum beperkt blijft; ^ huurders er wezenlijk op voomit gaan (meer wooncomfort); ^ de totale woonlasten niet of slechts in zeer beperkte mate mogen stijgen; ^ de hoofdlijnen van het Algemeen Uitbreidingsplan gerespecteerd worden. Deze notitie is bedoeld om als aanzet te dienen voor een hernieuwde discussie met overheden, corporaties en bewoners(organisaties) over de koers van de Stedelijke Vernieuwing in NieuwWest.

Dit alles onder het motto: "Goed nadenken is liet goedkoopste bouwmateriaal dat er is!"

ir. H.P. de Haan mi-. drs. R.N.A. Bakker

PrcWest

3

ProWest

Inhoudsopgave 1. Hoofdlijnen

5

2. Stedenbouwkundige aspecten

7

3. Organisatorische aspecten

9

4. Bouwtechnische aspecten

10

5. Financiële en sociale aspecten

14

6. Enkele ontwerp-oplossingen

16

7. Samenvatting en conclusies

21

8. Aanbevelingen

23

9. Geraadpleegde literatuur en noten

24

PrcWest

4

PrcWest

1. Hoofdlijnen V e r d u u r z a m i n g v a n de w o n i n g v o o r r a a d

Je kunt de bestaande vooiTaad sociale huurwoningen (1945-1966) in Amsterdam Nieuw-West met eenvoudige en efficiënte ingrepen 'verduurzamen'. Hiei-voor bestaat imniddels een breed maatschappelijk draagvlak. Ook bij coi-poraties is die intentie inmiddels aanwezig. De gemeente Amsterdam, ASW en de milieubeweging hebben er conferenties aan gewijd.' Op gemeentelijk niveau zijn er conferenties aan milieumaatregelen voor woningen gewijd. Ook op Rijksniveau werkt men serieus aan maatregelen om de isolatie van gebouwen op korte teiTnijn te verbeteren.^ Essentieel voor Pro West is: a.

Bescfierm de typerende stedenbouwliundige van Nieuw-West

^

b.

c.

uitwerldngsprincipes

Wij hanteren als referentiekader het stedenbouwkundige afsprakensysteem van het Algemeen Uitbreidingsplan van Van Eesteren van 1934 (inclusief de uitwerkingen ervan) met de typerende open verkaveling. Hanteer een 'groene'

^

structuur en de

benadering

Ons uitgangspunt is een ecologische visie op de samenleving, uitgaande van sociale samenhang en integratie.^ In concreto betreft het het streven naar verduurzaming van de voorraad sociale huumoningen in Nieuw-West in de richting van Energielabel A. Ga uit van de 'Trias Energetica'

^ ^ ^ d.

Beperk de energievraag. Zet duurzame energiebronnen in om op kleinschalig niveau energie op te weldcen. Zet efficiënte technieken in bij het gebmik van eindige energiebronnen. iVlaali een analyse

Maak eerst een heldere analyse van de situatie alvorens tot uitvoering over te gaan (die ontbreekt nu en daarom gaat het vaak verkeerd: onnodige sloop is hiervan het gevolg). Analyse en besluitvorming dienen te worden gekoppeld aan het verloop van het bouwproces. e.

Bouwproces

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

Ontwerp een helder Programma van Eisen op basis van een gedegen analyse. Stel op basis hiervan prioriteiten. Maak een keuze uit praktisch haalbare alternatieven. Ga uit van een gefaseerde aanpak. Maak een actieplan. Stel voldoende geld beschikbaar voor de uitvoering van het project. Zorg voor een degelijke aanbesteding. Voer controle uit op de uitvoering. Evalueer periodiek het bouwproces en het eindresultaat ('lerend systeem').

RCSffifaJ

r

ProVyest

f.

Ga uit van een socialere aanpalc van de Stedelijlie

^ ^ ^ ^

Vernieuwing

Hanteer een menselijke maat. Zorg voor een goede dialoog met bewoners (van begin tot einde van het proces). Reserveer aandacht en geld voor bewonersparticipatie. Zorg voor minimale overlast van bouwactiviteiten voor betrokkenen en de directe omgeving. ^ Houd zoveel mogelijk woningen in gebruik tijdens het transfomiatieproces. Dit is ook van belang voor winlcels, scholen en voorzieningen. ^ Tracht zoveel mogelijk mensen niet te laten verhuizen of slecJits één Jceer te laten verhuizen.

ProWest

6

2.

Stedenbouwkundige aspecten

a.

Bescherm de typerende stedenbouwkundige van Nieuw-West

structuur en de

uitwerldngsprincipes

Wij hanteren als referentiekader de hoofdlijnen van het Algemeen Uitbreidingsplan van Cornelis van Eesteren van 1934 (inclusief de uitwerldngen ervan) met als uitgangspunten de typerende open verkaveling (strokenbouw, opengewerkt bouwblok, haken en combinatie stroken/haken) in de openbare ruimte en de Schotse Ruit (Anna Vos). Essentieel is de 'leesbaarheid': het gebied onderscheidt zich door duidelijke kenmerken van andere gebieden uit andere periodes. Wij beseffen terdege dat dit stedenbouwkundige plan aan modernisering toe is. Het individuele uiterlijk van een blok verandert dan met de wereld mee. W i j stellen een milieuvriendelijke transfoitnatie van sociale huurwoningen voor die voldoende rekening houdt met de belangrijkste uitgangspunten van het A.U.P. b.

Functiemenging

Nieuw West is een typische monofunctionele wijk. Een ontwildceling naar een meer stedelijke menging van activiteiten is aan te bevelen. Dat wil zeggen: in plaats van '100% Wonen' naar 'Wonen, Werken en Voorzieningen' (mits er geen overlast in de woonomgeving ontstaat). In de nieuwbouw zou het politiek gewenste programma kunnen worden gerealiseerd voor zover dat niet in de oudbouw terecht kan. c.

Stimuleer tiergebruilc van gebouwen

Wij adviseren om sloop van oudbouw niet te forceren maar eerst onderzoek te doen naar mogehjklieden om bestaande gebouwen opnieuw te gebruiken. Men zou dan kunnen samenwerken met de Stichting Agora (i.c. hun actie 'Nieuw leven voor oude gebouwen'). Mocht hergebruik zonder zwai-e ingrepen niet of slechts beperkt mogelijk zijn (bijvoorbeeld omdat er geen grote woningen of seniorenwoningen met lift kunnen komen, realiseer dan een maatschappelijk gewenst programma in aanvullende nieuwbouw in de directe omgeving. d.

Aanvullende in plaats van vervangende

nieuwbouw

Je zou in beperkte mate verdichting kunnen toestaan (met behoud uitgangspunten A.U.P.): kleinschalige uitbreidingen van de bloldcen (zie hoofdstuk 6). Inventariseer pleldcen die geschikt zouden kunnen zijn voor aanvullende nieuwbouw zonder sloop van woningen. Bij voorkeur op locaties die niet of slecht gebruikt worden. Je kunt dan bijvoorbeeld denlcen aan seniorenwoningen en medische voorzieningen. Pleldcen waar schoolgebouwen wegvallen zijn bij uitstek geschikt om een dergelijk programma uit te voeren. Dus liever aanvullende nieuwbouw dan sloop en vervangende nieuwbouw, ook in programmatisch opzicht. In dat nieuwe programma kun je dan woningen, werkgelegenheid en voorzieningen onderbrengen. e.

Verdiciiting op Ideine schaal en met respect voor het A.U.P.

Wij adviseren om uit te blijven gaan van de stedenbouwkundige uitgangspunten van het A.U.P. Bouw dus 'schijfjes' of torentjes die vrijstaan in de openbai-e ruimte en kies niet voor nieuwe 'Krierwijkjes'.'* Scheiding van openbare en privéruimte hoeft niet per se met hekken maar kan ook met water gebeuren. Dan blijven de zichtlijnen open; een kenmerk van het A.U.P.

PrcWest

7

f.

Woningen bij voorlceur niet

samenvoegen

Woningen samenvoegen raden wij af. Het is duur en er zijn sleclits weinig 'intelligente' oplossingen (van 5 naar 4 woningen) beschikbaar. Financieel is het niet gunstig want de oorspronlcelijke humwordt tweemaal zo hoog. Samenvoeging ligt alleen voor de hand bij interne kaalslag^ of bij hoogniveau renovaties. Wij willen echter de financiële haalbaarheid voortdurend in de gaten houden. Daarom pleiten wij voor een slimme, kostenbewuste en geleidelijke aanpak (stap voor stap), waarbij voortdurend in de gaten wordt gehouden hoe het proces in de pralctijk verloopt. Daarbij gaan wij uit van het vergroten van bestaande woningen zonder samenvoeging (zie hoofdstuk 6).

ProWest

8

ProWest

3.

Organisatorische aspecten

a.

Onze visie op fiet bouwproces

Wij adviseren om: geen eindplan na te streven maar een proces in de tijd op te starten. ^ te analyseren, naar bewoners te luisteren, te evalueren, een lerend proces op te zetten en te monitoren. ^ een professionele organisatie op te zetten (een bureautje in de wijk). ^ bij voorkeur gefaseerd te werken. ^ de rechten en plichten van bewoners, overheid en corporatie vast te leggen. ^ controle door bewoners en als stadsdeel te verzekeren. ^ een periodieke financiële doorlichting per fase te bewerkstelligen. ^ onderzoek naar bewoners en bewonerswensen te koppelen aan het proces. Deze gegevens zijn met name van belang kort voordat een blokje 'aan de beurt' is; dit onderzoek uitvoeren met behulp van huisbezoeken, de bewoners direct en actief betreldcen bij het proces, op hun mogehjklieden en keuzes wijzen. b.

De rol van de corporatie

Corporaties moeten bij voorkeur niet de regie over de Stedelijke Vernieuwing voeren maar dienen zich te richten op de plantechnische aspecten (initiatief en controle op de uitvoering van de werkzaamheden). c.

De rol van de overheid

Bij de huidige Stedelijke Vernieuwing ligt de eindverantwoordelijldieid van projecten bij de corporaties. Dat is de afgelopen 15 jaar niet altijd goed gegaan (met name niet in democratisch opzicht). Deelraden worden vaak door de corporaties voor het blok gezet. Daarom zijn wij van mening dat het primaat van de politiek opnieuw gedefinieerd dient te worden. I n feite betekent dit: 'terug naar af. Wij zijn van mening dat coiporaties zich moeten beperken tot de volkshuisvesting. Stedenbouwkundige projecten die zich ook met de maatschappelijke aspecten bezighouden behoren onder toezicht van de overheid te staan. De centrale stad en de deelraad moeten de plek zijn waar politiek beroep en controle op het proces terecht komt. De voorbereiding en uitvoering van overheidsbesluiten kan worden ondergebracht bij het Projectmanagementbureau van de gemeente. Dat kost weliswaar wat maar de inhoudelijke kennis keert dan terug bij de overheid. Bovendien kan er dan een betere maatschappelijke afweging worden gemaakt dan momenteel het geval is. Niet de corporatie maai- een democratisch gekozen lokaal bestuur behoort te allen tijde de eindverantwoordelijldieid over de hoofdlijnen van de Stedelijke Vernieuwing te hebben. De deelraad kan op dit moment het bouwkundige proces niet goed controleren. Wel kan er een ambtelijke projectgroep worden opgericht. Deelraden hebben een begeleidingsfunctie en dragen politieke verantwoordelijldieid. Als adagium geldt: "Zolang het goed gaat Jioorje niemand". Als het toch fout gaat is er een rol voor de deelraad weggelegd. Dat w i l zeggen: een gesprek met partijen aangaan; evt. controle op de uitvoering; de zaak uitpraten. d.

Bewoners

De positie van bewoners in vemieuwingsgebieden moet versterkt worden. ASW is adviseui* van de bewoners; deze organisatie heeft veel expertise opgebouwd. Ook moet er altijd een beroepsmogelijldieid voor bewoners richting de politiek zijn. Een voldongen feiten-politiek is uit den boze. Bewoners zijn een partij die gehoord moet worden en actief kan worden betroldcen bij de aanpak.

9

P/cWest

4.

Bouwtechnische aspecten*

a.

Funderingen

en waterbeiieersing

in Nieuw West zijn in orde

Alle bouwbloklcen in Nieuw-West zijn onderheid. De fundering is in orde; er zijn hier geen verzalddngsproblemen. Evenmin zijn er er problemen met de waterbeheersing. Onderzoeker Haico van Nunen constateerde dat woningen een gemiddelde levensduur van minimaal 120 jaai* hebben.' Deze visie wordt inmiddels door de corporaties gedeeld. In feite erkennen zij hiermee impliciet dat sociale huurwoningen in Nieuw-West pas de helft van hun levensduur hebben bereikt en dus nog minstens 60 jaar meekunnen. Betonskeletten kunnen zelfs honderden jaren meegaan. Wetenschappers van de TU Delft achten de vooiTaad naoorlogse corporatiewoningen in Nieuw-West van redelijke tot goede kwaliteit. Volgens deze hoogleraren vindt sloop soms plaats om oneigenlijke motieven.^ b.

Verwarmings- en

tapwatersystemen

Het stadsverwaimingssysteem van stroomproducent NUON is milieuonvriendelijk: het bedrijf investeert vooral in kolencentrales en relatief weinig in duurzame bronnen.^ In feite is dit systeem al achterhaald. Ook is het bedrijf niet klantgericht. De stadsverwarming in Nieuw-West (die is gebaseerd op de Vuilverbranding in het Westelijk Havengebied) is een slim, goed ftmctionerend en miheuvriendelijk verwarmingssysteem.'° CoUectieve oplossingen blijken goedkoper dan individuele. Bij sociale huurwoningen kun je het verwarmings- en tapwatersysteem per blok organiseren; dit is een verantwoordelijkheid voor de corporatie. Zonneboilers verdienen zichzelf terug door de productie van 'gratis' waiTti water." Verwarming door aardwarmte is een goed alternatief'^ ^ Maatregelen die genomen zouden liunnen worden Je kunt denlcen aan de aanleg van stadsverwarming of wannwatervoorziening door een individuele keukengeiser, een individuele of een collectieve Hoog Rendementsketel. Ook een micro-warmteIcracht-koppeling met zonneboiler is een goede oplossing. Fasering is mogelijk (met uitzondering van het stadsverwaiTningssysteem), bijvoorbeeld tijdens mutaties. ^

Wat heeft op dit moment het laagste en hoogste rendement?

De aanlegkosten verschillen niet zo veel; het verschil in milieurendement maakt echter wel degelijk uit! De keukengeiser heeft het laagste milieurendement, stadsverwarming het hoogste." Een goede oplossing is isolatie, gebalanceerde ventilatie en aansluiting op stadsverwarming. Combinaties met andere systemen zijn mogelijk. c.

Ventilatiesystemen

De woningen in de Westelijke Tuinsteden zijn destijds gebouwd met een natuurlijk ventilatiesysteem. Natuurlijke ventilatie functioneert in het algemeen goed maar het werkt niet op de bovenste verdieping. Damp blijft daar hangen. Gevolg: spikkeltjes op het plafond. De afgelopen jaren hebben corporaties het ventilatiesysteem schromelijk verwaarloosd; dit achterstallige onderhoud wordt nu ten om-echte door hen als legitimatiegrond voor sloop gebruikt. Aanpassing van het ventilatiesysteem heeft een hoge prioriteit en is eenvoudig te doen. De bovenste woningen moeten zo snel mogelijk mechanische ventilatie ki-ijgen (omdat de natuurlijke ventilatie hier niet trekt)." Voor de woningen eronder is een mechanisch ventilatiesysteem niet nodig. Een nieuw ventilatiesysteem heeft een korte levensduur (maximaal 25 jaar).

PrcWest

10

ProWest

Er zijn twee nieuwe meclianische ventilatiesystemen: 'vraaggestuurd' of 'gebalanceerd'. ^

Bij vraaggestuurde ventilatie wordt steenlcoude lucht toegelaten. Het milieurendement is beperkt. Ramen Imnnen niet open, want dan verstoor je het systeem.

^

Gebalanceerde ventilatie is een geraffineerd en handig systeem. Het bespaart veel warmteverlies; de energiebesparing is groter. Indien nodig kunnen de ramen gewoon open (bijv. voor ramen lappen). Gebalanceerde ventilatie heeft de voorkeur. Door de filters neemt de luchtkwaliteit toe. De ventilatie moet echter gecontroleerd worden. Eenmaal per jaar moeten de filters worden vervangen. Omdat het ventilatiesysteem snel vervuilt is het beter om de vervanging van de filters collectief te organiseren ('dozen' op het dak). Dit is bij uitstek een taak voor de corporatie. Gebalanceerde ventilatie geniet onze voorkeur. Dakisolatie

d.

Je kunt isolatiemateriaal overvloedig op het dak aanbrengen als je de dalcbedelddng vervangt. Dit heeft een zeer hoog milieurendement.De onderste verdiepingen profiteren er ook van! Vlamdovende dakbedekking is wel wat duurder maai- is de investering waai'd (er is een inverdieneffect en de dakbedelddng is veiliger). Het is verplicht bij houten daken en is raadzaam bij flauw hellende daken (en wellicht ook bij daken van Aireywoningen). Maatregelen voor op het dak zijn zonnecellen, zonneboilers, groene daken. Combinaties onderling en met andere isolatieteclmieken zijn mogelijk. e.

Gevelisolatie

^ Binnengevelisolatie (spouwmuui-isolatie) moet door vaklieden worden gedaan. '* Toch gaat het dan nog vaak mis; er is een kans dat er vochtproblemen (condens) ontstaan. ^ Binnengevelisolatie is goed mogelijk met prefabsystemen uit de fabriek." Er treden dan geen bouwfouten meer op. ^ Je kunt de isolatie verbeteren op basis van inzet van elementen die vergelijkbaar zijn met binnenspouwbladen uit de nieuwbouwproductie. Binnenspouwbladelementen kun je tegen de gevel aanplaldcen. Binnengevelisolatie kan gebeuren bij mutatieonderhoud. De nieuwe huurder hoeft er niet op te wachten; het is in één dag geregeld! ^ Buitengevelisolatie levert meer energiebesparing op dan binnengevelisolatie'^ maai- is wél wat duurder. ^ Gevels in buitenstuc in vrolijke Ideuren kunnen een buurt een eigen karakter en zelfs een impuls geven. Een goed voorbeeld zijn de woningcomplexen in de buitenwijken van Berlijn (de 'Siedlungen' van Bruno Taut''). Kunstenaars kunnen opdracht Mjgen om een wijk met vrolijke kleuren te verfraaien. De gevel Icrijgt een ander uiterlijk (mogelijk wél hetzelfde patroon). Bakstenen zijn ecliter niet meer zichtbaar. De stedenbouwkundige structuur en de uitwerkingsprincipes zijn echter belangrijker dan de materiaalkeuze en het uiterlijk van de individuele gebouwen. ^ Wellicht maken de Welstandscommissie en Heemschut bezwaar; goed overleg vooraf is dus nodig. ^ Buitenstuc kan ook hier en daar plaatsvinden. Bij een gevel op het zuiden kan men van buitenstuc afzien indien er sprake is van een goede dak- en raamisolatie. Dit speeh vooral bij complexen die tot het erfgoed worden gerekend.

PrcWesJ

11

ProWest

f.

Vloerverwarming

Dit systeem is comfortabel en energiezuinig. De vloer fungeert als radiator. Je kunt het systeem niet aanleggen in bewoonde toestand maai- wel tijdens mutaties. De warmtebron kan geplaatst worden in de uitbouw: twee buizen: wai-mte erin en iets kouder water eruit. g.

Wandverwarming

Wandverwarming is eveneens goed bij renovatie toe te passen. Het is zelfs iets gemalckelijker te realiseren dan vloerverwai-ming. Je moet dan wel een wand vrijmaken. Wandverwarming aanleggen kan alleen bij mutatieonderhoud. h.

Raamisolatie

Je kunt enkel glas vervangen door dubbel glas. Alternatieven zijn dildcer glas, HR-glas, voorzetramen of achterzetramen. De kleur van de kozijnen doet niet echt ter zake. i.

Zonne-energie

Je zou verwachten dat Amsterdam voorop zou lopen in innovatie. Maar de hoofdstad doet (nog) niet mee! Het kan in Nederland beslist beter geregeld worden. 1. Maak een einde aan de lioppelverJioop Bij nieuwbouw wordt het verwarmingssysteem aangesloten op NUON die in een deel van Amsterdam (Zeeburgereiland, IJburg en de Bijlmermeer) en in Almere de dienst uitmaakt. Dit bedrijf is geen duurzame producent van energie^" en met die 'koppelverkoop' bereik je geen vernieuwing. De gemeente gaat ervan uit: "Je moet NUON nemen". Dit standpunt is echter onjuist. Het is verboden om iemand op te dragen om een energieproducent te nemen; dit is in strijd met het principe van de de vrije energiemarkt die sinds 1 juli 2004 een feit is.^' Europa stimuleert het gebruik van duurzame energiebronnen.^^ Maar de praktijk is sterker dan de leer: ook al verbiedt de Europese Commissie de 'verplichte' koppelverkoop expliciet; deze handelwijze komt nog steeds voor. Er is dus een taak voor de coiporaties weggelegd om het initiatief te nemen om er zich niet bij neer te leggen maai- aan dit illegale handelen van de lokale overheid een einde te malcen en zonneenergie te introduceren. 2. Verander de belastingwetgeving Individuele bui-gers die zonne-energie willen terugleveren aan het elektriciteitsnet kunnen dit bij Greenchoice doen. Alleen dit bedrijf produceert 100% groene stroom en biedt een redelijk terugleveringstarief CoUectieve levering door Verenigingen van Eigenai-en (VVE's) is technisch en financieel goed mogelijk maar levert fiscale problemen op; je ki-ijgt bijna geen geld. Reden: de Nederlandse staat meent dat zij te weinig belastinginkomsten la-ij gt. Het gebruik van zonnecellen wordt door de Nederlandse staat niet aangemoedigd.^'* Integendeel! Er zijn veel juridische problemen. Doordat onze wetgeving nog niet is ingesteld op duurzame energieopwekking is stroom leveren aan het net voor VVE's niet rendabel. Er is een verdergaande vergroening van het belastingstelsel nodig. De staat zou milieuvriendelijke elektriciteitsopwelddng op kleine schaal niet moeten tegenwerken maar juist moeten steunen met economische prildcels. Tot dusverre ontbreekt de politieke wil om hierin wezenlijke veranderingen aan te brengen. Carel Weeber zei het al: "In Nederland zijn we voortdurend bezig met het intelligent oplossen van problemen die we net gemaakt hebben. Je kunt beter die problemen voorkomen!" Corporaties en VVE's zouden druk op de Rijksoverheid kunnen uitoefenen om milieuvriendelijke energieproductie aan te moedigen. Proest

12

ProWest

3.

Ondersteun

'virtueelsalderen'

Intussen probeert de gemeente Amsterdam voor dit knelpunt al een oplossing te zoeken; een ambtelijke projectgroep die zich bezighoudt met winning wil de wetgeving proberen te veranderen zodat Ideinschalige producenten alsnog aan het net kunnen leveren. Men kiest dan voor een juridische constructie: "We doen net alsof levering door WE's gelijkstaat aan levering door particuliere stroomleveranciers ". Coiporaties die actief zijn in Nieuw West zouden deze Amsterdamse aanpalc kunnen steunen zodat productie van zonne-energie op collectieve schaal alsnog rendabel wordt. 4.

Plaats zonnepanelen op het dak

Corporaties en Verenigingen van Eigenaren zouden zich dienen in te spannen om zonnecellen op het dalc te plaatsen. Op den duur worden gebouwen dan leveranciers van energie: die kant moeten we op. Zonnepanelen en zonneboilers op het dak vergen een goede ruimtelijke inpassing. Dit is een punt van zorg. Om ze aan het gezicht te onttreldcen zou men kunnen denlcen aan een uitstekende lichtgrijze dala-and. Dit is een goede oplossing voor platte daken. Maar zonnecellen op hellende dalcen kun je moeilijk aan het gezicht onttreldcen. Wellicht kun je op enige afstand de panelen plaatsen. Wij verzoeken coiporaties om constructies uit te denlcen die zich goed verdragen met het A.U.P. De invalshoek van zonnecellen bepaah nu nog de energieproductie. Maar de technische ontwildcelingen gaan erg snel. Een antireflectielaag kan het rendement bij omzetting van zonlicht naar stroom verhogen.^^ Zonne-energie werkt dan op daglicht; het rendement wordt 70%. Zonnecellen zijn nu al oprolbaai'.^'^ Straks kun je zelfs werken met een spuitbus!" Dus wie weet worden die ruimtelijke inpassingsproblemen dan vanzelf wel opgelost... Het rendement van alternatieven neemt toe aangezien energiekosten voor de consument sterk stijgen (mede danlczij de politieke spanningen in het Midden-Oosten). De prijs van zonnepanelen is met 80% gedaald omdat ze tegen in China in grote getale worden geproduceerd.Wij profiteren mee. Stroom van zonnepanelen op de eigen woning blijkt nu al voordeliger dan sü-oom van de traditionele energieleveranciers.^' 5.

Maak zonne-energie via reserveringen financieel

mogelijk

Een W E maar ook een corporatie zou fondsen die worden gereserveerd voor onderhoudswerkzaamheden op lange termijn (dakbedelddng vervangen) kunnen inzetten voor investeringen in zonne-energie. Dan zijn er geen extra investeringen nodig zolang de terugverdientijd ruim binnen de periode blijft waarin de onderhoudsinvesteringen worden gedaan. Het onderhoudsbudget is dus een veilige financieringsmethode. Het geldkapitaal is terug op het moment datje het nodig hebt. Wij nodigen corporaties uit om hierover na te denlcen. Eventuele verhoging van servicekosten is aanvaardbaar mits er een verlaging van de energiekosten tegenover staat.

PrcWest

13

ProWest

5.

Financiële en sociale aspecten

a.

Sociale functie corporaties in tiet geding

De maatschappelijke kosten van gedwongen verhuizingen^" ten gevolge van de Stedelijke Vernieuwing (schooluitval, maatschappelijke ontwrichting, sociale isolatie door verlies van sociale contacten, ziekte) zijn erg hoog. Deze worden echter niet in de plannen van corporaties verdisconteerd. Dit is overigens geen incidentele maar een structurele tekortkoming in him beleid. Er valt dus nog wel wat te verbeteren... b.

Aedes: "Maatsctiappeiijlie

verantwoordelijldieid

corporaties

essentieel"

Brancheorganisatie Aedes verlangt van de aangesloten corporaties dat zij een goede verhuurder zijn die maatschappelijk zorgvuldig handeh^' ('fair play-beginsel'). In concreto betekent dit dat zij hun huurders correct en met open vizier moeten bejegenen. c.

Zorgvuldig tiandelen nodig

In de pralctijk kan dit betekenen dat corporaties renovatie niet mogen dwai'szitten met onmogelijke programma-eisen waardoor sloop en nieuwbouw onver-mij delijk wordt ("De gevels worden de tuin ingeschoven "). Een geschikt alternatief voor hen zou 'nieuwbouw om de hoek' kunnen zijn. Renovatie tieeft veel voordelen

d.

^

^ ^ ^ ^ ^ ^

^ ^

De wachttijd voor sociale huurwoningen in Amsterdam is circa 10 jaar. Dit wordt mede veroorzaakt door grootschalige sloop waardoor flinke aantallen stadsvei-nieuwingsurgenten vooi-rang krijgen op de (nieuwe) woningzoekers. Indien sloop uitblijft en huurders in hun eigen woning kunnen blijven wonen zodat de bestaande voorraad beter benut wordt, worden maatschappelijke kosten bespaard. Er is geen sloop van betonskeletten en -funderingen (dus geen kapitaalvernietiging). Straten hoeven niet opgehoogd te worden. De waterhuishouding in Nieuw-West is goed; er zijn geen drainageproblemen bij de bestaande woningcomplexen. Er zijn geen extra maatregelen nodig. Er is geen leegstand, geen braakliggende grond; er zijn minder renteverliezen. Dus je kunt zoveel mogelijk woningen en bedrijfsruimten in gebruik nemen en houden. Leerlingen blijven op school. Winkels en de markt houden hun klanten. Er vindt geen verdrijving van de aanwezige bewoners met behulp van urgentieverklaringen plaats; daai-door treedt er geen ontwrichting van de lokale huurmai-kt op. Het eigen karakter van buurten blijft in stand. Meerkosten voor mutaties en herhuisvesting (wisselwoningen, verhuiskosten (tussen de €5.000,- en €6.000,--) worden uitgespaard. Zowel verhuurder als huurder profiteren ei-van. De door ons voorgestelde aanpak is humaner, minder belastend en aanmerkelijk goedkoper dan de huidige werkwijze.

PrcWest

14

ProWest

e.

Kostenaspecten

^ ^ ^ ^

^

e.

Een schatting van de kosten van diverse energiebesparingsmaatregelen staat in de brochure van ISSO/SBR opgenomen^l Bij grootschalige toepassing kun je inverdieneffecten bereiken. Bij centraal inlcopen daalt de prijs. De meerkosten van bepaalde bouwkundige maatregelen om de kwaliteit te verbeteren vallen in het niet bij de huidige uitgaven (proceskosten, verhuiskosten, vergoedingen bij de huidige werkwijze). Dit geld kun je beter in het gebouw steken; dan heb je er tenminste nog wat aan! Deze maatregelen zijn sneller te reahseren; de arbeidskosten zijn lager. Uiteindelijk zou ook deze aanpak wel eens veel goedkoper kunnen uitvallen tei-wijl het milieurendement fors toeneemt. Andere elektriciteitsleverancier

zoeken

De aanleg van een bijkeuken in de gerenoveerde woning zou voor corporaties een geschikte aanleiding kunnen zijn om een nieuw energiebeleid voor zichzelf te formuleren, een andere weg in te slaan en de energievoorziening op heel een andere manier te organiseren. f.

Energiebesparing

financieel

aantrekkelijk

Zowel voor de verhuurder als voor de huurder is energiebesparing financieel aantreldcelijk: Voor de verli uur der ^

Tegen relatief bescheiden middelen kan het bestaande woningbezit op een hoger niveau

^

worden gebracht waai-bij de kosten kunnen worden doorberekend in de huur. Voor meer sociale huurwoningen wordt Energielabel A haalbaar.

Voor de /tuurder ^ ^

De huurverhoging wordt door een lagere energierekening gecompenseerd. Vanwege de verwachte stijging van de kosten van fossiele brandstoffen wordt dit verschil voor de huurder alleen maai- groter en gaat hij er relatief op vooruit.

PrcWost

15

PrcWest

6.

Enkele ontwerp-oplossingen

Op de volgende pagina's geven wij enlcele ontweip-oplossingen aan waarin energiebesparing centraal staat. Bijkomend voordeel is dat het wooncomfort verbeterd kan worden. a.

Balkons

'inpakken'

Het balkon als bijkeuken In Nieuw West hebben veel woningen een balkon of zelfs twee balkons. De constractie bestaat doorgaans uit een van binnen naar buiten doorgaande gestorte vloer. Zo ontstaat er een enorme koelrib. De ISSO/SBR-brochure adviseert om de woning volledig te verpakken met isolatiemateriaal. Bij de bouw van deze woningen werd geen rekening gehouden met moderne technologie. Om hiei-voor alsnog plaats te kunnen bieden kan het verstandig zijn om het bestaande balkon bij de keuken birmen de gevels te brengen zodat er een bijkeuken wordt gemaald met plaats voor verwarming, ventilatie en wasmachine/droger. De balkons worden nu seiTes. Deze worden niet helemaal transparant. Er komt een gesloten gevel bij leidingen en pijpen. De nieuwe leidingenkokers aan de buitenkant van het gebouw worden benut voor ventilatie-, rookgas- en verwarmingsleidingen. Er komt een verlaagd plafond in hal en keukens (boven de kastjes) ten behoeve van nieuwe leidingen en een nieuw ventilatiesystemen. Voordelen van balkons inpakken

^ ^ ^ ^

^ ^ ^

Het is een goede isolatiemethode met een hoog milieurendement. Het bouwproces (acht weken) kent een snelle uitvoering; je kunt het 'gestapeld' uitvoeren (d.w.z. vier woningen boven elkaar in één keer). Boren is nauwelijks nodig. De aanleg is weinig ingrijpend voor bewoners; huurders kunnen in hun woning blijven wonen. Je moet alleen de leidingen wijzigen. Dat kan ook bij mutaties. Er is geen zwaar hak- en breekwerk nodig; het staat buiten je woning en wordt er 'aangeplakt'. Er is geen sloop en er zijn geen wisselwoningen nodig, dus er is geen beslag op de bestaande voorraad sociale huurwoningen. Deze aanpalc zet de deur open voor nieuwe technieken (zonne-energie). Deze oplossing is goedkoper dan de traditionele werkwijze. De beheersbaarheid van het proces en sociale aspecten vergen speciale aandacht.

Wat te doen als er maar één balkon beschikbaar is? In dat geval een nieuw balkon aanbrengen (lichte constructie toepassen). Nadelen van balkonvervanging ^ ^

Woonbloldcen krijgen een andere voi*m en kleur. Je voegt een element toe. Mogelijk lijzen er bezwaren van Welstandscommissie en Heemschut. Daarom is goed overleg vooraf met deze instellingen nodig.

PrcWest

16

PrcWest

slapen ^

slapen ]

Q

^slapen ^

L

d

FT h

wonen

wonen

koken • • koken

50er jaren flat bestaand I

slapen

1

.

1

I

slapen

]

slapen

•

n

[

0 S

wonen

koken •

kokeil

V li:y| r

50er jaren flat verbeterd

ProV/est

worten

wihi

NIEUW BALKON

17

ProWes}

J

m • Nl •

slapen^

1^

U slapen

1

1

2^oken V

VJ

1—1

wonen 1

^

1

berging

berging

berging

berging

berging opslag

50er jaren flat bestaand

woning

slapen^

71 • 1 II y • 1 II 1 koken

/II"

woning

•

^ \

wonen

u ^ slapen n

woning

1^ berging

woning bergi^

tLiinkamer

T jbergin't

50er jaren flat verbeterd UitpUnten:

Pretest

Jcamers in de

mm M

slapen

tuinkamei

Derging

bergingsplinten

18

ProWest

b.

UitpUnten

Uitplinten is het beter benutten van de bergingsplint van woningcomplexen door deze anders in te richten. Bij complexen met 4 bouwlagen is doorgaans 100% van de begane grond in gebruik als berging. Volgens de voorschriften is slechts 40% van de begane grond als bergingsoppervlalcte nodig. Herindeling van de bergingsplint heeft grote voordelen: ^

^ ^

^

^

^ ^ c,

Woningen met woom-uimte aan de tuin worden groter zonder dat ze worden samengevoegd. Het aantal voordeur-en neemt niet af De nieuwe woom-uimte aan de tuin wordt met een trap aan de woning erboven gekoppeld. Op de onderste woonlaag zouden twee 'tuinkamers' kunnen komen; een badkamer zou kunnen worden bijgebouwd. Kinderen kunnen buiten spelen in de tuin. Ook kan worden gedacht aan kamers voor werk aan huis. Elke woning zou dan twee voordeuren moeten laijgen (doel: woon-werki'uimte creëren). Je zou een kantoor op de begane grond kunnen creëren met een flatje erboven; Kleinschalige werkgelegenheid dichtbij huis creëren kan leiden tot meer milieuvriendelijke verplaatsingen (minder woon-Zwerkverkeer per auto, vaker gebruik van fiets en openbaar vervoer). En dit heeft weer consequenties voor de C02-uitstoot. Hum-ders betalen weliswaar een hogere Om-oerende Zaal< Belasting (omdat het grondoppervlak toeneemt) maai- dit heeft geen invloed op de erfpacht. De huurverhoging kan bescheiden zijn. Er is geen gesloten plint meer (dit is goed voor de sociale veiligheid). De activiteiten op de begane grond leiden tot een levendiger stadsbeeld.

Optoppen

Ook optoppen is een aanpak waarbij een aantal woningen kan worden uitgebreid zonder het aantal voordeuren te verkleinen. Hiertoe wordt een lichte doos op het dak geplaatst en een trap gemaakt naar de verdieping eronder. Gedacht kan worden aan een houtskeletbouwkist of aan een container. Terrassen ernaast or ei-tussen zijn goed mogelijk.

d.

Aankoppen

Behalve balkons inpaldcen, uitplinten en optoppen kan ook worden gedacht aan het plaatsen van een nieuwbouwtorentje op de kop van de flat met een lift. De naastliggende bestaande flats kunnen dan via een aan te brengen galerij meeprofiteren van deze ontsluiting. De toegevoegde flats zijn met name geschikt voor senioren.

19

ProWes|

optoppen

01 F 1

g balkon Inp. kké-i

LJIMIt _

balkon npal- ken

] aankoppen uitplinten

ontwerpoplossingen

e.

Aireywoningen

^

De waardering voor Aireywoningen is de laatste jaren gestegen.E.e.a. zou kunnen betekenen dat de Aireywoningen aan de Burgemeester De Vlugtlaan in Slotermeer zouden kunnen worden behouden. ^ Soortgelijke woningen aan de President Kennedylaan in Stadsdeel Zuid (in beheer bij de particuliere verhuurder Falcon) mogen overigens wél blijven staan! Buurtbewoners overleggen nu met het Energieteam welke maatregelen nodig zijn om deze woningen te isoleren.^'' ^ Architecte Laura Oerlemans liet in Helmond zien dat het zeer goed mogelijk is om Aireywoningen energiezuinig en bewonersgericht te renoveren zonder het eigen karakter ervan aan te tasten. Waarom zou dit dan in Nieuw-West niet kunnen?^^ ^ De Aireywoningen aan de Populierenweg in Stadsdeel Oost zijn voorzien van buitenstuc. Dat zit er al jaren op en functioneert goed (muren worden warmer en droger; er is geen lekwater). Voor Aireywoningen is buitenstuc overigens de beste oplossing. Er is dan een vergelijkbare detaillering mogelijk als in de oorspronkelijke situatie.

7.

Samenvatting en conclusies

a.

Een 'groene'benadering

(brede visie op de samenleving)

^

De bestaande voorraad sociale huurwoningen (1945-1966) in Amsterdam Nieuw-West kan met eenvoudige en efficiënte ingrepen worden 'verduurzaamd' zodat het A-energielabel kan worden bereikt. Moderne technologie en bouwkundige kennis wordt dan ingezet voor ecologische doeleinden. ^ Wij stellen diverse maatoegelen voor die gericht zijn op energiebesparing en minder C02uitstoot.

Een programmatische

b.

benadering (stedenbouwltundige

ingrepen)

Wij stellen voor om: ^

functiemenging in buurten te introduceren: Dat wil zeggen: van '100% Wonen' naar 'Wonen, Werken en Voorzieningen'. ^ in beperkte mate verdichting toe te staan (met behoud van de uitgangspunten van het A.U.P.). ^ de begane grond van woningen (nu nog bergingen) deels te bestemmen voor tuinkamers en weiiauimten. Woningen kunnen dan groter worden.

c.

Een bouwtechnische

benadering (fysieke

maatregelen)

Wij stellen voor om: woningen aan de buitenlcant (dak, gevel, ramen) te isoleren, een ander verwarmings- en tapwatersysteem te installeren en het ventilatiesysteem te verbeteren. het keukenbalkon anders in te richten zodat er een bijkeuken ontstaat waarin ook leidingen gelegd kunnen worden. Deze milieuvriendelijke oplossing is snel en gemaldcelijk te realiseren. energie-opwelddng op kleinschalig niveau (bij voorkeur zonne-energie) mogelijk te malcen. Overtollige energie zou aan het net kunnen worden geleverd. Corporaties zouden zich hiervoor moeten inspannen.

d. Stedelijke Vernieuwing kan beter en goedkoper

Als woningen op een slimme manier milieuvriendelijk worden ^ ^ ^ ^ ^

gerenoveerd:

kan de sloop van veel sociale huurwoningen achterwege blijven. kunnen mensen gewoon in hun eigen buurt blijven wonen. worden sociale banden in de buurt niet verbroken. ervai-en huurders minder overlast van bouwactiviteiten dan bij de traditionele aanpak. hoeven kinderen niet naai' een andere school.

PrcWest

21

ProWes»

De door ons voorgestelde aanpak van de Stedelijke

Vernieuwing:

^ is humaner (geen verdrijvmg van bewoners uit de buurt). ^ betrelct huurders volop bij het vernieuwingsproces. ^ kan vermoedelijk rekenen op een groter maatschappelijk draagvlak. ^ houdt rekening met het eigen stedenbouwkundige karakter van Nieuw-West. ^ is aanmerkelijk sneller, efficiënter en goedkoper (geen wisselwoningen die onttrolcken worden aan de voorraad; geen extra wachtlijsten; geen verhuiskostem-egeling nodig). Uitgangspunt is: ^

dat verhuurders voor woningverbetering huurverhoging kunnen vragen maar dat de totale woonlasten voor huurders niet mogen stijgen.

Essentieel is de politieke wil om de Stedelijke Vernieuwing anders aan te pakken!

ir. H.P. de Haan im*. drs. R.N.A. Baldcer

8,

Aanbevelingen

a.

Deelraad

^ ^ ^

Herstel het primaat van de politiek bij de Stedelijke Vernieuwingsoperatie. Een door burgers rechtstreeks gekozen bestuur behoort altijd het laatste woord te hebben. Wij nodigen Stadsdeel Nieuw-West uit om aan herstructureringsoperatie een andere vorm te geven.

b.

Corporaties

^ Richt de aandacht in eerste instantie op plantechnische aspecten. ^ Geef de voorkeur aan aanvullende nieuwbouw boven vervangende nieuwbouw ^ Organiseer de stedelijke vernieuwing gefaseerd, met monitoren en bijsturen in de tijd ^ Baseer het eigen milieu- en klimaatbeleid qua kosten en het milieurendement van technische isolatiemaatregelen op de aanbevelingen van ISSO/SBR.^^ ^ Regel de vervanging van ventilatorfilters bij gebalanceerde ventilatie collectief ^ Houd de snelle technologische ontwildcelingen wat betreft de bouwtechniek en de energieopwelddng nauwlettend in de gaten. ^ Voer een actief beleid om zonne-energie mogelijk te maken. ^ Zorg ervoor dat zonne-energie van woningen rendabel kan worden teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. ^ Start pilot-projecten met zonne-energie en benut hiermee de opgedane ervaringen voor projecten op wat grotere schaal. ^ Dring bij de Rijksoverheid aan op verbetering van de regelgeving voor zorme-energie. ^ Maak bij de berekening van de energiekosten gebruik van de rekenmethode van Vincent Deldcer.^' ^

Stel buurtbewoners in de gelegenheid om maximaal te pai-ticiperen. Bewoners

^ Ga een nauwe samenwerking aan met andere bewonersorganisaties, Eigenwijks en ASW. ^ Verdiep j e in de materie en bundel j e kennis (internet). ^ Stem je standpunten zoveel mogelijk op elkaar af en houd elkaar op de hoogte (e-mail). ^ Zorg ervoor dat je in een zo vroeg mogelijk stadium aan de besluitvorming over vernieuwingsprojecten kunt deelnemen. ^ Dwing bewonerspai-ticipatie af ^ Benut alle inspraalanogelijlcheden die er zijn en laat je stem horen! ^ Houd de totale woonlasten goed in de gaten.

ProWest

„

...

.

9. Geraadpleegde literatuur en noten Aedes, Vereniging van woningcorporaties: Het moet heter. Iederéén moet goed en betaalbaar kunnen wonen. Visiedocument Aedes-bestimr 2010-2011, mei 2010, p. 2. http://www.aedesnet.nl/binaries/down1oads/2010/05/aedes-visie-2010-2011 -het-moet-beter.pdf Wijnand Beemster: Optoppen (intei-view met Expeitteam Flatgevels Marcel Bilow (TU Delft), Bas van Vlaanderen (BaVaVla), Doris de Bruijn (Slim Renoveren), Richard Brok (MAS Architectuur), Anita de Groot (Algemeen Directeur De Groot en Visser bv) en Frans Horst (Horst Advies)). In: Stedenbouw en Architectuur 2011, m'. 4. Gevels. http://www.stedebouwaTchitectuur.n1A Jploads/2011 /9/Bnider 1 .pdf Maiious Brand: Gemiddelde levensduur voor woning in Nederland bedraagt 120 jaar. Korte termijnvisie staat duurzame woningvoorraad in de weg. In: FNV Woondiensten, Woerden, augustus 2011. http://www.fhvbouw.nl/woondiensten/overfnvwoondiensten/Documents/PLEIN5_2011 .pdf Winfried Brenne: Bruno Taut. Meister des farhigen Bauens in Berlin/Master of colourful architecture in Berlin. Deutscher Werkbund Berlin e.v. (ed.), Veiiagshaus Braun, Beiiin, 2008. Buitengevelisolatie. In: PraktischDuurzaam, z.j. http://www.praktischduurzaam.nl^uitengevelisolatie/ Martijn van Calmthout: Zwart gat silicium helpt zonnecel Antireflectielaag verhoogt rendement bij omzetting van zonlicht naar stroom. In: de Volkskrant, 22-02-2012, p. 13. Dakisolatie. In: laatjebouwen.be, z.j. http://www.laatiebouwen.com/web2/pages/hedendaags-bouwen/energie-enenergiebesparing/dakisolatie.asp De Zonnecellen Spuitbus maakt een einde aan de energiecrisis. In: We Gaan Naar Huis/Wordpress, z.j. http://wegaannaarhuis.nl/b1og/index.php/de-zonnecellen-spuitbus-maakt-een-einde-aan-deenergiecrisis/ Vincent Deklcer: Zonnestroom voor 9 cent? Het kan al voor 8... In: Trouw, 8-3-2012. http://vyww.trouw.nl/tr/n1/51.51/Vincent-wil-zon/article/detail/3221760/2012/03/08/Zonnestroomvoor-9-cent-Het-kan-al-voor-8.dhtml Vincent Dekker: Spreadsheet Zonnestroomkosten. Berekening kiloWattmirprijs zonnepanelen. In: Trouw, 8-3-2012. https://docs.google.com/spreadsheet/ccc?kev=0Ar98OqbEMOKdDdKVHBnOWhqZ3BsOnF1RFNZRGNGeVE#gid=8

voor stroom van

DWA Installatie- en energieadvies in opdracht van "Aardwarmte Den Haag VOF". (gemeente Den Haag, Haag Wonen, Staedion, Vestia, Eneco, E-ON): Aardwarmte. Den Haag. Energie uit de aarde. Den Haag 2008. http://geothermie.nl/fileadmin/user_upload/documents/bestanden/projecten/brochure_Den_Haag_2 008.pdf

Richtlijn 2009/28/EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 april 2009 ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieirwbare bronnen en houdende wijziging en intrekkins van Richtlijn 2001/77/EG en Richtlijn 2003/30/EG. http://em--lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriSeiv.do?uri=O.T:L:2009:140:n016:0062:NT,;PnF Helga Fassbinder: Biotope City, international multilingualjournal Jeffrey Groeninclcx: Oprolbare zonnepanelen voorplatte http://www.ieffreygroeninckx.be/

Linked-In, z.j.

daken, z.j.

ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen. UitM>erkingsinstructie op basis van toolkitontwerpen, deel 5: Portiekwoning voor 1966, Rotterdam, april 2011. Birgit Kamp: Hoe kan zonne-energie Marketing, 6-9-2010.

beter in de markt worden gezet? In: Mol/blog. Tiidschrift voor

http://wvyw.molblog.nl/bericht/hoe-kan-zonne-energie-beter-in-de-markt-worden-ge7et/ KEI Kenniscentrum Stedelijke vernieuwing: Sociale effecten en bewonersinvloed, z.j. http://www.kei-centrum.nl/pages/27884/Sociale-effecten-en-hewoTiersinvloed.html David, Lamereis: Zonnecellen uiteen spuitbus. In: BrightMagazine, 5-10-2010. http://www.bright.nl/zonnecellen-uit-een-spuitbus Natuur en Milieu: Zonnepanelen goedkoper dan stroom van energiebedrijven. Utrecht, z.j. http://wvyw.zonzoektdak.nl/nieuws/zonnepanelen-goedkoper-dan-stroom-van-energiehedrijven/ Natuur en Milieu: Stroom en warmte opwekken op je eigen dak. Utrecht, z.j. http://vyvyw2.natuurenmilieu.nl/proiecten/zonzoektdalc/meer-weten-over-zonne-enerpie/ Nieuwsbrief Rijksoverheid: Hogere prestatie-eis voor thermische isolatie van gebouwen per 1 anril 2072. Den Haag, 1-3-2012. ^ P http://abonneren.riiksoverheid.nl/article/bouwen-met-kwaliteit/nieuwsbrief-bouwen-met-kwaliteit.m-1 -2012/hogere-prestatie-eis-voor-thei-mische-isolatie-van-gebouwen-per- l-anri12012/1150/11348?mode=html_m3il ' Haico van Nunen (BouwhulpGroep):i?e;yw/tofó« Vragenlijst. Promotieonderzoek http://www.bestaandewoningbouw.nl/wp-content/uploads/2008/01/resii1tatenvragenlijst.pdf Laura Oerlemans: Energiezuinigen bewonersgericht renoveren van In: Portfoho, 2009. http://portfolio.laura-oeiiemans.net/afstudeerproiect.htm1 Dimitii Reijerman: China wil productie zonnepanelen In: Twealcers.net, 25-11 -2011.

10-1-2008.

Airey-woningen

deels verplaatsen naar VS

http://tweakers.net/nieuws/78271/china-wil-productie-zonnepane1en-deels-verp1aatsen-naar-vs.htm Spoirwmuurisolatie. Nadelen. In: Van de Bunt Isolatietechniek, z.j. http://www.vandebuntisolatie.nl/Isn1atie/Spouwmuurisolatie_nadelen.htm1 Herman K. Trabish: New Stiidy Solar Grid Is Here Today A definitive new LOCE study says solar has achievedparity. In: greentechsolar, 7-12-2012. http://wvyw.greentechmedia.com/articles/read/New-Studv-So1ar-Grid-Paritv-Is-Here-Todav PrcWest

25

ProWesJ

Vrije energiemarJit. Energieprijzen.nl Onafhankelijk energieprijzen vergelijken, z.j. http://www.energieprijzen.nl/achtergrorid/vrije-energiemarkt/ Welke stroom is echt gi'oen? Dimrzaamheid van In: Consumentengids, maart 2012, p. 1 2 - 1 5 .

energieleveranciers.

Friso de Zeeuw: Onkel Toms Siedlimg - bezienswaardigheden http: //www, youtube. com/watch?v=06u-3 DuSLxk

Berlijn. 7-11-2011, Youtube.

Zonnecellen worden oprolbaar, NOS Nieuws, 24-6-2009. http://nos.nl/aTtikel/90207-/onnecellen-worden-oprolbaar.html

Interviews

Richard Baldcer, Gerard Groters en Annemarieke Zwart: Interviews met drie wetenschappers van de TU Delft: Hein de Haan (Stedenbouw en Architectuur), 4-8-2011; Hugo Priemus (Volkshuisvesting), 11-8-2011); André Thomsen (Woning\>erbetering), 9-9-2011.

Bijgewoonde conferenties

Gemeente Amsterdam: Energiecafé Amsterdam, 16-2-2012.

Duurzaam Gebiedsgericht Werken. The Colour Kitchen,

Amsterdams Steunpunt Wonen & Milieucentrum Amsterdam: Amsterdam Volkski-antgebouw, Amsterdam, 1-3-2012.

P^roWest

26

Winterklaar'.

PreWest

1 Gemeente Amsterdam: 'Energiecafé Duurzaam Gebiedsgericht Wericen'. The Colour Kitchen Amsterdam, 16-2-2012. Amsterdams Steunpunt Wonen & Milieucentmm Amsterdam: Conferentie 'Amsterdam Winterklaar'. Volksla-antgebouw, Amsterdam, 1-3-2012. 2 Nieuwsbrief Rijksoverheid: Hogere prestatie-eis voor thermische isolatie van gebom>en per 1 flpn/2Ö72 Den Haag, 1-3-2012. "Bij motie (32 757, nr. 9) heeft de Kamer eind 2011 de regering verzocht om de minimale Rcwaarde van de geboimschil van woningen en daaraan gelijk te stellen gebouwen met een verhlijfsfunctie per 1 april 2012 te verhogen naar 5,0. Voormalig minister Donner van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) heeft de Kamer in reactie daarop laten weten voorstander te zijn van geleidelijke aanscherping Verhoging tot 5,0 zou leiden tot beperking van de keuzevrijheid in de manier waarop de voorgeschreven energieprestatie wordt gerealiseerd Donner had er voorkeur voor dat verdere aanscherping van de minimale Rc-waarde zoveel mogelijk in de pas loopt met het tempo van aanscherpingen van de energieprestatie-eis op grond van de herziene richtlijn Energieprestatie van gebouwen (EPBD). De huidige minister van BZK Spies heeft in het Algemeen Overleg van 18 januari 2012 over het Bouwbesluit 2012 aangegeven dat er momenteel een onderzoek loopt naar de kosteneffectiviteit van verdere aanscherping van de Rc-waarde. De minister heeft beloofd de Kamer te informeren over de resultaten daarvan, die in april 2012 worden ver-M>acht. Op basis daan>an kan besloten worden over het gexi'enste tempo van verdere aanscherping De minister heeft daarbij aangegeven te willen streven naar aanscherping per 1 januari 2013, mits het onderzoek uitwijst dat het kosteneffectief blijkt te zijn. De Kamer heeft ingestemd met deze procedure en zou graag zien dat de Rc-waarde per 1 januari 2013 wordt verhoogd naar 5,0. " http://abonneren.riiksoverheid.nl/article/bouweTi-met-kwah'teit/nieuwsbrief-bouwen-met-kwaliteitnr-1 -2012/hogere-prestatie-eis-voor-thermische-isolatie-van-gebouwen-per-1 -anril2012/1150/11348?mode=html_mfli1 3 Helga Fassbinder: Biotope City, international multilingual journal Linked-In. 4 Bedoeld is de zeer dicht bebouwde buurt Noorderhof in Slotermeer-Zuid die geen enlcele relatie vertoont met de bebouwing in de directe omgeving. 5 Wijnand Beemster: Optoppen (interview met Expertteam Flatgevels Marcel Bilow (TU Delft), Bas van Vlaanderen (BaVaVla), Doris de Bruijn (Slim Renoveren), Richard Brok (MAS Ai-chitectuur), Anita de Groot (Algemeen Directeur De Groot en Visser bv) en Frans Horst (Horst Advies). In: Stedenbouw en Ai-chitectuur 2011, m-. 4. Gevels. 6 ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen. Uitwerkingsinstructie op basis van toolkitontwerpen, deel 5: Portiekwoning voor 1966. Rotterdam, april 2011, p. 182 - 224. 7 Marlous Brand: Gemiddelde levensduur voor woning in Nederland bedraagt 120 jaar. Korte termijnvisie staat duurzame woningvoorraad in de weg. In: FNV Woondiensten, Woerden, augustus 2011. http://www.fnvbouw.nl/woondiensten/overfnvwoondiensten/Documents/PLEIN5 2011 .pdf Haico van Nunen (BouwhulpGroep): Resultaten vragenlijst. 10-1-2008. http://wvyw.bestaandewoningbouw.n1/wp-content/uploads/2008/01 /resultaten-vragenlii st.pdf 8 Richard Balclcer, Geimd Groters en Annemarieke Zwart: Interviews met drie wetenschappers van de TU Delft: Hein de Haan (Stedenbouw en architectuur), dd 4-8-2011; Hugo Priemus (Volkshuisvesting), dd. 11-8-2011); André Thomsen (Woningverbetering), dd 4-8-2012). 9 Welke stroom is echt gi-oen? Duurzaamheid van energieleveranciers. In: Consumentengids maart 2012, p. 1 2 - 1 5 . ' 10 ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen, p. 182 - 183. 11 Natuur en Milieu: Stroom en warmte opwekken op je eigen dak Utrecht, z.j. http://www2.natuurenmilieu.nl/proiecten/zonzoelctdak/meer-weten-over-70Tineenergie/ 12 Verwarming via aardwarmte wordt al gerealiseerd in de nieuwbouwwijk Den Haag Zuid-West.

DWA Installatie- en energieadvies in opdracht van "Aardwarmte Den Haag VOF". (gemeente Den Haag, Haag Wonen, Staedion, Vestia, Eneco, E-ON): Aardwarmte Den Haag. Energie uit de aarde. Den Haag, 2008. http://geothermie.nl/fileadmin/user upload/documents/bestanden/proiecten/brochure _Den_Haag 2008.pdf 13 ISSO/SBR: EnergiebesparingsmogelijJdieden in bestaande woningen, p. 182 - 183. 14 Als korte termijn-maatregel om acute vochtproblemen in de douchecel te verhelpen zou je een buis direct door het dak heen kunnen leiden waardoor het bestaande systeem niet wordt verstoord. De ventilator onder een kapje is dan met een draad verbonden. De elektronica van het ventilatiesysteem in de bovenste woning kan worden gekoppeld aan de lichtschakelaar. Dit is een goedkope maar geen structurele en duurzame oplossing. 15 Dakisolatie. In: laatjebouwen.be, z.j. http://wvvw.laatiebouwen.com/web2/pages/hedendaags-bouwen/energie-enenergiebespai'ing/dakisolatie.asp 16 Spouwmuurisolatie. Nadelen. In: Van de Bunt Isolatietechniek, z.j. http://www.vandebuntisolatie.nl/Isolatie/Spouwmuurisolatie_nadelen.html 17 Binnen het spouwblok bevindt zich dan 16 a 17 centimeter steenwolisolatie. 18 Buitengevelisolatie. In: PraktischDuurzaam, z.j. http://www.pral
Tweakers.net, 22-11-2011. http://tweakers.net/nieuws/78271/china-wil-productie-zonnepanelen-deelsverplaatsen-naar-vs.html 29 Natuur en Milieu: Zonnepanelen goedkoper dan stivom van energiebedrijven. Utrecht, z.j. http://www.zonzoektdak.nl/nieuws/zonnepanelen-goedkoper-dan-stroom-van-energiebedrijven/ Vincent Deldcer: Zonnestroom voor 9 cent? Het kan al voor 8... In: Trouw, 8-3-2012. http://www.trouw.n1/tr/nl/5151 /Vincent-wil-zon/article/detail/3221760/2012/03/08/Zonnestroomvoor-9-cent-IIet-kan-al-voor-8.dhtml Vincent Deklcer: Spreadsheet Zonnestroomkosten. Berekening KiloWattUmprijs voor stroom van zonnepanelen. In: Trouw, 8-3-2012. https://docs.google.com/spreadsheet/ccc?key=0Ai-98OqbEMOKdDdKVHBnOWhqZ3BsOnFlRPNZRGNGeVE#gid=8 30 KEI Kenniscentrum Stedelijke vernieuwing: Sociale effecten en bewonersinvloed, z.j. "De gedwongen verhuizing die met sloop-nieuwbouw of renovatie gepaard gaat, heeft - met name op kwetsbare bewoners - een grote psychosociale impact. Eén of tweemaal verhuizen zorgt voor een extra 'draaglast' voor mensen met al genoeg sores aan het hoofd. In de periode voor de verhuizing zorgt het bericht 'dat er iets gebeuren gaat' voor veel onzekerheid bij kw>etsbare bewoners." http://vyvyw.kei-centmm.nl/pages/27884/Sociale-effecten-en-bewonersinvloed.html 31 Branche-organisatie Aedes beschouvyt corporaties als 'maatschappelijke organisatie'. Aedes, Vereniging van woningcorporaties: Het moet beter. Iederéén moet goeden betaalbaar kunnen wonen. Visiedocument Aedes-bestimr 2010-2011, mei 2010, p. 2. http://www.aedesnet.nl/binaries/downloads/2010/05/aedes-visie-2010-2011-het-moet-beter.pdf 32 ISSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen, p. 182 -183. 33 Amsterdamse Raad voor de Monumentenzorg: Pracht in Prefab - Het Nemavo-Aireysysteem Amsterdam. Amsterdam, 2004. 34 Wijksteunpunt Wonen Zuid: Airey Energie. Verslag informatieavond voor bewoners over energiebesparing. Amsterdam, 14 april 2011. 35 Laura Oerlemans: Energiezuinig en bewonersgericht renoveren van Airey-woningen. In: Portfolio, 2009. http://portfolio.laura-oerlemans.net/afstudeerproiect.html 36 SSO/SBR: Energiebesparingsmogelijkheden in bestaande woningen, p. 182-183. 37 Vincent Deldcer: Spreadsheet Zonnestroomkosten.

in