Is de beer los? Stichting Burger Onderzoek Postbus CL Den Haag

Is de beer los?

Stichting Burger Onderzoek | [email protected] | 070 – 383 71 59 | Postbus 474 | 2501 CL | Den Haag

Archibald van Willigenburg

Is de beer los? Stichting Burger Den Haag Onderzoeker

Archibald van Willigenburg Den Haag, 6 november 2015

Keywords Nucleaire afschrikking, Vreedzame co-existentie, Wereldrevolutie, SALT (Strategic Arms Limitation Talks), ABM (Anti Ballistic Missile Treaty), Glasnost (openheid), Handvest van Parijs

1 Stichting Burger Onderzoek | [email protected] | 070 – 383 71 59 | Postbus 474 | 2501 CL | Den Haag


Inhoudsopgave Inleiding ........................................................................................................................... 3 1

MAD .......................................................................................................................... 4 1.1 Strijd om de vrede? ............................................................................................ 4

2

Belangenafweging: aanpassing & continuïteit ........................................................... 5

3

Wereldrevolutie ......................................................................................................... 6 3.1 Vreedzame co-existentie .................................................................................... 6 3.2 Concessies ......................................................................................................... 6

4

Handvest van Parijs .................................................................................................. 8

5

Syrië, een perifeer conflict? ....................................................................................... 9

Literatuur ....................................................................................................................... 10



Inleiding Volgens de Britse premier David Cameron is de Russische inmenging in Syrië een verkeerde beslissing. En over de Syrische president Bashar al-Assad “Ze steunen de beul Assad. Dat is een afschuwelijke vergissing voor hun en de wereld. Het gaat de regio nog instabieler maken''1. Aan de anti- ISIS coalitie doen tientallen landen mee zoals de Verenigde Staten, Rusland, Turkije, Frankrijk en Nederland. Ondanks afspraken bombardeert Rusland echter door het Westen gesteunde rebellen in Syrië en laat het terroristische ISIS nagenoeg ongemoeid. Een gesloten Memorandum tussen Russen en Amerikanen moet ongelukken voorkomen in het Syrisch luchtruim. Wat haalt de initiatiefrijke President Putin? Een buitenlandse overwinning leidt zeker de aandacht af van een door de Westerse boycot verslechterde Russische economie. Het versterken van Russisch bondgenoot Assad verzekert de toegang tot Tartus, een Russische militaire haven in Syrië. De Russische en Westerse verhouding stond al onder druk door de annexatie van de Krim en de mist rond de MH17. De in de haast opgezette flitsmacht waaraan Nederland deelneemt om de Baltische staten te verdedigen completeert het beeld van de vroegere Koude Oorlog (1917-1990). Het Handvest van Parijs (1990) beëindigde formeel deze oorlog. Maar nu? Weet Rusland c.q. Putin wat het/hij doet? Op een overzicht van het Russische nabije verleden in vogelvlucht volgt een korte verklaring.

1

www.ad.nl/ad/nl/1013/Buitenland/article/detail/4155973/2015/10/04/Aanvallen-Poetin-zijn-afschuwelijkevergissing.dhtml 3 Stichting Burger Onderzoek | [email protected] | 070 – 383 71 59 | Postbus 474 | 2501 CL | Den Haag


1

MAD Met uitzondering van niet- gebonden en neutrale landen stonden in de Koude Oorlog het communistisch en kapitalistisch systeem tegenover elkaar. Het communistische blok bestond uit de voormalige Sovjet Unie en de Oost-Europese satelliet staten. In militair opzicht werd dit ondersteund door MAD. Dit was het systeem van “Mutual Assured Destruction” (nucleaire afschrikking) als gevolg van het wederzijdse bezit van kernwapens. Deze historische fase kenmerkte zich door bipolariteit (twee supermachten delen de macht). De gedachte was dat de grootmachten geen van beiden een oorlog zullen riskeren.2 Een fase in de Koude Oorlog was de detente. Hierin was sprake van bipolaire begrensde samenwerking. Met de huidige veranderingen in de verhouding tussen het Westen en Rusland is de perceptie over MAD gewijzigd. De Russen overwegen kernwapens in te zetten om hun belangen te verdedigen. Het is daarom zaak in crisis situaties te voorkomen dat de Russen geen andere keuze hebben dan een vernederende aftocht of een kernoorlog.3 Hoe was de kijk op de wereld in de Sovjet tijd?

1.1

Strijd om de vrede? Naar de mening van Sir William Hayter voerde de voormalige Sovjet Unie een “strijd om de vrede” dat desalniettemin een strijd blijft, waarbij uitbreiding van de Russische machtssfeer vooropstaat”.4 Waar problemen uitbleven vertoonden de voormalige Sovjet- leiders revolutionaire agressiviteit. Indien noodzakelijk werd de status quo en vreedzame co-existentie (het vreedzaam naast elkaar bestaan) begunstigd. Gedurende de Koude Oorlog was dit beleid agressief en onbezonnen. De Sovjets probeerden in een conflict vaak aan de winnende kant te staan. Denk bijvoorbeeld aan China in 1949. Zolang onduidelijk was of Mao Tse Tung zou winnen bleef de deur open naar de Kuomintang van Chang Kai Shek. Na de dood van Stalin (1953) nam de militaire kracht toe en verminderde de ideologische starheid. Ook de ideologische terminologie ten aanzien van internationale aangelegenheden werd aangepast. Het beslissingsproces werd verbreid. Elitaire facties en concurrende belangen groeiden. De kennis van de Sovjet Unie in internationale zaken werd vergroot. Hierdoor kreeg het een rol in de internationale arena.

Machtspolitiek”, Rob de Wijk Amsterdam University Press 2015, blz 96 Steeds meer bereid met kernwapens te dreigen”, NRC next.nl 02-05-2015G Allison, D. Simes. 4 “Russia and the World”, Sir. W. Hayter, Martin Secker & Warburg Ltd 1970 2 3



2

Belangenafweging: aanpassing & continuïteit In het internationale systeem werd vaak een beroep gedaan op de voormalige Sovjet Unie om de status quo te handhaven of te veranderen door politieke, militaire of economische hulp. Het werd verbonden aan diverse vraagstukken en verwachtingen van allerlei groeperingen met vaak tegengestelde belangen. De groeiende internationale rol bemoeilijkte het afwegen van belangen. De SovjetUnie zocht immers confrontaties. Waar zich een machtsvacuüm voordeed probeerde de Sovjet Unie die in te vullen. In die optiek versterkte elk nieuw socialistisch regime het eigen regime. In dit beleid werden talloze aanpassingen verricht. Na WO ll introduceerde Stalin weliswaar een expansieve fase Na de Berlijnse crisis (1948) en de Koreaanse oorlog (1956) namen de Sovjets toch een meer vredelievende houding aan. Het karakter van de buitenlandse politiek valt te zien als een mix van continuïteit en aanpassing. Opportunistisch van aard wonnen nationale het vaak van ideologische belangen. Het communistisch regime werd vanaf 1917 gelegitimeerd door het verspreiden van de “wereldrevolutie” of communistisch gedachtegoed. Revolutie in het buitenland was nodig om het binnenlands gezag te versterken. Ook angst voor kapitalistische en militaire omsingeling door het Westen speelde mee.



3

Wereldrevolutie De Sovjet Unie steunde niet alle zich noemende communistische partijen. Deze groeperingen werden als ‘avonturistisch’ bestempeld door Moskou (LatijnsAmerika). In het Midden Oosten werkte het samen met nationalistische groeperingen. Vanaf 1955 werd de Derde Wereld door middel van economische hulpprogramma’s ondersteund. Dit waren landen waaraan het Westen geen krediet verschafte. In conflictgebieden werden die landen gesteund met tegengestelde belangen aan het Westen. De Sovjet Unie werd zo een factor van betekenis in de regionale politiek rond het Midden-Oosten, Zuid Oost Azië en Afrika. De Derde Wereld kon zich echter nationalistischer opstellen dankzij de rivaliteit van de grootmachten. Naarmate het Russische communistische regime steeds meer consolideerde, verloor de “wereldrevolutie” aan belang als richtsnoer. De gedachte eraan werd ondertussen slechts met woorden ondersteund. Buitenlandse communistische partijen waren niet meer onmisbaar. 3.1

Vreedzame co-existentie In de vijftiger en zestiger jaren werden macht en het behoud ervan kerndoelen van het Sovjet regime. Overige prioriteiten waren de verzwakking van het Westers bondgenootschap door de Bondsrepubliek uit de NAVO te krijgen en de VS uit Europa. Om het “imperialistische” Westen te vernietigen was communistische eenheid vereist. Zolang het kapitalistische systeem bestond was het van belang relaties te onderhouden met niet- socialistische landen. Niet alleen werd de vrede gehandhaafd. Ook werden zij ondersteund die leden onder “imperialistische” agressie. Met andere woorden: tegelijk met de strijd tegen niet-communisten, deed de vreedzame co-existentie dienst als middel om diplomatieke betrekkingen te onderhouden. Op deze agressieve houding zat een rem: de binnenlandse politiek bleef belangrijk. De doelen op dat terrein waren gediend met vrede. Samenwerking met kapitalistische landen bleef daarom noodzakelijk.

3.2

Concessies Desondanks nam de Sovjet Unie deel aan de wereldhandel en deed vergaande concessies aan het Westen. In de zeventiger jaren richtte het zich op ontspanning in West- Europa. Dit kwam tot uiting in verdragen met het voormalige West- Duitsland betreffende de erkenning van grenzen (de Oder Neisse lijn) zoals die na WO ll vastgesteld zijn. Maar denk in het kader van dialoog ook aan diverse overeenkomsten zoals SALT (Strategic Arms Limitation Talks ) en ABM (Anti Ballistic Missile Treaty). Deze verdragen hadden betrekking op wapen- en troepenbeheersing in Centraal Europa. Op de Conferentie van Helsinki (1975) werd de Sovjet Unie ten aanzien van de mensenrechten zelfs in een verdedigende positie gedrukt. Uiteindelijk moesten 6 Stichting Burger Onderzoek | [email protected] | 070 – 383 71 59 | Postbus 474 | 2501 CL | Den Haag


de Russen zich ten aanzien van Oost- Europa ook inschikkelijker tonen dan zij gedaan hadden. Zodra de resultaten van de oude politieke koers tegenvielen of zich nieuwe kansen voordeden om de Sovjet-invloed te verbreiden, verlegden de Sovjets de koers. De buitenlandse politiek bestond meer uit tactische regelingen dan blijvende aanpassingen.



4

Handvest van Parijs Met de aanvankelijke ontspanning onder de vroegere Secretaris Generaal Michail Gorbachov (1985-1991) werden thema’s als Glasnost (openheid) en Perestroïka (hervorming) populair. Dit leidde tot het einde van de Koude Oorlog en de ineenstorting van de Sovjet Unie (1991) en opdeling in zelfstandige republieken. Het uiteindelijk verlies van de satellietstaten onder Gorbachov en zijn opvolger Jeltsin verliep geweldloos. Hoewel vernederend, lijkt het een voorbeeld van de al genoemde aanpassingspolitiek.5 Het Handvest van Parijs (1990) tussen Rusland, de VS en Europa stond een ongedeeld nieuw Europa voor ogen. Het verplichtte onder meer tot vreedzame, niet-militaire oplossingen voor territoriale disputen. Met de aangelegenheden rond de Krim en Oekraïne heeft Rusland dit Handvest geschonden.6 Een uitdaging van een geheel andere orde vormt de uitbreiding van de NAVO en EU aan onder meer de Russische westgrens. Het was een belangrijke oorzaak van de oorlogen tegen Georgië (2008) en de Krim (2014) .7 Met name die laatste oorlog doet denken aan het Russische ingrijpen in Hongarije (1956) en Tsjecho-Slowakije (1968). Rusland wil de status quo handhaven en controle blijven behouden over wat het ziet als satellieten. Ook de perikelen rond Oekraïne moeten in dit licht worden gezien. Een associatieverdrag lijkt daarom niet voor de hand te liggen.

5 6 7

“Machtspolitiek”, Rob de Wijk Amsterdam University Press 2015, p. 123-124 Idem, p. 143 Idem, p. 92



5

Syrië, een perifeer conflict? Het buitenlandse beleid wordt gekenmerkt door constante behoedzame benutting van mogelijkheden in het buitenland. Bij relatief onbelangrijke perifere conflicten stopte de Sovjet Unie tijdig om niet de Verenigde Staten te tergen. De recente inzet van Russische strijdkrachten in Syrië aanvankelijk ter bestrijding van ISIS, maar bedoeld om Assad te steunen, is een voorbeeld. Echt belangrijk is het niet. Met het Memorandum voor het Syrische luchtruim werden de Verenigde Staten zelfs overgehaald. In die zin beantwoordt het huidige Russische buitenlandse beleid aan het patroon van continuïteit en aanpassing zoals onder haar rechtsvoorganger de Sovjet Unie. Putin handelt in lijn ermee en weet wat hij doet. Voor het Westen hoeft hij niet bang te zijn. Het schreeuwt harder dan het militair waar kan maken.8 Het gedrag van de rebellen c.q. terroristen is daarentegen onvoorspelbaar. Dat Putin ISIS met rust liet wil niet zeggen dat ze hem met rust laten. Als de claim van ISIS de Russische Airbus A321 neergehaald te hebben boven de Sinaï klopt, dan heeft hij een onberekenbare vijand op zijn pad gevonden .9

8 9

Idem, p. 118-119 “Bom IS haalde Russisch toestel neer”, De Volkskrant 05.11.2015, B.Lanting, S.Ramdharie, p.3 9 Stichting Burger Onderzoek | [email protected] | 070 – 383 71 59 | Postbus 474 | 2501 CL | Den Haag


Literatuur 1. “Russia and the World”, Sir William Hayter, pub. Martin Secker & Warburg Ltd 1970 (Hoofdstuk 1, 2 en 4) 2. “The Stalinist Legacy in Soviet Foreign Policy” Charles Gati Proceedings of the Academy of Political Science Vol. 35, No. 3, The Soviet Union in the 1980s (1984), pp. 214-226 (Hoofdstuk 1 en 2) 3. “The Soviet Union since Stalin”, ed S.F.Cohen, A.Rabinowitch, R.S.Sharlet Bloomington, Indiana University Press 1980 342 pagina’s met bijdragen van “The Soviet Union and the west” / William Zimmerman -“The Soviet Union and eastern Europe” / Roger E. Kanet and John D. Robertson -“The Soviet Union and the third world”/ Alvin Z. Rubinstein. (Hoofdstuk 3) 4. “Sowjetrussland: 1917-1977” : Karl Heinz Ruffmann, Struktur u. Entfaltung e. Weltmacht (Dtv-Weltgeschichte Des 20. Jahrhunderts ; Bd. 8) (German Edition) (German) Perfect Paperback – 1977 (Hoofdstuk 3) Afbeelding: www.infiniteunknown.net US Foreign Policy



Stichting Burger Onderzoek(t): weten wat er leeft Stichting Burger (2006) is ANBI instelling en richt zich vanuit een onafhankelijke positie op het informeren en interesseren van burgers. Vanuit de pijler Stichting Burger Onderzoek (SBO), onderzoekt Stichting Burger diverse maatschappelijke, actuele thema’s. Deze onderwerpen zijn gerangschikt naar een aantal speerpunten en thema’s in het verlengde daarvan. Stichting Burger voert zelfstandig onderzoek uit of werkt samen en in opdracht van gemeenten, partijen, en/of andere instanties. Enkele van deze onderzoeken voert Stichting Burger uit in samenwerking met studenten, meestal afkomstig uit diverse HBO en WO opleidingen en tijdens de afronding van de studie. In de onderzoeken worden diverse onderzoeksinstrumenten toegepast om een zo volledig mogelijk antwoord op de onderzoeksvragen te kunnen geven en de diverse doelgroepen zo goed mogelijk te kunnen bereiken. Te denken valt hierbij aan het gebruik van deskresearch naar achterliggende theorieën en de huidige stand van zaken, elektronische en face tot face enquêtes en interviews om de visie van burgers en professionals duidelijk te krijgen en te toetsen. Algemene SBO publicaties worden beschikbaar gesteld de website www.stichtingburger.nl. Als u behoefte heeft aan een onderzoek of als u ook uw mening wenst in te geven over een onderwerp van Stichting Burger Onderzoek kunt u contact met ons opnemen. Voor meer informatie over ons beleid, beloningsstructuur, andere onderzoeken en de wijze waarop ook u mogelijk een bijdrage kunt leveren, bezoekt u www.stichtingburger.nl of de gelijknamige sociale media.


Is de beer los? Stichting Burger Onderzoek Postbus CL Den Haag

Recommend Documents