ISRAEL ISRAËL SCHRIJFT MILITAIRE GESCHIEDENIS. Voorop in cleanteck 15. «Made in Israel» in de hele wereld in trek 13 NIEUWS UIT NACHRICHTEN AUS

«Made in Israel» in de hele wereld in trek • 13

Voorop in cleanteck • 15

ISRAEL NACHRICHTEN NIEUWS UIT AUS

Nr. 5 05– –Mei Mai2012 2012

www.middernachtsroep.nl

ISRAËL SCHRIJFT MILITAIRE GESCHIEDENIS

www.beth-shalom.nl

De rede van n Jezus op de Olijfberg is één van de opwindendste gedeeelten uit de Heilige Schrift. De pro ofetische uitspraken daarin zijn actueler dan ooit. Alle overige open nbaringen over dit theema zijn geb baseerd d op deze redevo oering van de Heere over de eindtijd. Deze redee laat ons zien n hoe wijj de komende geb beu urtten nissen moeten plaatsen. Wij worrden hierdoor aangespoorrd om buitenstaanders mett het evangellie te bereiken. Het motiveert ons om een heilig leven te leiden en niet wereldgelijkvormiig te worden, maar weerstand te bieden.. We worden bemoedigd om dee hoop op Ziijn wederkomst vast te houden. Boek · pap aper e ba er b ck · 180 pag agin ina‘ as‘s · € 9,500 BBeest stel e nrr. 1971 1971140 19 40 · IS ISBN BN N-1 -13: 3: 97788-9900-66 6603-1 03-1 03 -133 133 33-3 3-3 -3

De Psalmen in het Oude Testament bevatten immense schatten! Zij roemen de verhevenheid en de gerechtigheid van God. Ook spreekt de Here al duizenden jaren op unieke wijze tot het hart van de gelovige door de Psalmen. Ze zijn ook een profetische openbaring van de Messias van Israël. Ze tonen Zijn nederigheid maar ook Zijn heerlijkheid. Daarom citeert het Nieuwe Testament talrijke passages uit de Psalmen. De auteur reikt ons waardevolle impulsen aan om verrdeer te studeren. Hij laat zien n hoe vele profetieën al vervuld zijn en wat de toekomst nog brengen zal voor Israël en de volken. BBoek Bo oek ek · geb ebonde onde on den · 22880 ppaaggiina na‘s‘s · vaann € 155,,00 00 nu vvoooorr € 100,,00 00 BBeest est stel elnr n . 19 197100 7110000 · IISSBN BN-1 N-113: 3: 978 78-9 -9900 666603 03-1 -1131-9 311-99 Middernachtsroep







tt

CFTUFMMJOH!NJEEFSOBDIUTSPFQOM

t

XX X XNJEEFSOBDIUTSPFQOM

EDITORIAL 3

Geliefde vrienden van Israël Israëls situatie in de regio is in heel hun geschiedenis nog nooit zo onzeker geweest als thans, zo zei de politiek deskundige Asher Susser tijdens een panelgesprek van het Instituut voor Studiën voor de nationale veiligheid. De enige manier om de dreigende gevaren in te dammen is naar zijn mening een eenzijdige afscheiding van de Palestijnen. Susser meende dat een veelomvattend vredesverdrag met de Palestijnen klaarblijkelijk niet binnen bereik ligt en dat een eenzijdige afscheiding van de Palestijnen het beste zou zijn om de Joodse identiteit van de staat te garanderen en Israël er voor te bewaren dat het een land met twee nationale entiteiten wordt. Het gevaar bestaat namelijk dat de Arabieren over uiterlijk twintig jaar de meerderheid zullen vormen. Hij verklaarde verder dat de revoluties in de Arabische wereld echt niet met een «voorjaarsontwaken» te vergelijken zijn. Veeleer hebben ze Israël in een uiterst instabiele situatie gebracht, die regionaal-politieke, maar vooral islamitisch-politieke strijd om de macht zal voortbrengen. Interessant genoeg zijn er de laatste tijd aan Joodse zijde meer en meer stemmen te horen die voorstander zijn van een eenstaatoplossing. Overigens blijven ze wel het antwoord schuldig op de vraag hoe zo’n staat er volgens hen zou moeten uitzien en zou moeten functioneren. Ze vinden echter dat het goed zou zijn om over zo’n oplossing na te denken. Opmerkelijk genoeg zijn er ook aan Palestijnse zijde mensen die zich voor een eenstaatoplossing hard maken. Maar hun voorstel klinkt meer als een dreigement dan als een oplossing. Achmed Qurei, een van de «architecten» van de akkoorden van Oslo, heeft gezegd dat het voor de Palestijnen goed zou zijn om in plaats van een tweestatenoplossing het oog te gaan richten op een eenstaatoplossing met Israël. De Palestijnen moeten in het openbaar over een eenstaatoplossing discussiëren en die op de onderhandelingstafel met Israël leggen, ja deze zelfs als gloeiende kolen in het gezicht van Israël slingeren. Hoe urgent een regeling met de Palestijnen is, bleek ook nog eens uit een krantenartikel met de kop: «Een hoog Arabisch geboortecijfer betekent dat Jeruzalem de joodse meerderheid kan verliezen.» Volgens gegevens van het Ministerie van Binnenlandse Zaken telt de Jeruzalem momenteel 933.000 inwoners. Daarvan is 37% Arabier en 42% hiervan is weer onder de 15 jaar oud. Door de snelle groei van de Arabische bevolking kan Jeruzalem binnen 10 tot 20 jaar zijn Joodse meerderheid kwijtraken, waarschuwde een lid van het stadsbestuur van Jeruzalem. Ooit bedroeg de oppervlakte van het oude Jeruzalem binnen de stadsmuren ongeveer een vierkante kilometer. Tegenwoordig strekt de stad zich door de annexering en inlijving van Palestijnse gebieden bij de gemeente Jeruzalem over een oppervlakte van 108 vierkante kilometer uit. Dat betekent dat er zich 28 Arabische dorpen binnen de gemeentegrenzen van Jeruzalem bevinden – met al hun problemen en de consequenties die dit voor de stad met zich meebrengt. Tegen deze achtergrond is het begrijpelijk dat in Israël de eis om tot een eenzijdige afscheiding van de Palestijnen te komen steeds luider klinkt. De Joodse meerderheid binnen de Joodse staat loopt gevaar. De tot dusver in Israël algemeen verbreide instelling dat het maar het beste is om niets te doen en gewoon af te wachten tot de zaak zich vanzelf oplost wordt door steeds meer mensen als een ernstige bedreiging gezien, vooral met het oog op de snel veranderende omstandigheden. In de wetenschap dat er niets zomaar gebeurt, maar dat achter alles Gods leidende hand zit, groet u hartelijk met een shalom uit Israël uw Fredi Winkler

Netanjahu‘s en Obama‘s ontmoeting rond Poerim. Pag. 10

Aardolie bij Tel Aviv ontdekt Pag. 11

VOORPAGINA 4 Israël schrijft militaire geschiedenis 5 Kort overzicht van de prestaties van IJzeren Koepel in maart 2012 6 Tussenbalans terreur

ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL 7 Korte berichten 9 Israëls reactie op Günter Grass 10 Netanjahu‘s en Obama‘s ontmoeting rond Poerim 10 Leugenverhalen op internet 11 Israël sloot verdrag met Italië 12 Politiek door crises geschokt, economisch stabiel 12 Aardolie bij Tel Aviv ontdekt 13 «Made in Israel» in de hele wereld in trek 14 Israëls knappe koppen zijn in trek 14 Israëlisch-Amerikaans succesverhaal 15 Voorop in cleantech 16 Bloedtest om kanker vroegtijdig op te sporen 16 Vaarwel, angst voor de tandartsboor 17 Plantenwortels waarschuwen elkaar 18 Peres en Zuckerberg trekken één lijn 18 140 jaar oud model van de Tempelberg weer in Jeruzalem 19 Verliest Israël de strijd om de Tempelberg?

BIJBEL EN ISRAËL 20 Het Mozaïsche verbond en de eschatologische betekenis van Leviticus 26 deel 2

4 BIJBELSE BOODSCHAP Nieuws uit Israël • 5/2012

Over dit nummer U leest hier hoe Israël militaire geschiedenis schrijft en hoe Israëls raketafweersysteem functioneert. Israël loopt op dit gebied voorop in de wereld. Tegenwoordig bestaat er een nieuwe vorm van antisemitisme, die zich vermomt als kritiek op Israël. Op pagina 9 leest u hoe Israël op zo’n Israël vijandig gezind gedicht van Günter Grass heeft gereageerd. Israël heeft niet alleen grote hoeveelheden gas ontdekt, maar nu ook aardolie! Vele jaren lang was Israël in tegenstelling tot de omringende Arabische landen het land dat niet over bodemschatten beschikte. Nu lijkt daar verandering in te komen. Zie pagina 12.

Nooit eerder werd het internet zo misbruikt als in onze dagen. Schokkende leugens over Israël zijn aan de orde van de dag. Blijf ook over dit treurige hoofdstuk geïnformeerd. Pagina 10. «Made in Israel» wordt steeds populairder. Deze ontwikkelingen zijn hoogst opmerkelijk. Zie pagina 13. Israël biedt het zekerste rendement op kapitaal. U leest het sensationele artikel op pagina 13. De Tempelberg behoort bij Israël en is het centrale punt van Jeruzalem. Daar stond vroeger de tempel. Daarom verbaast het niet dat anderen uit alle macht proberen deze plaats in handen te krijgen. Het is ook een strijd tussen licht en duisternis in de onzichtbare wereld. U vindt het artikel op pagina 19. CM ■

ISRAËL SCHRIJFT MILITAIRE GESCHIEDENIS Het zuiden van Israël ligt binnen het bereik van de raketten die vanuit de Gazastrook worden afgevuurd. In maart beleefde de Joodse staat een nieuwe, tot dusver weergaloos hevige escalatie.

5 Zwi Lidar NAI correspondent in Jeruzalem, Israël In het gebied vlak langs de grens met de Gazastrook zijn de beschietingen met Qassam raketten aan de orde van de dag. De media berichten er nog nauwelijks over. Maar er wordt telkens een aanzienlijk groter gebied beschoten, zoals bij de laatste escalatie in maart 2012. Dan hagelt het ook Grad raketten op Israël, die een grotere reikwijdte hebben en aanzienlijk meer verwoestingen kunnen aanrichten. Vroeger waren alle Israëlische burgers die binnen het bereik van deze raketten leefden – in totaal een miljoen mensen – aan deze beschietingen uitgeleverd. Intussen worden de centra met een grote bevolkingsdichtheid door batterijen van het raketafweersysteem «IJzeren koepel» beschermd, dat uniek in de wereld is. Voor de burgers van de westelijke Negev verandert het weliswaar niets aan het feit dat ze zich zulke situaties vlak in de buurt van schuilruimten moeten bevinden. Maar toch geeft «IJzeren Koepel» een volkomen ander gevoel van veiligheid. Vroeger betekende vier Grad raketten die in stedelijk gebied terechtkwamen vier treffers. Inmiddels worden drie van de vier Grad raketten op tijd door «IJzeren koepel» uit de lucht geschoten. Toen het Israëlische leger de lucht kreeg van een geplande grote aanslag li-

Een uit Gaza afgevuurde Grad raket kwam in de stad Netivot in ZuidIsraël terecht

quideerde het gericht twee terroristen. Israël wilde daarmee een signaal afgeven: men is niet bereid om de toenemende raketbeschietingen op Israëls territorium zomaar te nemen. De gedode mannen waren Suhair al-Kaisi, secretaris-generaal van het «Comité voor Volksverzet» en verantwoordelijk voor de terreuraanslagen bij Eilat in augustus 2011, en de Hamas Activist Mahmud Hanani, die nog niet zo lang geleden tegen Gilad Shalit werd geruild. De daaropvolgende raketbeschieting was de hevigste escalatie sinds lange tijd, maar deze bewees wel tegelijkertijd ook het succes van het raketafweersysteem «IJzeren Koepel». Er werden bijna 80 Grad raketten op woonwijken van Beersheba, Ashkelon en Ashdod afgevuurd. Het «IJzeren Koepel» systeem haalde 58 van deze in het algemeen met 18 kilo springstof geladen raketten op tijd neer. Ondanks de enorme kosten voor de inzet van dit systeem (zie het overzicht in cijfers), is

er een zeer veel grotere materiële schade (naar schatting 200 miljoen euro) mee afgewend. Maar wat nog veel belangrijker is: het leven van mensen werd ermee beschermd. Israël had geen dodelijke slachtoffers te beklagen. Overigens raakten bij deze zeven dagen durende escalatie wel 15 Israëlische burgers gewond. In kringen van het Israëlische leger viel te beluisteren dat het «een enorm technologisch succes is, dat uniek is in de wereld». Daarmee schrijft Israël militaire geschiedenis en voegt het nieuwe hoofdstukken toe aan de militaire leerboeken, want er bestaat in de hele wereld geen afweersysteem tegen raketten met een reikwijdte tot 50 kilometer. Het enorme succes maakt «IJzeren Koepel» defintief tot een ware sensatie. ■

Kort overzicht van de prestaties van IJzeren Koepel in maart 2012 • Speelruimte: 5 tot 70 km • Ontwikkelingskosten: 750 miljoen euro • Begin van de ontwikkelingsfase: 2006 • Operatief sinds: eind 2010 • Eerste neerhalen van vijandelijke raketten: 7 april 2011 • Aantal in maart 2012 op Israël afgevuurde raketten: 300 • Inslagen op Israëlisch grondgebied: 168 • Op bewoond gebied afgevuurde Grad raketten: 78 • Door «IJzeren Koepel» afgevangen raketten: 58 • Succespercentage van «IJzeren Koepel»: 75 % • Kosten van neerhalen van een vijandelijke raket: 63.000 euro

Premier Netanjahu en Ehud Barak met een «IJzeren Koepel» lanceerinstallatie op de achtergrond

• Totale kosten van de inzet in deze escalatieronde: 3,66 miljoen euro • Aantal in het zuiden opgestelde afweerbatterijen: 4 • Grondpersoneel voor een afweerbatterij: 50 personen • Aantal Israëli’s in de buurt van schuilruimten: 1 miljoen • Aantal scholieren met «raketvrij»: 200.000 • Aantal Israëlische slachtoffers: 15 gewonden, geen dodelijke slachtoffers ■ Samengesteld door ZL

6 BIJBELSE BOODSCHAP Nieuws uit Israël • 5/2012

Tussenbalans terreur Gilad Shalit is intussen officieel uit het leger afgezwaaid. Het is bekend geworden dat hij er een blijvende beperking aan overhoudt omdat een wond aan zijn hand tijdens zijn gijzeling niet is behandeld. Hoe het de jonge man verder gaat weten alleen de familie en vrienden, want hij leidt een teruggetrokken leven. Daarentegen treden enkelen van de ongeveer 1000 Palestijnen die tegen hem werden geruild veel prominenter in het openbaar op. Ahlam Tamimi zat van 16 keer levenslang nauwelijks tien jaar uit; zij heeft in Jordanië intussen een eigen tv-show. Tamimi had in augustus 2001 bij een zelfmoordaanslag op de «Sbarro Pizza» in het centrum van Jeruzalem assistentie verleend. In Israël heeft deze aanslag, waarbij 15 mensen om het leven kwamen en er 130 gewond raakten, zich bij iedereen in het geheugen gegrift. Onder de slachtoffers was ook het echtpaar Schijveschuurder met drie van hun zeven kinderen. Voor de vrijlating van Tamimi waren het vooral de overlevende kinderen van het gezin Schijveschuurder die tegen de deal rond Shalit protesteerden. Tamimi‘s show loopt op het Jordaanse kanaal «Al-Quds TV», dat dichtbij Hamas staat. Zij heeft al hooggeplaatste functionarissen van Hamas voor haar talkshow uitgenodigd. De eerste Hamas gast, Saleh Aruri, die voor de verzorging van gevangenen verantwoordelijk is, beloofde in de uitzending dat Hamas Het Israëlische leger maakte bekend hem in het gezelschap van Suhar alKaisi, secretraris-generaal van het «Comité voor Volksverzet» geliquideerd te hebben, die achter de aanslag zat bij Eilat in augustus 2011.

met «het verzet tegen en de ontvoering van Israëlische soldaten» zal doorgaan. Intussen bevestigen hooggeplaatste leden van het Israelische leger dat ze via de inlichtingendienst over concrete kennis beschikken over de verwezenlijking van deze Hamas doctrine. Vroeger ging het er altijd om Israëli’s te doden. Intussen is men naar verluidt op gijzelingen overgestapt. Aan de ene kant vallen er aan de grens bij de Gazastrook dienovereenkomstige activiteiten waar te nemen. Anderzijds weet men dat er op de westelijke Jordaanoever voorbereide terreurcellen zijn die alleen maar op een bevel tot gijzeling wachten. En tot de verdachten behoren ook personen die tegen Shalit vrij zijn gechanteerd. Daarmee wordt bevestigd waar veel Israëli’s al bang voor waren. Want afgezien van het onevenredig hoge aantal vrijgelaten zware misdadigers had men ook kritiek op het feit dat de door deze chantage vrijgekomen mensen weer terroristisch actief konden worden. De Israëlische geheime diensten bevestigden dat zoiets inderdaad heel goed mogelijk was. Maar in overeenstemming met Israëls regering gaven zij aan dit voor de vrijlating van Shalit op de koop toe te nemen. Men beloofde alles te doen om Israëls burgers te beschermen.

Tegen deze achtergrond en gezien de nieuwe escalatie van de beschietingen liquideerde Israël Mahmud Hanani. Hij was tegen Shalit geruild en hield zich in Gaza op. Het Israëlische leger maakte bekend hem in het gezelschap van Suhair al-Kaisi, de secretaris-generaal van het «Comité voor volksverzet» geliquideerd te hebben. Hij was de man die achter de aanslag bij Eilat in augustus 2011 zat. Beiden waren waarschijnlijk bezig met de planning van een grote aanslag in Israël. Dit is echter lang niet alles wat er over de activiteiten van de tegen Shalit vrijgelaten personen te zeggen valt. Op de Westelijke Jordaanoever zijn inmiddels zeven van de daarheen gestuurde vrijgelaten ex-gevangenen opnieuw vanwege terroristische activiteiten gearresteerd. Vijf Palestijnen zitten weer gevangen, terwijl er twee na verhoor en voorlopige hechtenis weer zijn vrijgelaten. AN ■

7

Korte berichten • Volgens het Wall Street Journal is Tel Aviv met 600 technologische bedrijven «Europa’s top techstad». Per hoofd van de bevolking staat er in Israël 20 keer zoveel risicokapitaal ter beschikking als in Europa en twee keer zoveel als in de VS. • Als enige land ter wereld heeft Israël momenteel meer bomen dan aan het einde van de 19de eeuw. In 2011 zijn er op ruim een hectare nieuwe bomen geplant, opnieuw een stijging van 25% ten opzichte van 2010. • Israël vertoont een sterke verbetering van de kwaliteit van het drinkwater. Slechts in 0,07% van de proefmonsters vond men vervuilende stoffen. In 1991 was nog 6,5% van de proefmonsters vervuild met bacteriën en parasieten. • De Israëlische sportster Lee Kor-

Dal van Jizreël

zits heeft bij de wereldkampioenschappen windsurfen in het Spaanse Cadiz de gouden medaille behaald. De 28-jarige behaalde in 2011 ook al goud en heeft zich gekwalificeerd voor de Olympiade in Londen. • De bank Credit Suisse heeft 5,35% van de aandelen van het Israëlische softwareconcern Check Point gekocht ter waarde van 485 miljoen euro. De Zwitserse bank rekent er op dat de aandelenkoers gaat stijgen. • Een aardbeving met een kracht van 3,1 op de schaal van Richter liet de inwoners van Zefat opschrikken. Het epicentrum lag bij de kibboets Ginossar aan het Meer van Galilea. Er is geen schade ontstaan. • Egyptische veiligheidsdiensten hebben in de Sinaï een wapenarsenaal met raketten en TNT onschadelijk gemaakt, dat naar de Gazastrook gesmokkeld moest worden.

Niet veel later verhinderden Israelische veiligheidsmensen een terreuraanslag door aan het grenshek met Egypte een springlading onschadelijk te maken. • De Knesset discussieert momenteel over een verbod op het aannemen van seksuele diensten. De voorzitter van het comité tegen vrouwenhandel hoopt dat dit een nieuw signaal is tegen de degradatie van vrouwen. • De bestseller «Start-up Nation» van Saul Singer en Dan Senor is nu ook in het Duits verschenen. Het boek houdt zich bezig met de vraag hoe het komt dat juist het kleine en door oorlogen beproefde Israël meer succesvolle nieuwe bedrijven voortbrengt dat gevestigde industrielanden. • De rabbijn van de Klaagmuur heeft eBay opgeroepen de internetveiling van steentjes van de Klaagmuur, die als geluk en zegenbrengend

8 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 5/2012

•

•

•

•

•

•

•

•

•

worden aangeprezen, te verbieden. De stenen, die alleen maar uit de omgeving kunnen stammen, zouden onrechtmatig zijn ontvreemd. De Kroatische president Ivo Josipovic heeft in de Knesset officieel zijn verontschuldigingen aangeboden voor misdaden die zijn volk in de Tweede Wereldoorlog tegen het Joodse volk heeft begaan. In 2011 is de Israëlische economie met 4,7% gegroeid, ondanks een lichte terugval van de groei vanaf het tweede kwartaal van 2011, die wordt teruggevoerd op de Europese schuldencrisis. Tegelijk daalde het werkloosheidscijfer naar 5,6%, het laagste peil in 30 jaar. De 34-jarige Israëlisch-Arabische violist Nabeel Abboud-Ashkar is onderscheiden met de gerenommeerde «Yoko Ono-Lennon prijs voor courage in de kunsten». Bij het eerste bezoek van een Israelische premier aan Cyprus sloot Netanjahu onder andere een bilateraal «zoek- en reddingsverdrag», dat vliegtuigen en schepen van het Israëlische leger toestaat het luchtruim en de wateren van de eilandrepubliek te gebruiken. In 2011 kochten buitenlandse ondernemingen 85 Israëlische hightech bedrijven of fuseerden ermee. In totaal bedroegen de uitgaven hiervoor 3,9 miljard euro, ten opzichte van 2010 een stijging van 134%. Het economisch blad Economist rekende Israël onlangs tot de top10 van de landen met de meeste talen ter wereld. Men stelde voor Israël 33 «inheemse» talen vast en een kans van meer dan 60% om op straat een anderstalige tegen te komen. Het Israëlische rijksarchief beschikt over 400 miljoen documenten, landkaarten, postzegels, foto‘s, audio- en video-opnames. Sinds kort publiceert het elke dag documenten op internet ter inzage. In 1999 telden natuurbeschermers in Israël nog 380 adelaars, maar de populatie is sterk teruggelopen. In 2010 telden men in het noorden nog 70 dieren en in het zuiden 87. In 2011 daarentegen ontdekte men in totaal nog maar 112 exemplaren. Ook Aziatische technologieconcerns zijn geïnteresseerd in het

• •

•

•

•

•

•

•

opbouwen van onderzoeks- en ontwikkelingscentra in Israël. Het telecomconcern SingTel uit Singapore kocht voor 241 miljoen euro het Israëlische bedrijf Amobee om het als basis voor zo’n centrum te herstructureren. Onder de 1.200 miljardairs in de wereld zijn volgens het financiële blad Forbes 13 Israëlische burgers. De patriarch van Georgië heeft de opperrabbijnen van Israël een met goud- en zilverdraden geborduurd voorhangsel van zijde overhandigd, waar Georgische vrouwen maandenlang aan gewerkt hebben. Het cadeau is voor het graf van koning David op de Sionsberg in Jeruzalem bedoeld. Uit een onderzoek van de overheidsbegrotingen in de Arabische gemeenten van Israël blijkt dat de begrotingen in vergelijking met 2010 zijn gestegen. Zo is er voor stadsontwikkeling in de Arabische sector 6,5% meer budget toegekend. Een jaar eerder was dit nog 5%. De Bank of Israel heeft vastgesteld dat steeds meer ultraorthodoxe mannen een beroep uitoefenen. In 2011 had 45% werk, in 2009 slechts 38%. De grootste groei is in de privésector te zien. Bovendien werkt inmiddels 60% van de ultraorthodoxe vrouwen. Volgens een opiniepeiling van Haaretz is 81% van de Israëli’s tevreden met president Peres; 66% is tevreden met het werk van stafchef Gantz en bankgouverneur Fischer. Met premier Netanjahu is 57% tevreden, terwijl oppositieleidster Livni met 31% de lantaarndraagster is. Ondanks het stormachtige weer kwamen er alleen in februari al 232.000 toeristen naar Israël, 4% meer dan het record voor deze maand in 2010. Half maart reisden officiële vertegenwoordigers van de regering naar het Argentijnse Buenos Aires om er een herdenkingsdienst voor de bij de aanslag op de Israëlische ambassade vermoorde 29 Israëli’s, 20 jaar geleden, bij te wonen. Half maart is ter gelegenheid van de 133ste geboortedag van Albert Einstein aan de Hebreeuwse universiteit van Jeruzalem het door deze universiteit beheerde Ein-

•

•

•

•

•

•

•

stein archief online gegaan. Er zijn nu 80.000 documenten, waaronder persoonlijke correspondentie van Einstein, in te zien op www. alberteinstein.info. Voor het eerst in de geschiedenis van de kibboetsbeweging is een Druzisch echtpaar lid van een kibboets geworden. Het echtpaar leeft al enige jaren met hun kinderen op de kibboets in het zuiden van Israël. Jeruzalem kan eind 2012 een miljoenenmetropool worden. Op 31 december 2011 telde de stad 933.113 inwoners, ongeveer 80.000 meer dan in 2010. Daarom gaat men er van uit dat Jeruzalem – overigens de armste stad van het land – in 2013 de mijlpaal van een miljoen kan overschrijden. In 2011 waren er op het Mobil World Congress (MWC) in het Spaanse Barcelona, de grootste beurs voor mobiele telefonie ter wereld, ongeveer 50 Israëlische bedrijven onder de exposanten. In 2012 konden circa 55.000 bezoekers bij meer dan 100 Israëlische bedrijven naar nieuwtjes op de markt informeren. Veel hooggeplaatste Israëlische politici hebben de families van de slachtoffers van de aanslag op een Joodse school in het Franse Toulouse gecondoleerd. De vier slachtoffers van de aanslag, een rabbijn met twee van zijn zoons en het dochtertje van de schooldirecteur, zijn in Jeruzalem bijgezet. Israël kon zijn wijnexport met 5,5% verhogen. Onder de afnemers zijn ook traditionele wijnlanden als Frankrijk. Een van de oudste deelnemers aan de jaarlijkse marathon van Jeruzalem was de 77-jarige Hanoch Shahar. De overlevende van de holocaust liep een kwart van het marathonparcours en deed ongeveer een uur over de 10 kilometer. Eind maart kwamen bij een brand in een huis in Rehovot vijf kinderen in de leeftijd van 12, 8, 7, 3 en 2 jaar om het leven. Hun vader, die probeerde hen te redden, kwam eveneens om. Onder de eerste condoleances was die van de weduwe van de in Toulouse vermoorde rabbijn, die bij de aanslag twee van haar drie kinderen had verloren. AN ■

9 ANTISEMITISME

Israëls reactie op Günter Grass Er zijn talloze commentaren geschreven. Befaamde personen hebben op radio en tv interviews gegeven. En ook Grass liet herhaaldelijk van zich horen. Hier volgen echter enkele stemmen uit Israël over het anti-Israël gedicht van Günter Grass. In Israël was men het er bijna unaniem over eens: Wat Grass als erfenis en politiek testament in het banale trekt is antisemitisme in de vermomming van zogenaamde kritiek op Israël. Men benadrukte ook dat men vanzelfsprekend kritiek op Israël mag hebben, maar dat Grass niet kritiseert, doch stigmatiseert. Daarom is het «gedicht» veeleer een verwerpelijk pamflet. Een van de eersten die in Israël van zich liet horen, was premier Netanjahu: «De moreel schandalige vergelijking die Grass tussen Israël en Iran gemaakt heeft, met een regime dat de Sjoa loochent en tot vernietiging van Israël oproept, zegt slechts heel weinig over Israël, maar des te meer over Grass. Iran, niet Israël, vormt een bedreiging voor de wereldvrede (...).Iran, niet Israël, dreigt andere landen met uitroeiing. Iran, niet Israël, steunt terreurorganisaties die raketten op onschuldige burgers richten. Iran, niet Israël, steunt het bloedbad van het Syrische regime op het eigen volk. Iran, niet Israël, (...) onderdrukt op uiterst wrede wijze miljoenen eigen burgers. Grass heeft 60 jaar lang zijn verleden als lid van de Waffen-SS verzwegen. Daarom is het niet verbazend dat hij het enige Joodse land van de wereld als de grootste bedreiging voor de wereldvrede beschouwt en dit land het recht onthoudt om zichzelf te verdedigen. Fatsoenlijke mensen in de hele wereld behoren deze verwerpelijke, op onkunde gebaseerde uitspraken te veroordelen.» Emanuel Nahshon, de gezant van de Israëlische ambassade in Berlijn, verklaarde al even duidelijk: «Wat gezegd dient te worden is dat het tot de Europese traditie behoort om de Joden vóór het Paasfeest van rituele moord te beschuldigen. Vroeger waren het

Wat Günter Grass met zijn «Laatste inkt» spreekwoordelijk heeft gemaakt

christelijke kinderen, wier bloed de Joden voor de bereiding van matses zouden gebruiken, tegenwoordig zou de Joodse staat het Iraanse volk willen uitroeien. Wat ook gezegd dient te worden is dat de Joodse staat het enige land ter wereld is waarvan men het bestaansrecht openlijk betwist. Zo was het al op de dag van de stichting ervan en zo is het tegenwoordig nog steeds.» De befaamde Israëlische journalist Ari Shavit stelde vast: «De merkwaardige tekst die Grass heeft gepubliceerd bevat weliswaar geen antisemitisme van de oude school en ook geen Goebbels propaganda, maar onder de pijnlijke regels liggen drie uitspraken verborgen, die men eens goed onder de loep dient te nemen. Op de voor hem typische manier zegt Grass ongeveer het volgende: Ik ben niet bereid om mijn afschuw van Israël vanwege mijn naziverleden nog langer te onderdrukken; ik denk dat een kernmacht Israël de wereldvrede bedreigt; het feit dat mijn volk in 1942 de Joden heeft vermoord, rechtvaardigt niet dat Israël in 2012 over kernwapens beschikt. Met de sensibele instincten van een groot schrijver heeft Grass op radicale wijze een diepgewortelde opvatting uitgedrukt, die zich tegenwoordig in de donkere kelders van het nieuwe Duitsland, het nieuwe Europa en het nieuwe links uitbreidt. Volgens deze opvatting is niet Iran, maar Israël tegenwoordig de agressor in het Midden-Oosten.

En niet de radicale sjiieten, maar de radicale Israëli’s zijn de nieuwe nazi’s. De misdaad tegen de menselijkheid die in de toekomst in het middelpunt van de belangstelling behoort te staan, dat zijn niet de misdaden van de nazi’s tegen de Joden, maar dat wat de Joden de Iraniërs willen aandoen.» Later volgden er vele commentaren op het inreisverbod dat de Israëlische minister van binnenlandse Zaken Eli Yishai uitsprak. En het hagelde nog meer commentaar toen Grass met zijn vergelijking met de Stasi op de proppen kwam. Minister Yishai meende daarover: «Als Grass bereid is zijn pen neer te leggen en niet langer antisemitische gedichten te schrijven, zal ik hem graag – in een neutraal land – vertellen waarom een Duitser die onder de nazi Heinrich Himmler vrijwillig bij de SS heeft gediend geen recht heeft om het land te betreden waarvan hij het volk heeft geprobeerd uit te roeien.» AN ■

10 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 5/2012

ESSENTIEEL GESPREK

Netanjahu‘s en Obama‘s ontmoeting rond Poerim Poerim is een vrolijk feest dat volgens het bijbelboek Esther aan de redding van de joden in Perzië van de volkerenmoord herinnert. Het laatste bezoek van de Israëlische premier aan de VS, waar Iran het centrale gespreksthema was, vond rond de tijd van dit Joodse feest plaats, heel symbolisch dus. Israels premier Benjamin Netanjahu met de Amerikaanse president Obama in Washington

Het boek Esther verhaalt over de 2500 jaar geleden door Haman ge-

plande genocide op de Joden in het Perzische rijk en hun redding door de moedige Jodin Esther. Omdat het bezoek van de Israëlische premier Benjamin Netanjahu aan de VS in de tijd van dit Joodse feest viel, overhandigde Netanjahu zijn gastheer Barack Obama een exemplaar van het boek en dan, zoals in het jodendom gebruikelijk, in de vorm van een boekrol, een megilla. Een commentator van de Jerusalem Post zag er niet alleen een geschenk met een rijke symboliek in, maar een dubbelzinnig stukje bagage: «We hebben Obama het boek Esther gebracht om parallellen tussen de Iraanse president Mahmud Ahmadinejad en Haman te trekken.» Inderdaad, met of zonder parallellen, hints en symboliek, het was

een historisch bezoek. De VS en Israël zijn immers goede bondgenoten en Israël is ook op de financiële en militaire steun van de VS aangewezen. Daarom heeft elk bezoek van een Israëlische premier aan de Verenigde Staten een bijzonder gewicht. Toch was dit bezoek met het oog op de wedloop tegen de tijd en tegen de Iraanse atoombewapening vanuit Israëlisch oogpunt van een heel bijzonder belang. Binnenkort is Iran misschien al niet meer te stoppen. Israël ziet in het streven van Iran om in het bezit van kernwapens te komen een reële bedreiging van het eigen bestaan. Netanjahu en Obama kwamen overeen hun verdere aanpak nog nauwkeuriger te coördineren. Momenteel gaat het daarbij om de afgekondigde sancties. Deze hebben met het blokkeren van de Iraanse Swift codes (nodig voor financiële transacties in het internationale bankverkeer) kort daarna ongetwijfeld een hoogtepunt bereikt. Toch zijn Israël en de VS het er verder niet over eens vanaf welk punt Iran met zijn kernprogramma de grens heeft overschreden. Netanjahu verklaarde na zijn terugkeer naar Israël: «De VS is groot en ver weg, Israël is klein en veel dichter bij Iran (...) Daarom loopt

de Amerikaanse klok voor wat betreft het voorkomen dat Iran een kernmacht wordt niet gelijk met de Israëlische klok.» Ook belangrijk is vanzelfsprekend een aspect dat Netanjahu in Washington beslist niet vergat te benadrukken: het is Israëls soevereine keus of en wanneer het ter bescherming van de eigen belangen van de militaire optie gebruik maakt. Over zo’n militaire optie wordt in de wereld nog steeds verhit gediscussieerd. In december 2011 was een relatief grote meerderheid in Israël voor een militair optreden tegen Iran. Na het bezoek aan Amerika van Netanjahu was daarentegen 58 procent van de ondervraagde Israëli’s tegen de keus van een militaire optie als de VS zelf niet tot zo’n aanval zou overgaan. Israël is bezorgd. Velen menen te weten waar Netanjahu staat. Maar dat zegt nog helemaal niets, want enkele maanden geleden werd vanuit zijn regering gelekt dat er onder zijn ministers geen meerderheid voor een militaire optie bestaat – in elk geval toen niet. Bovendien kwamen befaamde persoonlijkheden als de vroegere chef van de Mossad Meir Dagan telkens weer aan het woord over deze zaak. Hij is openlijk tegen een militaire optie en beschouwt sancties en versterking van de Iraanse oppositie als veel effectiever. AN ■

HAAT TEGEN ISRAËL

Leugenverhalen op internet Het internet is een vrije ruimte waar alles lijkt te zijn toegestaan. Dus ook propaganda, die gepresenteerd wordt als zogenaamde feiten. Soms wordt de zwendel ontmaskerd – gelukkig. Steeds vaker wordt internet een medium waarop met opzet verdraaide feiten en drieste leugens worden verbreid. Niet zo lang geleden gebeurde het nog tegen de achtergrond van de

laatste escalatie van de raketbeschietingen vanuit de Gazastrook. Terwijl Israël onder permanente raketbeschietingen lag, plaatsten Palestijnen via Twitter en Facebook twee verschrikke-

lijke foto’s op het net. Daarmee wilden ze de aandacht op het lijden van de burgerbevolking in de Gazastrook als gevolg van de Israëlische luchtaanvallen richten. Pas twee dagen nadat de foto’s

11 op het net oneindig veel opzien hadden gebaard, werd duidelijk dat het foto’s waren die bewust met valse informatie op het net waren geplaatst. De ene foto toont een Palestijnse vader met zijn dode dochtertje op de arm. Er stond bij dat het meisje in de dagen van de escalatie van maart 2012 om het leven was gekomen. De tweede foto met soortgelijke informatie is door talloze internetsurfers verder verspreid. Totdat Israëlische ambtenaren de informatie, die hen toch wat onlogisch voorkwam, gingen onderzoeken. Toen bleek dat beide foto’s door een fotograaf van het persbureau Reuters waren gemaakt. De foto’s zijn weliswaar in de Gazastrook gemaakt, echter niet in maart 2012, maar al in augustus

2006. Bovendien ging het om slachtoffers van verkeersongelukken. De tweede foto, waar het hier over gaat, had in 2006 al opzien gebaard toen hij voor het eerst werd gepubliceerd. Destijds had Reuters deze foto van een dood driejarig meisje uit de Gazastrook op de homepage geplaatst en erbij geschreven dat dit een slachtoffer van een Israëlische luchtaanval was. De volgende dag had Reuters zich voor de verkeerde informatie verontschuldigd en deze gecorrigeerd: het ging om het slachtoffer van een verkeersongeluk. Dat verhinderde bloggers en andere internetactivisten echter niet om deze foto uit 2006 opnieuw op te graven en als «bewijs van de Israëlische agressor» tijdens de raketbe-

schietingen van maart 2012 op het net te verspreiden. Er zijn nog veel meer van dit soort gevallen van vervalsingen op internet geweest. Palestijnse bloggers plaatsten foto’s van Israëlische luchtaanvallen met de datum 2012 op het net, maar men kon aantonen dat het opnamen uit het jaar 2009 waren. Alleen door de opmerkzaamheid van de Israëlische overheid en dankzij Israël vriendelijke internetsurfers konden deze nieuwste gevallen van vervalste foto’s worden ontmaskerd. Dit dwong de bloggers weliswaar deels tot een officiële verontschuldiging, maar ook in zulke gevallen gaat het net als met krantenkoppen: eenmaal gepubliceerd staan ze in het geheugen van veel mensen gegrift. ZL ■

GROTE TRANSACTIE

Israël sloot verdrag met Italië De Israëlische luchtvaartindustrie (IAI) is in 1953 opgericht en behoort tot de vooraanstaande bedrijven in de wereld die oorlogsmateriaal ontwikkelen. Zij heeft een maatgevende bijdrage aan de verdediging van de staat Israël geleverd. De Israëlische luchtvaartindustrie

zal Italië een van de modernste spionagesatellieten verkopen die in het kader van de satellietenreeks «Ofek» is ontwikkeld. Tegelijkertijd betekent deze verkoop aan het buitenland de redding van de tak van productie van Israëlische spionagesatellieten, want op basis van de bezuinigingen op het Israëlische defensiebudget werd er al over het stoppen van de productie gesproken. Deze aankoop van Italië is onderdeel van een aanzienlijk omvangrijkere overeenkomst. Het Israëlische leger (IDF) zal namelijk in Italië 30 nieuwe gevechtsvliegtuigen voor de Israëlische luchtmacht kopen ter waarde van ongeveer 750 miljoen euro. Israël had een internationale inschrijving voor de koop van nieuwe trainingsvliegtuigen uitgegeven, die de oude «Skyhawk» straaljagers, die al 40 jaar in dienst zijn, moeten vervangen. Op deze inschrijving reageerden Italië met vliegtuigen van het type M-346 en Zuid-Korea met jagers van het type 50-T. Beide vliegtuigtypen staan bekend als uiterst modern en prima geschikt voor zulke trainingsvluchten, zodat de keus niet gemakkelijk was. De doorslag gaf tenslotte het besluit van Italië om niet alleen een Israëlische spi-

30 nieuwe gevechtsvliegtuigen voor de Israëlische luchtmacht

onagesatelliet te kopen, maar ook nog twee verkenningsvliegtuigen van de IAI. Omdat de diensttijd van een satelliet beperkt is, hoopt men dat Italië ook in de toekomst op deze Israëlische technologie zal terugvallen. Dit biedt Israël perspectief om de productie van de eigen satellieten te kunnen voortzetten en de kostprijs ervan zelfs te verlagen. Verder kwam men met de Italianen overeen dat ook het Israëlische leger de nieuwe sa-

telliet mag gebruiken. Dit nieuwe type satelliet wordt uitgerust met een bijzonder sterke camera, die voorwerpen ter grootte van 50 centimeter nog kan waarnemen. Bovendien worden er nog meer uiterst moderne apparaten ingebouwd, die echter onder geheimhouding vallen. Daarom weegt deze nieuwe satelliet met zijn 400 kilogram heel wat meer dan zijn voorloper, die slechts 297 kilo haalde. ZL ■

12 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 5/2012

ISRAEL BIEDT ZEKERSTE RENDEMENT OP KAPITAAL

Politiek door crises geschokt, economisch stabiel In vergelijking met 24 industrielanden, waarvan er niet één zo met politieke onzekerheden en veiligheidskwesties wordt geconfronteerd als Israël, is Israël niettemin een veilige plek om te investeren. In deze vergelijking kwam het genoemde rendement van de beurs van Tel Aviv als beste uit de bus.

Michael Steinhardt, de voormalige manager van een Amerikaanse Hedgefonds, dat net als alle soortgelijke fondsen een speculatieve beleggingsstrategie volgt, formuleert het als volgt: «Israël is een opwindende plaats om te investeren. (...) Het land is omgeven door vijanden, het staat altijd vlak voor het uitsterven, maar

het groeit en gedijt wel.» De meesten zouden zeggen dat het een groot risico is om in zo’n land investeringen te doen… Niet dus! Ondanks alle crises heeft Israël investeerders veel te bieden: zijn enorm creatieve kapitaal aan mensen, een pas onlangs door Standard & Poor’s naar A+ verhoogde kredietwaardigheid, een regeringspolitiek die het oprichten van nieuwe bedrijven die zich met baanbrekend onderzoek bezighouden bevordert, en een van risico’s ontdane beurs van Tel Aviv, waarvan de TA-25 index een rendement van 7,6 procent vertoont. Sinds 2002 is de TA-25 index met zegge en schrijve 160 procent gestegen. Om nog maar te zwijgen over het feit dat de Israëlische economie het afgelopen jaar tweemaal zo snel is gegroeid als de economie van de VS. Daarom mag het niet verwonderlijk zijn dat de Israëlische aandelenmarkt verleden jaar in de internationale vergelijking met 24 andere Industrielan-

den door het economisch en financiële blad Bloomberg als de veiligste plek voor investeringen werd bevestigd. In deze vergelijking bleek het genoemde rendement van de beurs van Tel Aviv het hoogste rendement te zijn. Na Tel Aviv komt de Hongkongse Hang Seng Index met 6,7 procent rendement. Op de derde plaats staat de Noorse OBX. Wat Israël ook attractief maakt voor investeerders is het relatief hoge dividendrendement, dat met 3,53 procent boven het gemiddelde van de aandelenmarkten van andere industrielanden ligt. Israëls premier Benjamin Netanjahu toonde zich enthousiast over het resultaat: «Dat is een fantastische prestatie», zei hij. Sommige media kopten zelfs: «Israël, het beloofde land voor beleggers.» Dit bevestigde Jacob de Tusch-Lec, die als fondsmanager voor een befaamde Londense firma werkt: «Israël heeft zeer goed gekapitaliseerde banken en een volkseconomie die uitstekend gebalanceerd is, met een hoog aandeel hightech. Dat is een volkseconomie die niet op goedkope financiering van buitenaf is opgebouwd.» AN ■

ZWART GOUD

Aardolie bij Tel Aviv ontdekt Voor Israël, dat over slechts weinig grondstoffen beschikt, was de ontdekking van gasvelden in de Middellandse Zee veel meer dan een sensatie, omdat het land daarmee op energiegebied onafhankelijk kan worden. En nu heeft men voor de kust aardolie ontdekt. De Middellandse Zee lijkt wel niet op te houden om zijn schatten uitgerekend aan Israël prijs te geven. Na de ontdekking van buitengewoon grote aardgasvoorraden in verschillende regio’s van de Israëlische Middellandse Zeekust heeft men nu ook aardolie gevonden. Volgens eerste ramingen moet dit aardolieveld 128 miljoen vaten kunnen opleveren. Het veld, dat men de naam «Gabriella» heeft gegeven, werd bij proefborin-

gen 24 kilometer voor de kust van het land ten noordwesten van Tel Aviv ontdekt en strekt zich uit over een oppervlakte van 390 vierkante kilometer. De licentie voor de proefboring was aan het bedrijf Adira Energy verstrekt, dat ook de exploitatie op zich zal nemen. Het bedrijf nam met verschillende partners aan de onderneming deel. Onlangs deelden ze gezamenlijk mede dat ze op een ongewoon geringe diepte (tussen 100 en 400 meter) op een commerci-

eel winbare voorraad aardolie waren gestuit. De geringe diepte maakt de ontsluiting gemakkelijker, zodat de exploitatie relatief snel zou kunnen beginnen. Geheel nieuw is deze ontdekking eigenlijk niet, wat het bedrijf stuitte al 20 jaar geleden op dit olieveld. Maar toen schatte men het als heel klein in. Om verschillende redenen en met behulp van modernere technologie heeft men in 2011 een nieuwe evaluatie op

13 touw gezet, die opmerkelijke inzichten opleverde en op een aanzienlijke grotere hoeveelheid olie wees. «We hebben aardolie in commercieel winbare hoeveelheden gevonden, dat staat vast», zei Zachi Soltan van

het betrokken bedrijf Modiin Energy. Verder gaf men aan voor het einde van dit jaar nog een proefboring af te zullen sluiten, zodat men dan precies kan aangeven hoe groot het olieveld is. Momenteel denkt men dat deze voor-

raad de Israëlische behoefte aan aardolie voor ongeveer anderhalf jaar kan dekken. Het veld kan binnen vijf jaar ontsloten worden, zodat Israël tegen het einde van dit decennium behalve gas ook olie kan exploiteren. ZL ■

ISRAËLS ECONOMISCHE PRESTATIES

«Made in Israel» in de hele wereld in trek De Israëlische economie kun je alleen met superlatieven omschrijven. Hieronder een korte blik op terreinen die zonder Israëlische innovaties heel wat hadden gemist. Israël schittert op verschillende terreinen van onderzoek. Als men op de hoogtepunten afgaat, zijn te noemen: hightech, telecommunicatie en veiligheid. Maar economisch gezien speelt het land op het internationale toneel ook een rol in de sieradenindustrie. Natuurlijk zijn er nog meer terreinen, maar hier geven we slechts een korte blik op de economische succesverhalen van deze drie centrale terreinen. Al het andere zou niet binnen het kader van dit artikel passen. Hightech is een breed terrein. Israel komt juist in de software-industrie met innovaties die in de hele wereld furore maken. Een blik op de exportcijfers maakt dit aanschouwelijk. In de vroege 90-er jaren verdiende het land op dit terrein een krappe 67 miljoen euro. In 2000 was de opbrengst al naar 1,95 miljard euro gestegen. Inmiddels is de grens van twee miljard al lang en breed overschreden. Software maakt een kwart van de technologische export en een tiende van de gehele Israelische export uit. Ongeveer een derde van alle buitenlandse investeringen vloeit naar deze tak van industrie. Met meer dan 300 gevestigde softwarebedrijven wordt Israël qua dichtheid van zulke bedrijven alleen nog door Silicon Valley in Californië overtroffen. En alleen de VS en Canada hebben meer aan de beurs genoteerde softwarebedrijven dan Israël. Dat zijn indrukwekkende cijfers. Op de lange lijst van de succesvolle bedrijven zijn in het bijzonder de volgende drie bekend: Check Point Software Technologies (opgericht in 1993, dankt zijn opkomst aan een internet firewall), Amdocs (opgericht in 1970, ontwikkelaar van geïntegreerde software voor klantenmanagement van telecommunicatiebedrijven) en

Comverse (opgericht in 1984, uitvinder van de voicemail). Ook in de telecommunicatiebranche speelt het land op internationaal niveau een prominente rol. Het spectrum van terreinen waaraan de 550 telecommunicatiebedrijven van Israël zich wijden is uiterst veelzijdig: ontwikkeling van halfgeleiders, hardware design, software, inhoud en systeemintegratie. In 2006 verdienden 300 van deze bedrijven met de verkoop van hardware 2,5 miljard euro en haalden zij met de verkoop van software nog eens 1,1 miljard binnen. Dat betekende in vergelijking met 2005 een forse stijging van 17,1 procent. Vanwege de Israëlische innovatiedrang hebben vooraanstaande internationale concerns een bruggenhoofd in Israël opgezet, waardoor dit terrein dankzij de centra voor onderzoek en ontwikkeling nog meer bloei vertoont. Het meest opvallend is misschien wel het chipconcern Intel, dat zijn nieuwste processors (die in 100 miljoen in de hele wereld verkochte laptops zijn ingebouwd) in Israël heeft laten ontwikkelen, waar het concern ook nog eens een productielijn heeft. Intel geeft in Israël werk aan 7.800 werknemers en wil er voor het einde van het jaar nog eens 600 aanstellen. Ook veiligheidsontwikkelingen «Made in Israel» baren steeds weer opzien. De Israëlische bedrijven komen niet alleen met uitgekiende systemen, maar schitteren altijd weer met uiterst creatieve oplossingen. Israël speelt op dit gebied sinds de stichting van de staat een belangrijke rol – afgedwongen door de veiligheidspolitieke situatie van het land. Momenteel werken er in 450 gevestigde bedrijven van de Israëlische veiligheidsindustrie

25.000 mensen. Meer dan 300 van deze bedrijven halen hun winst uit de handel met het buitenland. De met export op niet-militair gebied verdiende winst bedroeg in 2005 zo’n 750 miljoen euro. In de IT sector verdienden zij nog eens 1,5 miljard euro. Op grond van de veiligheidspolitieke situatie heeft het kleine en aan grondstoffen arme Israël echter steeds weer zelf gevechtsvliegtuigen en tanks zelf ontwikkeld en gebouwd. Een exportbestseller was het machinegeweer Uzi. De bekendste concerns op dit gebeid zijn Elbit en Rafael, dat juist nu militaire geschiedenis schrijft met zijn ontwikkeling van «IJzeren Koepel». AN ■

14 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 5/2012

EBAY BREIDT IN ISRAËL UIT

HEWLETT-PACKARD

Israëls knappe koppen zijn in trek De talloze innovaties, het bevorderen van nieuwe bedrijven, de economische groei en de grote stabiliteit lokken steeds meer concerns aan om niet alleen in Israël te investeren, maar ook centra voor onderzoek en ontwikkeling in het land op te bouwen. We berichten steeds weer over de onderzoeks- en ontwikkelingscentra die internationale concerns in Israël inrichten. Onder hen zijn befaamde concerns als Microsoft, IBM, General Motors, Intel, Google en AOL. Ook het Duitse Telekom is zo’n bedrijf dat en dergelijk centrum in Israël onderhoudt. En de lijst van nationale en multinationale concerns die van Israels innovatiegeest willen profiteren, groeit gestaag. Onlangs maakte eBay bekend de activiteiten in Israël te gaan uitbreiden. Het in 1995 opgerichte Amerikaanse bedrijf eBay is het grootste internetveilinghuis ter wereld. Vroeger ging het meer om een soort vlooienmarkt tussen internetsurfers, maar inmiddels hebben ook commerciële handelaars het platform ontdekt om er hun nieuwe handel aan te bieden. Het bedrijf maakte in 2011 een omzet van 11,65 miljoen dollar en behaalde een winst van bijna 2,3 miljoen euro. De onderneming geeft zelf aan dat ruim 83 miljoen actieve gebruikers in meer dan 50.000 categorieën bij eBay handel drijven. Al geruime tijd is eBay ook in Israël vertegenwoordigd, namelijk met twee ontwikkelingscentra die in Netanya en in Tel Aviv zijn gevestigd. Nu is het bedrijf van plan de beide centra in elkaar op te laten gaan en fors uit te bouwen. Er moet één centraal ont-

wikkelingscentrum ontstaan, dat zich hoofdzakelijk zal bezighouden met het samenstellen van catalogi, informatie over producten en nieuwe ontwikkelingsinstrumenten voor de sociale commercie. Men is van plan om tientallen nieuwe medewerkers in te huren, zo verluidde het in de Israëlische pers. Vooral computerexperts zijn gevraagd, alsook ingenieurs die in industrie en management zijn gespecialiseerd. Al tien jaar na de oprichting stapte het bedrijf in de Israëlische markt. In 2005 kocht eBay de Israëlische onderneming Shopping.com. In 2008 nam het concern het Israëlische bedrijf Fraud Sciences over. Vorig jaar kwam daar het nieuwe Israëlische bedrijf The Gift Project nog bij, waardoor eBay sociale inkoop platformen verder wil ontwikkelen. Yuval Matalon, de leider van het Israëlische eBay filiaal, legde over de plannen van zijn bedrijf uit dat men ten gunste van de klanten in de hele wereld Israëlische innovaties op de veilingen wil brengen. Tegelijkertijd is men van plan om de markt van de Israëlische online handel uit te bouwen, die tot nu toe slechts rudimentair is ontwikkeld. Bovendien is het opbouwen van een centraal ontwikkelingscentrum in Israël enorm belangrijk, omdat eBay slechts vijf andere soortgelijke centra in de VS en nog twee ontwikkelingscentra in China en in India heeft. AN ■

Er moet één centraal ontwikkelingscentrum ontstaan, dat zich hoofdzakelijk zal bezighouden met het samenstellen van catalogi, informatie over producten en nieuwe ontwikkelingsinstrumenten voor de sociale commercie.

IsraëlischAmerikaans succesverhaal Hewlett-Packard (afgekort HP) is een van de grootste technologische concerns van de VS. Op IT gebied is HP, dat het eerste technologiebedrijf in het legendarische Amerikaanse Silicon Valley was, zelfs het concern met de grootste omzet ter wereld. Nu investeert HP fors in Israël.

Inmiddels heeft het Amerikaanse technologiebedrijf HP besloten om ongeveer de helft van de gelden die het bedrijf voor onderzoek en ontwikkeling heeft ingepland (jaarlijks rond de 2,6 miljard euro) in de loop van de komende vier jaar naar Israël te laten vloeien.

Het enorme hightech succes van Israël trekt steeds meer wereldberoemde grote concerns aan. Zulke bedrijven willen van de Israëlische innovatiedrang profiteren en steken daarom grote bedragen in de opbouw en uitbouw van centra voor onderzoek en ontwikkeling in het land. Zulke investeringen zwengelen de Israëlische economie aan en creëren ook nog eens arbeidsplaatsen. De investerende bedrijven gaan er van uit dat zij dankzij innovaties hun leidende marktpositie kunnen behouden. Inmiddels heeft het Amerikaanse technologiebedrijf HP besloten om ongeveer de helft van de gelden die het bedrijf voor onderzoek en ontwikkeling heeft ingepland (jaar-

15 lijks rond de 2,6 miljard euro) in de loop van de komende vier jaar naar Israël te laten vloeien. Als basis voor deze onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten in Israël zal HP de Israëlische onderneming Indigo dienen. Benzion Landa heeft Indigo al in 1977 opgericht. Hij en zijn bedrijf gelden als de uitvinders van de moderne digitale printers, iets waar het concern HP zeer snel de aandacht op richtte, waarop het bedrijf van Benny Landa in 2002 voor 900 miljoen dollar werd overgenomen. HP bracht daarna nieuwe printers met de naam Indigo op de markt, die zowel de industrieelcommerciële als het digitaal printen van de privésector op een nog ongekend hoog niveau brachten. Deze tak van het bedrijf maakt een aanzienlijk deel van de omzet van HP uit, die in

2011 in totaal circa 95 miljard euro bedroeg. «Israël staat niet voor niets te boek als een start-up nation», zei Alon BarShany, vicevoorzitter en algemeen directeur van HP Indigo, die het concern vanuit Rehovot vertegenwoordigt. «De Israëlische economie geniet wereldfaam op met name het terrein van baanbrekende ontwikkelingen, maar ook als het gaat om risicobereidheid en flexibiliteit.» Dat is niet slechts een lippenbelijdenis; HP heeft veel vertrouwen in de Israëlische economie, om welke reden men bijvoorbeeld besloot de productie van Indigo in Israël te laten en niet naar het Verre Oosten te verplaatsen, zoals veel andere concerns doen. «Voor onze klanten is de kwaliteit belangrijker dan een lage prijs», legde Bar-Shany uit. «De productie in Israël is wel iets

kostenintensiever, wat vanzelfsprekend gevolgen voor de prijs van onze printers heeft, maar onze klanten weten dat er in Israël hoogwaardige producten van de lopende band komen. En dat is hen in de waarste zin van het woord wel iets waard.» Tegenwoordig werkt HP Indigo aan de ontwikkeling van nog snellere printers die tegelijkertijd een nog betere kwaliteit moeten leveren. En dat, zo gelooft men bij HP, krijgt men voor elkaar dankzij de knappe koppen waar Israëls hightech industrie op kan bogen. Een soortgelijke overtuiging legde onlangs ook het concern Apple aan de dag, toen het eveneens aankondigde een centrum voor onderzoek en ontwikkeling in Israël te gaan bouwen. Het wordt het eerste centrum van dien aard van dit concern buiten de VS. ZL ■

ISRAEL WEER TOONAANGEVEND

Voorop in cleantech Onlangs werd bekend dat Israël op het gebied van milieuvriendelijke technologieën op de tweede plaats in de wereld staat. Het Engelse woord cleantech betekent schone technologie. Volgens internet kun je het begrip als volgt definiëren: «Cleantech is een term die slaat op producten en diensten die operationele prestaties verbeteren door vergroting van de productiviteit en efficiëntie, terwijl kosten, energieverbruik, vervuiling of afval worden verminderd.» Niet zo lang geleden is er in 38 landen van de wereld onderzoek gedaan op dit gebied en de vooruitgang erop. Het was een initiatief van de in 2002 opgerichte internationale Cleantech Group, die landen en bedrijven adviseert op dit gebied. De groep dient bedrijven als informatieplatform, doet zelfstandig onderzoek en organiseert ook conferenties. De Cleantech Group is in het Amerikaanse San Francisco gevestigd. In het kader van dit onderzoek werkte men nauw samen met de grootste natuurbeschermingsorganisatie in de wereld, het World Wildlife Fund (WWF). Om de landen te kunnen evalueren stelde men eerst een catalogus met in totaal 15 evaluatiecategorieën samen. Bij deze categorieën gaat het bijvoorbeeld om een evaluatie van de voorwaarden die voor de oprichting van een cle-

antech bedrijf gelden, welke kansen er zijn om ontwikkelde producten op de markt te brengen, hoeveel patenten er worden aangevraagd, maar ook hoe de bedrijven het met hun innovaties op de beurzen doen. In de persberichten wees men er steeds weer op dat dit de eerste index in zijn soort is. De meest vergevorderde landen op dit gebied blijken de landen van Noord-Amerika en Noord-Europa te zijn. Denemarken komt in het onderzoek op de eerste plaats, terwijl Zweden en Finland de derde en vierde plaats innemen. Duitsland kwam op de zesde plaats en volgde daarmee de VS op de hielen. Israël behaalde volgens de parameters van de index de opzienbarende tweede plaats, omdat het land een hoge dichtheid van nieuwe bedrijven op het gebied van milieuvriendelijke technologie kent

en bovendien een buitengewoon groot aantal aangevraagde patenten kan aantonen. Bij het op de markt brengen van zijn producten in binnen- en buitenland heeft Israël nog een achterstand in te halen en daarnaast wordt er in het land nog te weinig gebruik gemaakt van herwinbare energie, waardoor het «slechts voor de tweede plaats» voldoende was, zo stond er in het verslag. AN ■

16 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 5/2012

ISRAËLISCHE INNOVATIE

Bloedtest om kanker vroegtijdig op te sporen Israëlische wetenschappers hebben een nieuwe bloedtest ontwikkeld die het mogelijk maakt om kanker op te sporen nog voordat de ziekte uitbreekt. Deze voor de patiënt zo eenvoudig

mogelijke methode om kanker vroegtijdig op te sporen is ontwikkeld in de Soroka kliniek in Beersheba, die is aangesloten bij de Ben Gurion universiteit van de Negev. Deze methode wil een revolutionaire verbetering in het vroegtijdig opsporen van kanker, omdat het tijdstip van de diagnose de sleutel vormt voor de kans op genezing. Als de tumor namelijk al gegroeid is, kunnen er reeds uitzaaiingen zijn. En dat vermindert dan de overlevingskans van de patiënt. Bovendien wil men moeilijke en dure methoden voor vroegtijdige opsporing vereenvoudigen, want de verschillende vormen van kanker worden nog altijd door middel van verschillende specifieke onderzoeken opgespoord. Verder wil men met de methode een bijdrage leveren aan een beter gezekerde diagnose. Veel wetenschappers zijn zich maar al te goed van deze problemen bewust. Vandaar dat er in de hele wereld nog een methode wordt gezocht die uniform, omvattend, ongecompliceerd en ook betrouwbaar is. Naar het schijnt hebben Israëlische

wetenschappers nu een doorbraak bereikt. De ontwikkeling van deze Israëlische methode berust op de basiskennis dat kanker door bepaalde veranderingen in het bloed is waar te nemen al voordat de ziekte uitbreekt. Er worden dan stoffen afgescheiden die anders niet zijn aan te tonen. Professor Joseph Kapelushnik, die de afdeling voor kinderoncologie in de Soroka kliniek leidt en ook in hematologie is gespecialiseerd, ontdekte dat je kanker met behulp van infraroodstraling in het bloedbeeld van de patiënt kunt opsporen nog voordat de ziekte uitbreekt. Het resultaat van de infraroodstraling moet door een speciaal computerprogramma worden verwerkt, dat bepaalde, door de infraroodstraling zichtbaar gemaakte moleculen analyseert. Joseph Kapelushnik verklaarde: «Zo kunnen we een tot op dat moment als volkomen gezond geldende patiënt op een heel eenvoudige manier onderzoeken en nog vóór het uitbreken van de kanker een juiste diagnose stellen.»

Intussen zijn de eerste klinische tests met proefpersonen gedaan om

De ontwikkeling van deze Israëlische methode berust op de basiskennis dat kanker door bepaalde veranderingen in het bloed is waar te nemen al voordat de ziekte uitbreekt.

uit te zoeken hoe betrouwbaar de methode is. De eerste resultaten zijn veelbelovend, want de succesquote ligt rond de 90 procent. De klinische tests worden nu eerst tot een grotere groep personen uitgebreid, wat wil zeggen dat duizenden proefpersonen zo’n bloedtest zullen ondergaan. Daarnaast moet de methode verder worden ontwikkeld om in de toekomst aan de hand van de testresultaten ook te kunnen vaststellen om welke vorm van kanker het gaat. Er schijnt dus een belangrijke doorbraak bij de vroegtijdige herkenning van kanker bereikt te zijn. Al moet wel worden opgemerkt dat er nog vele jaren van intensief onderzoek nodig zijn voordat de methode werkelijk in de medische praktijk toegepast kan worden. ZL ■

NIEUWE APPARATEN

Vaarwel, angst voor de tandartsboor Ook al zijn we bang voor de boor van de tandarts, als ons eenmaal kiespijn kwelt, hebben we geen andere keus meer. Een nieuw in Israël ontwikkeld apparaat wil het bezoek aan de tandarts vergemakkelijken. Ook tandartsen haten het bezoek aan de tandarts. Waarom? Omdat ook zij de spuiten, de geluiden en vibraties van de boor en het onaangename gevoel ondanks de verdoving overwegend als belastend ervaren. We weten allemaal dat we goed voor ons gebit moeten zorgen en daar hoort nu eenmaal het bezoek aan de tandarts bij, ook al probeert men daar maar al te graag onderuit te komen. En toch, wie al iets ouder is kent uit eigen ervaring de enorme ontwik-

kelingen die er op het gebied van de moderne tandheelkunde zijn gedaan. Omdat echter juist de boor de patiënten nog altijd schrik aanjaagt, hebben veel deskundigen zich aan de verdere ontwikkeling ervan gewijd. Er zijn wereldwijd al veel patenten aangevraagd, waaronder die voor het gebruik van lasertechnologie, die in de tandheelkunde voor het eerst in het begin van de 90-er jaren in de VS werd toegestaan voor de behandeling van het verhe-

melte. Zulke apparaten, die sinds 1997 ook voor andere behandelingen van het gebit bestaan, zijn echter ingewikkeld te bedienen en zwaar, wat voor het werk van een tandarts een belasting betekent. Afgezien daarvan zijn ze erg duur. Bovendien beperken de vele optische kabels de bewegingsvrijheid van de arts nogal sterk. Daarom heeft deze technologie het bij de tandartsen tot dusver niet gemaakt. Desalniettemin biedt deze technologie enorme voorde-

17 len bij het behandelen van het gebit, zoals kortere behandelingsfasen, geen gehaast geboor en toch een nauwkeuriger behandeling en een betere werking op de langere termijn. Juist toen de moderne tandheelkunde deze methode ondanks de voordelen toch definitief wilde afschrijven, kwam er een Israëlisch bedrijf met de naam Firma namens Syneron Dental Laser in het spel. De door dit bedrijf ontwikkelde Lite Touch Dental Laser baarde in vakkringen opzien omdat velen er niet alleen een innovatie in zien, maar zelfs een revolutie. In 2007 deed het bedrijf met zijn eerste soortgelijke innovatie van zich spreken; nu komt deze in een sterk verbeterde versie op de markt. De Lite Touch Dental Laser is voor de tandarts eenvoudiger te hanteren en de eigenlijke behandelinstrumenten kunnen nu zonder problemen in alle de-

Ook tandartsen haten het bezoek aan de tandarts. Waarom? Omdat ook zij de spuiten, de geluiden en vibraties van de boor en het onaangename gevoel ondanks de verdoving overwegend als belastend ervaren.

len van de mond worden ingezet. Tegelijk kan het apparaat heel veel aan. Het gewicht is drastisch gereduceerd, zodat het ook naar andere behandelkamers kan worden geduwd, wat een aanschaf economisch gezien aantrekkelijker maakt. Het bedrijf laat in een demovideo zien welke ontwikkelingen er op dit gebied zijn gedaan en wat voor een baanbrekende innovatie het door hen ontwikkelde apparaat is. Men vergelijkt deze ontwikkeling wel met die van de mobiele telefoon: de eerste apparaatjes waren onhandig, zwaar en beperkt in hun mogelijkheden. Tegenwoordig bieden de zeer veel kleinere en lichtere

mobieltjes tegelijk aanzienlijk meer mogelijkheden. De Lite Touch Dental Laser, die in vakkringen al uitgebreid is getest, oogst allerwegen veel lof, zodat het nog maar een kwestie van tijd schijnt voor we dit apparaat op de wereldmarkt zullen zien. ZL ■

NATUUR

Plantenwortels waarschuwen elkaar Het klinkt merkwaardig, maar toch: Israëlische wetenschappers hebben in een onderzoek aangetoond dat planten in elk geval onder de grond, dat wil zeggen, met behulp van hun wortels schijnen te communiceren. In Psalm 96:12 staat: «Laat het veld van vreugde opspringen met al wat erin is; dan zullen al de bomen van het woud vrolijk zingen.» We zijn nog steeds geen getuigen geweest van jubelende bomen, maar uit een nieuw Israëlisch onderzoek dat onder leiding van de aan de Ben Gurion universiteit van de Negev actieve professor Ariel Novoplansky stond, blijkt dat planten wel degelijk met elkaar communiceren. Volgens dit onderzoek communiceren de wortels met elkaar, waarbij zij hun buren door middel van impulsen vooral informeren over gevaren als bijvoorbeeld een uitblijvende aanvoer van water. Voor de in het laboratorium gedane proeven plantte men erwten in rijen. Daarbij verhinderde men het ondergrondse contact van een aantal plantenwortels, terwijl er tussen de wortels van andere planten geen belemmeringen werden geplaatst. De wortels van de planten in het midden waren naar rechts ingeperkt, maar

naar links niet. Toch lette men er op dat er relatief veel afstand tussen de wortels was. De planten in het midden kregen bijna geen water. En het water dat ze kregen was zoutig. Daarop reageerden de planten meteen met beschermende maatregelen. De bladeren gingen krullen, wat betekende dat de plant een poging deed om ondanks moeilijke omstandigheden te overleven. En toen gebeurde er iets merkwaardigs. Binnen 15 minuten na het toevoeren van zoutig water reageerden de planten aan de linkerkant, de erwtenplanten dus waarvan de wortels niet waren ingeperkt. Na een vol uur vertoonden alle planten aan de linkerkant eenzelfde reactie. De planten aan de rechterkant daarentegen, waarvan de wortels waren afgeschermd, reageerden niet. «Met ons onderzoek wilden we de hypothese onderzoeken dat planten waarschuwingssignalen kunnen afgeven als er gevaar dreigt», legde Novoplansky uit. Zoals al in een we-

tenschappelijk tijdschrift voor de vakwereld was samengevat, schijnen planten over de mogelijkheid te beschikken om waarschuwingssignalen af te geven. Uit onderzoek bleek deze uitspraak aanvankelijk alleen voor deze specifieke plant te gelden, zodat men daarop ook andere planten in de proefrij plaatste. Het resultaat bleef gelijk. «Dezelfde waarschuwingssignalen werden kennelijk ook door andere plantensoorten begrepen. Je zou schertsend kunnen zeggen dat ze in het Esperanto met elkaar communiceren», verklaarde Novoplansky, «maar veel meer kunnen we er tot nu toe niet van zeggen. We hebben alleen dit voorlopige resultaat, geen inzichten in de mogelijke communicatieve impulsen en strategieën erachter, zodat we nog terughoudend moeten zijn met meer algemene conclusies.» ZL ■

18 ACHTERGRONDINFORMATIE UIT ISRAËL Nieuws uit Israël • 5/2012

VOOR DE VREDE

Peres en Zuckerberg trekken één lijn Tijdens een bezoek van de Israëlische president aan de VS wijdde deze samen met Facebook oprichter Mark Zuckerberg een unieke nieuwe Facebook pagina in. De door president Shimon Peres samen met Mark Zuckerberg ingerichte Facebook pagina moet de vrede bevorderen. Het instellen van de pagina deden zij samen in het hoofdkwartier van het bedrijf in het Californische Silicon Valley, waar Peres tijdens zijn staatsbezoek aan de VS even een ommetje heen maakte. Zuckerberg, een van de jongste miljardairs en meest succesvolle jonge ondernemers ter wereld, staat er om bekend dat hij nu niet bepaald prettig in de omgang is, al helemaal niet als hij aan bepaalde officiële ceremoniën moet deelnemen. Daarom noemden velen het bijna een wonder dat hij met deze gezamenlijke handeling met de Israëlische president had ingestemd. President Peres legde tijdens de ceremonie uit dat deze nieuwe Facebook pagina zich tot een breed publiek wil richten, maar in eerste instantie tot gebruikers van Facebook, die anders geen contact met Israël zoeken. «Daarmee richten we ons in het bijzonder op de burgers van Arabische landen waarmee Israël geen betrekkingen onderhoudt, zoals Iran en Syrië. Ik zou blij zijn als

burgers van deze en andere Arabische landen zich vrienden op mijn pagina meldden, zodat we een dialoog kunnen beginnen. Niet de burgers van Iran en Syrië zijn onze vijanden, maar de fanatieke regimes, die de macht over hen hebben », voegde de Israëlische president er verduidelijkend aan toe. Verder verklaarde hij voor de in groten getale verschenen leden van de pers dat Facebook in de hele wereld een enorme verandering heeft bewerkstelligd. «Veel Facebook gebruikers van de jongere generatie wijzen de we-

reld van hun ouders af omdat ze die te wreed vinden. Zij streven naar vrijheid, net als wij. En dit streven naar vrijheid grijpt in de Arabische wereld steeds verder om zich heen. En dit technologische middel speelt daarbij een belangrijke rol. Het heeft de communicatie tussen individuele mensen echt revolutionair veranderd», zo meende Peres. De internationale pers had veel aandacht voor het bezoek van Peres aan het hoofdkwartier van Facebook. Nog meer reacties kwamen er op de pagina’s van het sociale netwerk. Binnen enkele uren waren er meer dan 15.000 Facebook surfers als vrienden op de vredespagina van Shimon Peres geregistreerd. De eerste boodschap die Shimon Peres onder de ogen van de pers op zijn pagina publiceerde, werd binnen enkele minuten door 2500 personen met het predicaat «vind ik leuk» aan andere gebruikers van Facebook aanbevolen en kreeg ook nog eens 1000 langere of kortere commentaren. ZL ■ Shimon Peres en Mark Zuckerberg in het Californische Silicon Valley

EINDELIJK WEER THUIS

140 jaar oud model van de Tempelberg weer in Jeruzalem Het is een uniek model, dat 140 jaar geleden in Jeruzalem is ontstaan en de Tempelberg op een schaal van 1:200 toont. Het model is nu vanuit het Zwitserse Sankt Chrischona weer naar Jeruzalem teruggekeerd. Het model is 4,5 vierkante meter groot, toont de Tempelberg van Jeruzalem en is samen met twee andere modellen in opdracht van een Osmaanse pasja vervaardigd voor de wereldtentoonstelling in Wenen in 1872/1873. De pasja had deze opdracht aan ene Conrad Schick gegeven. Schick werd in 1822 in Blitz (Baden-Württemberg) geboren, studeerde aan het predikantenseminarie in Sankt Chrischona en ging op 24-jarige leeftijd naar Jeruzalem, waar hij in 1901

is overleden. Deze ambachtsman met zijn veelzijdige opleiding (bankwerker, fijnmechanicus, klokkengieter en horlogemaker) was niet alleen een vroom man, die door zijn zendingsijver naar de heilige stad werd geleid, hij maakte ook al snel naam als de beste kenner van de stad en de geschiedenis, de topografie en de ontwikkeling ervan. Zijn tijdgenoten noemden hem «de onbetwiste beste kenner van het huidige Jeruzalem» en ook het moderne onderzoek beschouwt

hem als «een van de uitnemendste onderzoekers van de in de tweede helft van de 19de eeuw in Palestina woonachtige Duitse immigranten». Hij pakte zijn wetenschappelijke werk in Jeruzalem in het begin van de jaren 1860 op. Hij bestudeerde historisch materiaal, bezocht de plaatsen en deed er ook metingen. Enkele jaren later begon hij talrijke artikelen over de stad te publiceren. Zijn eerste model van de tabernakel had hij al in St. Chrischona vervaardigd

19 Zijn eerste model van de Grafkerk was in 1862 gemaakt, toen hij nog in Jeruzalem leefde en bekend stond als de man die de topografie, de geschiedenis en de bouwkundige geschiedenis van de stad het allerbeste kende. Na 1873 hield Schick zich bezig met de vervaardiging van modellen die een Osmaanse pasja hem had opgedragen. Zij vormen een uniek getuigenis over de stad en de bouwwerken ervan. Het model van de Tempelberg is van hout. Haim Goren, die aan het Instituut van Tel Chai doceert en uitgebreid over de activiteiten van Duitse onderzoekers in het heilige land in de 19de eeuw heeft

gepubliceerd, weet van Schick te melden: «Zodra Schick er achter kwam dat er ergens in Jerusalem een gat werd gegraven, was hij ter plekke. Schick heeft vrijwel overal rondgekropen. Hij kende elke steen boven de grond en elk kanaal, elke grot en elke verdieping onder de grond in de stad.» Het model van de Tempelberg van Schick werd op de wereldtentoonstelling in Wenen getoond en baarde veel opzien, want in die tijd was – anders dan tegenwoordig – de kennis van de heilige stad veel minder omvangrijk, hoewel men toen al even gefascineerd was als in onze tijd. Hoe het model van-

daar in St. Chrischona is beland is tot op heden niet duidelijk. Wel is duidelijk dat het daar is opgeslagen nadat men het uit elkaar gehaald had. In 1998 is het tenminste zorgvuldig gerestaureerd. Inmiddels is het model van de tempelberg van Schick weer teruggekeerd naar de plaats waar het is ontstaan, zulks op initiatief van de anglicaanse kerken, die dit unieke model weer aan bezoekers in de heilige stad zelf willen presenteren. Andere modellen van deze Duitse Jeruzalemkenners zijn in het bezit van de «Deutscher Verein vom Heiligen Lande» en worden in het Paulushuis in OostJeruzalem bewaard. ZL ■

DE GEBEURTENISSEN OP DE TEMPELBERG

Verliest Israël de strijd om de Tempelberg? Eeuwenlang was het voor de Joden moeilijk om bij de Klaagmuur te bidden. Toen de oude stad van Jeruzalem in 1948 in handen van Jordanië viel, was dit helemaal niet meer mogelijk. In 1967 is dit veranderd, maar weet Israël eigenlijk nog wel wat er zich op de Tempelberg afspeelt? In 1967 verkondigde generaal Motta Gur tijdens de Zesdaagse oorlog opgewonden: «De Tempelberg is in onze handen!» Alle Israëli’s kennen die zin. Per slot van rekening ging het om de vervulling van een van de innigste verlangens: weer kunnen bidden op de heiligste van alle plaatsen in Jeruzalem. Tegenwoordig zijn er overigens niet weinig mensen die zeggen dat deze beroemde zin van de latere Israëlische stafchef slechts een holle leus is, want eigenlijk in de Tempelberg helemaal niet in Israëlische handen. Onlangs publiceerde Yediot Acharonot, de Israëlische krant met de grootste oplage, een achtergrondartikel over wat er op de Tempelberg gebeurt. In het middelpunt staat de doelgerichte vernietiging van historische getuigen. Maar het artikel wijst er ook op dat dit optreden van de moslims pal voor de neus – en dus met medeweten – van de Israëlische regering en de Israëlische Oudheidkundige Dienst plaatsvindt. De vernielingen zijn in 1996 begonnen. Benjamin Netanjahu was toen voor de eerste keer premier. Zijn regering stond de Waqf van Jeruzalem, een islamitisch orgaan dat toezicht over de heilige plaatsen van de islam uitoefent, toe om op de Tempelberg een nieuwe moskee in te richten. Men

legde de moskee onder de grond aan in een gedeelte dat als de stallen van Salomo bekend staat. Drie jaar later liet de Waqf een nooduitgang aanleggen. Men telde zo’n 250 vrachtwagens, die naar schatting 12.000 ton puin en grond van de Tempelberg verwijderden en in het Kidrondal verdeelden. In dit «bouwpuin», dat maar ten dele door deskundigen kon worden onderzocht, bevonden zich talloze archeologische vondsten uit zowel de tijd van de eerste als die van de tweede tempel, dat wil zeggen uit de periode die in 957 v.Chr. begint en met de verwoesting van de tweede tempel door de Romeinen in het jaar 70 eindigt. In 2007 ontstond er weer een onherstelbare schade toen de Waqf voor werkzaamheden aan een kanaal bulldozers gebruikte. Ook daarbij vernietigde men archeologische vondsten die te maken hadden met zowel het jodendom als de islam alsook het christendom. Waarnemers van de Israëlische Oudheidkundige Dienst konden een heilloze vernietiging alleen maar kritisch bekijken. Een jaar of vier geleden was dit het onderwerp van een verslag van de Israëlische staatscontroleur die misstanden in het hele land kritisch moet bekijken. Dit belangrijke verslag over de gebeurtenissen op de Tempelberg werd aan het controlecomité van de Knes-

set gepresenteerd, die besloot het om «veiligheidspolitieke redenen» op sterk water te zetten. Yediot Acharonot citeert Meir Dagan, een vroegere chef van de legendarische Israëlische buitenlandse geheime dienst Mossad. Hij gelooft dat er geen «veiligheidspolitieke overwegingen zijn die de geheimhouding van het verslag vereisen». Hij is veeleer van mening dat het verslag om puur politieke redenen van tafel is geveegd. Eén ding staat echter vast: tot op de dag van vandaag kan de Waqf op de Tempelberg naar eigen goeddunken handelen en wandelen. Men houdt vast aan een politiek gemotiveerde «islamisering», die gericht is op de doelgerichte vernietiging van alle getuigen die niet in overeenstemming zijn met de islamitische context van het heiligdom. Pas enkele maanden geleden kwam deze politiek naar buiten op een conferentie met de titel «De verdediging van Jeruzalem», die in Doha, de hoofdstad van Qatar, plaatsvond. Heimelijk benadrukte men daar keer op keer hetzelfde: Joden hebben geen historische band met Jeruzalem. Tegen deze achtergrond benadrukte men dat alle verhalen over de Joodse tempel geen basis hebben en dat Jeruzalem al 3000 jaar een islamitische stad is. Dat de ontstaansgeschiedenis van de islam in de zesde eeuw na Christus valt, schijnt hen niet te storen. ZL ■

20 BIJBEL EN ISRAËL Nieuws Nie N ieeuws uit Israël • 5/2012

Heeft God Zijn beloften vervuld? Het Mozaïsche verbond en de eschatologische betekenis van Leviticus 26 – deel 1 Over een bijbels verstaan van Jozua 21:43-45. Deel 5. Dr. Greg Harris (Hoogleraar bijbelexegese aan The Master’s Seminary, auteur en voorganger van een gemeente in Californië) We dienen de beloften in Leviticus 26:40-45 op dezelfde wijze te benaderen als we al eerder in deze serie hebben gedaan. Dat betekent in dit geval dat we moeten onderzoeken hoe deze beloften, waaraan Jahwe Zichzelf heeft gebonden, zich verhouden tot Jozua 21:43-45. Wil de in Leviticus 26:40-45 door Jahwe gegeven belofte in Jozua 21:45 als vervuld kunnen gelden, dan moeten de volgende elementen eerst historisch plaatsgevonden hebben en moet bewezen worden dat ze ook inderdaad hebben plaatsgevonden: (1) Het gehele volk heeft als natie hun zonden en de schuld van hun voorvaVlak voordat de leiding van het volk van Mozes op Jozua overging, waarschuwde God het volk Israël, want het neigde er reeds toe, zich in rebellie van God af te keren

deren beleden (26:40). (2) Jahwe heeft vijandelijk gehandeld en het volk Israël naar het land van hun vijanden verdreven (26:41). (3) Jahwe heeft Zich na de nationale zondenbelijdenis in de bal-

lingschap aan Zijn verbond met Jakob, Izak en Abraham herinnerd (26:42). (4) Het land was verlaten en lag braak totdat alle sabbatten waren ingehaald (26:43a). (5) Het Joodse volk heeft in

21 de ballingschap voor hun schuld geboet (26:43b). (6) Jahwe mag hen niet verafschuwen en Hij mag ook Zijn verbond niet verbreken, zelfs niet als het volk in het land van hun vijanden is (26:44). (7) En Hij moet Zich herinneren aan Zijn verbond dat Hij met het volk heeft gesloten (26:45). Dit alles hoorde evenzeer bij «al de goede woorden die de HERE tot het huis van Israël gesproken had» (Joz. 21:45)

«Want dit is geen woord zonder inhoud voor u, maar het is uw leven. En door dit woord zult u de dagen verlengen in het land waarvoor u de Jordaan oversteekt om het in bezit te nemen!»

als alle andere beloften die Jahwe sinds Genesis 3;15 had gegeven. En het past nog meer dat deze beloften van Jahwe met de totale samenhang van Leviticus 26 overeenkomen; in deze hoofdstukken staan immers veel verwijzingen naar de landbeloften. «Leviticus 26 beschrijft het beloofde land als een kader en omgeving voor de vervulling van zowel de zegen (vs. 4-12) alsook de vloek (vs. 14-38). Het is opmerkelijk dat Psalm 72:1617 de wereldwijde uitbreiding van het Davidische koninkrijk beschrijft in begrippen die aan de zegen in Leviticus 26 herinneren. En dat is een aanwijzing voor de eschatologische betekenis van dit hoofdstuk.»1

Al legt men nog zo’n levendige voorstellingskracht aan de dag, niets van de bovengenoemde zaken heeft in de geschiedenis plaatsgevonden – juist omdat in Jozua 21 het volk in het land leefde en nog niet was weggevoerd. En dus ligt de bewijslast bij degenen die met elan beweren dat Jahwe al Zijn beloften werkelijk vervuld heeft. Bovendien zou men dan moeten duidelijk maken wat Jahwe werkelijk bedoelde als Hij niet van plan was Zijn volk weg te voeren en het dan weer bijeen te brengen. Vlak voordat de leiding van het volk van Mozes op Jozua overging, waarschuwde God het volk, want het vertoonde al de neiging om zich in rebellie van Hem af te wenden. Na «het lied van Mozes» (Deut. 32), dat «een getuige» moest zijn «tegen de Israëlieten» voor hun God (31:19), eindigde Mozes zijn toespraak met een indringende vermaning om Jahwe te blijven gehoorzamen. En hij legde er met name de nadruk op dat hun gehoorzaamheid zou bewerkstelligen dat ze als volk lang in het land zouden wonen dat de Here op het punt stond hun te geven. Deuteronomium 32:4447 zegt: «En Mozes kwam en sprak al de woorden van dit lied ten aanhoren van het volk, hij en Hosea, de zoon van Nun. Toen Mozes geëindigd had al die woorden tot Israël te spreken, zei hij tegen hen: Neem al de woorden waarmee ik u heden waarschuw, ter harte, zodat u uw kinderen gebiedt al de woorden van deze wet nauwlettend te houden. Want het is geen woord zonder inhoud voor u, maar het is uw leven. En door dit woord zult u de dagen verlengen in het land waarvoor u de Jordaan oversteekt om het in bezit te nemen!» Op grond van dit bijbelvers vat Keith H. Essex kort samen wat Israël als natie in zowel de nabije als de verre toekomst te wachten staat: «De Thora sluit met de verwachting dat deze belofte aan Abraham in de nabije toekomst vervuld wordt – in de vorm van de verovering van het land onder Jozua (Deut. 31:1-8). Maar de Thora voorzegt ook dat Israël vanwege hun Maar de Thora voorzegt ook dat Israël vanwege hun ongehoorzaamheid het land zal verspelen en onder de volken verstrooid zal worden (Deut. 29:22-28).

ongehoorzaamheid het land zal verspelen en onder de volken verstrooid zal worden (Deut. 29:22-28). In de verre toekomst, na de verstrooiing (Deut. 4:30-31), zal de Here het boetvaardige Israël weer naar het land terugbrengen, zoals Hij het in Zijn verbond met Abraham beloofd had (Lev. 26:40-45).»2 Je kunt je afvragen welke Joodse generaties de vervulling van de belofte zullen genieten en het land zullen bewonen als het verbond van Jahwe onomstotelijk is. Met het oog hierop merkt Kaiser op: «De voorwaarden zijn niet aan de belofte verbonden, maar enkel en alleen aan degenen die er deel aan hebben, die van deze betrouwbare beloften profi jt zullen hebben… De belofte bleef duurzaam bestaan, maar het deelhebben aan de zegen hing van de geestelijke toestand van het individu af.»3 Als men de beloften in dit artikel wat uitvoeriger samenvat, zou men het volgende kunnen verwachten: (1) Jahwe zal als Leider voor Zijn volk uit trekken en het in het land brengen (Deut. 31:3). (2) Israël zal ondanks de trouw van Jahwe afvallig worden en andere goden gaan dienen (Deut. 31:16). (3) Dat gebeurt omdat de

2222 ACHTERGRONDINFORMATIE BIJBEL EN ISRAËL UIT ISRAËL Nieuws uit Israël

Nieuws uit Israël • 5/2012

Beth-Shalom, Postbus 193, 3940 AD Doorn telefoon 0343 477288 fax 0343 477447 E-mail: [email protected]

Abonnementen: Beth Shalom, Postbus 193, 3940 AD Doorn, tel. 0343 477288 Giften: Giro 94400 t.n.v. Beth-Shalom Doorn Betalingen: Giro 409200 t .n.v. Middernachtsroep Doorn Voor België: ING-bank 363-0507942-90 in Brussel «Nieuws uit Israël» verschijnt ook in het Duits, Frans, Engels, Spaans, Portugees, Hongaars en Roemeens. Alleen in de betreffende landen. Abonnement Nederland en België: gratis, Vanuit Nederland naar andere landen in Europa: EUR 26.40, Buiten Europa en Suriname: EUR 31.80. Israëlreizen: Beth-Shalom-Israëlreizen: Postbus 193, 3940 AD Doorn tel. 0343 477288 Gastenhuis in Israël: Beth-Shalom, P.O.B. 6208, Haifa 31060/Karmel Israël tel. 00972-4-83774-81

De belofte bleef duurzaam bestaan, maar het deelhebben aan de zegen hing van de geestelijke toestand van het individu af.

gedachten van hun hart zich zelfs al tijdens het leven van Mozes van God afwendden (Deut. 31:21). (4) Daarom zal Jahwe het ongehoorzame volk tenslotte onder alle volken verstrooien (Deut. 30:1). (5) Het land zal zijn sabbatten inhalen (Lev. 26:43). (6) God zal Zijn volk echter niet verwerpen of verafschuwen (Lev. 26:44-45). (7) De Joden zullen in alle landen waarheen Jahwe hen verstrooid heeft (Deut. 30:1) zegen en vloek ervaren. (8) Tenslotte zal het hele volk boete doen en zich tot de Here omkeren (Deut. 30:2). (9) Dan zal Jahwe de Joden vanuit de gevangenschap weer naar hun land brengen (Deut. 30:3-5). (10) En bovenop al deze zegeningen zal Jahwe Zelf op een dag hun harten en de harten van hun nakomelingen besnijden, «om de HERE, uw God, lief te hebben met heel uw hart en met hele uw ziel, zodat u leven zult» (Deut. 30:6). (11) Bovendien zal God Zelf zware gerichten over de volken brengen die Israël benauwd hebben (Deut. 30:8). (12) Al eerder had Jahwe echter ook beloofd: «Ik zal zegenen wie u zegenen, en wie u vervloekt, zal Ik vervloeken; en in u zullen alle geslachten van de aardbodem gezegend worden» (Gen. 12:3). God houdt Zich aan Zijn woord. En deze belofte is zonder twijfel een van die «goede woorden» van de Here (vgl. Joz. 21:45, Luthervert.). (13) Als Jahwe al deze punten tot in de details heel precies heeft uitgevoerd, zal het volk Hem tenslotte weer gehoorzamen

en volledig in de gehoorzaamheid van het verbond leven (Deut. 30:8). Daarop zal het nogmaals de verbondszegeningen van God ontvangen (30:9-10). Deze verzen vereisen Gods zware oordeel over het Joodse volk vanwege hun ongehoorzaamheid. En toch bevatten ze Zijn belofte voor hetzelfde volk dat Hij oordeelt om het weer gehoorzaam aan Hem te maken nadat het eerder ongehoorzaam was en daarom door Hem in benauwdheid is gebracht – tot de ballingschap onder de heidense volken toe. Als iemand in verband met Deuteronomium 30 dit soort zegeningen voor de Nieuwtestamentische Gemeente claimt, dient hij wel te bedenken dat deze zegeningen slechts kunnen komen als de gemeente eerst «zegen en vloek» heeft beleefd en onder alle volken verstrooid is waarheen God hen had verbannen (Deut. 30:1). ■

Testamentaire beschikkingen: (via een notaris) «Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting: Zendingswerk Middernachtsroep statutair gevestigd te LEIDEN en geregistreerd onder nummer .41166018. bij de Kamer van Koophandel Rijnland, een bedrag van EUR…»

Gedachtig aan het feit, dat alle menselijke kennis slechts onvolkomen is (1 Cor. 13:9), geven de auteurs voor eigen verantwoording hun persoonlijke visie weer Initialen van de auteurs en bronvermeldingen in dit nummer: ZL = Zwi Lidar; CM = Conno Malgo; AN = Antje Naujoks

William D. Barrick, «The Eschatological Significance of Leviticus 26», 117. 2 Keith H. Essex, «The Abrahamic Covenant», 206-7 3 Walter C. Kaiser, Jr., Toward an Old Testament Theology (Grand Rapids: Zondervan, 1978), 90-91. – Zie ook een uitgebreide uiteenzetting bij Bruce K. Waltke, «The Phenomenon of Conditionality within Unconditional Covenants», in Israel’s Apostasy and Restoration: Essays in Honor of Roland K. Harrison, uitg. Avraham Gileadi (Grand Rapids: Baker Book House, 1988), 123-39. 1

Voorpagina: NUI Voor de inhoud van vreemde web-pagina’s waarnaar verwezen werd kunnen wij niet aansprakelijk worden gesteld. Wij verklaren hiermee uitdrukkelijk, dat op het tijdstip van het tot stand brengen van de link geen illegale inhoud op de verbonden websites herkenbaar waren. Op de actuele en toekomstige vormgeving, de inhoud of de auteursrechten van de verbonden sites hebben wij geen invloed. Voor illegale, foute of onvolledige inhoud en vooral voor schade, die uit het aanklikken of niet aanklikken van zulke aangeboden informatie ontstaat, is alleen de aanbieder van de site verantwoordelijk, naar wie verwezen werd, niet degene, die enkel via links naar de bewuste publicaties verwijst.

John Ankerberg & John Weldon

aliteit r homoseksu FEITEN ove

Feiten over homoseksualiteit

Best.nr. 588 p dernachtsroe Uitgeverij Mid p dernachtsroe Uitgeverij Mid

(588)

N

Feiten over rockmuziek (597)

j Mid Mi der ern nac ach hts tsro roe ep Uitgeverij Mid dernachtsroe p

FEITEN ove

r rockmuziek

r

21 Feiten over:

€ 4,00 per stuk

t
/FX
"HF
(576) t
IPMJTUJTDIF
FO
BMUFSOBUJFWF
HFOFFTXJK[FO
(577) t
QTZDIPMPHJF
[FMGWFSXFSLFMJKLJOH
FO
[FMGIVMQ
(578) t
PDDVMUJTNF
(579) t
IFU
MFWFO
OB
EF
EPPE
(580) t
CJKOBEPPE
FSWBSJOHFO
(581) t
IFMEFS[JFOEIFJE
(582) t
BTUSPMPHJF
(583) t
WBMTF
MFSJOHFO
JO
EF
HFNFFOUF
WBO
$ISJTUVT
(584) t
IFU
XFMWBBSUTFWBOHFMJF
(585) t
HFMFJEFHFFTUFO
(586)

t
FOHFMFO
(587) t
IPNPTFLTVBMJUFJU
(588) t
WSJKNFUTFMBSJK
(590) t
EF
+FIPWBT
HFUVJHFO
(592) t
EF
NPSNPOFO
(593) t
IFU
SPPNTLBUIPMJDJTNF
(594) t
TDIFQQJOH
FO
FWPMVUJF
(595) t
)BMMPXFFO
(596) t
SPDLNV[JFL
(597) t
6'0T
(598)

Land, land, land, hoor het woord van de HEERE!

Doorn Gorinchem Aalten Bolsward

Zaterdag 19 mei - 14:00 uur

Norbert Lieth

Het Brandpunt - Postweg 18

Zondag 20 mei - 10:00 uur

Norbert Lieth

VEG De Ark - Ken nnelweg 14

Woensdag 3 oktober - 19:30 uur

Dato Steenhuis

Chr. Gereformeerde Kerk - Berkenhovenstraat 9

Woensdag 7 november - 19:30 uur Dato Steenhuis Het Keerrpunt - Burgemeester Praamsmalaan 35

Norber t Lieth

9 Wondertekenen in het Johannes-evangelie Hett Ni He Nieu eu uwee Tes e ta tame ment me ntt berr ic n icht oveer dee tallri rijk jjk ke wo wond nder der eren ren en en te teke keneen,, diiee d Her de e e Jeezu z s de deed eed e tij ijde dens nss Zij ijn le leve vveen hier hiier e op aa aard ard rde. e. Alllee e. e n all de ap apos ossteel Jooha hann n es nn e bes e cch hri rijf jff t ne n ge g n te t k keene nen. n n. A le tek Al keen nen zij ijn n in n de eeersste pla laat a s be at bedo doel do eld d om in me mens nsen ns en n hett gel eloo loooof te wekk we kk keen n, da datt Je Jezu zuss Ch zu hri rist stus st us de Me M ss s iaas is en dee Zooon va van n Go G d ((JJoh oh 200::31 3 ). Maar Ma aar a bov o en endi dien di en zij ijn n de won onde dere de ren re n va van n dee Heerre Je Jezu zuss oo zu ok pr p offeettis tis isch chee ch teeke kene nen. ne n De wo n. wond wond nder der e teeke kene nen ne n in het Joh ohan anne an n sne s evan evvan nge g li liee wijz wiijz jzen en pro roffeeti tisc tisc sch h n ar de he na heil ilsg il sgessch sg chie iieede deni nis.. En da nis. datt ve verb rbband an nd w woorrd dt va vaak ak oveer he hett ho hoof od of geezi z en n. Dee autteu ur he heef eftt hi ef h eerrnaar ar gez e oc ocht en h heeeeff t veerbaz rbbazzin ingw g ekke gw ek kkeend de lijn li j en jn n ont n de d kt k . Sc S hi hijn jnba baaaarr onb n el elan a gr an grij ijke ij ke dettaaiils l kom men n plo lots tsel e in el ng iin n een n nieu ni uw lich ht te t sta taan an n. Hi Hijj sc schr hrij hr ijft ij f t: “V ft: ft “Vee e l pa ee pass pass ssag ages ag es zij ijn n al asp pu uzz z ellsttuk u je jess, s, diie ie i ts weeerggev e en van an het tot otaa aalb aa lbbee lbee e ld l van n het et hei e ls lspl p an pl an van God o en Zijn Zijn Zi hand ha nd n delleen n daaaari rin n.“ De inh nhou oud ou d va van nd diit bu buit iten it e geew en woonee boe oek k be bewi w ijs wi jst: js D puz De u ze zels lsstu tukj kjes kj es vor orme m n eeen ge me gewe weld ldig ld ig g bee e ld d! Beest B steelln nrr. 19 197 71 16 62 2 · EUR UR 8,0 00 Bo B oeek k · geb ebon o de den · 16 160 0 pa p g giina na‘s ‘s

Middernachtsroep







t

CCFTUFMMJOH!NJEEFSOBDIUTSPFQOM


t

XX X XNJEEFSOBDIUTSPFQOM