Inzetten op duurzame groei

Visienota

Inzetten op duurzame groei Toekomst van de Vlaamse land- en tuinbouw in Europees en mondiaal perspectief

Visienota

Inzetten op duurzame groei Toekomst van de Vlaamse land- en tuinbouw in Europees en mondiaal perspectief

Inhoud

1 De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief

7

Analyse

8

Strategie

10

2 De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven

17

Analyse

18

Strategie

20

3 Inzetten op verschillende bedrijfstypes

29

Analyse

30

Strategie

32

4 Produceren voor 300 miljoen welstellende maar kritische consumenten

37

Analyse

38

Strategie 40

5 Actieve rol in het landelijk gebied, sturende rol in de agrarische ruimte

45

Analyse

46

Strategie

48

Voorwoord

Geachte lezer, Deze visienota is het resultaat van een denkoefening waarbij naast alle geledingen van Boerenbond ook ruim vijftig vertegenwoordigers uit het maatschappelijke middenveld, het bedrijfsleven en de academische wereld betrokken werden. Het uitgangspunt is ‘verdere duurzame groei’ van de Vlaamse landbouw. Wij vertrekken hierbij vanuit de bestaande realiteit, zoals wij ze hebben geërfd uit de vorige eeuw en zoals ze geëvolueerd is gedurende het eerste decennium van deze eeuw. Wij richten onze blik op de toekomst en integreren daarbij de drie dimensies van duurzaamheid. Vanuit het perspectief van de landbouwer is de ‘economische duurzaamheid’ van het individuele bedrijf en van de Vlaamse landbouw in zijn geheel, cruciaal. Bedrijf en landbouw moeten kunnen overleven. Maar bedrijf en landbouw moeten ook kunnen evolueren. Business as

PIET VANTHEMSCHE

usual is geen optie.

Voorzitter

Om economische duurzaamheid te realiseren, zal de Vlaamse ­landbouw zich sterker maatschappelijk moeten verankeren. Die maatschappelijke verankering, het verwerven en behouden van een plaats in en een band met de maatschappelijke omgeving, noemen wij de ‘maatschappelijke duurzaamheid’. De derde dimensie van ‘duurzaamheid’ is de ‘ecologische duurzaamheid’. De essentie van de ecologische duurzaamheid is die van het goede rentmeesterschap. Wij putten de natuurlijke hulpbronnen van de aarde: lucht, water, bodem, energie, grondstoffen … niet uit. We zorgen er voor dat wat wij gebruiken in goede staat wordt behouden, zodat ook onze kinderen en kleinkinderen er nog beroep op kunnen doen. In die zin is ecologische duurzaamheid, zeker voor de landbouw, een nood­ zakelijke voorwaarde voor economische duurzaamheid. De visienota bestaat uit een omgevingsanalyse van onze sectoren vanuit vijf invalshoeken, samen met een overzicht van de uitdagingen en aanbevelingen voor de strategische keuzes. Deze aanbevelingen worden vertaald in sectorale roadmaps met zeer concrete initiatieven. Wat voorligt is het resultaat van een lang intern proces. Vertrekkend 3

Voorwoord

vanuit een door de leden land- en tuinbouwers gedragen visie op de verdere duurzame ontwikkeling van de Vlaamse land- en tuinbouw willen wij vanuit Boerenbond een concreet antwoord bieden op de vele duurzaamheidseisen die op de sector afkomen. Voor Boerenbond is duurzaamheid geen hol containerbegrip, maar een concreet werkwoord dat heel wat inspanningen eist van de sector. Vanuit onze maatschappelijke opdracht zijn wij bereid daarbij onze ­verantwoordelijkheid op te nemen. 27 mei 2014

4

Visie

In Vlaanderen is er blijvend plaats voor en nood aan een sterke land- en tuinbouw, die onder­ nemers en hun gezinnen een volwaardig inkomen en een toekomst biedt. Deze land- en tuinbouw leeft in harmonie met de maatschappelijke om­ geving en het milieu en levert in de eerste plaats een kwalitatieve bijdrage tot de markt van land- en tuinbouwproducten. 5

6

1 De Vlaamse ­landbouw in mondiaal perspectief De Vlaamse landbouw is een export­ gerichte sector die sterk afhangt van wat in Europa en de wereld te gebeuren staat. De gestegen vraag naar grondstoffen, de volatiele prijsvorming op de markt en het verminderen van de Europese bescherming zorgen voor extra druk. Daarnaast wordt de Vlaamse landbouwer geconfronteerd met een hele reeks maatschappelijke verwachtingen. Het zijn heel wat uitdagingen waarop de sector duurzame antwoorden zoekt.

7

Analyse

De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief

Vaak openen teksten over landbouw en duurzaamheid met

Groeiende prijsvolatiliteit

de vaststelling dat de landbouw wereldwijd 9 miljard monden zal moeten voeden in 2050. Dat is voor de mondiale land-

Vormt de Vlaamse landbouw in zijn afzet een hoofdzakelijk

bouw inderdaad een opdracht en een uitdaging. Maar voor

Europees verhaal, dan ligt dat anders wat betreft zijn hulp-

de Vlaamse landbouw zal deze evolutie slechts een indirect

bronnen. Voor belangrijke grondstoffen als veevoeders en

effect hebben via de prijsvorming.

energie is hij afhankelijk van import en dus van de wereldmarkt. Deze wereldmarkt is in volle evolutie. Deze evolutie heeft ten dele te maken met het aantal te voeden monden,

Op Europese markt gericht

maar wordt vooral beïnvloed door de stijgende welvaart en de daarmee gepaard gaande wijzigende consumptiepatronen.

De Vlaamse landbouw produceert immers voor meer dan

De vraag naar vleesproducten (en dus naar voedergewassen)

90% voor de Europese markt en voedingsindustrie. Daarvan

en de vraag naar energie stijgt razendsnel. Zo verwacht men

gaat het grootste aandeel naar Centraal- en West-Europa

tegen 2050 een verdubbeling van het wereldwijde vlees­

(België, Duitsland, Frankrijk, Nederland en Verenigd

verbruik ten overstaan van 2000. Deze fundamentele evoluties

Koninkrijk). Deze markt zal de komende decennia geen nood

veroorzaken grote schokgolven in de internationale markten.

hebben aan een grotere productie, maar zal onder invloed

Die schokken worden nog versterkt door de klimaatwijzi­

van de evoluerende rijkdom en voedingsgewoonten wel

gingen, die meer extreme weersomstandigheden met zich

­vragen om productinnovatie. Voor de Vlaamse landbouw

meebrengen en de oogsten onzekerder maken. Oogstschom-

betekent dit dat de grote uitdaging in de voedselmarkt niet

melingen werken op hun beurt marktspeculatie in de hand.

ligt in ‘meer’, maar in ‘anders’ of ‘beter’, zowel met betrek-

Dit alles zorgt voor een groeiende prijsvolatiliteit, zowel

king tot de productkwaliteit als het productieproces. Deze

voor de prijs van de grondstoffen als voor het eindproduct.

strategie kan voor een aantal sectoren tevens als spring-

Vooral sectoren waar de grondstof- (vooral voor voeders)

plank worden gebruikt voor het verbreden van de doelmarkt

en/of energiekost (inclusief bestrijdingsmiddelen en kunst-

buiten de eerste kring van de Centraal- en West-Europese

meststoffen) een belangrijk deel van de kostprijs vormt,

markt en buiten Europa. Wij denken daarbij in de eerste

staan door deze evoluties onder druk. Vaak kunnen zij de

plaats aan de nieuwe groeilanden.

hogere kosten niet volledig of te laat doorrekenen. Het steeds

De prijs die de Vlaamse landbouwer krijgt voor zijn

maar verder groeien om de kosten per eenheid te drukken

­kwalitatief product zal niet enkel beïnvloed worden door zijn

om onze concurrentiepositie te handhaven blijkt dan meer

positie binnen de Europese markt, maar ook door de bulk-

de regel te zijn.

prijs op de wereldmarkt. Een lage prijs aan de onderkant van de markt beïnvloedt de rest.

De globalisering van de wereldeconomie, waarbij voeding meer en meer enkel nog als handelswaar wordt beschouwd, heeft de bescherming die geboden werd door het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) doen afbrokkelen en het GLB zelf onder druk gezet. De Europese en dus ook de

8

Analyse in het kort

Vlaamse landbouw is hierdoor kwetsbaarder geworden,

Toenemende vraag

een kwestbaarheid waaraan Vlaanderen gevoeliger is dan andere regio’s in Europa. De Vlaamse landbouw is sterk afhankelijk van de grondstof- en energieprijzen en bovendien liggen de prijzen van de gronden in Vlaanderen hoger dan in de buurlanden. Gelukkig staan daar ook een aantal positieve troeven tegenover: optimale teeltcondities dankzij een vruchtbare

• In 2050 moet de landbouw 9 miljard monden ­voeden. • In Europa wordt maar een beperkte bevolkings­ toename verwacht … • … terwijl de afzet van de Vlaamse landbouw zich voor 90% op Europa richt.

bodem en goede klimatologische omstandigheden. Kwaliteit moet een springplank vormen naar de wereldmarkt.

Andere maatschappelijke verwachtingen De druk op de landbouw komt niet enkel tot uiting in geste-

Grote prijsvolatiliteit

gen kosten. Ook de druk vanuit de samenleving neemt toe. Nieuwe verwachtingen zoals aandacht voor gezondheid,

• Grote afhankelijkheid van een aantal hulpbronnen.

dierenwelzijn, oog voor de leefomgeving en duurzame pro-

• Verkoopprijs wordt beïnvloed door bulkprijs en

ductiewijzen stellen nieuwe uitdagingen. Tenslotte wordt de sector geconfronteerd met steeds nieuwe vragen en eisen vanuit de voedingsnijverheid en de retail, die op deze maat-

marktpositie. • De bescherming via het Europees Landbouwbeleid kalft af.

schappelijke ontwikkelingen inspelen. Daar staat echter niet steeds een substantiële vergoeding tegenover op korte

De Vlaamse land- en tuinbouwer moet leren leven

termijn.

met volatiele prijzen.

Business-as-usual zal niet volstaan om aan de nieuwe uitdagingen een antwoord te bieden en de Vlaamse landbouw een toekomst te verzekeren. Daarvoor zullen, naast het bij­

Gewijzigde productieomstandigheden

sturen van bestaande, ook nieuwe pistes moeten worden ingeslagen.

• Andere verwachtingen van maatschappij en ­consument. • Ruimtelijke versnippering zorgt voor bijkomende eisen. • Wijzigend klimaat laat zich voelen. Business-as-usual zal niet volstaan. 9

Strategie

De grondstoffen gewonnen in eigen regio bieden een ­perspectief

Zorgt samenwerking met de industrie voor alternatieve energiebronnen?

10

De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief

Verminder de afhankelijkheid van de input aan grondstoffen

Investeer in productie met een lage directe energiekost

De stijgende energieprijzen, de grotere vraag

Ook al bestaat hieromtrent geen absolute

en een dreigend tekort aan bepaalde mine-

zekerheid, toch kan worden aangenomen

ralen zorgen voor een steeds verdere stijging

dat de energiekost de komende jaren verder

van de grondstoffenprijzen. Deze stijging

(gevoelig) zal stijgen. Producten met een

vertaalt zich niet – of maar gedeeltelijk –

hoge energiekost dreigen uit de markt te

in de verkoopprijzen. Hierbij is het in de

worden geprijsd. Om de energiekost te

­eerste plaats van belang, maximaal in te

drukken kan, waar een belangrijke energie-

zetten op een nog efficiënter gebruik van

input nodig blijft, worden ingezet op maxi-

voeders, meststoffen, plantenbeschermings-

male energie-efficiëntie, eventueel aan­

middelen, potgrond … Er moet ook oog zijn

gevuld met eigen energieopwekking en de

voor alternatieve technieken, die inzet van

optimale benutting ervan. Bedrijven die over

plantenbeschermingsmiddelen drastisch

onvoldoende middelen beschikken om te

kunnen helpen verminderen of vermijden.

investeren in een energiearmere productie,

Toepassingsgericht onderzoek en deskun­

dienen goed te overwegen in hoeverre het

dige begeleiding dienen de afhankelijkheid

verder investeren in een productie met hoge

van grondstoffen zoveel mogelijk in te perken.

energie-intensiteit nog een verantwoorde

Het is daarbij van belang om aan de input­

optie blijft. Investeren in energiearmere

zijde een duidelijk zicht te hebben op de aard

teelten kan voor een aantal sectoren een

van de kosten, zowel als op hun evolutie. De

alternatief bieden. VLIF-steun kan best wor-

optimale inzet van grondstoffen, gewonnen

den ingezet voor een fundamentele verlaging

op het eigen bedrijf of in eigen regio, biedt

van de energievraag (een vermindering in

hier een mogelijk perspectief.

orde van grootte van tientallen procenten),

Het dreigend tekort aan bepaalde grond-

zo mogelijk gekoppeld aan het voorzien in

stoffen biedt dan weer kansen voor de sector.

de eigen energievraag. Door het streven

Zo kan bijvoorbeeld worden ingezet op het

naar een daling van het energieverbruik

winnen van de zogenaamde ‘groene P-kunst­

en/of een optimale energiebenutting, levert

mest’ uit drijfmest en digestaat. De gewonnen

de sector bovendien een belangrijke bijdrage

fosfor zou ook terug in voeders kunnen ver-

in het kader van de klimaatproblematiek.

werkt worden. In dit kader is ook de verdere

Daarnaast kan ook worden nagegaan in

opwaardering van de dunne mestfractie tot

hoeverre samenwerkingsverbanden tussen

kunstmest aan de orde.

landbouw en industrie kunnen leiden tot

Strategie

de productie, het gebruik, de toelevering of

lijkheden kunnen richten nog voor de pro-

de recuperatie van alternatieve energie- en

ductie en de interne markt aan een door-

warmtebronnen.

braak toe is. De opgebouwde voorsprong kan dan resulteren in een sterkere marktpositie. Dit is zeker het geval bij een vol-

Investeer in onderzoek en ontwikkeling van plantaardige eiwitproductie in Europa

doende aanbod, mocht de retail beslissen om producten afkomstig van dieren die gevoed zijn met niet ggo-voeders duidelijk te onderscheiden van de andere, of zelfs

In Europa liggen geschikte gronden voor

beslissen enkel vlees van ggo-vrij gevoeder-

een belangrijke uitbreiding van de Europese

de dieren aan te bieden. Het onderzoek

plantaardige eiwitproductie. Er is ook een

dient het geheel van de problematiek te

goed teeltklimaat. Er kan worden aangeno-

omvatten, inclusief het transport.

men dat deze productie de komende jaren

Een dalende afzet van eiwitrijke rest­

zal kunnen wedijveren met de overzeese

producten uit de voedingssector en de pro-

eiwitproductie omwille van de groeiende

ductie van biobrandstoffen kunnen de nood

vraag, vooral in China. Die zal het aanbod

aan een Europese eiwitproductie nog doen

voor de Europese markt gevoelig doen dalen.

toenemen. Bovendien zal de Vlaamse vee-

Ook een betere voederconversie biedt een

houderij, gezien het tekort aan grond om

bijkomende kans op het verminderen van de

alle nodige eiwitten zelf te winnen, hoe dan

afhankelijkheid van geïmporteerde eiwitten.

ook afhankelijk blijven van de import van

De nadruk dient dan ook in de eerste

eiwitten. Het komt er op aan deze afhanke-

plaats te liggen op de ontwikkeling van eiwit­

lijkheid zo laag mogelijk te houden. Vanuit

rijke gewassen die in verschillende regio’s

de idee dat vleesvervangers een nieuwe

van Europa een degelijke productie opleve-

groeimarkt vormen, kan worden nagegaan

ren. Vanuit de vaststelling dat in de grootste

in hoeverre de hier ontwikkelde verhoogde

delen van Europa nog ggo-vrij kan worden

eigen eiwitproductie ook op dat vlak een rol

gekweekt zonder de extra kosten voor schei-

kan spelen.

ding en labeling, kan men zich afvragen of

Een betere voederconversie doet import van eiwitten dalen

Los van de inspanningen met betrekking

dit geen extra kansen biedt. Voorwaarde

tot het verhogen van de Europese productie

hiertoe is dat in Europa of grote delen ervan

van plantaardige eiwitten, moet worden

enkel ggo-vrije eiwitten worden geprodu-

nagegaan in hoeverre het gebruik van dier-

ceerd. De Vlaamse landbouw zou zich in het

lijke eiwitten in het voeder onder strikte

kader van de eiwitproductie op deze moge-

voorwaarden opnieuw kan toegelaten worden. 11

Strategie

De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief

Hiertoe zijn initiatieven nodig op Europees

biomassa of de bijproducten van bio-energie-

niveau. Ook nieuwe vormen van dierlijke

winning, naast een bestemming als voedsel

eiwitproductie, zoals de kweek van insecten,

en voeder, optimaal kunnen worden aan­

verdienen aandacht.

gewend in het kader van een zich ontwikkelende bio-based economy als tweede trap

Zet veeleer in op ­biobrandstoffen van de tweede en derde generatie

in de cascade tussen voeding/voeder en

Maak optimaal gebruik van de geproduceerde biomassa

andere bestemmingen, zoals energiewinning of compostering. Kwaliteitscontrole en een duidelijker wettelijk kader zijn nodig.

De hoofdopdracht van de landbouw blijft voedsel produceren, hetzij rechtstreeks, hetzij via de teelt van voedergewassen. Inzetten op de productie van energiegewassen mag

Wees bedachtzaam inzake ­gemodificeerde planten en dieren

deze hoofdopdracht niet in het gedrang

'Behoedzaamheid' ten overstaan van ggo’s betekent niet 'afzijdig' blijven

brengen. Wij moeten er ons daarbij goed van

Wij stellen vast dat vandaag genetische

bewust zijn dat de discussie met de maat-

modificatie als techniek op ruime schaal

schappij de komende jaren niet zo zeer zal

wordt toegepast in de farmacie en in de

gaan over wat wij telen, maar wel over de

­voedingsindustrie (cfr. het gebruik van gisten

manier waarop wij omgaan met onze verder

in de kaasproductie). De groene gentech­

slinkende vruchtbare landbouwgrond en

nologie stuit echter – alvast in Europa – op

het steeds schaarser wordend water. Ook

enorme weerstand wanneer het om voor

binnen de sector stijgt de kritiek op het

mens of dier eetbare planten gaat. In die

markt­verstorend karakter van de teelt van

mate zelfs dat geen enkele voedingsprodu-

energiegewassen, inclusief deze voor bio-

cent gemodificeerde planten in zijn producten

gasinstallaties. Veeleer dan verder in te

aanvaardt. Voor wat betreft de toepassing

­zetten op de productie van brandstoffen van

van de technologie op dieren zit alles nog in

de eerste generatie, zal moeten worden

de experimentele fase. Men kan echter om

ingezet op de ontwikkeling van biobrand-

ethische redenen nog scherpere reacties

stoffen van de tweede en derde generatie.

verwachten indien op dit vlak vooruitgang

Daarbij dienen wij steeds voor ogen te houden

geboekt wordt.

dat onze natuurlijke hulpbronnen (beschik-

12

Los van de waarde van de technologie op

bare grond, water en bodem) verder duur-

zich, zou het invoeren van gemodificeerde

zaam beheerd worden. Tevens moet worden

planten en dieren in de Vlaamse landbouw,

nagegaan in hoeverre de geproduceerde

al dan niet onder druk van de WTO, tegen de

Strategie

wil van de maatschappij en de consumenten in, zware gevolgen kunnen hebben voor het

Volg de ontwikkelingen inzake de klimaatwijziging van nabij op

imago van de Vlaamse landbouw en haar producten. Wat ook onze opvatting over de

Naast het nemen van een reeks mitigerende

wenselijkheid of zelfs de noodzaak aan

maatregelen, die er moeten toe leiden dat

gemodificeerde planten en dieren voor de

de landbouw een actieve bijdrage levert tot

landbouw van de toekomst moge zijn, het

het milderen van de verdere opwarming van

is geraadzaam zeer behoedzaam met deze

de aarde, dient in het kader van het Vlaams

materie om te gaan. ‘Behoedzaamheid’

klimaatbeleidsplan aandacht besteed aan

betekent hier niet ‘afzijdigheid’. Wij moeten

de adaptatie van de landbouw aan de wijzi-

als sector deze problematiek van nabij blijven

gende klimaatomstandigheden. Het is daar-

volgen en oog hebben voor mogelijke uit-

bij de bedoeling de negatieve effecten van

eenlopende toepassingen, zowel wat betreft

de klimaatverandering te verminderen en

de technologische, de ecologische als de

de positieve effecten te benutten. Speciale

maatschappelijke aspecten.

aandacht dient onder andere te gaan naar

Het is daarbij van belang dat wij hierover

de mogelijke insleep van nieuwe ziekten en

als organisatie een meer uitgesproken stand-

plagen. Daarbij dient de nodige aandacht

punt innemen en hierover open discussiëren.

besteed aan het risicobeheer op fytosanitair

De controle op het naleven van de gemaakte

vlak. Proactief onderzoek is van groot belang.

afspraken over het al dan niet gebruiken van

Daarnaast is er ook het verhoogde risico

bepaalde gemodificeerde planten en dieren

op extreme weersomstandigheden. De

verhoogt de nood aan het ontwikkelen van

mogelijkheid om dergelijke risico’s te dekken

snelle en economisch haalbare tracerings-

dient onderzocht. In het kader van het land-

systemen.

bouwonderzoek dient extra ­aandacht te gaan

Deze behoedzame aanpak van de ggo-

Risicobeheer op fytosanitair vlak vraagt extra aandacht

naar de selectie van aangepaste rassen/

problematiek mag de ontwikkeling van vele

variëteiten en misschien ook nieuwe teelten.

andere (bio)technologische innovaties in de

De toegenomen overstromingsrisico’s vormen

sector niet in de weg staan.

voor de landbouw een bedreiging, maar ­zorgen anderzijds ook voor kansen tot het leveren van een aantal maatschappelijke (ecosysteem)diensten.

13

Strategie

De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief

Zet (lokale) coöperaties op voor energiewinning

beperken van verliezen en het beter valoriseren van nevenstromen. Tenslotte moet de mogelijkheid open gehouden worden om

Op het bedrijf ­om­­zetten van de eigen biomassa biedt mogelijkheden

Windenergie is vandaag de vorm van elektri-

andere technieken (zoals wkk) verder op

citeitsopwekking met de laagste kost en het

punt te zetten en te ontwikkelen.

laagste ruimtebeslag. Er is meer dan vol-

inzake hernieuwbare energie pas haalbaar

ringen te financieren. Er bestaan positieve

bij een stabiel overheidsbeleid op lange

ervaringen met het opzetten van lokale

­termijn.

­coöperaties waarbij producent, grond­ eigenaar en (lokale) consument met goed ­resultaat samenwerken. Door de omgeving (consument) mee te betrekken valt ook de maatschappelijke weerstand weg, indien het project de lokale beperkingen aanvaardt. Het ontwikkelen van windenergie zal daarbij steeds moeten gepaard gaan met voldoende respect voor open ruimte, erfgoed en landschap. Een duidelijker kader vanuit de overheid zou daarbij behulpzaam zijn. Een mogelijk potentieel voor de opwekking van energie in het landbouwgebied ligt in het omzetten van de eigen biomassa en van nevenstromen, zoals mest en organisch bedrijfsafval, in energie voor het gebruik op het eigen en de omgevende bedrijven. Dit is haalbaar voor zover er een geschikt netwerk voorhanden is of kan worden uitgebouwd. Initiatieven tot samenwerking tussen diverse producenten van biomassa zijn daarbij noodzakelijk. Tevens kan gezocht worden naar samenwerking met andere sectoren binnen en ­buiten de landbouw, in het kader van het

14

Bij dit alles is een duurzame aanpak

doende kapitaal beschikbaar om de investe-

15

16

2 De Vlaamse ­landbouw(er) een toekomst geven De hoge risicodruk en de onzekere ­toe­­komst omwille van sterk volatiele prijzen schrikken jongeren af om een land- of tuinbouwbedrijf over te nemen. De zware financiële inspanningen die bij een overname komen kijken vormen een bijkomende hoge drempel. De sector opnieuw op een duurzame manier aantrekkelijk maken, wordt voor de komende jaren een belangrijke uitdaging. Hierbij moeten wij een aantal verworvenheden durven herdenken binnen een duurzaam socio-economisch kader.

17

Analyse

De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven

Jaarlijks daalt het aantal Vlaamse land- en tuinbouwbedrijven

bouwers moet meer aandacht gaan naar management- en

met zo’n 3%. Het aantal overnames stagneert, terwijl het

visievorming, die de jongeren in staat stellen op een creatieve,

aantal nieuw opgerichte bedrijven beperkt blijft. De voor-

duurzame manier het bedrijf uit te bouwen. De overheid kan

naamste obstakels die een stijging van het aantal overnames

via uiteenlopende begeleidende maatregelen (financieel,

in de weg staan zijn bekend.

begeleiding, onderzoek …) een ondersteunende rol vervullen. Diezelfde overheid zal er dan weer over waken onder­nemende bedrijven de nodige ruimte te bieden om zich te ontplooien.

Nood aan een volwaardig inkomen

Als sector enkel inzetten op efficiëntieverbeteringen en bedrijfsgroei heeft niet kunnen voorkomen dat het aandeel

De tijd is gekomen om op zoek te gaan naar strategieën die

van de landbouw in de economie verder afkalft en het aantal

de Vlaamse landbouw opnieuw aantrekkelijk en toegankelijk

land- en tuinbouwers verder daalt. Hierdoor is ook het draag-

maken voor jonge ondernemers. Het is daarbij essentieel

vlak voor de landbouw afgenomen. Een duurzaam­heids­

om het reële landbouwinkomen opnieuw in lijn te brengen

strategie voor de Vlaamse landbouw moet gericht zijn op het

met de inkomens in de samenleving in haar geheel. Een dege-

behoud van een voldoende grote groep actieve landbouwers

lijk bedrijfsrendement, dat voortvloeit uit een transparante

die een volwaardig inkomen halen uit economisch rendabele

en economisch verantwoorde prijsvorming aan de in- en

en goed gestructureerde bedrijven. Het verder uitbouwen

outputzijde, staat daarbij centraal. Vandaag slaagt alleen

van bestaande samenwerkingsinitiatieven en nieuwe verti-

een groep topbedrijven erin deze doelstelling te halen.

cale/horizontale samenwerkingsvormen, al dan niet over de

Wij stellen vast dat steeds meer landbouwers uit noodzaak een bijkomend inkomen zoeken buiten het bedrijf. Daarnaast stijgt het aantal bedrijven in bijberoep. Diverse factoren zoals werkdruk, markt- en financiële onzekerheid kunnen zwaar doorwegen op het arbeidsklimaat op een landbouwbedrijf. Niet alleen in de bedrijfsvoering, maar ook binnen de gezinssituatie kan dit tot zware spanningen leiden waardoor de arbeidsvreugde wegebt.

Aandacht voor visie- en managementvorming Het landbouwonderwijs is vandaag sterk versnipperd over heel Vlaanderen en beantwoordt hierdoor niet steeds aan de specifieke vorming van bedrijfsleiders en werknemers waaraan de sector nood heeft. Bij de opleiding van de jonge land18

grenzen van de eigen regio heen, zullen daarbij een belangrijke steun zijn.

Analyse in het kort

Aantal bedrijven blijft gestaag dalen • Hoge risicodruk en marktonzekerheid schrikken af. • Zware financiële inspanningen bij overname zijn een pijnpunt. • Hoge werkdruk weegt op sociale situatie. Het behoud van een kritische massa komt in gevaar.

De sector terug aantrekkelijk maken • Nood aan een eerlijke prijs voor een (h)eerlijk product. • Landbouwinkomen in lijn brengen met het ­gemiddeld inkomen loontrekkenden. • Een betere omkadering vanuit overheid dringt zich op. • Meer aandacht voor management- en visie­ vorming. Duurzaamheidsstrategie richten op het behoud van een voldoende grote groep economisch rendabele en goed gestructureerde bedrijven.

19

Strategie

De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven

Maak de sector voldoende aantrekkelijk voor jonge ­ondernemers

neer er een degelijk zicht is op de cijfers van het bedrijf en zij een duidelijk bussinessplan voor ogen hebben. In dit kader moet meer werk worden gemaakt van het ontsluiten

De aantrekkingskracht van de sector speelt een belang­ rijke rol

Vandaag stellen wij vast dat naast de hoge

van uiteenlopende en betrouwbare data ten

risicodruk en het hoge beroepsrisico, vooral

behoeve van de beginnende ondernemers.

de werkdruk en de sociale druk veel jongeren

Veel zal ook afhangen van de nieuwe

weerhoudt om in de sector te stappen. Het

structuren, o.a. in het kader van samenwer-

arbeidsklimaat wordt voor jonge gezinnen

king, die zich binnen de sector ontwikkelen.

problematisch. Soms gaat een van de part-

Verder speelt de aantrekkingskracht

ners noodgedwongen buitenshuis werken.

van de sector een belangrijke rol. Beroeps-

De zware financiële inspanningen bij

en voorbijgestreefd arbeidsimago vormen

eerste belangrijke barrière. Bijkomend pro-

daarbij twee belangrijke aandachtspunten.

bleem vormt het lage rendement op het

Er is daarnaast nood aan een meer positieve

bedrijfs­kapitaal, waardoor de aantrekkings-

communicatie binnen de sector naar poten-

kracht voor de inbreng van vreemd kapitaal

tiële overnemers toe, niet in het minst door

beperkt is.

de overlaters en jonge bedrijfsleiders zelf.

Nieuwe juridische bedrijfsvormen, die

Er is nood aan ­gerichte begeleiding vanuit de sector

fierheid en het wegwerken van een negatief

een bedrijfsovername vormen daarbij een

Er dienen zich ook nieuwe kansen aan.

een duurzame ontwikkeling op maat van

Zo zien we de instroom van jongeren van

het bedrijf over de generaties heen kunnen

buiten de sector die meestal op een kleinere

veilig stellen, moeten worden ontwikkeld.

schaal een bedrijf starten om dan verder

Allerlei productierechten mogen daarbij de

uit te groeien. De sector dient hiervoor vol-

bedrijfsopvolging niet extra hypothekeren.

doende openheid aan de dag te leggen.

Jonge kandidaat-landbouwers worden niet enkel afgeremd door de grote financiële onzekerheid, maar ook door de werkdruk

Vorm innovatieve bedrijfsleiders

en de sociale druk. Zij hebben meer dan

20

ooit nood aan omkadering, begeleiding en

Permanente innovatie vormt de sleutel tot

onder­steuning bij het vormen van een eigen

het succes van elk bedrijf. Ofschoon de

visie op de verdere ontwikkeling van het

­consument inzake voedingsgewoonten lang-

bedrijf, de markt en de samenleving. Jonge

zamer evolueert dan op andere domeinen,

landbouwers kunnen pas volwaardig keuzes

is ook voor de landbouwer permanente

maken en het roer in handen houden wan-

innovatie van het grootste belang. Innovatie

Strategie

moet daarbij breed gezien worden. Het kan

niveau’s, inclusief het naschools onderwijs)

gaan om systeeminnovatie, productinnovatie

grondig bij te sturen en meer te richten op

of technologische innovatie. Met systeem­

managementvaardigheden en marktkennis.

innovatie doelen wij op het creëren van

Hiertoe stellen wij voor dat het land- en

nieuwe samenwerkingsvormen, het maken

tuinbouwonderwijs zowel op secundair als

van (contractuele) afspraken binnen de keten,

op hoger niveau meer gecentraliseerd wordt.

korte keten, stadslandbouw, stimuleren van

Op die manier kan niet alleen de nodige

seizoensgebonden productie … Met product­

budget optimaal ingezet worden, maar kan

innovatie denken we onder andere aan het

ook heel wat kennis gebundeld worden.

verhogen van de LATTE-schaal (staat voor

Alleen dan is het mogelijk borg te staan voor

lokaal, authenthiek, betrouwbaar, traceer-

een kwaliteitsvol land- en tuinbouwonder-

baar, ethisch – zie verder punt 3) van de

wijs dat voldoet aan de vereisten van de

­producten en het mikken op het hogere

­sector, zowel op het vlak van de vorming

prijssegment. Op vlak van technologische

van bedrijfsleiders als van werknemers.

innovatie kan het gaan om het invoeren van

Naar analogie met andere sectoren kunnen

innovatieve (bio)technieken of om mecha­

wij in samenspraak met de betrokken

nisatie. Dit alles dient te steunen op een

onderwijsinstellingen vanuit het bedrijfs­

duidelijke visie van de bedrijfsleider op de

leven zelf een grotere (praktijk)bijdrage

verdere ontwikkeling van zijn bedrijf.

leveren.

Daarbij is er nood aan gerichte begelei-

De opleiding moet meer focussen op management­ vaardigheden

Vanuit de vaststelling dat heel wat

ding vanuit de sector bij het nemen van inno-

bedrijfsleiders vandaag geen land- en tuin-

vatieve initiatieven. Zij die op een innovatieve

bouwonderwijs volgden of dat er heel wat

manier hun bedrijf willen heroriënteren of

tijd verloopt tussen het afstuderen en de

bijsturen moeten hiervoor voldoende moge-

effectieve bedrijfsovername, blijft een conti-

lijkheden krijgen op het vlak van regelgeving

nue bijscholing noodzakelijk. Dat kan bij-

en op het vlak van financiële ondersteuning.

voorbeeld in de vorm van ‘winteruniversiteiten’. Het levenslang leren geldt trouwens ook voor landbouwers die reeds volop op het

Stuur het landbouwonderwijs bij

eigen bedrijf actief zijn.

Innovatief ondernemen zit niet bij elke Vlaamse landbouwer ingebakken. Om daarin verandering te brengen zal het noodzakelijk zijn om het landbouwonderwijs (op alle 21

Strategie

De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven

Blijf inzetten op de verdediging van een Europese eenheidsmarkt

klimaatwijzigingen, internationale (markt-) situatie, (speculatie op) grondstoffenprijzen. Een landbouwonderneming die haar activi-

Ook in een eenheidsmarkt zijn barrières te overwinnen!

Een verdere daling van de landbouwsubsidies

teiten diversifieert (zowel binnen de land-

verzwakt de greep van Europa op de lid­

bouwproductie als in verwante activiteiten)

staten. Een mogelijk gevolg op lange termijn

wordt minder afhankelijk van deze fluctua-

zou het verschrompelen van de Europese

ties. Daarom verdient het aanbeveling om

eenheidsmarkt kunnen zijn. Dit zou voor de

steun te verlenen aan de ontwikkeling van

Vlaamse landbouw, die in hoofdzaak een

activiteiten die de landbouwactiviteit aan­

exportgerichte landbouw is, rampzalig zijn.

vullen. Voor de hand liggende landbouw­

De verdediging van de eenheidsmarkt moet

gerelateerde activiteiten hier zijn het hoeve-

een permanent (politiek) aandachtspunt van

toerisme, directe verkoop van hoeve­­producten,

de landbouwgemeenschap zijn. Vlaanderen

educatieve voorzieningen ... Ook bij diver­

is te klein om, zoals Duitsland of Frankrijk,

sificatie dient men op bedrijfsniveau oog te

alle heil in de eerste plaats te verwachten

hebben voor de economische rendabiliteit

van de consumenten uit eigen land. Wij moe-

van de genomen initiatieven. Bovendien

ten er ons daarbij wel goed van bewust zijn

moet worden nagegaan in hoeverre bepaalde

dat ook in een eenheidsmarkt barrières

overheidsmaatregelen (zoals VLIF) niet

te overwinnen zijn. Onze buurlanden ont­

­contraproductief werken.

wikkelen een vorm van chauvinisme dat de

Diversificatie is een mogelijke buffer voor prijsfluctuaties

­verkoop van ‘eigen’ producten aanwakkert. Je moet alvast beter – of anders – zijn om geaccepteerd te worden.

Stimuleer samenwerking tussen landbouwers

De productievoorwaarden die gelden binnen de eenheidsmarkt dienen op een gelijk-

Samenwerking tussen landbouwers, al dan

waardige manier in alle lidstaten ingevoerd

niet in het kader van juridische structuren,

en gecontroleerd te worden.

kan tal van voordelen opleveren. Door een groter areaal vergroot de mogelijkheid tot gewasrotatie; de marktpositie kan worden

Diversificatie kan een opportuniteit zijn

versterkt onder andere via het oprichten van producentengroepen; kennis en mate­ riaal kunnen worden samen aangekocht of

22

Landbouw is sterk afhankelijk van externe

gedeeld … Samenwerking geeft bestaande

omstandigheden: weersomstandigheden,

bedrijven de kans om zich verder te ontwik-

Strategie

kelen binnen een breder kader. Nieuwe

de afnemer, de verwerker en de marketeer

­verticale of horizontale samenwerkings­

niet alleen samen gaan nadenken over het

verbanden zullen het licht zien. Producenten­

product en zijn afzet, maar ook over het

organisaties kunnen zo een rol spelen in het

­verduurzamen van de keten in zijn geheel

versterken van de onderhandelingspositie

(bv. reduceren en recyclage van voedsel­

ten overstaan van de verwerkers, klanten

verliezen, het valoriseren van nevenstromen,

en leveranciers. Zij kunnen ook een opstap

verpakking …). Er is nood aan product­

vormen naar een nieuwe landbouwstruc-

ontwikkeling binnen de keten met het oog

tuur, die individuele boeren toelaat om hun

op het veroveren van nieuwe markten. Het

specialistische kennis binnen een groep

opzetten van projecten die door diverse

­verder te ontwikkelen.

schakels in de keten gefinancierd worden,

Samenwerking tussen bedrijven kan ons

biedt mogelijkheden. De overheid kan dit

in staat stellen de kringloop te sluiten op

ondersteunen en faciliteren. Een grotere

bovenbedrijfsniveau. In het kader van het

transparantie van de diverse schakels in de

gebiedsgericht natuurbeheer dienen zich via

keten is daarbij van essentieel belang.

de agrobeheergroepen nieuwe kansen tot

Samenwerking behoort niet tot onze traditie

Transparante informatie over eerlijke

samenwerking aan. Zulke samenwerking

prijzen kan bijdragen aan een kwaliteitsvol

hoort echter niet tot de traditie en verdient

imago van land- en tuinbouwproducten en

dus ondersteuning en aanmoediging. Daar-

een tegengewicht vormen tegen het aan­

naast dienen zich mogelijkheden aan tot

prijzen van te goedkoop voedsel.

samenwerking tussen landbouwbedrijven en bedrijven buiten de sector (inzake warmteuitwisseling, restproducten, vervoer …).

Verstevig de positie van de sector binnen de voedingsketen

Zet meer in op de ketenwerking

Individuele bedrijfsleiders krijgen het steeds

Meer transparantie in de verschillende ­schakels is essentieel

moeilijker zich staande te houden binnen De landbouwsector vormt een centrale scha-

de keten. Voor wie zich tegen mogelijke

kel binnen de hele voedingsketen. Zonder

afname- en prijsrisico’s wil indekken, biedt

de primaire productie geen verwerking of

het afsluiten van contracten een mogelijk-

retail. Het is dan ook van belang voor de

heid die nog aan belang zal winnen. Het is

sector dat nog meer wordt ingezet op een

daarbij nodig te kunnen rekenen op sluitende

ketenbenadering en op een gezamenlijke

type-contracten, door de sector onderhan-

dynamiek waarbij de boer, de toeleveraar,

deld. De correcte uitvoering dient bewaakt 23

Strategie

De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven

door een paritair college. Willen producenten

gezocht worden in hoeverre een regelgeving

zich in groep sterker opstellen, dan is het

betreffende B2B kan uitgewerkt worden.

van belang in te spelen op de extra ondersteuning bij samenwerking die het nieuwe Europese beleid biedt. Via bestaande of

Producenten­ organisaties, zoals coöperaties, moeten soepel inspelen op evoluties

Vorm kennisclusters

nieuw op te richten producentenorganisaties, die soepel kunnen inspelen op de evoluties

Het bevorderen van sectoroverschrijdende

binnen de keten, kan de onderhandelings­

samenwerking tussen uiteenlopende partijen

positie ten overstaan van de volgende scha-

leidt tot innovatie en nieuwe initiatieven

kels in de keten verstevigd worden. Ook sec-

richting verduurzaming. Landbouwers,

toren die vandaag minder op samenwerking

onderzoekers, overheid en zo nodig ook

bij de afzet van hun product zijn gericht, die-

andere spelers uit de agro-voedingsketen

nen zich over deze mogelijkheid te bezinnen

of er buiten, kunnen van elkaar leren en de

en waar mogelijk initiatieven te nemen. Het

handen in elkaar slaan om samen oplossin-

blijft evenwel ten allen tijde de individuele

gen te zoeken en nieuwe uitdagingen aan te

bedrijfsleider die beslist tot welke initiatieven

gaan. Vanuit Europa wordt deze aanpak de

hij toetreedt.

komende jaren ondersteund via de oprichting van een Europees InnovatiePlatform en via de oprichting van Operationele Groepen.

Er is nood aan een ombudsman of een handhavings­ commissie

Zorg er voor dat de Code goede handelspraktijken nageleefd wordt

Daarin zoeken landbouwers en wetenschappers van binnen en buiten de agro-voedingsketen naar oplossingen voor een concrete

Binnen het ketenoverleg, waarin de ver-

onderzoeksvraag en toepassingskansen

schillende actoren via hun vakorganisaties

voor innovatieve ideeën.

vertegenwoordigd zijn, werd al een Code van goede handelspraktijken afgesproken. Deze code staat of valt in belangrijke mate met de afdwingbaarheid van de afspraken, in het

Streef naar een stabiel en ondersteunend beleid

bijzonder ten overstaan van de voedings­

24

nijverheid en de retail. In dit kader is er

De voorbije jaren werden van overheidswege

nood aan een ombudsman of een paritair

reeds heel wat inspanningen geleverd om

samengestelde handhavingscommissie die

de administratieve druk op de bedrijven te

klachten kan behandelen en een oordeel

verlichten. Het is van groot belang dat de

kan vellen. Op een iets langere termijn kan

overheid niet bij de pakken blijft zitten en

Strategie

een verdere administratieve vereenvoudiging

als tijdelijke. Hierbij worden wij geconfron-

voor ogen houdt. Het kluwen van wetgevingen

teerd met problemen van beschikbaarheid

zorgt er vandaag voor dat de ondernemer

en van betaalbaarheid. Dankzij een regeling

door de bomen het bos niet ziet, waardoor

voor seizoensarbeid, een degelijke verloning

veel tijd en energie verloren gaat. Er is nood

en goede sociale omstandigheden slagen

aan meer duidelijkheid over en een betere

wij er vandaag in om voldoende goede

afstemming tussen de diverse regelgevingen

arbeidskrachten aan te trekken. Alleen op

waarmee een landbouwer op zijn bedrijf te

die manier blijft de sector aantrekkelijk voor

maken krijgt. Daarnaast zal de overheid er

potentiële werknemers en hun omgeving.

moeten over waken dat initiatiefrijke bedrijven

De lagere loon- en sociale voorwaarden in

de nodige ruimte krijgen om te ondernemen.

andere lidstaten en de vrees voor concur-

Tenslotte kan de overheid via uiteenlopende

rentievervalsing mogen geen aanleiding

begeleidende maatregelen (financiële

vormen om hiervan af te wijken.

Sectoroverschrijdende samenwerking leidt tot innovatie

ondersteuning, voorlichting, onderzoek …) een ondersteunende rol vervullen. Voor dit alles is er nood aan een sterke overheid die maximaal oog heeft voor de rechtszekerheid

Coördineer het landbouw­ onderzoek beter en stuur bij

en voor een goede sociale omkadering van de bedrijven die zich nu eenmaal op zeer

Het landbouwonderzoek in Vlaanderen

diverse manieren ontwikkelen.

beschikt over voldoende kwalitatief hoogstaande instellingen, maar vertoont twee gebreken. Het is te versnipperd en het zet

Blijf zorgen voor een goed arbeidsklimaat

te eenzijdig in op productie en rendement. Er is dus nood aan een betere coördinatie tussen instituten van hetzelfde niveau,

Diverse factoren zoals werkdruk, financiële

­tussen de diverse niveaus, tussen onderwijs

onzekerheid en marktonzekerheid kunnen

en onderzoek, zowel als aan een meer

zwaar doorwegen op het arbeidsklimaat in

­geïntegreerde benadering van de productie-

een familiaal landbouwbedrijf. Er is nood aan

factoren (milieu, bodem …) en de markt­

degelijke ondersteuning waarop deze bedrij-

kennis. Er dient meer ingezet op onderzoek

ven in nood kunnen terugvallen.

op lange termijn. Een te grote versnippering

Door de verdere groei van onze bedrijven

Ondernemers hebben nood aan ruimte om te ondernemen

van de onderzoeksmiddelen moet vermeden

blijft de nood aan arbeidskrachten groeien,

worden. Belangrijk blijft de continue betrok-

zowel laag- als hooggeschoolde, zowel vaste

kenheid vanuit de sector zelf, zeker wat 25

Strategie

De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven

betreft de doorstroming van de uiteindelijke resultaten. Hierbij moet worden ingezet op een gedecentraliseerde voorlichting. Daarnaast dient nog meer aandacht besteed aan genetisch onderzoek. Wanneer wij in de

Er is nood aan een betere coördinatie

toekomst nieuwe teelten en teelttechnieken willen ontwikkelen, blijft de verdere uitbouw van fundamenteel onderzoek onmisbaar. De kennis van nieuwe teelten en teelttechnieken die in Vlaanderen wordt opgedaan, kan de basis vormen voor nieuwe investeringen vanuit de sector wereldwijd.

26

27

28

3 Inzetten op ­verschillende bedrijfstypes Niet alle bedrijfsleiders hebben een zelfde visie op de verdere ontwikkeling van hun bedrijf. Sommigen willen inzetten op groei en een verdere duurzame intensivering, terwijl anderen eerder willen inspelen op de eigen omgeving en opteren voor diversificatie. Tussen beide modellen liggen er nog heel wat mogelijkheden. De grote diversiteit aan bedrijven moet één van de sterkhouders worden van een duurzame land- en tuinbouw binnen een verstedelijkt Vlaanderen.

29

Analyse

Inzetten op verschillende bedrijfstypes

De evolutie in de verwachtingen van de consument biedt de

aanhang. De biologische landbouw krijgt in Europa steviger

landbouw nieuwe kansen. Naast de gangbare, hoogproduc-

voet aan de grond en concepten als agro-ecologie kunnen op

tieve landbouw komt er in Vlaanderen ruimte vrij voor nieuwe

groeiende interesse rekenen. Het zijn nieuwe opportuniteiten

vormen van landbouw. De Vlaamse landbouw zal daardoor

waarvoor de Vlaamse landbouw zich moet openstellen en

de komende jaren een grotere diversificatie kennen, waarbij

die hem een weg kunnen helpen vinden naar de consument.

uiteenlopende en complementaire vormen van bedrijfsvoering

Bedrijven die hier op inspelen richten zich minder op ver­dere

hun plaats vinden. De manier waarop de landbouwer op de

groei, maar onder het motto ‘minder is meer’ vooral op de

verwachtingen van de consumenten inspeelt kan zeer divers

eigen (ruime) omgeving. Zij richten zich eerder op sufficiency

zijn.

dan op efficiency. Zij kunnen sneller inspelen op de vraag van de consument en trachten door het creëren van schaarste via aanbodbeheersing een meerwaarde te halen.

Meer met minder

Deze tweede groep zal meer aandacht besteden aan differentiatie dan de eerste groep en meer inspelen op moge-

Een eerste groep bedrijfsleiders zal volop inzetten op het

lijkheden en kansen die onze verstedelijkte omgeving biedt

verduurzamen van een intensieve, gespecialiseerde landbouw,

(korte keten, recreatie, educatie …). Deze bedrijven pikken

vanuit de visie ‘meer met minder’. Waar de bedrijfsleider

ook sneller in op het leveren van diensten en hopen daar

kiest voor een verdere intensivering zal de beoogde meer-

een degelijke vergoeding voor te ontvangen. Dit neemt niet

productie moeten gebeuren met minder input per eenheid

weg dat ook de bedrijven in deze tweede groep bij hun

geproduceerd product. Hij zal met minder grondstoffen,

­streven naar meer differentiatie oog moeten hebben voor

minder milieudruk en minder kosten een beter en meer

o.a. het optimaliseren van de bedrijfsefficiëntie.

hoogwaardig product voortbrengen. We kunnen deze aanpak

De opdeling in ‘twee groepen’ van bedrijven, zoals hier-

vatten onder de term ‘duurzame optimalisering’. Deze

boven beschreven, mag niet te strikt worden geïnterpreteerd,

bedrijfs­­vorm steunt op innovatieve ontwikkelingen en vol-

alsof het om twee radicaal gescheiden werelden zou gaan.

doende kapitaalsinzet en bouwt op een duidelijke bedrijfs­

Bedrijven kunnen minder of meer kenmerken vertonen van

visie en een stevig bedrijfsmanagement. Onderlinge samen-

de ene of de andere benadering.

werking, een deskundige begeleiding en goed uitgebouwd onderzoek vormen de sterkmakers.

De keuze tussen verschillende bedrijfstypes is eveneens een keuze tussen kostenminimalisatie via schaalvergroting of het creëren van meerwaarde per eenheid van product. Het is aan de landbouwer-ondernemer om hierin een afge-

Minder is meer

wogen keuze te maken. Hij zal daarbij rekening moeten ­houden met de gevolgen op het vlak van arbeid en gezin.

Maar ook nieuwe landbouwconcepten duiken op en bieden nieuwe kansen. De Slow Food-beweging, die de nadruk legt op concepten als ‘lokaal’ en ‘authentiek’, kent een groeiende 30

Analyse in het kort

Niet kritiekloos volgen

Nieuwe kansen voor twee types bedrijven met veel tussenliggende keuzes

Het is van groot belang dat de Vlaamse landbouw zich openstelt voor de ontwikkelingen die zich in de maatschappij

Zij die inzetten op duurzame intensivering:

manifesteren en aanslaan bij de consument. ‘Openstellen’

• ‘meer met minder’;

betekent echter niet ‘kritiekloos volgen’. Welke richting het

• streven naar een duurzame optimalisering;

bedrijf ook uitgaat, in het kader van de verdere verduurzaming

• nadruk op duurzaam intensiveren;

van de sector heeft elk bedrijf er alle belang bij dat de

• met behulp van technologische innovatie;

bedrijfsleiders respect hebben voor elkaars keuze en visie.

• kapitaalintensief.

Misschien dienen zich op die manier nieuwe mogelijkheden tot samenwerking aan. Landbouworganisaties, overheid,

Zij die inspelen op de eigen omgeving:

onderwijs … moeten vooral de omkadering verzorgen die

• ‘minder is meer’;

deze keuze mogelijk maakt en er de juiste ondersteunings-

• inspelen op nieuwe tendensen;

instrumenten voor ontwikkelen.

• verstedelijking als een kans;

Het is niet uit te sluiten dat, ondanks verduurzaming, verbreding van de markt en de ontwikkeling van nieuwe vormen

• meer differentiatie op het bedrijf; • meer aandacht voor diensten.

van landbouw, bepaalde producties of productiesystemen onder toenemende druk zullen komen te staan. Om dit te ondervangen en de betrokken landbouwers te begeleiden

Het blijft een vrije keuze

zijn een open intern overleg en een duidelijke communicatie van fundamenteel belang. De uiteindelijke keuze blijft

• De keuze is aan de bedrijfsleider.

echter bij de bedrijfsleider zelf.

• Bedrijfsleiders brengen respect op voor elkaars keuze. • Bepaalde keuzes kunnen maatschappelijk onder druk komen. • Er is nood aan een degelijke ondersteuning.

31

Strategie

Inzetten op verschillende bedrijfstypes

Luister naar en analyseer succesverhalen

lijk van zijn, zijn daarom aan een grondige bezinning toe en aan strategieën om de toekomst voor te bereiden. De negatieve milieu­

Wij moeten ook durven leren uit het falen van ­ondernemingen

Het landbouwinkomen staat onder druk. De

druk zal gevoelig moeten dalen, de positieve

gemiddelde koopkracht van de landbouwers­

bijdrage aan het ecosysteem zal omhoog

gezinnen neemt af. Toch zijn er bedrijven

moeten. Van ‘subsidies’ kan hierdoor worden

binnen elke deelsector die op zeer diverse

geëvolueerd naar het concept van ‘vergoe-

manieren aan deze tendens weten te ont-

ding voor maatschappelijke diensten’. Wij

snappen. Het is zinvol na te gaan om welke

moeten de landbouw meer profileren als

bedrijven het gaat en hoe het te verklaren

een dienstensector.

valt dat hun inkomen wel is gestegen. Het gaat daarbij niet uitsluitend om product­ innovatie, maar evenzeer om de manier waarop in bepaalde situaties problemen en uitdagingen worden aangepakt. Omgekeerd

Neem de financiering van onze bedrijven kritisch onder de loep

kan het aangewezen zijn om te leren uit het

'Subsidies’ evolueren naar ‘vergoedingen voor maatschappe­ lijke diensten’

falen van sommige ondernemingen. Gebruik

Een afzwakking van de Europese steunrege-

deze inzichten om de eigen bedrijfssituatie

ling heeft de komende jaren zowel gevolgen

te verbeteren. Aan de sector en de overheid

voor de rechtstreekse steun aan de bedrijven

om in dit kader werk te maken van een

als voor de ondersteuning via de tweede

degelijke begeleiding.

­pijler (VLIF). In dit kader is het van belang de huidige financiële ondersteuning van onze bedrijven kritisch onder de loep te nemen.

Bereid u voor op de daling en vergroening van de landbouwsubsidies

Duurzaamheid en risicobeheer kunnen daarbij de voornaamste drijfveren zijn. Wij moeten ons in alle openheid de vraag durven stellen in hoeverre de beschikbaar gestelde

32

Het draagvlak voor landbouwsubsidies in

middelen hiertoe op de meest efficiënte

Europa neemt sterk af. Enkel door subsidies

manier bijdragen. Wij moeten ook het globale

te koppelen aan vergroening van de landbouw

financieringssysteem onder de loep durven

werd in het Europees parlement nog (net)

nemen. Daarbij dienen wij na te gaan in hoe-

voldoende goodwill gevonden. Toch mag

verre de huidige systemen in het kader van

worden aangenomen dat de subsidies verder

de bedrijfsontwikkeling duurzaam kunnen

zullen dalen. Sectoren die er sterk afhanke-

verder gezet worden, dan wel of er zich

Strategie

andere vormen van financiering opdringen.

moet objectief worden gesteld. Hierbij is het

Dit alles dient gekoppeld te zijn aan een

duidelijk, dat deze grenzen van diverse fac-

­stimulerend en consistent beleidskader en

toren afhangen, en dus van bedrijf tot bedrijf

ondernemingsklimaat, niet in het minst voor

kunnen verschillen. In een aantal gevallen

die ondernemers die zonder overheidssteun

worden ze mee bepaald door de directe

investeren. Het komt er op aan de bedrijfs-

om­geving. Het komt erop aan zichzelf eerlijk

economische cijfers op een duurzame

een spiegel voor te houden en daarbij de

manier te verbeteren. Bedrijven hebben

vraag te stellen in hoeverre het bedrijf bij

daarbij een buffer nodig en dienen zich

verdere uitbreiding overneembaar blijft,

daarvan ook bewust te zijn. Verder zal een

al dan niet binnen het eigen gezin. Ook het

betere kennis van de cijfers de landbouwer

­ritme van groei dient mee in overweging

helpen bij de keuze voor het meest geschikte

genomen te worden.

bedrijfsmodel. Willen wij praten over de

Bedrijven hebben een buffer nodig

Er liggen wellicht mogelijkheden in het

­toekomst van de sector, dan zal het nodig

optimaliseren van de samenwerking tussen

zijn goede bedrijfsmanagementsystemen

bedrijven, waardoor elk betrokken bedrijf

te ­stimuleren.

zijn kosten kan drukken, bijkomende kennis kan inbrengen of nieuwe initiatieven kan ­uitbouwen. Om goed onderbouwde keuzes

Onderzoek kritisch of en wanneer op bedrijfsniveau de grenzen aan intensivering en groei zijn bereikt

te maken heeft de landbouwer bovendien nood aan ongebonden professioneel advies. Daarbij moet het belang van het bedrijf het uitgangspunt vormen, eerder dan dat van de

De Vlaamse landbouw is traditioneel een

aanbieder van de dienst of product waaraan

intensieve en gespecialiseerde landbouw.

het advies vaak gebonden is. Er is meer zorg

De verdere intensivering en groei zijn de

voor veerkracht en wendbaarheid nodig.

voorbije decennia niet meer, of slechts in

Wij moeten onszelf eerlijk een spiegel durven voorhouden

Los van intensivering en groei kan onder

beperkte mate, ten goede van de landbouwer

het motto ‘Zorg dat je uitblinkt in datgene

gekomen. De hogere opbrengsten – per een-

waarin je sterk staat’ op bepaalde bedrijven

heid of op bedrijfsniveau – gingen gepaard

het afstoten van een tak of teelt in het

met lagere prijzen per eenheid. De kost

belang van de verdere uitbouw van een

voor de intensivering werd evenwel door de

andere tak of teelt zowel economische als

landbouwer zelf gedragen. De vraag naar

ecologische voordelen opleveren.

de fysieke en economische grenzen van de intensivering en de groei op bedrijfsniveau 33

Strategie

Inzetten op verschillende bedrijfstypes

Weet om te gaan met de bescherming van innovatieve ontwikkelingen Het ontwikkelen van nieuwe producten, ras-

Patenten mogen een verdere ontwikkeling niet in de weg staan

sen en variëteiten is meestal een langdurig en duur proces. Het biedt evenwel extra kansen tot commercialisatie en het creëren van een toegevoegde waarde. Het is dan ook logisch dat de betrokken bedrijven zich via patenten of kwekersrechten veilig willen stellen en een extra inkomen willen verwerven. Een te dominant inzetten van deze wettelijke mogelijkheden, bijvoorbeeld door het onmogelijk maken van ‘kwekersuitzondering’, kan op iets langere termijn evenwel de verdere ontwikkeling van nieuwe producten, rassen en variëteiten in de weg staan.

34

36

4 Produceren voor 300 miljoen welstellende maar kritische consumenten Binnen een straal van 500 km rond Brussel treffen wij 300 miljoen meestal welstellende maar kritische en wispelturige consumenten. Dit is een ongekende luxe die de sector de kans geeft een hoger segment in de markt te zetten en hieruit een meerwaarde te halen. Het is daarbij belangrijk alert te zijn en zich te richten op een breder, meer geïntegreerd concept van gezondheid en voedsel. Voor de producent moet deze meerwaarde zich vertalen in een hogere prijs voor zijn product.

37

Analyse

Produceren voor 300 miljoen welstellende maar kritische consumenten

Binnen een straal van 500 km rond Brussel wonen 300 miljoen

Zelfde productievoorwaarden

meestal welstellende, consumenten met een sterk variërend profiel. Dat is een ongekende luxe met uitdagingen.

Daarbij beschikt de Vlaamse landbouwer over een voordeel dat voor weinig concurrenten is weggelegd: een centrale ­ligging in een regio met 300 miljoen meestal welstellende,

Positioneren in een hoger segment

maar kritische en wispelturige consumenten met een sterk variërend profiel. De grote vooruitgang die de Vlaamse land-

Om succesvol te zijn, zowel op ecologisch vlak als op econo-

bouw de komende decennia kan boeken, ligt dus niet enkel

misch vlak, zal het aandeel van de Vlaamse landbouwproduc-

in het beperken van de kosten, maar ook en vooral in het

tie dat gericht is op het kwalitatief segment van de markt,

verhogen van de marges. Uiteraard is de Vlaamse landbouw

systematisch moeten vergroten. Daartoe moet de Vlaamse

niet de enige die op deze markt aast. Andere EU-lidstaten

landbouw zichzelf hogere eisen opleggen. Daardoor zal zij

zoals de exportlanden Denemarken en Nederland of landen

haar producten in het hogere segment van de markt kunnen

die in de eerste plaats voor hun eigen markt produceren

positioneren, zowel binnen als buiten Europa, zowel inzake

zoals Frankrijk en Duitsland, zijn hier stevige concurrenten.

producten voor de versmarkt als voor de verdere verwerking.

Daar staat tegenover dat de ambitie van de Vlaamse

Voor de productie van een massaproduct zonder onder-

landbouw zich niet ten allen prijze moet beperken tot de

scheidende eigenschappen, de zogenaamde bulkproductie,

Europese markt. Sterke producten kunnen ook buiten Europa

kampen wij, gezien de beperkte ruimte, met een gevoelig

een nieuwe markt veroveren. Voor een aantal producten en

kostprijsnadeel. Dat is ook de reden waarom wij onze

subsectoren is dit vandaag reeds het geval. In de toekomst

­strategie als primaire sector niet in de eerste plaats op de

zullen binnen de sector duidelijke keuzes moeten gemaakt

wereldmarkt mogen richten.

worden, waarbij extra ingezet wordt op die deelsectoren die

De Vlaamse landbouwer kan zijn positie in de keten en

binnen het streven naar een verdere verduurzaming ook

zijn inkomen structureel versterken, indien hij producten

­buiten Europa een plaats op de markt kunnen veroveren.

met een grotere meerwaarde kan produceren of kan mee

Continue kwaliteit en innovatie zijn doorslaggevend.

genieten van de meerwaarde die in de volgende schakel

Ook de inspanningen die vanuit Europa, in kader van het

gegenereerd wordt, en die de hogere kosten overtreft. Hij zal

streven naar een duurzame landbouw, aan de sector opgelegd

dus in toenemende mate moeten inzetten op producten uit

worden, dienen gehonoreerd te worden. Binnen de wereld-

het hoger segment, op korte keten, op seizoenproducten …

handel is het niet mogelijk om tot een uniforme regelgeving

Of hij zal via participatie in de volgende schakels en diensten,

inzake voedselproductie te komen, laat staan inzake de

investeren in producten met een hoger toegevoegde waarde.

­controle erop. Daarom dient de Europese Unie er naar te

Ook het creëren van (gebiedsgerichte) clusters waarbij de

streven, dat de normen en productievoorwaarden die binnen

primaire productie en verwerking nauw bij elkaar aansluiten

Europa opgelegd worden, ook gelden voor ingevoerde produc-

(bijvoorbeeld de productie van diepvriesgroenten), kan een

ten. Dit geldt bijvoorbeeld inzake dierenwelzijn, antibiotica,

compensatie vormen voor het kostennadeel.

gebruik plantenbeschermingsmiddelen, ggo’s …

38

Analyse in het kort

LATTE als exponent

De welstellende consument…

Vormen de 300 miljoen welstellende consumenten een troef,

• … is kritisch en wispelturig.

zij plaatsen de landbouw evenzeer voor een belangrijke uit-

• … ziet gezondheid ruimer dan persoonsgebonden

daging. Deze consumenten zijn immers niet snel tevreden en

gezondheid (milieu-impact, dierenwelzijn …).

ze zijn wispelturig. Het is belangrijk voor de Vlaamse land-

• … wordt best betrokken in het hele verhaal.

bouw, evenals voor de voedingssector waaraan de Vlaamse

• … verwacht een kwalitatief hoogstaand product.

landbouw zijn primaire producten levert, te begrijpen wat de consument verwacht. Die welstellende Europese consument

Voor de consument wordt het ecologisch duurzaam-

laat op het ene ogenblik de prijs primeren en op het andere

heidsverhaal emotioneel vertaald in het LATTE-­

ogenblik de kwaliteit, de gezondheid of de emotionele waarde.

concept.

De producent weet echter niet op welk moment die consument zijn product in handen krijgt, waardoor hij steeds moet afstemmen op de hoogste kwaliteit. Het is daarbij goed voor ogen te houden dat een constant hoog kwaliteitsniveau

Een eerlijke prijs voor een kwalitatief hoogstaand product

noodzakelijk is voor de afzet, maar dat dit niet steeds een hogere prijs garandeert. Kwaliteit is van strategisch belang. Wij moeten er ons van bewust zijn dat de consument moeilijk zal aanvaarden dat de kwaliteit daalt. Actoren in de verdere schakels in de keten zien kwaliteit bovendien dikwijls als een element van strategie, ook los van de vraag van de ­consument. Het is dus belangrijk dat we als sector zelf het voortouw nemen. Het is van belang de consument mee te betrekken in het

• Onze producten positioneren zich in de hoogste segmenten van de markt. • De producent moet kunnen meegenieten van de meerwaarde. • De kwaliteit mag niet dalen, is een element van onze (export)strategie. • Wij moeten sneller een beter beeld hebben van wat de consument verwacht.

verhaal. Voor de consument wordt het ecologische duurzaamheidsverhaal emotioneel positief vertaald in het LATTE-­

De sector moet zelf meer het voortouw nemen en

concept (Local, Authentic, Trustworhy, Traceable, Ethic). Deze

niet ondergaan!

elementen zijn, naast gebruiksgemak en convenience, ­richtinggevend voor het ‘hogere segment’ waar de Vlaamse landbouw van afhangt. Naast deze positieve connotatie staat bij de consument de zorg om de gezondheid voorop. Meer en meer ontstaat bezorgdheid over allergieën, die met bepaalde voedings- en andere producten worden verbonden. De aandacht voor aanwezige residuen neemt snel toe. 39

Strategie

Produceren voor 300 miljoen welstellende maar kritische consumenten

Zet volop in op de 300 miljoen ‘nabije’ consumenten

extra mogelijkheden om vooral in te zetten op hoogkwalitatieve verse producten, die onmiddellijk aan de consument worden ver-

Producenten uit grote landen hebben een extra thuis­ voordeel

In essentie is de Vlaamse landbouw gericht

kocht of een weg vinden naar de primaire

op voedselproductie voor de nabije markt

verwerking.

van 300 miljoen vooral koopkrachtige consu-

Het inzetten op deze ‘nabije’ markt

menten. Deze markt vormt in de feiten de

­betekent geenszins dat die sectoren die een

‘thuismarkt’ van de Vlaamse landbouw,

verdere afzetmarkt bereiken, veronacht-

naast een ‘exportmarkt’ die verder reikt

zaamd mogen worden. Integendeel, zij heb-

­binnen en buiten Europa. Wij moeten er

ben nood aan een specifieke benadering en

ons goed van bewust zijn dat niet alleen de

ondersteuning, die hen toelaat ook op deze

Vlaamse landbouw zijn oog laat vallen op

‘verdere’ markten succesvol te zijn. Ook op

deze grote groep koopkrachtige consumen-

deze verdere markten zullen onze kwaliteits­

ten. Komt daar nog bij dat producenten uit

producten, zodra zij succesvol zijn, met

‘grote’ landen een extra ‘thuisvoordeel’

­concurrentie te maken krijgen.

­kunnen verwerven. Wij moeten het dus ­minstens even goed, zo niet beter, doen dan deze concurrenten. Wij moeten er daarbij over waken dat de externe kosten, gegenereerd door bijkomende administratie, veel-

Er ontstond een ­breder concept van gezondheid en ­voedsel

vuldige controles, adviesbureau’s allerhande … om een kwaliteitsproduct op de markt te

Het gezondheidsgevoel van de consument

zetten, onder controle worden gehouden.

wordt steeds meer bepaald door de manier

De prijs van het kwaliteitsproduct zal

waarop het betrokken voedingsproduct

bovendien steeds worden beïnvloed door het

geproduceerd wordt. Zo zien we dat de

aanbod in het lagere segment. Sommige

­consument de volksgezondheid verbindt met

hogere kwaliteitseisen kunnen ook leiden

de gezondheid van de dieren (zie antibiotica-

tot hogere voedselverliezen. Dit vermijden,

gebruik, antibioticaresistentie, MRSA en

vergt een specifieke strategie.

Q-koorts) en dierengezondheid op zijn beurt

Kennis van deze markt moet toelaten om

40

Hou er rekening mee dat de consument verder denkt dan de eigen gezondheid

met het dierenwelzijn. Bij plantaardige pro-

de externe concurrentie een stap voor blijven.

ducten legt de consument dan weer de band

Inzetten op de Europese markt beschermt

tussen de eigen gezondheid en de gezond-

de landbouw tevens tegen muntschomme-

heid van het milieu. Wij krijgen te maken

lingen. Door zijn nabijheid biedt deze markt

met een breder, meer geïntegreerd concept

Strategie

van gezondheid en voedsel. Dit vormt een

lopende onderzoeken naar het consumenten-

bijkomende drijfveer voor de betrokken sec-

gedrag dienen sneller vertaald in concrete

toren om met de nodige zorg om te gaan

info aan de betrokken sectoren en bedrijven.

met de veestapel.

Een betere marktkennis zal ook toelaten sneller in te spelen op maatschappelijke ontwikkelingen zoals het ontstaan van

Registreer de signalen van de markt

­kleinere gezinnen of de vergrijzing, die een impact hebben op de consumptie. Daarnaast zal het van belang zijn vanuit de sector

We hebben vastgesteld dat de vraag naar

innovatieve markt- en communicatiestrate-

verduurzaming van de landbouwactiviteit

gieën uit te bouwen, waarbij de sector zelf

vandaag vertrekt vanuit de buitenwereld.

in staat is behoeftes te creëren. Dit alles zal

Het gaat om regels, veelal opgelegd door

de plaats van de landbouwsector binnen

Europese instanties, die bepalen wat kan en

de keten versterken.

niet kan. Ook voedingsproducenten en retail

Het is van belang dat de consument zelf

leggen aan hun landbouwers-leveranciers

meer bij het verhaal betrokken wordt en zijn

steeds nieuwe duurzaamheidvoorwaarden

verantwoordelijkheid opneemt binnen het hele

op. De consument bekijkt het begrip duur-

voedselsysteem. Waar mogelijk, moeten wij

zaamheid dan weer eerder intuïtief en han-

ook meer inspelen op extra kansen die zich

delt daar ook naar. Landbouwers hebben

van buiten de sector aandienen. Het fair­

het daarbij – zowel technisch als financieel –

trade-verhaal, de verdere groei van de voed-

soms moeilijk om hun bedrijf aan de (snel)

selteams, de vraag om zelf als consument

evoluerende vereisten aan te passen.

meer betrokken te worden bij de productie

De sector moet zelf in een veel vroeger stadium de signalen van de markt en de

Betrek de consument zelf meer bij het ­verhaal

… het zijn opportuniteiten die individuele bedrijven nieuwe mogelijkheden bieden.

Wij moeten inspelen op extra kansen van buiten de sector

samenleving opvangen, zodat boeren en tuinders in een vroeger stadium de bedrijfsvoering kunnen bijsturen. Een permanent en goed georganiseerd en gestructureerd ‘marktobservatorium’ lijkt hier een interes-

Verhoog het aandeel van de producten in het ‘hoger segment’ en de ‘sterke merken’

sante piste. Hierbij zal men zich steeds meer moeten richten op wat leeft in de maat-

Producten uit een ‘hoger segment’ en ‘sterke

schappij, in plaats van op het specifieke

merken’ leveren gevoelig hogere winst­

­consumentengedrag. Resultaten van uiteen-

marges op dan bulkproducten of anonieme 41

Strategie

Produceren voor 300 miljoen welstellende maar kritische consumenten

producten. Bovendien versterken zij de posi-

Zet in op ‘nabijheid’ en ‘seizoen’

tie van de ‘aanbieder’ tegenover de retail,

Pure marketing is ontoereikend

zodat de toegenomen marge in belangrijker

De consument is vandaag bereid meer te

mate naar de landbouwer kan gaan. Door

betalen voor producten die vertrouwen

het aandeel van de producten uit een hoger

­wekken. ‘Nabijheid’ is een begrip dat zowel

segment en door sterke merken in het

eng (hoeveverkoop) als breed (producten

geheel van de Vlaamse landbouwproductie

met weinig voedselkilometers) kan geïnter-

te verhogen, wordt de Vlaamse landbouw

preteerd worden. Samen met de ‘seizoens-

economisch gezonder. ‘Sterke merken’

gebondenheid’ draagt het bij tot het ver­

­kunnen worden gecreëerd en gelanceerd.

hogen van het vertrouwen van de consument.

Ze moeten daarbij voldoen aan strenge

Het afstemmen van productie, verkoop en

­kwaliteitscriteria en echt boven de middel-

promotie is daarbij cruciaal. Samen met de

maat uitsteken, waardoor ze een ‘schaarste’

retail moet worden nagedacht hoe in toe­

creëren. Pure marketing alleen is niet toe-

nemende mate ruimte kan worden vrijge-

reikend, maar ze is wel noodzakelijk. Op

maakt voor ‘nabijheid’ en ‘seizoen’.

­termijn zal het de kwaliteit zijn, die de con-

‘Nabijheid’ draagt bij tot het verhogen van het vertrouwen

Merken wij nog op dat wanneer wij het in

sument bindt. Marketing dient veeleer als

het kader van ‘nabijheid’ hebben over lokale

opstap. Marketing zonder kwaliteit zal op

productie deze niet stopt aan de lands­

termijn verlieslatend zijn. Mede daarom

grenzen. Voor een ‘lokaal’ product geldt de

levert het verzekeren van een continue

nabijheid, niet de landsgrenzen.

­kwaliteit – waarin de Vlaamse landbouw sterk is – gekoppeld aan een gegarandeerde aanvoer over het hele jaar of een specifieke periode, een belangrijke meerwaarde. Wij moeten er ons goed van bewust zijn dat

Streef bij marktgerichte productie naar een zo hoog mogelijke score op de LATTE-index

ook de eisen betreffende kwaliteit steeds in evolutie zijn. Voor bulkproducten die over-

LATTE (lokaal, authenthiek, betrouwbaar,

zeese concurrentie krijgen is er, gezien de

traceerbaar, ethisch), zijn de sleutelelemen-

hogere kost van onze gronden, arbeid en

ten waarvoor de consument gevoelig is.

energie (t.o.v. landen met meer zon), geen

Ook de aspecten die de consument met zijn

toekomst. Dit geldt ook voor de productie

gezondheid verbindt, zoals dierenwelzijn,

van primaire biomassa voor energie.

afwezigheid van residuen, aandacht voor allergieën … kunnen tot deze sleutelelementen worden gerekend. Hierbij vormt het

42

Strategie

aspect sociale duurzaamheid, de mate waarin bepaalde vormen van productie door de samenleving al dan niet aanvaard worden, een belangrijke dimensie. Soms zijn (een aantal van) de LATTE-kenmerken latent aanwezig in de productie of producten. Dan moeten ze meer worden geëxpliciteerd. Soms kan, mits een bijkomende inspanning, een stap vooruit worden gezet op één of meerdere van deze aspecten. Hierop moet

Sociale duurzaamheid vormt een belangrijke dimensie

worden ingezet.

43

44

5 Actieve rol in het landelijk gebied, sturende rol in de agra­ rische ruimte De stadsvlucht bracht nieuwe waarden en verwachtingen naar het platteland dat alsmaar verder versnipperde. Een groeiende bedrijfsonzekerheid voor de overgebleven landbouwbedrijven is het gevolg. Een multifunctionele ontwikkeling van het agrarisch gebied kan een oplossing bieden, maar landbouw eist daarbij een sturende rol op. Binnen de wettelijke bepalingen wil de sector daarbij zijn verantwoordelijkheid inzake ecologische duurzaamheid ten volle opnemen.

45

Analyse

Actieve rol in het landelijk gebied, sturende rol in de agrarische ruimte

Een typisch kenmerk van de Vlaamse landbouw is haar sterke

geheel van de landbouwgemeenschap in al haar vertakkingen.

verwevenheid met de maatschappelijke omgeving in het

Deze gemeenschap zal, door zich vanuit authentieke tijdloze

­buitengebied. Lange tijd was de landbouw bepalend voor de

waarden open te stellen voor ‘nieuwe’ waarden in de samen-

economie en de tijdloze waarden in dat buitengebied.

leving, ook ‘nieuwe’ bevolkingsgroepen aanspreken. Dit zal leiden tot een duurzame verankering van de landbouw in een nieuwe plattelandscontext.

Nieuwe waarden Nieuwe ontwikkelingen hebben nieuwe verwachtingen en

Extra inzetten op ecologische duurzaamheid

nieuwe waarden (biodiversiteit, stilte, onthaasting, recreatie …) met zich meegebracht. Het zijn waarden die door de land-

De inwijking op het platteland zorgde ook voor een om zich

bouwgemeenschap in eerste instantie als ‘vreemd’ werden

heen grijpende versnippering. Meer en meer doken zone­

ervaren, ook al omdat zij vaak werden ‘geïmporteerd’ uit de

vreemde activiteiten op. Leegkomende landbouwbedrijven

stad. Deze ontwikkeling ging gepaard met de zogenaamde

kregen een andere functie, koeien maakten plaats voor

‘stadsvlucht’ van de stedelijke bevolking, vooral van de hoger

paarden, landbouwlandschappen zorgden voor een recrea-

opgeleide tweeverdieners, richting platteland. Het traditio-

tieve omgeving … De overheid heeft met zijn eigen beleids­

nele platteland zag zichzelf, zo niet verstedelijken, dan toch

kader en regelgeving het nagestreefde onderscheid tussen

verkaveld worden. Toegenomen communicatie en mobiliteit

het open landelijk gebied en het stedelijk gebied zelf onder-

brachten dit alles in een stroomversnelling.

graven.

Hierdoor is op het platteland een nieuwe mix van men-

Wil de landbouw zich in Vlaanderen verder duurzaam

sen en waarden ontstaan. Wil de landbouw in deze ‘nieuwe’

ontwikkelen, dan zal hij, naast aandacht voor de economische

omgeving zijn bestaansrecht en zijn toekomst verzekeren,

en sociale duurzaamheid, extra moeten inzetten op ‘ecolo­

dan zal hij zijn economische en maatschappelijke rol een

gische duurzaamheid’. De signalen uit het (Europese) beleid

nieuwe invulling moeten geven. Daarbij zal de landbouwer

en uit de markt zijn eensluidend: enkel een landbouw die

er zich van bewust moeten zijn, dat hij niet langer de domi-

een geloofwaardige en erkende staat van dienst kan voor-

nante partij is, maar dat hij zijn plaats moet opnemen naast

leggen inzake respectvolle omgang met het omgevend milieu

en samen met anderen. Om daarin te slagen zal hij moeten

en de natuur, zal op termijn zijn bestaansrecht behouden.

aantonen dat hij een eigen bijdrage levert tot waarden als

Het EU-beleid gaat er daarbij van uit dat de kwaliteit van de

ecologie, natuur en milieu, dierenwelzijn, open ruimte,

open ruimte medebepalend is voor de leefbaarheid van het

­landelijkheid … De landbouw hoeft daarom de eigen waar-

platteland. De EU ziet de rol van de landbouwer als steward

den niet op te geven. De sector kan veeleer vanuit die eigen

of the landscape.

waarden (ondernemerschap, zelfredzaamheid, rentmeesterschap) omgaan met de nieuwe waarden. Deze rol is weg­ gelegd voor het landbouwbedrijf in de enge zin, en voor het 46

Analyse in het kort

Recht op boeren

Het traditionele platteland werd herverkaveld

De invulling van de ruimtebalans, met zijn sectorale doelstellingen die in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen zijn opgenomen, heeft uiteindelijk geleid tot een stand still in het buitengebied. De huidige moeizaam verlopende besprekingen over de ruimtelijke afbakening van de open ruimte via de AGNAS, tonen aan dat het louter sectoraal toewijzen van open ruimte moeilijk aan te houden blijft. Wij moeten immers vaststellen dat het feitelijk grondgebruik deze ­sectorale toewijzing onmogelijk maakt. Officieel zijn de

• Stadsvlucht zorgde voor nieuwe verwachtingen en waarden. • De sectorale opdeling van de open ruimte is ­vastgelopen. • De rechtsonzekerheid is voor vele bedrijven ­toegenomen. • Meer inzetten op ecologische duurzaamheid is onvermijdbaar.

meeste paardenweiden nog agrarisch gebied, maar ze komen sectoraal niet meer voor landbouw in aanmerking.

Een multifunctionele inrichting van de open ruimte

De indruk ontstaat, dat het statuut van ‘agrarisch gebied’

dringt zich op.

helemaal wordt uitgehold. De sector lijkt alles te moeten aanvaarden wat op zijn gebied afkomt. Dit alles zorgt voor heel wat bedrijfsonzekerheid, wegens de onduidelijkheid over de uiteindelijke bestemming van de

Verankering van de landbouw in een nieuwe plattelandscontext

betrokken gronden. Deze onzekerheid wordt nog versterkt door het gebrek aan eenduidigheid binnen de Vlaamse regelgeving. In een nieuwe benadering van de ruimtelijke afbakening is daarom een robuuste definitie van ‘agrarisch gebied’ noodzakelijk. Op één domein moet de landbouw absoluut het initiatief nemen en een bepalende rol opeisen. In de agrarische ruimte

• Landbouw ontwikkelt een eigen visie op de multifunctionele inrichting van het agrarisch gebied. • De sector neemt binnen de wettelijke bepalingen zijn verantwoordelijkheid inzake ecologische duurzaamheid ten volle op. • Grond blijft een belangrijke productiefactor die

staat het recht op boeren voorop. Waar het de agrarische

beschermd moet worden tegen verdere versnip-

ruimte zelf betreft, kan en zal er met anderen in dialoog

pering en oneigenlijk gebruik.

(moeten) worden gegaan. In het agrarisch gebied is het de landbouw zelf die de dans zal moeten leiden, onder het

Wat wij binnen het agrarisch gebied beter moeten

­motto ‘Wat we beter moeten doen, willen wij zelf doen’.

doen, doen wij beter zelf!

De landbouw zal daarbij invulling geven aan concepten als ­biodiversiteit in het agrarisch gebied en blauwe, groene of andere diensten die een bijdrage leveren aan de maat­ schappelijke inbedding van de sector. 47

Strategie

Actieve rol in het landelijk gebied, sturende rol in de agrarische ruimte

Herstel de band tussen landbouwer, voedsel en omgeving

mee zijn verantwoordelijkheid opneemt in het kader van een eerlijke voeding voor ­eerlijke prijzen.

Vroeger vormde de landbouwer het hart van de plattelandseconomie. Hij kon terugvallen

Wij kunnen inspelen op het ‘fork to farm’ – principe

Van een sectoraal opgedeelde open ruimte naar een ­multifunctioneel gebruik

op een breed lokaal maatschappelijk netwerk. Vandaag leeft de landbouwer meer en meer tussen ‘vreemden’, is de band tussen boer en voedsel niet meer zichtbaar en verdwijnt het sociale netwerk rond het landbouw­

Enkel vanuit een duidelijke en globale visie,

bedrijf. Een groeiende groep bedrijven dreigt

waarbij rekening gehouden wordt met water-

fysiek en maatschappelijk geïsoleerd te ge­­

beheer, landschap en natuur, maar bijvoor-

raken. Vanuit de vaststelling dat het imago

beeld ook met recreatie, mogelijke eco­

van de sector er sterk is op vooruit gegaan,

systeemdiensten en onroerend erfgoed, zal

is het nu dringend noodzakelijk om de band

de landbouw bij machte zijn, zijn leidende

tussen landbouw en (gezonde) voeding te

rol binnen het agrarisch gebied op te nemen

herstellen. Dat kan onder het motto ‘Leef

en te laten erkennen door anderen. Een

gezond, wij produceren gezond voor u’. Lokale

multifunctionele gebiedsgerichte benadering

afzetstrategieën van producten en diensten,

dringt zich op. Anderzijds moet de samen­

maar ook transparantie en traceerbaarheid

leving in haar verwachtingen ook rekening

vormen hiertoe goede instrumenten. Een

houden met de bedrijfseconomische doel-

goede integratie in de lokale samenleving

stellingen van de Vlaamse land- en tuinbouw.

vormt een eerste en bijna noodzakelijk

Daarom zal er steeds een goed evenwicht

gegeven voor al wie zijn bedrijf verder wil

moeten gezocht worden tussen economie en

ontwikkelen. Moderne communicatiemidde-

maatschappelijke verwachtingen. De conse-

len kunnen hierbij een hulpmiddel zijn.

quentie hiervan is, dat we moeten evolueren

Ook het rechtstreeks contact van produ-

naar een multifunctioneel gebruik van de

cent en consument kan een positieve bij­

open ruimte, veeleer dan naar een sectorale

drage leveren tot een groeiend vertrouwen.

opdeling ervan.

Daarbij kan worden aangeknoopt bij nieuwe

48

Ontwikkel een eigen visie op de multifunctionele ontwikkelingen binnen het agrarisch gebied

Deze visie biedt een kapstok bij concrete

ontwikkelingen zoals de groeiende belang-

discussies in het kader van een duurzame

stelling voor ‘stadslandbouw’. Wij kunnen

inrichting van het agrarische gebied, waarbij

inspelen op het fork to farm-principe waarbij

rekening gehouden wordt met de econo­

vertrokken wordt vanuit de consument die

mische, ecologische en sociale dimensies

Strategie

van duurzaamheid. Zuinig omgaan met de open ruimte is

vogelrichtlijngebieden. Dit opent voor landbouwers de mogelijkheid om een actieve rol

daarbij de boodschap. Het zal er op aankomen

op te nemen in het beheer van dergelijke

zoveel mogelijk naar gebiedsgerichte win-

gebieden.

win-situaties te streven tussen de diverse betrokken sectoren en maatschappelijke opdrachten. Wij moeten er ons bij dit alles goed van bewust zijn dat de competitie

Ecosysteemdiensten bieden kansen

om beschikbare grond de komende jaren onverminderd zal doorgaan. Het is daarbij van belang dat alle betrok-

Zowel in het kader van de vergroening van het EU-landbouwbeleid als vanuit milieu­

ken actoren in het gebied voldoende onder-

overwegingen wordt steeds meer aandacht

ling vertrouwen kunnen opbouwen. Dit vergt

besteed aan de ecosysteemdiensten. Dit zijn

een andere opstelling en inzet van de over-

diensten die het ecosysteem levert ten bate

heidsdiensten, die meteen ook moeten

van de mens en de maatschappij. Men heeft

­kunnen borg staan voor een grotere rechts-

het daarbij over ondersteunende, reguleren-

zekerheid voor alle betrokken partijen.

de, producerende en culturele ecosysteem­

­Hierbij zal moeten worden voldaan aan een

diensten. Voor de landbouw behoort de

reeks randvoorwaarden, zoals bijvoorbeeld

voedselproductie als producerende eco­

duidelijke afspraken over basisbegrippen

systeemdienst tot de basisopdracht. Zoals

als ‘verwevingsgebieden’ en ‘basisnatuur­

men vanuit de natuurbeweging inrichtings-

kwaliteit’, of over de beschikbare middelen.

en beheersmaatregelen neemt, om er in

De inrichting van een agrarisch gebied

de natuurgebieden voor te zorgen dat het

wordt best gebiedsgericht en in dialoog tus-

betrokken ecosysteem maximaal een aantal

sen diverse betrokken actoren ontwikkeld.

van deze diensten aan de maatschappij

Zo kan bijvoorbeeld landbouw gebruik maken

levert, zo doet landbouw dit binnen een agra-

van de aanwezige kennis inzake natuur­

rische omgeving. Een aantal maat­regelen

beheer en wordt ‘natuur’ in contact gebracht

vloeien rechtstreeks voort uit de landbouw­

met de praktijk van de landbouw, wat het

activiteit, zoals het vasthouden van water

onderlinge begrip zal verhogen.

in de bodem of de C-captatie in permanente

We zien de voorbije jaren tevens een

De sector moet zijn inspanningen goed communiceren

graslanden. Voor het verbeteren en opti­

­tendens naar multifunctionaliteit in het kader

maliseren van een reeks andere ecosysteem-

van natuurinrichting in het agrarisch gebied

diensten leveren de landbouwers op vrij­

– denk onder meer aan de inrichting van

willige basis extra inspanningen (erosie49

Strategie

Er moet meer ­aandacht gaan naar een aantal goede landbouwpraktijken

Actieve rol in het landelijk gebied, sturende rol in de agrarische ruimte

­bestrijding, blauwe en groene publieke

die een betere grondkwaliteit in de hand

­diensten, initiatieven in het kader van func­

werken. Wij moeten er ons voor hoeden

tionele agro-biodiversiteit, de zorg voor

bepaalde problemen te verplaatsen (bv.

bodemkwaliteit …). De sector moet ook niet

N-lucht en bodem). Inzake vruchtwisseling

aarzelen om zijn inspanningen – huidige

vormt voor een aantal intensieve sectoren

en toekomstige – ter zake goed te communi-

de beschikbaarheid aan geschikte gronden

ceren. Ecosysteemdiensten bieden boven-

binnen een steeds verder verstedelijkend

dien, indien eerlijk en correct vergoed, ook

Vlaanderen een groeiend probleem. Hierbij

financiële kansen.

groeit o.a. de nood aan systemen waarbij ­tijdelijk gronden tussen bedrijven kunnen geruild of voor een welbepaalde periode

Verhoog de bodemkwaliteit

kunnen gehuurd worden. Op die manier kan misschien het negatieve effect van seizoen-

De bodem vormt voor de landbouw een

pachten op de bodemkwaliteit ondervangen

onmisbare productiefactor. Een hele reeks

worden.

elementen zijn daarbij bepalend: bodem­ biodiversiteit, organisch stofgehalte, bodemstructuur, erosiegevoeligheid … Om te

Investeer in lokaal waterbeheer

komen tot goede productieomstandigheden

Efficiënt water­ gebruik verdient meer aandacht

50

is het belangrijk dat het geheel van factoren

Landbouw is sterk afhankelijk van (regen-)

optimaal functioneert, waardoor meteen

water. Maar water, zowel grond- als opper-

ook de bodemvruchtbaarheid toeneemt.

vlaktewater, wordt schaarser. Er kan voor

Er zijn dan ook een meer globale visie en

de landbouw een belangrijke rol weggelegd

aanpak noodzakelijk om te komen tot een

zijn voor het opvangen en bufferen van

bio­diverse, gezonde bodem die o.a. ook

watervoorraden. Deze kunnen in langere

bescherming biedt tegen ziektes. Vooral

droogteperiodes in de eerste plaats worden

een meer doorgedreven coördinatie van het

aangewend om de eigen productie te

versnipperde onderzoek, een meer geïn­

beschermen. Buffering kan ook beschermen

tegreerde voorlichting en een aangepaste

tegen overstromingen en sedimenten­

mestwetgeving (zonder daarbij de milieu-

overlast en kan dus als een ecosysteem-

doelstellingen in vraag te stellen) is in dit

dienst worden vergoed door de samenleving

kader noodzakelijk. Daarnaast dient meer

met private en overheidsmiddelen. Naast

aandacht te gaan naar een aantal goede

buffering van oppervlaktewater moet ook

landbouwpraktijken zoals vruchtwisseling,

aandacht gaan naar infiltratie, het vast­

Strategie

houden van het water in de bodem en het

zal het verlies van residuen naar opper­

beperken van bodemerosie. Meer aandacht

vlakte- en grondwater verder doen afnemen.

dient te gaan naar efficiënt watergebruik.

Gelijklopend dient gestreefd naar een

Naast vermindering van het watergebruik

­Europees erkennings- en prijsbeleid voor

kan, waar mogelijk, ook worden ingezet op

gewasbeschermingsmiddelen om oneigen-

verschuiving van het gebruik van hoog­

lijk gebruik van bepaalde middelen te

waardig naar minder hoogwaardig en laag-

­ontmoedigen.

waardig water. Ook cascadegebruik bij het aanwenden van hoog- naar laagwaardig water kan de waterefficiëntie verhogen. Verder verdient de inzet van afvalwater uit de

Houd bij investeringen rekening met de lokale waterhuishouding

voedingsindustrie voor landbouwbehoeften nader onderzoek.

Een efficiënte ­implementatie van de Europese richtlijn moet vruchten ­afwerpen

In het verleden werd bij investeringen in veehouderij en groenteteelt weinig rekening gehouden met de voorhanden zijnde water-

Verlies een verdere verbetering van de waterkwaliteit niet uit het oog

voorraad. Vandaag worden bedrijven evenwel geconfronteerd met steeds strikter ­wordende maatregelen ter bescherming van een aantal diepe grondwaterlagen,

De druk vanuit Europa om te komen tot een

waardoor waterbeschikbaarheid afneemt.

betere chemische en biologische water­

Tijdens langdurige droogteperiodes zien

kwaliteit en een verdere daling van de aan-

we in bepaalde streken ook tekorten in het

rijking door mineralen en residu’s van plan-

oppervlaktewater ontstaan. Daarnaast valt

tenbeschermingsmiddelen zal toenemen.

te verwachten dat de prijs van het water

De sector heeft er alle belang bij de door

­verder zal blijven stijgen. Water wordt, naast

Europa gestelde doelstellingen betreffende

grond, een bepalende productiefactor. Het

de nitraatresidu te halen. In erosiegevoelige

is daarom aangewezen bij het overwegen

gebieden zijn bijkomende maatregelen nodig

van toekomstige investeringen preventief

om de verdere aanrijking van de waterlopen

een wateraudit uit te werken en na te gaan

met bodemdeeltjes en met mineralen en

of de locatie op termijn garant staat voor

residuen van plantenbeschermingsmiddelen

voldoende wateraanvoer tegen een betaal-

te voorkomen.

bare prijs en of er mogelijkheden zijn om de

Een snelle en efficiënte implementatie van de Europese IPM-richtlijn in Vlaanderen

Een wateraudit is bij nieuwe investeringen geen overbodige luxe

watervraag te verlagen of om te schakelen. Watervragende activiteiten vinden best 51

Strategie

Actieve rol in het landelijk gebied, sturende rol in de agrarische ruimte

plaats in die gebieden waar water langer kan worden vastgehouden en het winnen van hoogwaardig water uit diepere grondlagen

(Verse) landbouwproducten moeten in de toekomst nog minder residuen bevatten

geen problemen voor de aanwezige water-

Er is dringend nood aan doorgedreven onderzoek naar werk­ bare oplossingen

voorraad oplevert. In waterarme gebieden

Er kan met een aan zekerheid grenzende

is er nood aan alternatieve oplossingen om

waarschijnlijkheid worden gesteld dat de

– zeker op iets langere termijn – water­

markt verder zal inzetten op het verlagen van

vragende activiteiten te kunnen handhaven.

de residudrempels in verse producten. De

Een andere piste bestaat erin gewaskeuzes

meetapparatuur verfijnt en, in tegenstelling

en -selecties mee te laten bepalen door de

tot wat men vaak denkt, zijn er voor hormoon-

waterbehoefte.

verstorende stoffen wetenschappelijk geen grenswaarden. Bovendien wordt op dit ogenblik het onderzoek naar de cumulatieve

Voer doorgedreven onderzoek naar de reductie van methaanemissies

impact van uiteenlopende stoffen geopend. Er is nood aan meer klaarheid op Europees niveau. Daar moet een ondergrens worden

Op Europees niveau moet een ondergrens worden vastgelegd

Methaan is een krachtig broeikasgas (21 keer

vastgelegd. Wat er onder komt te liggen is

sterker dan CO2). Driekwart van de Vlaamse

omgevingsruis. Vandaag inzetten op een ver

methaanemissies komen van de veehouderij.

doorgedreven integratie van niet-chemische

Door het uitblijven van werkbare oplossingen

bestrijding moet de landbouw behoeden

voor de reductie van methaanemissies,

voor het snel ineenstorten van sommige

dreigt de procentuele bijdrage van de land-

markten. Om optimaal geïntegreerde

bouw aan de totale emissie van broeikas-

bestrijding te kunnen inzetten, dient het net

gassen in Vlaanderen toe te nemen. Hier-

van waarschuwingssystemen verder uitge-

door kan de druk tot reductie (of de kost van

bouwd en verfijnd en nieuwe teelttechnieken

niet-reductie) van de methaanemissies de

ontwikkeld om ziektes en plagen te voor­

komende jaren gevoelig toenemen. Er is

komen.

dus dringend nood aan doorgedreven wetenschappelijk onderzoek naar concrete en werkbare oplossingen.

52

Strategie

Ga na in hoeverre de pachtwet kan bijgestuurd worden en tracht versnippering en oneigenlijk gebruik af te remmen

of te laten bewerken. De productie op de betrokken gronden blijft in veel gevallen onder de mogelijkheden. Het aantrekkelijker maken van pachtovereenkomsten voor de eigenaars kan misschien ook deze trend een

De prijs van de Vlaamse landbouwgrond behoort tot de hoogste in Europa. Daar zal geen verandering in komen. De grondprijs moet dan ook als een blijvende belangrijke kostenfactor meegenomen worden. Initiatieven zijn nodig om de steeds verdere daling van het aandeel pachtgronden te stoppen

andere wending geven.

Verdere versnippering kan alleen via het vergunningen- en grondbeleid worden afgeremd

om het verpachten van gronden aantrekkelijker te maken. Er moet over worden nagedacht in hoeverre de pachtwet in dit kader kan bijgestuurd of uitgebreid worden, dan wel of andere initiatieven (fiscaal, vrijstelling erfenisrechten …) een oplossing bieden. Niet alleen de verder oprukkende verstedelijking, maar bijvoorbeeld ook de vererving en het private gebruik van landbouwgronden voor hobbylandbouw of het houden van dieren, zorgen voor een steeds verdergaande versnippering van de landbouwgrond. Maatregelen met betrekking tot het vergunningenbeleid en het grondbeleid zijn nodig om deze versnippering af te remmen. Meer en meer dient, afhankelijk van de streek, een nieuwe groep bedrijven zich aan. Het gaat om landbouwvennootschappen of andere juridische structuren, opgezet door grootgrondbezitters die hun hoofdinkomen niet halen uit de landbouwactiviteit maar er voor kiezen zelf hun gronden te bewerken 53

Colofon

Redactie Peter Van Bossuyt Jan Turf (About Society) Eindredactie Freddy Robberecht Fotografie Twan Wiermans Marco Mertens Vormgeving Studio Boerenbond Verantwoordelijke uitgever Peter Bruggen Diestsevest 40 3000 Leuven D/2014/0728/007 © 2014, Boerenbond