Internationale markt- en sectoranalyse Rotterdamse regio

Internationale markten sectoranalyse Rotterdamse regio

.

Eindrapportage – bijlagedocument 15 juli 2009

Inhoudsopgave SBI codes per internationaal cluster Definities Resultaten quick scan, niet geselecteerde sectoren Bevindingen Expert sessie

-2-

Gemeente Rotterdam \ Internationale markten sectoranalyse Rotterdam \ Appendix

Interview- en bronnenoverzicht

Indeling sectoren naar SBI classificaties (1)

Haven

Medisch en zorg

Creatief

Sector Handel

Handel en reparatie

Logistiek, Transport en Overslag

Vervoer over land Vervoer over water en door lucht Dienstverlening t.b.v. vervoer Zakelijke dienstverlening

Chemie en (proces-) industrie

SBI-classificatietitel

G: 51

51: Groothandel en handelsbemiddeling

I: 60, 61, 62, 63

60: Vervoer over land 61: Vervoer over water 62: Vervoer door lucht 63: Dienstverlening t.b.v. vervoer

Chemische industrie Rubber- en kunststofindustrie Basismetaalindustrie Metaalproductenindustrie

D: 24, 25, 27, 28

24: Chemische industrie 25: Rubber- en kunststofindustrie 27: Basismetaalindustrie 28: Metaalproductenindustrie

Energie

Energie- en waterleidingbedrijven Aardolie industrie

D: 23 E: 40

40: Productie en distributie van en handel in elektriciteit, aardgas en warm water 23: Aardolie industrie

Science base en R&D

Zakelijke dienstverlening

K: 73103

73103: Medisch en farmacologisch speur- en ontwikkelingswerk

Productie & handel in medische apparatuur

Elektrotechnische industrie

D: 33

33: Vervaardiging van medische apparaten en instrumenten, orthopedische artikelen en dergelijke, precisie- en optische instrumenten en uurwerken

Architectuur


K: 74201

74201: Architecten- en technische ontwerpen adviesbureaus

-3-


Cluster

Bijbehorende SBI- codes SBI‘93

Regionale bedrijfsclassificatie

Indeling sectoren naar SBI classificaties (2)

Sector

Water Waterbouw (delta)

Grond, water en wegenbouw

Havengerelateerde zakelijke dienstverlening (Financieel, juridisch, verzekeringen)

45212: Bouwen van kunstwerken (bruggen, tunnels en dergelijke) 4524: Natte waterbouw

Niet gespecificeerd

Water en ontwikkelingssamenwerking


F: 45212, 4524

SBI-classificatietitel

Banken Zakelijke dienstverlening

J: 65*, 66*, 67* K: 7411*, 7412*

65: Financiële instellingen 66: Verzekeringswezen, pensioenfondsen 67: Financiële beurzen, effectenmakelaars, ... 7411: Rechtskundige dienstverlening 7412: Accountants, boekhoudbureaus, belastingconsulenten en administratiekantoren

Technologische en kennisdienstverlening (ingenieursbureaus, adviesbureaus)


K: 74141, 742

74141: Organisatieadviesbureaus 742: Architecten-, ingenieurs- en overige technische ontwerp-, teken- en adviesbureau (Niet 74201: Architectenen technische ontwerpen adviesbureaus)

ICT


K: 72

72: Computerservice- en informatietechnologie

* Er zal een inschatting worden gemaakt welke percentage betrekking heeft op respectievelijk haven en waterbouw

-4-


Cluster

Bijbehorende SBI- codes SBI’93

Regionale bedrijfsclassificatie


-5-



Definities gebruikte variabelen Variabele  

Arbeidsvolume Toegevoegde waarde Vestigingen

   

Tweede orde effecten



De waarde van alle voor de verkoop bestemde goederen (ook de nog niet verkochte) en de ontvangsten voor bewezen diensten, die in die regio zijn geproduceerd/bewezen De hoeveelheid arbeid uitgevoerd in arbeidsjaren (vergelijkbaar met een FTE) door werknemers die in een bepaalde periode is ingezet Werknemers zijn personen die in een bepaalde periode arbeid verrichten voor loon of salaris, in geld of in natura De toegevoegde waarde tegen basisprijzen per bedrijfsklasse is gelijk aan het verschil tussen de productie (basisprijzen) en het intermediair verbruik (aankoopprijzen) Elke afzonderlijk gelegen ruimte, terrein of complex van ruimten of terreinen, benut door een bedrijf voor de uitoefening van de activiteiten Met tweede orde effecten worden de economische effecten in Rotterdam bedoeld die het gevolg zijn van de aanwezigheid van de desbetreffende sector in Rotterdam In het algemeen hebben deze tweede orde effecten betrekking op de consumptieve bestedingen van de werknemers van de sector of belastinginkomsten voor Rotterdam – Sectoren met een relatief laag beroepsniveau en/of brutoloon hebben een lager economisch effect dan sectoren waar die niveaus hoger liggen

-6-


Productie per regio

Definities

Definities gebruikte landafkortingen Land

Afkorting

Land

AE

Abu Dhabi

IR

Iran

AT

Oostenrijk

KW

Koeweit

AU

Australië

KZ

Kazachstan

BE

België

MY

Maleisië

BR

Brazilië

NG

Nigeria

CA

Canada

NL

Nederland

CH

Zwitserland

NO

Noorwegen

CN

China

QA

Qatar

DE

Duitsland

RU

Rusland

DZ

Algerije

SA

Saoedi-Arabië

EG

Egypte

SG

Singapore

ES

Spanje

TM

Turkmenistan

FR

Frankrijk

UK

Verenigd Koninkrijk

HK

Hongkong

US

Verenigde Staten van Amerika

ID

Indonesië

UZ

Oezbekistan

IE

Ierland

VE

Venezuela

IQ

Irak

ZA

Zuid-Afrika


Afkorting

Inhoudsopgave SBI codes per internationaal cluster Definities Resultaten quick scan, niet geselecteerde sectoren Algemeen Logistiek, transport en overslag Chemie en (proces-)industrie Science base en R&D Productie & handel in medische apparatuur Architectuur Water en ontwikkelingssamenwerking ICT

Bevindingen Expert sessie Interview- en bronnenoverzicht

-8-


• • • • • • • •

In de quick scan zijn twaalf sectoren onderzocht op basis van vijf variabelen Toelichting

- Werkgelegenheid - Toegevoegde waarde - Inkomen - Netwerken

Economische betekenis


Ontwikkeling internationale economie Rotterdam

Concurrentiepositie

- Geografische scope - Omvang - Groeiverwachtingen - Trends

Marktontwikkelingen

Werkgelegenheid

- Rotterdamse bedrijven - Concurrerende stedelijke regio‟s

Relevante marktontwikkelingen

Grote spelers in Rotterdam

Concurrerende regio’s

Ondernemersklimaat - Marktrelaties, arbeid - Kennis, werklocaties - Bereikbaarheid - Woon- en leefklimaat

 Productiegrootte, productiegroei en toegevoegde waarde  Vergelijking Rotterdam vs. Nederland  Ontwikkeling van aantal werkzame personen ten opzichte van de totale beroepsbevolking en productie  Trends in de markt  Drijvers achter de groei

 De grootste bedrijven per sector in Rotterdam  Bedrijven met hoofdkantoren in Rotterdam  Regio‟s met een hoge concentratie van de geselecteerde sectoren in Nederland en de EU

Onderzoeksmethoden  Desk research op basis van beschikbare informatie binnen de gemeente („het net ophalen‟) Gerichte aanvulling van witte vlekken

 Kwantitatieve analyse van de economische betekenis van de sectoren voor Rotterdam

-9-


Toetsingskader

In de quick scan is voor twaalf internationale sectoren ‘het net opgehaald’ met beschikbare informatie vanuit het OBR Resultaten quick scan

Onderzoeksmethoden

 Voor de twaalf internationaal georiënteerde sectoren is een quick scan uitgevoerd door middel van een desk research op basis van beschikbare informatie binnen de gemeente („het net ophalen‟)  De resultaten van de quick scan worden toegelicht op hoofdlijnen in de navolgende slides

Desk research obv beschikbare informatie

– Hierbij wordt eerst gekeken naar de economische betekenis van alle (zowel internationaal als nationaal) sectoren samen voor Rotterdam – Daarna worden de internationale sectoren onderling vergeleken

Gerichte aanvulling witte vlekken

 De volledige quick scan analyses zijn daarna opgenomen, voor zover dit geen sectoren betreffen die zijn opgenomen in de diepgaande analyse

- 10 -


Quick scan

Kwantitatieve analyse van economische betekenis

Rotterdam algemeen

De regio Rotterdam kent een hoge arbeidsproductie; 11% van de totale Nederlandse productie vindt plaats in Rotterdam met 7% van de werkgelegenheid Toelichting Productie en toegevoegde waarde Stadsregio Rotterdam Stadsregio Rotterdam Plus € 102.119 m

11%

 Productie:

€ 128.327 m

13%

 Toegevoegde

€ 38.993 m

waarde*:

Werkgelegenheid Stadsregio Rotterdam  Arbeidsvolume*:

 Toegevoegde

€ 51.904 m

waarde:

Stadsregio Rotterdam Plus

– Rotterdam genereert meer productie met minder werknemers en heeft dus een hogere arbeidsproductiviteit

672 k arbeidsjaren 7%

10%

Vestigingen Stadsregio Rotterdam

 Het Rotterdamse aandeel in het totaal aantal vestigingen versterkt dit beeld: 6% (9%) van het aantal Nederlandse vestigingen bevindt zich in Stadsregio Rotterdam (plus)

Stadsregio Rotterdam Plus #

vestigingen: 53.685

– Dit wordt voor een groot gedeelte gedreven door het kapitaalintensieve karakter van de aardolieverwerkende industrie, deze industrie neemt bijna 24% van de productie in Rotterdam voor haar rekening

90%

93%

vestigingen: 77.270

6%

Regio Rotterdam

– In Rotterdam wordt dus per vestiging bijna twee keer zoveel productie gegenereerd als gemiddeld in Nederland (11% van de productie ten opzichte van van 6% van de vestigingen)

9%

94%

Cijfers 2005

 Het aandeel werkgelegenheid in Stadsregio Rotterdam (plus) ten opzichte van Nederland is lager dan de productie; 7% (10%) vindt plaats in Stadsregio Rotterdam (plus)

 Arbeidsvolume:

479 k arbeidsjaren

#

– Sectoren in Rotterdam die meer dan respectievelijk 11% en 13% van de productie van de sector in Nederland genereren zijn daarmee dus oververtegenwoordigd in Rotterdam

87%

89%

91%

– Daarnaast zijn de vestigingen gemiddeld iets groter dan in Nederland: 7% van de werknemers ten opzichte van 6% van de vestigingen

Rest van Nederland

Noot: zie de bijlage voor definities van “productie”, “toegevoegde waarde” en „‟arbeidsvolume en -jaren” Bron: CBS; Deloitte analyse

- 11 -


 Productie*:

 Bijna 11% van de totale Nederlandse productie wordt gegenereerd in de Stadsregio Rotterdam, in de stadsregio Rotterdam plus is dit ruim 13%

Rotterdam algemeen

De geselecteerde internationale sectoren generen bijna 60% van deze productie; de sector energie neemt 27% voor haar rekening Overzicht productie Stadsregio Rotterdam Overige niet internationaal

9,8% Overige bouwnijverheid Gesubsidieerd onderwijs 1,8% Detail-, autohandel en reparatie Voedings- en genotmiddelenindustrie 2,8% 1,9%

Energie

De sector energie omvat zowel de productie van elektriciteit (3,6% van totale productie) als de aardolieverwerkende industrie (23,6% )

27,0%

2,7% Overige GWW en burgerlijke en utiliteitsbouw

3,0%

Openbaar bestuur en overheidsdiensten 3,8%

10,2%

4,3% Verhuur van en handel in onroerend goed

Chemie- en (proces)industrie

8,7% 1,6% 9,0% 1,5% Overige zakelijke dienstverlening 1,6% 6,2% Logistiek, transport en overslag Overig overwegend Handel internationaal Technologische en ICT  Productie & handel in medische apparatuur (0,7%) kennisdienstverlening  Havengerelateerde zakelijke dienstverlening (0,3%)  Architectuur (0,5%)  (Medisch) Science base en R&D (0,1%)  Waterbouw (delta) (0,0%)

Totale productie: € 102 miljard

Noot: cijfers Aardolie en chemische industrie worden niet vrijgegeven voor de Drechtsteden; voor Water en ontwikkelingssamenwerking zijn geen productiecijfers bekend Sectoren weergegeven in kleur zijn de geselecteerde internationale sectoren, sectoren weergegeven in grijs zijn nationale sectoren Bron: CBS; Deloitte analyse

- 12 -


Gezondheids- en welzijnszorg 4,0%

Rotterdam algemeen

De internationale sectoren genereren 29% van de werkgelegenheid, dit komt met name door het kapitaalintensieve karakter van de sectoren energie en chemie Overzicht werkgelegenheid Stadsregio Rotterdam Energie Chemie- en (proces)industrie Overige niet internationaal Logistiek, transport en overslag 1,3% 2,5% 13,0% 9,2% Horeca Handel Overige dienstverlening 2,5% 6,5% 3,0% Overige GWW en burgerlijke en utiliteitsbouw

Technologische en 3,9% kennisdienstverlening

3,1%

Overige bouwnijverheid 3,4% 3,5% ICT Gesubsidieerd onderwijs 5,2%

6,5% 12,8%

Openbaar bestuur en overheidsdiensten

Overige zakelijke dienstverlening

8,3% Detail-, autohandel en reparatie

12,6% Gezondheidsen welzijnszorg

    

Productie & handel in medische apparatuur Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Architectuur (Medisch) Science base en R&D Waterbouw (delta)

Totale werkgelegenheid: 479 k arbeidsjaren Bron: CBS; Deloitte analyse

- 13 -


2,7% Overig overwegend internationaal


Internationale sectoren

De sectoren energie, chemie, logistiek en handel leveren de grootste bijdrage aan de Rotterdamse economie Economische betekenis Productie

Toegevoegde waarde

Absoluut (€m)

Aandeel R’dam int.*

Aandeel R’dam in NL

Absoluut (€m)

T.o.v. productie

9.185

16%

19%

3.889

42%

8.323

13%

14%

4.239

42%

10.395

18%

14%

2.291

22%

27.559

47%

52%

4.091

15%

76

0%

11%

44

58%

1.028

2%

8%

387

38%

668

1%

12%

388

58%

91

0%

17%

32

35%

Water en ontwikkeStadsregio R‟dam plus lingssamenwerking

-

-

-

-

Havengerelateerde „Stadsregio Rotterdam zakelijke dienstverl.

305

1%

-

159

52%

Technologische en Stadsregio R‟dam plus kennisdienstverl.

2.309

3%

10%

1.341

58%

ICT Stadsregio R‟dam plus

2.138

3%

13%

1.241

58%

Logistiek, transport en Stadsregio Rotterdam overslag Handel Stadsregio R‟dam plus Chemie en (proces) Stadsregio Rotterdam industrie Energie Stadsregio Rotterdam Science base en R&D Stadsregio Rotterdam Productie & handel in Stadsregio R‟dam plus medische app. Architectuur Stadsregio R‟dam plus Waterbouw Stadsregio R‟dam plus

 De sectoren energie, chemie en (proces)industrie, logistiek, transport en overslag en handel zijn de grootste sectoren in Rotterdam. In productie zijn deze sectoren ook oververtegenwoordigd in vergelijking met de gemiddelde bijdrage van de Stadsregio Rotterdam aan de Nederlandse economie  De gemiddelde toegevoegde waarde is 47% in Nederland voor alle economische activiteiten ten opzichte van de productie. In de Stadsregio Rotterdam is dat percentage voor alle economische activiteiten relatief laag, 38%. De sectoren in Rotterdam die een hogere toegevoegde waarde hebben dan gemiddeld in Nederland zijn science base en R&D, architectuur, havengerelateerde zakelijke dienstverlening, technologische en kennisdienstverlening en ICT

Oververtegenwoordiging in Rotterdam Ondervertegenwoordiging in Rotterdam

*Ten opzichte van de geselecteerde „internationale‟ sectoren

- 14 -


Relevante regio

Werkgelegenheid


De sectoren logistiek, handel, technologische en kennisdienstverlening en ICT genereren de meeste banen in de Rotterdamse regio Werkgelegenheid Vestigingen

1.000 arbeidsjaren



Aantal



Logistiek, transport en overslag

44,0

31%

14%

3.185

19%

11%

Handel

47,2

25%

12%

6.495

28%

10%

Chemie en (proces) industrie

12,0

9%

6%

725

4%

6%

Energie

6,3

5%

21%

55

0%

7%

Science base en R&D

0,8

1%

11%

35

0%

7%

Productie & handel in medische app.

5,0

3%

8%

445

2%

9%

Architectuur

7,6

4%

13%

1.120

5%

12%

Waterbouw

0,5

0%

15%

50

0%

19%


-

-

-

-

-

-

Havengerelateerde zakelijke dienstverl.

3,0

1%

120

0%

-

Technologische en kennisdienstverl.

25,6

14%

10%

4.110

18%

9%

ICT

22,5

12%

12%

2.525

11%

10%

 De sector logistiek, transport en overslag is belangrijk voor Rotterdam. De sector is oververtegenwoordigd in productie, werkgelegenheid en aantal vestigingen vergeleken met de gemiddelde bijdrage aan de werkgelegenheid van stadsregio Rotterdam  Werkgelegenheid in de sectoren energie en science base en R&D en waterbouw is oververtegenwoordigd voor wat betreft werkgelegenheid  Het aantal vestigingen van bedrijven in de sectoren architectuur en waterbouw is groter dan gemiddeld in Nederland Oververtegenwoordiging in  De chemische industrie levert een grote bijdrage aan de productie in Rotterdam, maar is ondervertegenwoordigd wat Rotterdam betreft werkgelegenheid. Verklaring hiervoor is het kapitaalsintensieve karakter van de sector in Rotterdam

Ondervertegenwoordiging in Rotterdam

*Ten opzichte van de geselecteerde „internationale‟ sectoren

- 15 -


Werkgelegenheid

Marktontwikkelingen


Energie en milieu en innovatie zijn belangrijke ontwikkelingen voor vrijwel alle sectoren Marktontwikkelingen Mondialisering

Energie en milieu

Innovatie

Netwerk

Logistiek, transport en overslag Handel

NB

NB

NB

NB

Science base en R&D

NB

Productie & handel in medische app. Architectuur

NB

 

Waardeoptimalisatie Lastenverlichting\druk

Liberalisering

Leveringszekerheid

NB

Kostenbewustheid Consolidatie Wet & regelgeving

Service Thuisgebruik

Schaalvergroting

EU aanbesteding

NB

Wet- en regelgeving Financiering via Europese Unie

NB

Wet- en regelgeving

TKD



Verticale integratie Consolidatie

Intellectueel eigendomsrecht

HZD



Hubbing scheepvaart Aangescherpte beveiligingsmaatregelen

NB

Waterbouw Water en ontwikkelingssamenwerking

Infrastructuur en congestie Multimodaliteit NB

Chemie en (proces) industrie Energie

Sector specifiek

NB

NB ICT Energie en milieu en innovatie zijn belangrijke trends voor vrijwel alle sectoren. Deze trends zijn bovendien verbonden: de klimaatproblematiek versterkt innovatieve ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid Offshoring/outsourcing is met name een relevante trend in de sectoren chemie (verplaatsing van productie naar landen met lager kostenniveau) en ICT (bij outsourcing van IT passen bedrijven vaker een multi-leverancier strategie toe) Mondialisering/globalisering is belangrijk voor de logistieke sector (toename van de goederenstromen) en voor ICT (kansen voor het exporteren van kennis naar opkomende economieën, maar bedreiging door mogelijke uitbesteding van ICT) Toelichting op de marktontwikkelingen per sector is opgenomen in de quick scans verderop in de bijlage of in de diepgaande Niet relevant analyses in de hoofdrapportage

Erg relevant

NB: Geen specifieke informatie beschikbaar

- 16 -


Offshoring/ outsourcing

Vestigingsklimaatfactoren


Bereikbaarheid en beschikbaarheid van geschikte werklocaties komen naar voren als de twee belangrijke vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Bereikbaarheid

Werklocaties

Logistiek, transport en overslag

Kennis (netwerk)

Arbeidsmarkt

Woon- en leefklimaat

NB

NB

NB

Sector specifiek

Handel Chemie en (proces) industrie

NB

NB

Science base en R&D Productie & handel in medische app.

NB

Open economie

Proeftuinen

Nabijheid tot markt

NB

NB

NB

NB

NB

HZD


TKD


ICT

NB

 Bereikbaarheid, werklocaties en arbeid zijn vestigingsklimaatfactoren die voor bedrijven het meest relevant zijn  De aanwezigheid van (kennis)netwerken is vooral belangrijk voor waterbouw en water en ontwikkelingssamenwerking en science base en R&D  De beschikbaarheid van voldoende en juist geschoold personeel wordt als belangrijk gezien in de sectoren met behoefte aan voornamelijk hoog opgeleide arbeid  Een prettig woon- en leefklimaat wordt in de literatuur beperkt opgevoerd als belangrijke vestigingsplaatsfactor. In de praktijk blijkt dat een hoogwaardig woon- en leefklimaat van doorslaggevende factor kan zijn bij een locatiebeslissing, voornamelijk bij (hoofd)kantoorfuncties  Toelichting op de marktontwikkelingen per sector is opgenomen in de quick scans verderop in de bijlage of in de diepgaande Niet relevant analyses in de hoofdrapportage Erg relevant

NB: Geen specifieke informatie beschikbaar

- 17 -


NB

Intellectueel eigendomsrecht

NB

Waterbouw Water en ontwikkelingssamenwerking

Infrastructuur

Nabijheid tot markt Koelwater

Energie

Architectuur

Fiscaal



- 18 -


• • • • • • • •

Haven – Logistiek, transport en overslag

Haven – Logistiek, transport en overslag Toelichting

Logistiek, transport en overslag Cluster: Haven

 De sector logistiek, transport en overslag is de op één na grootste sector in Rotterdam in termen van productie (15%) en de grootste in termen van werkgelegenheid (30%)

Stadsregio Rotterdam

SBI codes 60: Vervoer over land 61: Vervoer over water 62: Vervoer door lucht 63: Dienstverlening t.b.v. vervoer

– In Stadsregio Rotterdam wordt 19% van de Nederlandse productie in de logistieke sector gegenereerd ten op zichten van 11% die Stadsregio Rotterdam in het algemeen bijdraagt aan de totale Nederlandse productie

Import en Export Rotterdam

 Productie:

 Aan-

€ 9.185 m

15% 85%

 Toegevoegde

€ 3.889 m

 Rotterdam draagt meer dan gemiddeld bij aan de productie in de logistieke sector

19% 81%

waarde:

en afvoer in Rotterdam via de zee (volumes)  Aanvoer (Import): 300 mton (2007)  Afvoer (Export): 100 mton (2007)

Werkgelegenheid Werkgelegenheid

– De productie per werknemer in Rotterdam is hoger dan gemiddelde in de sector in Nederland (14% van de werkgelegenheid van de sector vindt plaats in Rotterdam en genereert hierbij 19% van de productie) – Ook de gemiddelde vestigingsgrootte in Rotterdam ligt boven het Nederlandse gemiddelde in de sector

 Meer dan 41% van de productie in Rotterdam wordt gegenereerd door de zee-, binnen- en luchtvaart, 19% door het wegvervoer en de resterende 40% door de dienstverlening ten behoeve van het vervoer  Ook wat betreft import en export speelt Rotterdam een grote rol, jaarlijkse wordt er alleen al via de zee 400 mton aan goederen aan- en afgevoerd  Hoewel de volumes in de sector op de lange termijn naar verwachting zullen groeien, zullen deze op de korte termijn (2009, 2010) dalen als gevolg van de kredietcrisis

Vestigingen

 Arbeidsvolume:

#

vestigingen: 3.185

44,0 k arbeidsjaren 30% 70%

Cijfers 2005

14%

21% 79%

86%

Sector Rotterdam

Overig int. R'dam

11% 89%

Sector rest van NL

Bron: CBS; Havenbedrijf Rotterdam; Intermodal Transport; Economische Verkenning Rotterdam 2008; Deloitte analyse

- 19 -


Economische betekenis Productie sector

– Dit grote verschil in productie- en werkgelegenheidaandeel geeft het arbeidsintensieve karakter van de sector weer


Haven – Logistiek, transport en overslag – Concurrentiepositie Toelichting  Rotterdam concurreert op het gebied van transport, logistiek en overslag met name met andere Europese havens

Grote spelers Rotterdam



De binding van de sector logistiek, transport en overslag met de haven wordt verstevigd door de toename in zeetransport  Haven en stad raken vanuit fysiek oogpunt steeds meer van elkaar ontkoppeld. Aan de andere kant is is er sprake van toenemende functionele verwevenheid van de sector logistieke, transport en overslag met andere sectoren in Rotterdam

– Antwerpen en Hambrug zijn hierbij de belangrijkste concurrerende havens – Rotterdam concurreert in mindere mate met havens in het Verenigd Koninkrijk door de hier ontbrekende mogelijkheden voor direct transport over land naar de rest van Europa – Rotterdam richt zich met name op Duitsland en Oost-Europa als achterland en concurreert daarom in mindere mate met bijvoorbeeld havens in Spanje en Frankrijk

 Belangrijkste concurrerende havens in West Europa naar type goederen (ESPO)

Concurrerende stedelijke regio’s Nederland en België Rest van Europa/Wereld Concurrerende haven

Amsterdam Felixstowe

Hamburg Bremen

Antwerpen Le Havre

Type

Positie Rotterdam

Belangrijkste concurrenten

Containers

Top 5

Hamburg, Bremerhaven, en Antwerpen

Roll-on / Roll-off

Top 6

Dover (#1), Calais, Zeebrugge, Lübeck, Immingham, Trelleborg en Göteborg

Conventionele goederen

Top 3

Antwerpen (#1), Taranto en Duinkerken

Vloeibare bulk goederen

Nummer 1 (170 mton in 2005)

Hamburg, Antwerpen

Droge bulk goederen

Nummer 1 (88 mton in 2005)

Hamburg, Antwerpen

 Er is geen sprake van concurrentie van Rotterdam met Aziatische havens Bron: Economische verkenning Rotterdam 2008; Intermodal transport; ESPO; Deloitte analyse

- 20 -


Concurrentiepositie Ontwikkelingen


Haven – Logistiek, Transport en Overslag – Concurrentiepositie Concurrentiepositie Europa (2007)

Toelichting  Rotterdam is de grootste haven in de Hamburg- Le Havre range, en heeft een marktaandeel van bijna 35%

Bremen

– Antwerpen en Hamburg zijn de tweede en derde grootste haven

7

Ostende

Hamburg

6

Emden

5

 Tussen 1997 en 2007 is het getransporteerde volume in Rotterdam gegroeid met 2,6%

Antwerpen

Dunkirk

4

– Amsterdam is vierde met een marktaandeel van 7%

– Bremen heeft de grootste jaarlijkse groei laten zien van gemiddeld 7,4% per jaar

Amsterdam

Zeebrugge 3

– Ook Antwerpen (5%), Hamburg (6,2%) en Amsterdam (4,5%) hebben een grotere groei laten zien

Le Havre

Rotterdam

Zeeland Seaports

2

Wilhelmshaven Rouen

1

Gent

Waddensea region

0 0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Marktaandeel Lijn Hamburg- Le Havre Grootte van de bol geeft het relatieve transportvolume weer Bron: Havenraad 2007; Deloitte Analyse

- 21 -


Jaarlijkse groei getransporteerde volumes 1997-2007

8


Haven – Logistiek, Transport en Overslag – Marktontwikkelingen (1) Marktontwikkelingen Trend Offshoring / Outsourcing

Mondialisering/ globalisering

Relevantie

Effecten sector Offshoring/outsourcing van productie naar lagelonenlanden zorgt voor een vergroting van de goederenstromen tussen Europa en Azië. Deze trend lijkt zich de komende jaren verder door te zetten Globalisering en de schaalvergroting binnen de scheepvaart versterken elkaar. Schaalvergroting in de scheepvaart heeft geleid tot een verlaging van de tarieven wat weer bijdraagt aan meer globalisering, wat op haar beurt weer zorgt voor een groei in de vraag naar transport over zee. En daarnaast naar aanvullend transport over land.

Energie en Milieu

Energie en Milieu zijn belangrijke onderwerpen in de transportwereld, de branche zal moeten investeren in duurzame technieken. In bijna alle Europese landen wordt de helft van alle goederen via de weg vervoerd, maar dit wegvervoer neemt meer dan 80% van de verbruikte energie voor haar rekening. Hoewel de wegvervoerders veel hebben geïnvesteerd in schonere vrachtwagens, blijft het verbruik ver boven dan van het spoorvervoer of de binnenvaart. Er zal in de toekomst dus ook meer via deze alternatieven vervoerd dienen te worden.

Innovatie

Innovaties in de transportwereld zullen met name sterk samenhangen met de vraag naar duurzame oplossingen. Daarnaast is er vraag naar innovaties op het gebied van beveiliging en verhoogde ketensamenwerking

Netwerk

De consolidatieslag (2005-2006) in de scheepvaart en verhoogde ketensamenwerking tussen rederijen en andere vervoerders heeft voor een versterking van de netwerken gezorgd. Deze netwerken verhogen de efficiëntie en versterken de concurrentiepositie

Bron: Intermodal transport; Economische verkenning Rotterdam 2008; Kennismaking in Zuid Holland; ESPO; Deloitte – Port & shipping market; Deloitte Studie Betuweroute; Deloitte – key issues on global shipping; EIU NL infrastructure risk

- 22 -


Er zal een versteviging van binding aan havens plaatsvinden door de toename in zeetransport.


Haven – Logistiek, Transport en Overslag – Marktontwikkelingen (2) Marktontwikkelingen Relevantie

Effecten sector

Infrastructuur en congestie

De toenemende congestie vormt een bedreiging voor de Nederlandse rol van "de poort van Europa". Om deze rol te kunnen blijven vervullen dient continu geïnvesteerd te worden in de infrastructuur. Met name de spoordichtheid is in Nederland nog erg laag

Hubbing in de scheepvaart

Door de jaren heen is er samen met de groei van schepen een trend naar hubbing ontstaan. In plaats van het aanmeren bij verschillende havens, wordt bij één centrale haven aangemeerd, waar vandaan de goederen verder worden gedistribueerd. Dit bespaart aanzienlijk op de kosten. Deze trend versterkt de concurrentie tussen havens, aangezien alle havens als hubhaven gebruikt willen worden. Het is waarschijnlijk dat kleinere havens het in de toekomst niet zullen redden. Om in deze marktcondities te overleven zullen havenbedrijven duidelijke partnerships met andere spelers in de keten moeten aangaan om de goederen op efficiënte wijze verder te distribueren om hun positie te versterken. Tegelijkertijd ziet men ook een trend naar toenemende inmenging van transporteurs in de terminals om verzekerd te zijn van capaciteit

Multimodaliteit

Bedrijven maken in toenemende mate gebruik van multimodaal (of intermodaal) transport; het combineren van wegvervoer met spoorvervoer, binnenvaart of (korte) zeevaart. Dit vraagt ook om multimodale terminals waarbij de overslag van goederen zo efficiënt mogelijk kan plaatsvinden

weten regelgeving

Schepen hebben te maken met aangescherpte beveiligingsmaatregelen door terrorismedreigingen en kapingen. Schepen moeten op de hoogte zijn van weten regelgeving in eigen land en de bezoekende landen. Hierdoor stijgt de vraag naar juridische ondersteuning, maar ook naar aanvullende verzekeringen. Hieraan gerelateerd wordt er onderzoek gedaan naar technologische verbeteringen van de beveiligingssystemen, douanesystemen, alarmsystemen en dergelijke

Groei

De economische groei in de opkomende economieën (en de havens) leidt tot meer import in Europa. Op den duur zal ook door de stijgende welvaart de export naar deze landen toenemen. Dit leidt tot meer vraag naar logistieke diensten voor alle transportmiddelen (scheepsvaart, wegtransport, binnenvaart en trein). Het totale transportvolume in Europa zal naar verwachting verdubbeld zijn in 2020. Momenteel wordt in Europa ongeveer 46% van het volume over de weg vervoerd, 41% via de zee, 10% via spoor en 3% via de binnenvaart. Met name het spoor en de binnenvaart zullen naar verwachting harder stijgen door de vraag naar duurzaam transport, waarbij in Nederland het spoorvervoer in de komende jaren ook zal profiteren van een groei door de opening van de Betuweroute in 2007 (naar verwachting 66 mton in 2020 tov 41 mton in 2007 en 25 mton in 1999)

Bron: Intermodal transport; Economische verkenning Rotterdam 2008; Kennismaking in Zuid Holland; ESPO; Deloitte – Port & shipping market; Deloitte Studie Betuweroute; Deloitte – key issues on global shipping; EIU NL infrastructure risk

- 23 -


Trend


Haven – Logistiek, Transport en Overslag – Vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Factor

Bereikbaarheid

Relevantie

Toelichting Goede bereikbaarheid is essentieel voor de logistieke sector. Bijna 50% van de goederen in Europa wordt via de weg vervoerd. Maar juist de bereikbaarheid via de weg staat de laatste jaren onder druk door de toenemende congestie rond Rotterdam en in Nederland in het algemeen. Ook buiten de spits om neemt de congestie op de weg toe

Werklocaties

Werklocaties met mogelijkheden voor multimodaal vervoer worden een steeds belangrijkere randvoorwaarden voor logistieke bedrijven. Het aanbod geschikte bedrijventerreinen voor logistieke spelers is echter beperkt in Rotterdam, en nog krapper dan dat van 'reguliere' bedrijventerreinen. Hierdoor zoeken logistieke bedrijven elders naar huisvesting. "De logistieke sector is een van de grootste verplaatsers uit Rotterdam" (Economische verkenning Rotterdam, 2008) "Door de groeiende capaciteitstekorten in havens baseren Supply chain managers hun havenkeuze naast de kostenkant ook steeds meer op betrouwbaarheid en beschikbare capaciteit" (ESPO)

Kennis (netwerk)

Geen specifieke informatie beschikbaar

Arbeidsmarkt

In het algemeen is er een vraag naar goed opgeleid personeel, daarnaast is er een verschuiving in vraag van laag- naar hoogopgeleiden. De aansluiting met het (bestaande) onderwijs behoeft nog verbetering



Markt

Het is voor logistieke bedrijven belangrijk om een dicht netwerk te hebben zodat hun klanten optimaal kunnen worden bediend en niet te veel onnodige kilometers maken. Daarom is het belangrijk om in de buurt gevestigd te zijn van belangrijke transfercentra waar veel overslag van goederen plaatsvindt. De haven van Rotterdam is zo'n belangrijk transferpunt

Bron: Kennismaken in Zuid Holland; Economische clusters in Zuid-Holland; ESPO; Deloitte – Ports & shipping markets; Economische verkenning Rotterdam 2008; Deloitte analyse

- 24 -


Mogelijkheden voor gebruik van andere modaliteiten dan wegvervoer, zoals spoor en binnenvaart, zijn belangrijk. Door toenemende congestie op de weg is de verwachting dat de importantie hiervan toe zal nemen


In de quick scan analyse was de aardolie industrie nog geclassificeerd onder de chemie en procesindustrie. Tijdens de verdiepingsanalyse is echter besloten de aardolie industrie onder de energiesector te plaatsten. De quick scan van de sector chemie is dus inclusief de olieverwerkende industrie


- 25 -


• • • • • • • •

Haven – Chemie- en (proces)industrie

Haven – Chemie- en (proces)industrie Toelichting

Chemie- en (proces)industrie Cluster: Haven

 De chemische- en procesindustrie is met een aandeel van 58% in de productie van de geselecteerde internationale sectoren de grootste sector in Rotterdam


SBI codes

– De aardolie-industrie is het grootst binnen de sector met een productieaandeel van bijna 70% – De chemische industrie heeft een aandeel van ruim 26%

23: Aardolie industrie 24: Chemische industrie 25: Rubber en kunststof 27: Basismetaal 28: Metaalproducten


Import/Export NL

 Productie:

€ 5.491 m

€ 31 miljard (2006)  Export: € 41 miljard (2006)  Import:

€ 34.305 m 42%

 Toegevoegde

– Rotterdam heeft een aandeel van 7% heeft in de werkgelegenheid in de sector. Hieruit blijkt dat productie per werknemer in Rotterdam significant hoger is dan gemiddeld in Nederland – In Rotterdam is 95% van de Nederlandse aardolie-industrie gevestigd, en deze sector wordt gekenmerkt door de hoge productie per werknemer  De aardolie-industrie produceert 25% van de Nederlands productie van de chemie- en (proces)industrie, met slechts 3% van de werknemers  Ook het aantal vestigingen van de aardolie-industrie is klein: nog geen 1% van de industrievestigingen betreft de aardolie-industrie

58%

34% 66%

waarde:



De waarde van door Nederland (buitenland) aan het buitenland (Nederland) geleverde goederen volgens de statistieken van de Internationale handel


 In termen van werkgelegenheid is de chemische- en procesindustrie de vijfde grootste sector in Rotterdam – Naar verwachting daalt de werkgelegenheid in de sector tot 2011 tussen de 2 en 3% per jaar  Nederland heeft een handelsoverschot van ongeveer €10 miljard in de chemische en procesindustrie – Naar verwachting is het Rotterdamse aandeel hierin vergelijkbaar met het aandeel in de productie

Vestigingen

 Arbeidsvolume:

#

vestigingen: 740


Cijfers 2005

5%

7% 93%

Sector Rotterdam

95%

Overig int. R'dam

6% 94%

Sector rest van NL

Noot: In de verdiepingsanalyse wordt de aardolie industrie behandeld in de sector “Energie” ; Aardolie en chemische industrie geheim voor de Drechtsteden Bron: CBS; Deloitte analyse

- 26 -


 Andersom is Rotterdam ook de belangrijkste productielocatie voor de sector: 34% van de productie sector vindt plaats in Rotterdam


Haven – Chemie- en (proces)industrie – Concurrentiepositie Toelichting

Concurrentiepositie Ontwikkelingen 

 Verenigde Staten, China, Japan, Duitsland en Frankrijk zijn de vijf landen met de grootste chemische industrie


Het ruimte-intensieve karakter van de chemie- en (proces)industrie in combinatie met de beperkt beschikbare ruimte in Rotterdam vormt een van belangrijkste belemmeringen bij het aantrekken van nieuwe spelers in deze sector

– Daarnaast is er opkomende concurrentie van lagelonenlanden

 In de Benelux zijn Antwerpen, Terneuzen en delfzijl grote industrielocaties. Zuid-Limburg is dit ook door de aanwezigheid van DSM

Concurrerend industrie cluster

Delfzijl



Verenigde Staten China  Japan 

Wilton Terneuzen Antwerpen Zuid-Limburg

Stade/Hamburg Rurhgebied Frankfurt Parijs Ludwigshaven Munchen Nantes Toulouse Marseille Tarragona

Bron: Websites bedrijven; EVD; Fedichem

- 27 -


Concurrerende stedelijke regio’s Nederland en België Rest van Europa/Wereld


Haven – Chemie- en (proces)industrie – Marktontwikkelingen (1) Marktontwikkelingen

Offshoring / Outsourcing


Energie en Milieu

Relevantie

Effecten sector De belangrijkste doelstellingen voor het verplaatsen van activiteiten zijn het creëren van nieuwe afzetmarkten en het verlagen van de kosten. Over het algemeen worden deze doelstellingen echter maar beperkt behaald. Vanwege de tegenvallende resultaten overweegt ongeveer 7 procent van deze bedrijven om de bedrijfsactiviteiten terug te halen. Maar daarentegen zijn er nog genoeg bedrijven die hun activiteiten naar de opkomende markten willen verplaatsen. R&D niet altijd de productie volgt, maar vestigt zich soms op een andere locatie. China, en Oost/Centraal Europa zijn de twee belangrijkste regio's om de productie & R&D naar te verplaatsen Globalisering biedt kansen voor opkomende markten om de productie van goederen en diensten naar zich toe te trekken. Dit hoeft echter niet per se te leiden tot uitholling van belangrijke Europese industriesectoren. Andersom is het namelijk ook interessant voor grote nieuwe multinationals uit de opkomende markten om – met of zonder private-equityondersteuning – te kijken naar de vernieuwende industrie in Nederland. Creativiteit en onderscheidend vermogen vormen daarmee het antwoord op de mondiale concurrentie In 2007 stootten de grote bedrijven in het Rijnmondgebied gezamenlijk 25,1 megaton CO2 uit. Het energieverbruik van de Rotterdamse haven bedraagt circa 13% van het totale energieverbruik van Nederland. Energiebesparingen en vermindering van CO2 uitstoot zijn twee belangrijke aandachtspunten voor de (chemische) industrie. "Het European Technology Platform for Sustainable Chemistry (SusChem) heeft drie belangrijke gebieden geïdentificeerd voor de toekomst van de Europese chemische industrie: industrial („white‟) biotechnology, materials technology en reaction & process design" (TNO High level group Chemicals Industry) Innovatie speelt een belangrijke rol binnen de (chemische) industrie, de chemische industry is vaak ook een motor voor innovaties in andere sectoren. Met name nieuwe innovatie start-ups dragen bij aan het versnellen van R&D en innovatie cycli. Europa ligt met het aantal nieuwe start-ups echter achter bij de rest van de wereld.

Innovatie

Hoewel veel bedrijven hun nieuwe producten in eigen huis produceren, komen nieuwe ideeën ook voort uit samenwerkingsverbanden. Om innovatie in de sector verder te optimaliseren is een integrale aanpak over de gehele waardeketen van belang. Samenwerkingsverbanden kunnen hierbij een grote rol spelen (bijvoorbeeld joint ventures, opzetten en promoten van 'chemical parks', public-private-partnerships). In de olie-industrie worden productinnovaties voornamelijk in huis gedaan en procesinnovaties in partnerships

Bron: Economische verkenning Rotterdam 2008; Economische clusters in Zuid-Holland; TNO High level group Chemicals Industry; Leader firms en innovatie in de Rotterdamse haven-industriele cluster; Deloitte – Manufacturing Holland; Deloitte analyse

- 28 -


Trend


Haven – Chemie- en (proces)industrie – Marktontwikkelingen (2)

Trend

Effecten sector

Netwerk

Kennisnetwerken en samenwerkingsverbanden zijn belangrijk voor het stimuleren van innovatie. Kennis is een waardevol goed en een belangrijke drijver voor groei. Dit wordt ook erkent door de Europese commissie.

Verticale integratie

Verticale integratie vindt plaats zowel binnen als tussen (grote) bedrijven. De keten van productieprocessen wordt steeds kleiner en vindt vaak plaats op één bedrijfsterrein

Consolidatie

Bedrijven in de industrie ontwikkelen zich tot sterke spelers door te consolideren. In specifieke subbranches leidt dit tot concurrentie in een oligopolieachtige economie. Als bedrijven eenmaal in zo‟n situatie zijn aangekomen, is de laatste rendementsslag slechts nog te behalen in een fusie of een integratie. Het gaat dan om eten of gegeten worden. Stuurt een topspeler niet zelf op een buy-and-build-strategie aan, dan kan hij zelf het onderwerp zijn van een overname. Stilzitten is derhalve geen optie

Waardeoptimalisatie

Een van de aspecten van het competitief houden van de industrie ligt in waardeoptimalisatie. Vijftig tot zestig procent van de bedrijven blijkt bezig te zijn geweest met actuele zaken zoals het verbeteren van de kostenstructuur, het werkkapitaalmanagement en de operationele processen. Voor de komende jaren staat naast de operationele kostenstructuur en de operationele processen de optimalisatie van de onroerendgoedportefeuille op de agenda‟s (Deloitte Survey)

Lastenverlichting en lastendruk

De overheid onderkent al tijden het belang van een goed ondernemersklimaat. Zij werkt derhalve hard aan lastenverlichting op het vlak van regelgeving. De lastendruk die de industrie ervaart als gevolg van regelgeving neemt echter niet af

Groei

In 2007 heeft de industrie een groei laten zien, maar de werkgelegenheid laat een krimp zien. Het is onduidelijk wat de groei op de (middel)lange termijn zal zijn

Bron: Economische verkenning Rotterdam 2008; Economische clusters in Zuid-Holland; TNO High level group Chemicals Industry; Leader firms en innovatie in de Rotterdamse haven-industriële cluster; Deloitte – Manufacturing Holland (survey); Deloitte analyse

- 29 -


Marktontwikkelingen


Haven – Chemie- en (proces)industrie – Vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Relevantie

Toelichting

Bereikbaarheid

Voor de chemie en procesindustrie is goede bereikbaarheid essentieel, mogelijkheden voor multimodaliteit voor aan- en afvoer zijn hierbij een belangrijke voorwaarde (pijpleidingen). De toenemende congestie in Rotterdam en Nederland in het algemeen zal zich naar verwachting de komende jaren echter nog verder door te zetten

Werklocaties

Door het ruimte intensieve karakter van de chemische industrie is er met name vraag naar grootschalige werklocaties een belangrijke randvoorwaarde. Momenteel is voor deze sector tekort aan geschikte werklocaties

Kennis (netwerk)


Arbeidsmarkt

De veranderende samenstelling van de bevolking heeft een duidelijke impact op het personeelsaanbod voor de industrie. Deze kampt dan ook met de gevolgen van de vergrijzing, de stijgende loonkosten en het gebrek aan jonge werknemers met de juiste opleiding



Markt

Nabijheid van de markt is voor bepaalde industrieën erg belangrijk, bijvoorbeeld in geval van co-siting (een productielocatie op het terrein van de afnemer). Daarnaast is nabijheid van de grondstoffenbron (hetzij winninglocaties of aanvoerlocaties zoals de haven) erg belangrijk

Fiscaal

Het belastingklimaat in Nederland moet aantrekkelijk zijn voor ondernemers. Grote bedrijven zijn hier in het algemeen positiever over. De fiscale overheid ziet dat een belangrijke industrie als de maakindustrie in Nederland behoefte heeft aan zekerheid rondom haar fiscaliteit. Veel fiscale regelingen en subsidies die bedoeld zijn om Nederland als vestigingsland te stimuleren, zijn echter te ingewikkeld en/of hebben niet de gewenste gevolgen

Infrastructuur

Voor de chemie- en (proces)industrie is de aanwezigheid van een pijpleidingennetwerk voor distributie van grondstoffen ook van belang

Bron: Economische verkenning Rotterdam 2008; Economische clusters in Zuid-Holland; Deloitte – Manufacturing Holland; Deloitte analyse

- 30 -


Factor



- 31 -


• • • • • • • •

Medisch – Science base en R&D


Cluster: Medisch


 Onder medische R&D wordt verstaan: Het geheel aan (onafhankelijke) zorggerelateerde kennisinstellingen: (top)universiteiten, onderzoeksinstituten en -scholen, instellingen als TNO, academische ziekenhuizen en ondernemingen met een sterk fundamentele medische en/of technologische R&D-inslag (Stec-groep)

Export NL

 De medische R&D sector is een kleine sector, zowel in Rotterdam als in Nederland

SBI codes 73103: Medisch en farmacologisch speur- en ontwikkelingswerk

Economische betekenis Productie sector  Productie:

€ 76 m

0% 100%

 Toegevoegde

€ 44 m

11%

 Niet

beschikbaar

– Rotterdam draagt 11% bij aan de productie in deze sector wat gelijk is aan het percentage dat Rotterdam in zijn geheel bijdraagt aan de Nederlandse economie

89%

waarde:


Vestigingen

 Arbeidsvolume:

#

vestigingen: 35


Cijfers 2005

0%

11% 89%

Sector Rotterdam

100%

Overig int. R'dam

7% 93%

Sector rest van NL

Bron: CBS; Stec-groep; Deloitte analyse

- 32 -


Toelichting

Science base en R&D


Medisch – Science base en R&D – Concurrentiepositie Toelichting


 De vier grootste spelers van de wereld (op basis van omzet) op farmaceutisch gebied zijn:


“De concentratie van medische (bio)technologie bedrijven is in de regio Rijnmond zeer laag” (Kennismaken in Zuid-Holland)  Rotterdam is dus nauwelijks een concurrent op internationaal niveau te noemen, de markt wordt voornamelijk vanuit de VS bediend 

– Pfizer (hoofdkantoor in de Verenigde Staten) – GlaxoSmithKline (Verenigd Koninkrijk) – Sanofi-Aventis (Frankrijjk) – Novartis (Zwitserland)


 Voor grote spelers op het gebied van medische apparatuur zie het cluster: Productie en handel in medische apparatuur

Kennisclusters Concurrenten

Amsterdam Leiden

Utrecht

Enschede Health valley (KAN) Oss (Organon) Londen (GSK) Parijs Bazel (Sanofi(Novartis) aventis)

Bron: Ruimtelijke economische analyse en strategisch advies zorgeconomie Rotterdam; Kennismaken in Zuid-Holland; Economist Intelligent Unit; Economische betekenis medisch cluster voor de Rotterdamse economie; Deloitte analyse

- 33 -


 Afgezien van Pfizer hebben deze spelers geen bedrijfsvestiging in Rotterdam


Medisch – Science base en R&D – Marktontwikkelingen Marktontwikkelingen Relevantie

Effecten sector


In het algemeen is R&D het proces waarvoor het minst wordt gekozen voor outsourcing. Een van de redenen om in deze sector de productie in Westerse landen te houden zijn intellectueel eigendomskwesties. In sommige landen, zoals China, is de handhaving van wetten met betrekking tot intellectueel eigendom niet altijd gegarandeerd



Energie en Milieu


Innovatie

R&D en innovatie is zeer belangrijk om succesvol te zijn in de medische markt. Grote spelers investeren hier dan ook significante bedragen in. Toonaangevende bedrijven willen zich onderscheiden van hun concurrenten door middel van hoogstaande R&D en productontwikkeling

Netwerk

Met name voor R&D werkzaamheden in de medische sector, inclusief testen, zijn netwerken met kennisinstellingen en (universitaire) ziekenhuizen van belang

Intellectueel eigendomsrecht

Intellectueel eigendomsrecht is zeer belangrijk in de medische sector. Met name medicijnontwikkeling (inclusief testen, goedkeuring en dergelijke) is kapitaal- en tijdintensief. Indien dit niet goed is geregeld, vormt dit een risico voor producenten. Deze zullen er dan ook minder snel voor kiezen om hier een R&D locatie op te zetten

Groei

"Science base en R&D-bedrijven hebben een sterke (inter)nationale oriëntatie en zijn stuwend voor de lokale en regionale economie" (Ruimtelijke economische analyse en strategisch advies zorgeconomie Rotterdam) Onderzoek in de medische sector is ruwweg te splitsen in twee gebieden: medische apparatuur en geneesmiddelen (farmaceutische industrie). De groei voor beide gebieden tot 2013 wordt geschat tussen 4,5% en 5% (wereldgroei), de R&D uitgaven zullen naar verwachting meegroeien. Een van de drijvers voor groei is de vergrijzing, daarnaast zorgen de opkomende economieën voor een groei

Bron: Business Monitor International; Datamonitor; Economist Intelligent Unit; Ruimtelijke economische analyse en strategisch advies zorgeconomie Rotterdam; Deloitte analyse

- 34 -


Trend


Medisch – Science base en R&D – Vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Factor Bereikbaarheid

Relevantie

Toelichting Met name bereikbaarheid via de weg is belang maar niet doorslaggevend. Verder geen specifieke informatie beschikbaar R&D bedrijven hebben behoefte aan hoogwaardige kantoorlocaties in combinatie met laboratoria en andere voorzieningen (cleanrooms, magnetenlab, etc.) bij voorkeur op kennisparken. "De R&D-clusters lijken weinig problemen te ondervinden in kwaliteit en kwantiteit van vestigingslocaties (…). Met de uitbreiding van met name het Bio Sciencepark Leiden maar ook de ontwikkeling van de Schieveense Polder beschikt het life science cluster de komende jaren over goede locaties. Op de lange termijn komt de herontwikkeling van het Erasmus Medisch Centrum hier nog bij. " (Economische clusters in Zuid- Holland)

Kennis (netwerk)

Met name voor R&D werkzaamheden in de medische sector, inclusief testen, zijn netwerken met kennisinstellingen en (universitaire) ziekenhuizen van belang voor medische bedrijven. In West Nederland bestaat een sterk kennisnetwerk van Academische ziekenhuizen en andere kennisintensieve bedrijven en instellingen

Arbeidsmarkt

Voor de medische R&D sector is beschikbaarheid van hoog opgeleid personeel (en de aanwezigheid van toptalenten) essentieel


Om hoger opgeleiden aan te trekken is voldoende woningaanbod in het hoger segment een vereiste

Markt

Voor de testfase van apparatuur en/of medicijnen is het van belang om gevestigd te zijn in de buurt van de markt, voor de ontwikkelingsfase is dit niet per definitie noodzakelijk

Intellectueel eigendomsrecht

Intellectueel eigendomsrecht is zeer belangrijk in de medische sector. Met name medicijnontwikkeling (inclusief testen, goedkeuring en dergelijke) is kapitaal- en tijdintensief. Indien dit niet goed is geregeld, vormt dit een risico voor producenten. Deze zullen er dan ook minder snel voor kiezen om hier een R&D locatie op te zetten

Open economie

"Nederland is een van de meest open economieën in de wereld en heeft hierdoor een aantal grote internationale farmaceutische en biotechnologische bedrijven aangetrokken. Daarnaast is Nederland het thuisland voor verschillende niche spelers in de farmaceutische markt" (Economist Intelligent Unit)

Bron: Ruimtelijke economische analyse en strategisch advies zorgeconomie Rotterdam; Economische clusters in Zuid-Holland; Economist Intelligent Unit; Datamonitor; Business Monitor International; Deloitte analyse

- 35 -


Werklocaties



- 36 -


• • • • • • • •

Medisch – Productie & handel in medische apparatuur

Medisch – Productie & handel in medische apparatuur Toelichting

Productie & handel in medische apparatuur

 De sector Productie en handel in medische apparatuur omvat “bedrijven die actief zijn in de productie, handel en distributie van de zorggerelateerde producten als farmaceutische producten, food, life sciences, orthopedische producten, verpakkingsindustrie, etc. Binnen deze doelgroep vallen eveneens gespecialiseerde logistieke dienstverleners en distributeurs” (Stec groep)

Stadsregio Rotterdam +

SBI codes 33: Vervaardiging van medische apparaten en instrumenten, orthopedische artikelen en dergelijke 5146: Groothandel in farmaceutische producten

Economische betekenis Productie sector  Productie:

€ 1.028 m

2% 98%

 Toegevoegde

€ 387 m

Import / Export NL 8%

92%

waarde:

€ 7,5 miljard (2006)  Export: € 8,6 miljard (2006)  Import: 

 Ten opzichte van Nederland is de sector ondervertegenwoordigd in Rotterdam

De waarde van door Nederland (buitenland) aan het buitenland (Nederland) geleverde goederen volgens de statistieken van de Internationale handel


– 8% van de Nederlandse productie vindt plaats in Rotterdam. Dat maakt deze Rotterdamse sector relatief klein t.o.v. de gemiddelde bijdrage van de stadsregio + aan de Nederlandse economie van 13%

Vestigingen

 Arbeidsvolume:

#

 Naar schatting wordt 20% van de geïmporteerde producten direct weer geëxporteerd. Daarnaast verhandeld ongeveer 75% van de bedrijven in Nederland hun producten ook elders

vestigingen: 445


Cijfers 2005

2%

8% 92%

Sector Rotterdam

98%

Overig int. R'dam

9% 91%

– Door de aanwezigheid van de haven is het Rotterdamse aandeel in de import en export hoger dan het Nederlandse gemiddelde

Sector rest van NL

Bron: CBS; Deloitte analyse

- 37 -


Cluster: Medisch


Medisch – Productie & handel in medische apparatuur – Concurrentiepositie Concurrentiepositie Ontwikkelingen 

De markt voor medische apparatuur wordt gekenmerkt door een relatief hoge mate van consolidatie. De grootste spelers hebben een meerderheidsaandeel in de markt, maar de concurrentie is groot  Nederland heeft een goede concurrentiepositie (met name voor export). Belangrijke concurrentiefactoren zijn product performance, service en prijs

Toelichting  De elf grootste markten vormen samen 90% van de wereldmarkt, dit zijn allen ontwikkelde landen met uitzondering van China

Grote spelers Rotterdam Geen grote spelers in Rotterdam gevestigd

– De Verenigde Staten maken ongeveer 50% van de markt uit – Europa ongeveer 35% (Duitsland, Frankrijk, UK, Italië zijn hier de grootste markten) – Azië ongeveer 15%



Concurrenten

– Johnson & Johnson

USA

– Medtronic

– Boston Science – GE Healthcare – Baxter International Inc Best (Philips) Brussel (Siemens)

Heerlen (Philips)

Düsseldorf (Toshiba)

Tolochenaz (Medtronic)

– Tyco International Ltd.

Erlangen (Siemens)

 Twee grote Europese spelers zijn Philips (NL) en Siemens (DE)  Bovenstaande bedrijven hebben geen kantoor- of productielocatie in Rotterdam


- 38 -


 Vooral in de Verenigde staten zijn grote spelers actief (met hoofdkantoor en productie)



Medisch – Productie & handel in medische apparatuur – Marktontwikkelingen (1) Marktontwikkelingen Relevantie

Effecten sector


Leidende spelers investeren in het verplaatsen van productie (en R&D) naar lagelonenlanden om kosten te reduceren en hun concurrentiepositie te behouden.


De markt voor medische apparatuur is een wereldmarkt en wordt gekenmerkt door een relatief hoge mate van consolidatie. De grootste spelers hebben een meerderheidsaandeel in de markt

Energie en Milieu


Innovatie

Innovatie in medische apparatuur wordt gekenmerkt door de snelle ontwikkelingen op het gebied van technologie en wetenschap. Producenten moeten snel op deze ontwikkelingen kunnen inspelen om competitief te blijven. Kwaliteit is hierbij zeer belangrijk, maar kopers worden ook steeds prijsbewuster. Nieuwe producten zullen dan ook significante voordelen moeten beiden ten opzichte van hun voorgangers om te zorgen dat klanten tot voortijdige vervanging overgaan. Ondanks de hoge mate van consolidatie in de markt, is de concurrentie hoog. Om zich te onderscheiden van hun concurrenten investeren toonaangevende bedrijven veel in R&D

Netwerk

Grote internationale producenten hebben hun eigen netwerk van (productie)locaties in verschillende landen. Daarnaast is het van belang een goed distributienetwerk met bijbehorende relaties te hebben voor niet alleen de afzet van hun producten, maar ook om informatie te ontvangen betreffende marktontwikkelingen, weten regelgeving en dergelijke

Prijsbewustheid

(In)kopers worden steeds prijsbewuster ten aanzien van medische apparatuur. Omdat kosten voor verandering van leveranciers vaak beperkt zijn, dienen producenten deze kostenkwestie dan ook duidelijk mee te nemen bij de ontwikkeling van nieuwe producten.

Bron: Freedonia; US commercial services; Datamonitor; Websites bedrijven (GE healthcare, Siemens); Deloitte Center for Health Solutions: 2008 Survey of Healthcare Consumers

- 39 -


Trend


Medisch – Productie & handel in medische apparatuur – Marktontwikkelingen (2) Marktontwikkelingen Relevantie

Effecten sector

Consolidatie

De markt is vrij geconsolideerd met een aantal grote internationale spelers. Deze consolidatie wordt verder versterkt door de overnames van kleinere partijen. In 2008 is meer dan $ 10 miljard uitgegeven aan overnames van producenten van medische apparatuur.

Wet- en regelgeving

De Europese Unie heeft geen overkoepelende weten regelgeving ten aanzien van medische apparatuur. Er is wel sprake van een harmonisatie op dit gebied door de Europese Commissie in nauwe samenwerking met de lidstaten. Het doel van deze harmonisatie is het samenvoegen van de verschillende wetgeving tot één Europese wet. Op veiligheidsgebeid zijn er al een aantal Europese normen opgezet voor verschillende typen apparatuur.

Service

Het continu verbeteren van de geleverde service is erg belangrijk is deze sector. Dit wordt gedreven door het geloof dat bedrijven langdurig zaken kunnen (blijven) doen door het bieden van continue service.

Thuisgebruik

Er is een trend zichtbaar naar het thuisgebruik van medische apparatuur, met name voor monitoring doeleinden. Vooral indien er sprake is van een medische conditie die regelmatige controle vereist (bijvoorbeeld diabetes) hebben veel consumenten hier interesse in. De belangrijkste redenen hiervoor zijn eliminatie van doktersbezoeken, gebruikersgemak van elektronische dataverzameling en doorgeven aan de arts, en voor het bijstellen van de medicijnen. In combinatie met de vergrijzing stimuleert deze trend de groei

Groei

De groei van de markt voor medische apparatuur volgt de groei van de algemene gezondheidszorg. De belangrijkste drijver voor deze groei is de vergrijzing, de oudere populatie (55+) groeit naar verwachting 3x zo snel als de algemene bevolkingsgroei. Dit zal leiden tot een hogere vraag naar zorg (waaronder chirurgische ingrepen, diagnoses, etc), en daaraan gekoppeld de vraag naar medische apparatuur. Daarnaast wordt de vraag naar medische apparatuur gedreven door de vraag naar geavanceerd technologische apparatuur (met hogere snelheid, precisie, informatiedichtheid en analysemogelijkheden voor diagnose, testen en monitoren)

Bron: Freedonia; US commercial services; Datamonitor; Websites bedrijven (GE healthcare, Siemens); Deloitte Center for Health Solutions: 2008 Survey of Healthcare Consumers

- 40 -


Trend


Medisch – Productie & handel in medische apparatuur – Marktomvang Medische apparatuur wereldmarkt $ miljard

67,2 64,3

65 58,9

60 55 45,4

47,4

49,6

51,8

54,0

– De groei van de markt voor medische apparatuur volgt de groei van de algehele gezondheidszorg

61,5

56,4

– De markt zal de komende jaren naar verwachting met 4,5% per jaar groeien

 De elf grootste markten vormen samen 90% van de wereldmarkt, dit zijn allen ontwikkelde landen met uitzondering van China

40 35 30

– De Verenigde Staten maken ongeveer 50% van de markt uit

25

– Europa ongeveer 35%

20

– Azië ongeveer 15%

15 10 5 0 ‟03

‟04

‟05

‟06

‟07

‟08

‟09

‟10

‟11

‟12

Bron: Datamonitor

- 41 -


45

 De markt voor medische apparaten is een wereldmarkt en was in 2007 ingeschat op $ 54 miljard

4,5%

70

50

Toelichting


Medisch – Productie & handel in medische apparatuur – Vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Relevantie

Toelichting

Bereikbaarheid

Een goede bereikbaarheid (per weg) is belangrijk voor de distributie van de medische apparatuur

Werklocaties

"Zo‟n 10 tot 15% wil een hoogwaardige locatie met een bovengemiddelde kwaliteit en uitstraling" (Ruimtelijke economische analyse en strategisch advies zorgeconomie Rotterdam)

Kennis (netwerk)

Clustering met branchegenoten kan belangrijk zijn maar is geen harde vestigingseis

Arbeidsmarkt




Markt

Voor distributeurs van medische apparatuur is lokale aanwezigheid een pre. Veel grote producten leveren rechtstreeks of via groothandel. Voor de productie zelf is een lokale aanwezigheid niet per se noodzakelijk maar toegang tot een sterk lokaal netwerk helpt bij het versterken van de positie

Bron: Ruimtelijke economische analyse en strategisch advies zorgeconomie Rotterdam; Economische clusters in Zuid-Holland; US commercial services

- 42 -


Factor



- 43 -


• • • • • • • •

Creatief- Architectuur

Creatief – Architectuur Toelichting

Architectuur Cluster: Creatief

 De sector architectuur is wat betreft productie een kleine sector (1% van de productie van de geselecteerde sectoren), maar zorgt naar verhouding wel voor veel werkgelegenheid (4%)

Stadsregio Rotterdam +

SBI codes 74201: Architecten- en technische ontwerpen adviesbureaus

– Bijna 70% van werkgelegenheid vindt plaats in de gemeente Rotterdam, de rest in de overige gebieden binnen Stadsregio Rotterdam +

Economische betekenis Productie sector € 688 m

1% 99%

 Toegevoegde

€ 388 m

12%

 Niet

beschikbaar

88%

– De vertegenwoordiging van de sector in Rotterdam is in lijn met het algemene aandeel van Rotterdam in de Nederlandse economie

waarde:


 Naar schatting komt circa 55% van het cluster creatieve dienstverlening voor rekening van de sector Architectuur

Vestigingen

 Arbeidsvolume:

#

vestigingen: 1.120


Cijfers 2005

5%

13% 87%

Sector Rotterdam

95%

Overig int. R'dam

11% 89%

Sector rest van NL

Bron: CBS; TNO; Deloitte analyse

- 44 -


 Productie:

 Alle sectoren binnen het creatieve cluster kennen een sterke concentratie in de meest stedelijke regio‟s, voor de creatieve zakelijke dienstverlening is deze concentratie het laagst

Export NL


Creatief – Architectuur – Concurrentiepositie Concurrentiepositie Ontwikkelingen 

Toelichting  In Nederland concurreert Rotterdam met name met Amsterdam, als leidende stad voor de creatieve industrie


“Rotterdam is internationaal toonaangevend op het gebied van architectuur en stedenbouw en opereert daarmee op een mondiale markt”(Update economische visie 2020)

 Bekende Rotterdamse architecten zoals Rem Koolhaas, Adriaan Geuze en Francine Houben hebben een eigen architectenbureau waarmee ze internationale opdrachten verwerven


Amsterdam

Bron: Euricur; TNO creatieve industrie; Websites bureaus

- 45 -




Creatief – Architectuur – Marktontwikkelingen Marktontwikkelingen Relevantie

Effecten sector





Energie en Milieu

Door klimaatveranderingen en trends naar duurzaamheid heeft water een hoge prioriteit bij Nederlandse stedenbouwkundigen en architecten. Vroeger lag de nadruk op het buiten de deur houden van water, maar nu wordt het water steeds beter geïntegreerd in het ontwerp. De aandacht voor water is groter dan ooit. Nederland staat hierin bekend om zijn innovatieve oplossingen

Innovatie

Innovatie in de sector wordt onder andere gedreven door de vraag naar innovatieve oplossingen voor waterproblemen

Er zijn diverse nationale en internationale netwerken voor de architectuur, deze stimuleren samenwerking, ondersteunen branchebrede onderzoeken (bijvoorbeeld naar de Europese aanbestedingen) en vormen platforms voor overleg. Netwerk

Netwerken op kleine schaal zijn ook van belang: het oprichten van een kwaliteitslabel van een aantal kleine bureaus zorgt ervoor dat deze zich beter kunnen positioneren en profileren. De bijbehorende criteria van een kwaliteitslabel waarborgen "de kwaliteit en continuïteit, en nemen de angst weg bij opdrachtgevers om met kleine bureaus in zee te gaan." (BNA)

Schaalvergroting

In de sector is sprake van een lichte schaalvergroting. Het gemiddeld aantal werknemers van een architectenbureau is gestegen van 4,5 fte in 2004 naar 6,2 fte in 2006

weten regelgeving: Europese aanbestedingen

Bijna 80% van de architectbureaus ziet vaak of altijd af van inschrijving op Europese aanbestedingen als gevolg van de eisen die gesteld worden. Met name de omzeteisen en de ervaringseisen zorgen voor de meeste belemmering. Dit leidt ertoe dat slechts een beperkt aantal bureaus de kans krijgt grote projecten binnen te halen, en dit ontneemt de kansen voor jonge aankomende architecten. “Hierdoor dreigt verschraling: Nederland zal er over 25 jaar een stuk uniformer uitzien. Het gevaar is dat we onze leidende positie als architectuurland verspelen.” (Jeroen van Schooten, voorzitter van de Bond Van Nederlandse Architecten)

Groei


Bron: BNA; Deloitte analyse

- 46 -


Trend


Creatief – Architectuur – Vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Relevantie

Toelichting

Bereikbaarheid


Werklocaties


Kennis (netwerk)

Netwerken op kleine schaal en grote schaal zijn van belang

Arbeidsmarkt

Creatieve industrie werkt als een magneet voor kennis, creativiteit en talent: de creatieve industrie (met als een van de sectoren architectuur) heeft een aanzuigende werking op de creatieve klasse. Deze klasse vestigt zich primair in een culturele stimulerende en uitdagende omgeving. "Bedrijven die behoefte hebben aan creatief en innovatief personeel zijn genoodzaakt die culturele knooppunten op te zoeken" (TNO Creatieve industrie in Rotterdam)



Markt

“Rotterdam is internationaal toonaangevend op het gebied van architectuur en stedenbouw en opereert daarmee op een mondiale markt. Ruim 55% van de creatieve zakelijke dienstverlening in de stad komt voor rekening van deze sector. Dit, in combinatie met de industriële en moderne uitstraling, maakt Rotterdam tot een attractieve vestigingsplaats voor creatieve starters uit deze hoek” (Update economische visie 2020)

Bron: TNO; Update economische visie 2020; BNA

- 47 -


Factor



- 48 -


• • • • • • • •


Water – Water en ontwikkelingssamenwerking Toelichting


 Onder water en ontwikkelingssamenwerking wordt ontwikkelingshulp op het gebied van water verstaan, hieronder vallen zaken op het gebied van drinkwater, sanitaire voorzieningen en waterbeheer


SBI codes Niet gespecificeerd

Economische betekenis Productie sector  Jaarlijks

wordt door de Nederlandse overheid 0,1% van het BNP aan ontwikkelingssamenwerking voor milieu en waterproblemen gespendeerd  In 2007 was er € 126 m beschikbaar voor water

 Uitgaven aan water- en ontwikkelingssamenwerking vinden met name plaats door (semi-) overheden en vallen onder het budget voor ontwikkelingssamenwerking (0,8% van het BNP)

Export NL

– In totaal is 0,1% van het BNP beschikbaar voor milieuen waterproblemen

 Per

definitie is ontwikkelingssamenwerking een export product

– In 2007 was er € 126 miljoen beschikbaar op Nederlands niveau voor de waterproblematiek – Het is onbekend welk percentage hiervan door bedrijven in de Rotterdamse regio is ontvangen om hulp te bieden

 Naast de Nederlandse overheid stellen ook bedrijven en andere (semi-)overheden geld, kennis en materiaal beschikbaar voor ontwikkelingshulp

Werkgelegenheid Werkgelegenheid  Niet

beschikbaar

Vestigingen  Niet

beschikbaar

– De omvang hiervan is echter onbekend

 Het niet bekend wat de werkgelegenheid is in Rotterdam Bron: Ministerie van Buitenlandse zaken; Netherlands Water Partnership

- 49 -


Cluster: Water


Water – Water en ontwikkelingssamenwerking – Concurrentiepositie



Toelichting  Er zijn diverse overkoepelende organisaties in Nederland die zich bezig houden met water- en ontwikkelingssamenwerking


Op Nederlandse niveau zijn er diverse overkoepelende organisaties met een uitgebreid (internationaal) netwerk

– Het Institute for Water Education een van de grootste wateronderwijs instellingen in de wereld en is gelokaliseerd in Delft – Daarnaast zijn Netherlands Water Partnership en International Water and Sanitation Centre beide gevestigd in Den Haag

 Ook drinkwaterbedrijven zijn actief op het gebied van water- en ontwikkelingssamenwerking, een Rotterdams voorbeeld hiervan is Evides, samen met Vitens hebben zij de stichting Water for Life opgericht

Concurrerende stedelijke regio’s Nederland en België Rest van Europa/Wereld •

Geen specifieke data beschikbaar

– De projecten van Water for Life zijn gericht op het verbeteren van de drinkwater- en sanitatievoorzieningen in Derde Wereldlanden

Den Haag

 Daarnaast zijn er natuurlijk tal van (kleine) bedrijven actief in Delft die zich bezighouden met technologische ontwikkelingen en applicaties op het gebied van waterzuivering en sanitatie  Met name Den Haag is een sterke concurrent van Rotterdam in Nederland – Door de aanwezigheid van de relevante ministeries is Den Haag aantrekkelijk als vestigingsplaats

Bron: Ministerie van Buitenlandse zaken; NWP; Water for Life; Institute for Water Education; International Water and Sanitation Centre; www.waterland.net ; Deloitte analyse

- 50 -




Water – Water en ontwikkelingssamenwerking – Marktontwikkelingen Marktontwikkelingen Relevantie

Effecten sector




Door toenemende globalisering, groei van industriële activiteiten en de groei van de wereldbevolking neemt de vraag naar water sterk toe. Met name in ontwikkelingslanden en gebieden met beperkte hernieuwbare watervoorraden. Dit resulteert in een noodzaak tot beter gebruik en hergebruik van water

Energie en Milieu

Nederland ondersteunt de ontwikkeling van geïntegreerd waterbeheer in 10 landen (6 in Afrika), waarbij de nadruk ligt op duurzaam gebruik en beheer van waterbronnen. Daarnaast zal Nederland samenwerken met een drietal landen (bijvoorbeeld Indonesië, Bangladesh, Vietnam, Egypte of Mozambique) in het deltagebied om een programma op te stellen voor klimaataanpassingen en waterbeheer

Innovatie

"In toenemende mate komen er verbeterde technologieën en technieken beschikbaar, waardoor het economisch mogelijk wordt andere drinkwater- en waterwinbronnen in te zetten." (Netherlands Water Partnership)

Netwerk

In Nederland zijn er diverse netwerkorganisatie voor water- en ontwikkelingssamenwerking. Een van de grootste is het NWP (Netherlands Water Partnership, publiek-private netwerkorganisatie) welke een netwerk vormt bestaande uit overheden, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke instellingen. Voor binnen- en buitenland is het NWP het centrale aanspreekpunt voor informatie over de Nederlandse watersector. Daarnaast zijn er nog diverse instellingen waaronder: International Water and Sanitation Centre, Aqua for All, Institute for Water Education (van UNESCO), AT@work

Financiering via Europese Unie

Investeringen in, en financiering van de ontwikkelingssamenwerking vindt grotendeels plaats via de overheden, waarbij de EU in toenemende mate een centrale rol inneemt

Groei

De vraag naar schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen is hoog. Millenniumdoelstelling 7 uit 2000 stelt dat het aantal mensen zonder toegang tot schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen in 2015 gehalveerd dient te zijn. Dit komt erop neer dat tussen 2000 en 2015 1,1 miljard mensen toegang tot drinkwater en 1,6 miljard mensen toegang tot sanitaire voorzieningen dienen te krijgen. Wereldwijd ligt de realisatie voor drinkwater op schema, maar blijft voor sanitatie sterk achter. In Afrika liggen beide doelstellingen achter. Er zal de komende jaren dus nog flink geïnvesteerd moeten worden in ontwikkelingshulp

Bron: Ministerie van Buitenlandse zaken; NWP; Institute for Water Education; International Water and Sanitation Centre; www.waterland.net ; EURICUR

- 51 -


Trend


Water – Water en ontwikkelingssamenwerking – Vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Relevantie

Toelichting

Bereikbaarheid


Werklocaties

Werklocaties zijn minder relevant aangezien uitvoerende werkzaamheden met name in ontwikkelingslanden plaatsvinden. Voor de coördinerende taken zijn kantoorlocaties nodig

Kennis (netwerk)

Sterke (kennis) netwerken (overkoepelende organisaties met een uitgebreid (internationaal) netwerk) zijn uitermate belangrijk voor water- en ontwikkelingssamenwerking, de meeste projecten komen tot stand via samenwerking tussen meerdere partijen. In Rotterdam zijn diverse spelers actief die bijdragen aan een sterk kennisnetwerk

Arbeidsmarkt




Overige sector specifiek


Bron: Ministerie van Buitenlandse zaken; NWP; Institute for Water Education; International Water and Sanitation Centre; www.waterland.net ; EURICUR

- 52 -


Factor



- 53 -


• • • • • • • •

Zakelijke dienstverlening – ICT

ICT – economische betekenis Toelichting

ICT Cluster: Zakelijke dienstv.

 ICT staat voor informatie- en communicatietechnologie en de sector bestaat voornamelijk uit bedrijven die soft- en hardware oplossingen en ondersteunende IT diensten aan bedrijven aanbieden

Stadsregio Rotterdam+

SBI codes 72: Computerservice- en informatietechnologie

 73% van de productie in stadsregio+ vindt in het gebied van de stadsregio plaats.

 Productie:

€ 2.138 m

 Toegevoegde

11% 89%

waarde:

€ 1.241 m

€ 3.535 m  Export: € 3.941 m  Import:

3% 97%

Import/ Export NL



 Op Nederlands niveau wordt er 10% meer geëxporteerd dan geïmporteerd

Op basis van de waarde van door buitenlandse/ Nederlandse bedrijven aan Nederland het buitenland geleverde diensten volgens de statistieken van de Internationale Handel in Diensten


– Naar verwachting zal het Rotterdamse deel vergelijkbaar zijn met het aandeel van Rotterdam in de sector

Vestigingen

 Arbeidsvolume:

#

vestigingen: 2.525


Cijfers 2005

12%

12%

88%

Sector Rotterdam

88%

Overig int. R'dam

10% 90%

Sector rest van NL


- 54 -



 De ICT sector in Rotterdam levert 11% van de productie van de ICT sector in Nederland. Daarmee is de sector in Rotterdam ondervertegenwoordigd. Immers, de bijdrage van Rotterdam aan de Nederlandse economie is 13%


ICT – Concurrentiepositie



Toelichting  Grote spelers op de Rotterdamse markt zitten voornamelijk in de IT dienstverlening


Regio Haaglanden is een regio waar veel bedrijvigheid van deze sector is gevestigd vanwege de aanwezigheid van hoogopgeleid personeel, bereikbaarheid en nabijheid van de markt (overheid, telecom en verzekeraars)

 Veel spelers zijn in de regio Haaglanden gevestigd

Concurrerende stedelijke regio’s Nederland en België Rest van Europa/Wereld 

Concurrerende regio

Haaglanden /Leiden

Amsterdam

Bedrijven in de IT sector verplaatsen hun activiteiten in toenemende mate naar opkomende markten zoals Brazilië, Azië en Rusland waar hoogwaardige arbeid goedkoper is. De binding van vooral multinationals met de regio is zwak

Bron: Kennismaken in Zuid Holland; Deloitte analyse

- 55 -




ICT – Marktontwikkelingen Marktontwikkelingen Relevantie

Effecten sector


De trend in outsourcing van IT door IT gebruikers is dat bedrijven steeds vaker een multi-leverancier strategie toepassen. Opdrachten worden in stukken geknipt en aan verschillende uitvoerders uitbesteed op basis van expertise en specialisatie. De gemiddelde waarde per contract neemt hierdoor af en de macht van de IT afnemer neemt toe. IT bedrijven zullen zich meer gaan specialiseren op nichemarkten, wat de kracht van de belangrijke clusters in Rotterdam kan versterken


Zowel de afzetmarkt als het aanbod van arbeid zal in toenemende mate vanuit opkomende markten zoals Azië, Brazilië en Rusland komen. Er bestaat het gevaar van wegtrekkende activiteiten naar plaatsen met goedkopere hoogwaardige arbeid Kans is het exporteren van producten en diensten naar opkomende markten

Energie en Milieu

De marktgroei in deze sector zal het voor een groot deel moeten hebben van oplossingen die bedrijven helpen meer "groen" te opereren

Innovatie

Innovatie is een belangrijke drijver voor deze sector. De R&D intensiteit ligt hoog en is van invloed op bijna alle andere sectoren. De focus van de innovaties in deze sector verschuift naar het ontwerpen van oplossingen om de prestaties van gebruikers te optimaliseren in plaats van het automatiseren van processen. Innovaties hebben ook invloed op de sector zelf. Nieuwe producten zoals Open Source Software en software as a service (die gratis of veel goedkoper bepaalde software beschikbaar maken) hebben grote invloed op de bestaande bedrijfsmodellen in de sector

Netwerk


Groei

Verwachte jaarlijkse groei van de wereldwijde sector is 6% voor de periode 2008-2010. Een groot deel van de groei zal echter in de opkomende markten bewerkstelligd worden

Bron:Industry Briefing Book; Economische clusters Zuid Holland; Deloitte analysis

- 56 -


Trend


ICT – vestigingsklimaatfactoren Vestigingsklimaatfactoren Relevantie

Toelichting

Bereikbaarheid

Een goede bereikbaarheid van de werklocaties is belangrijk

Werklocaties

“Bij kantoorbedrijven slaat de balans van criteria voor de bedrijfsruimtekeuze eerder door naar de personele kant. De kwaliteit van de bedrijfshuisvesting is daar in toenemende mate het resultaat van de combinatie van zowel de bedrijfsinterne als de -externe werkomgeving. De mogelijkheid tot flexwerken en de daarvoor geboden faciliteiten thuis en gemaakte organisatorische aanpassingen op kantoor drukken een steeds groter stempel op de kwaliteit van de werkomgeving.” (Economische verkenning Rotterdam)

Kennis (netwerk)


Arbeidsmarkt

Aanwezigheid van hoogwaardige arbeid


Bijpassende woningen in hogere segment

Markt

Nabijheid van de markt (overheid, telecom, banken en verzekeraars) speelt een rol voor deze markt, vooral in de deelsector van de IT dienstverlening. Dit geldt in mindere mate voor leveranciers van soft- en hardware die een zwakkere binding met een bepaalde regio hebben

Bron: Kennismaken in Zuid Holland, Economische clusters Zuid Holland; Economische Verkenning Rotterdam; Economisch beleid voor de Rotterdamse binnenstad

- 57 -


Trend


- 58 -



Terugkoppeling bevindingen uit de break-out sessies – Energie Break-out sessie 1.

Welke marktontwikkelingen zijn op de (middel)lange termijn belangrijk?

2.

3.

In welke mate is deze sector in Rotterdamse regio internationaal onderscheidend?

Internationalisering. Investeringsbeslissingen vaak buiten Nederland worden genomen. Door overnames in de energiesector zal dit in de toekomst steeds vaker het geval zijn. Vraag hierbij is dan welke positie Rotterdam zou kunnen innemen. Nederland is wel aantrekkelijk als investeringsland. Door buitenlandse overnames bestaat het risico dat hoofdkantoren en regionale kantoren wegtrekken. Dit kan wellicht geremd of tegengehouden worden indien er veel kennis en ondersteunende diensten aanwezig zijn in een regio. Duurzaamheid & CO2. Een verschuiving wordt waargenomen naar lokale energiebronnen (wind, zon, biomassa). Daarmee wordt ook de voorzieningszekerheid vastgesteld. Daarnaast ontstaat er „concurrentie‟ van bijvoorbeeld zonne-energie vanuit Spanje, hoewel dit minder van toepassing is voor lokale stadscentrales. Duurzame energieprojecten ontstaan daar waar het beste de investeringen gedaan kunnen worden (en verschillen dus per land). Daling olieaanbod. De vraag rijst wát er in Rotterdam met de huidige infrastructuur en positie gaat gebeuren. Op dit moment is er veel doorvoer en zijn er veel raffinaderijen gevestigd Daarnaast wordt Rotterdam door de daling van het olieaanbod genoodzaakt te kijken naar alternatieve energiebronnen.

In hoge mate internationaal onderscheidend  Logistieke voordelen, ruimte, offshore, doorvoer haven, infrastructuur, aanwezigheid koelwater.  Samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven (in vergelijking met andere landen is dit in Nederland goed).  Maar de sector energie binnen Rotterdam is “te weinig zichtbaar”.

Gemeente Rotterdam\ Internationale markten sectoranalyse Rotterdam \ Expert sessie

Terugkoppeling bevindingen uit de break-out sessies – Energie Break-out sessie Algemeen: de kansen liggen in die (sub)sectoren die nog in ontwikkeling zijn, en niet de volwassen markten die al ergens zijn gevestigd. 1. Biomassa (expertise en infrastructuur voor aanvoer van biobrandstof zijn al aanwezig vanuit de olieraffinaderijen. Daar kan meteen verwerkt en vermengt worden. “De voorkant is al aanwezig, nu achterkant nog” (infrastructuur voor doorvoer/afvoer). 2. LNG en biogas (gasrotonde, terminals. Gas als transitiebrandstof. Sinds kort (mei/juni 2009) mag biogas ook aan het net worden toegevoegd, nu nog met name “boerderijgas”, nog grootschalige biogas projecten zijn nodig: mogelijkheden voor Rotterdam?). 3. CO2/Carbon Capture Storage (Rotterdam kan/ moet voorop lopen in deze issues en technologieën om deze op telossen. Nederland heeft hierin een unieke positie door de samenwerking tussen bedrijven en overheid). 4. Offshore windenergie (kosten windenergie op zee bestaan voor 70% uit de infrastructuur en voor 30% uit de turbines, op land is deze verhouding andersom. Nederland kan profiteren van de ervaringen met olie- en gasboorplatforms en andere waterbouwprojecten).

Waar liggen kansen voor spelers in de Rotterdamse regio in deze sector?

1.

2.

Wat moet in en om de stad Rotterdam verbeteren, zodat ondernemers deze kansen kunnen benutten?

3.

4.

Scholing en opbouw en bundeling van kennis. Een recent goed voorbeeld is de Master duurzaamheid aan de RSM en TUD. Nu worden nog veel arbeidskrachten in het buitenland geworven. Samenwerking overheid en bedrijfsleven nog beter benutten en verkopen. Dit moet ook worden gecommuniceerd. Rotterdam moet sturend zijn naar “Den Haag”. Rotterdam moet een voorzet maken voor een strategie voor het behalen van duurzaamheiddoelstellingen. Op het gebied van energie moet Rotterdam leidend zijn, bijvoorbeeld bij CCS. Rotterdam kan bijvoorbeeld dienen als proeftuin voor wetgeving? (Binnen stadshavens bijvoorbeeld een “regelluwe zone” waar op projectbasis regelgeving wordt omzeilt of aangepast zodat innovatieve projecten van de grond komen). Minder pushen meer verleidingstactiek. Rotterdam moet vooral „doen‟ en zo een leidende positie krijgen zodat anderen willen volgen. Het heeft geen zin om eindeloos te blijven discussiëren over hoe het zou kunnen.


Terugkoppeling bevindingen uit de break-out sessies – Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Break-out sessie



1. 2. 3.

Veranderende handelsstromen door opkomst BRIC landen (Brazilië, Rusland, India en China). Wijzigende energievoorzieningen waaronder alternatieve energie. Wegtrekken internationaal zakelijke dienstverlening naar Amsterdam.

Rotterdam is voor wat betreft havengerelateerde zakelijke dienstverlening op nationaal niveau zeker onderscheidend. Op internationaal is Rotterdam een 2nd best (na London). Internationale maritieme dienstverlening (Rotterdam kan bijvoorbeeld dienen als backoffice van London). 2. Operational excellence (backoffice van wereldwijde zakelijke dienstverlening). 3. Binden van nieuwe kapitaalstromen. 4. Opzetten van een economische unie met de haven van Antwerpen. 5. Rotterdam ontwikkelen als „Islamic finance center‟. 1.


Status/imago verbeteren en communiceren. 2. Internationaal onderwijs, bieden dat ook sectorgericht is. 3. Internationale en economische blik van de politiek verbeteren. 4. Relatiemanagement, „pamperen‟ van (nieuwe) ondernemers is belangrijk, ook nadat ze zijn gevestigd. 5. In gesprek gaan met ondernemers om te weten wat er leeft. 6. Opbouwen van communities (China center). 7. Verbeteren van het woonklimaat (hoger middensegment voor mensen van 25 tot 50 jaar). 1.



Terugkoppeling bevindingen uit de break-out sessies – Technologische en kennisdienstverlening Break-out sessie De technologische dienstverlening gaat de komende jaren zijn geld verdienen met de volgende zaken: 1. Klimaatverandering (bescherming tegen water, landreclamatie). 2. Duurzaamheid (innovatieve drive veroorzaakt door o.a. strengere weten regelgeving). 3. Behouden van de mobiliteit, bereikbaarheid, verbinding met achterland rond steden en de bijbehorende multimodale, logistieke, organisatorische en technologische integrale concepten. 4. Urban development (ruimtelijke inrichting, planologie, integratie van stedelijke functies zoals wonen, werken, recreëren, de systeeminnovatie- en organisatie die daarbij horen).



De technologische dienstverlening is op bovenstaande gebieden zeer internationaal onderscheidend en heeft een uitstekend imago en historische naam op het gebied van deltatechnologie:  Uitstekende kennis op het gebied van water als transportmiddel, drinkwater en als bedreiging.  De wijze waarop water in al zijn facetten geïntegreerd is in stedelijke en ruimtelijke systemen.  Rotterdam als stad in de delta, als showcase en inspiratiebron voor andere grootschalige stedelijke ontwikkelingen (China, India, Midden-Oosten, die ook in deltagebieden zijn gesitueerd).  Rotterdam heeft een aura van vakmanschap, productie over zich: een combinatie van denk- en doekracht. Concurrenten op internationaal niveau zijn:  Bureaus uit Scandinavië, UK en Frankrijk (vooral op acquisitie in samenwerking met overheid). Om grote projecten te doen heb je één van de belangrijkste spelers op kennisgebied nodig. De belangrijkste spelers op kennisgebied zijn Deltares, Danish Hydraulic en Sogria (Frans) Deltares kan meer meedoen op het commerciële, internationale speelveld, opdat Nederlandse bedrijven geen kansen mislopen.


Terugkoppeling bevindingen uit de break-out sessies – Technologische en kennisdienstverlening Break-out sessie  




1.


2. 3. 4.

Verwachting is dat de markt in 2040 is verdubbeld. Er ligt groot potentieel in Urban Development; kennis en ervaring rond integratie van stedelijke functies en het vermarkten van de specifieke internationaal aansprekende expertise die de Rotterdamse regio op dit terrein heeft. De gemeente werkt nog te weinig samen met commerciële spelers; de gemeente heeft internationale government to government relaties en partnerships (o.a. gemeentelijk ingeneursbureau, HbR). Aanbeveling is commerciële spelers meer gebruik te laten maken van en meeliften op gemeentelijke netwerken en het imago als waterland. Acquisitie en relatiebeheer Meer pro-actieve en koude acquisitie in deze sector (Grontmij gaat bijvoorbeeld herstructeren en wil een kantoor in Rotterdam vestigen: grijp die kans!). Minder Rotterdamse bescheidenheid, vertel het Roterdamse verhaal vaker en beter. Nabijheid bij de arbeidsmarkt is voor sectoren als deze belangrijker dan de afzetmarkt. Een bedrijf wil zitten waar het mensen kan krijgen, niet per se waar de markt is. De gemeente Rotterdam kan fungeren als kennismakelaar en als launching customer / spannende innovatieve opdrachtgever.


Terugkoppeling bevindingen uit de break-out sessies – Waterbouw Break-out sessie


1. 2. 3.


De internationale onderscheidendheid wordt gescoord met een 9. Rotterdam heeft internationaal een grote naam en grote concentratie van bedrijven en kennis. Rotterdam is ook een proeftuin voor (waterbouw)projecten. Daarmee is Rotterdam uniek in de wereld. Rotterdam is onderscheidend in Nederland, en Nederland onderscheidend in de wereld.


1.


1.

2. 3.

2. 3. 4.

Opkomst Azië. Duurzaamheid als driver voor vraag. Dubbel ruimtegebruik en intensiever ruimtegebruik.

Proeftuin voor projecten -> doen! Internationale marketing. Samenwerking tussen spelers in het cluster en daarmee kennisontwikkeling. Verbeteren marketing van cluster internationaal. Steunen onderwijs- en kennisontwikkeling. Samenwerking tussen overheden (regionale samenwerking). Kwaliteit van de leefomgeving, waaronder goed internationaal onderwijs.



- 65 -



De volgende personen zijn geïnterviewd en hebben deelgenomen aan de expert sessie (1) Bedrijf

Naam

Deelname expert sessie

Energie

CO2Net

Stijn Santen

Ja

Energie

Deloitte

Markus van den Hoek

Nee

Energie

Eneco

Hans Kursten

Ja (geen interview)

Energie

E.ON Benelux

Co Hamers

Nee

Energie

Shell Nederland

Peter de Wit

Nee

Handel en energie

Argos Groep

Peter Goedvolk

Nee

Handel

OBR

Gerard van Winkelhoff

Ja

Handel

Verstegen Spices & Sauces

Manfred Lukkezen

Nee

Algemeen Nederlands Trustkantoor ANT

André Nagelmaker

Ja

AKD Prinsen Van Wijmen

Carel baron van Lynden Peter Vollebregt

Ja Nee

DHV

André Kok

Ja

Erasmus universiteit

Wouter Jacobs

Nee

Hapag Lloyd Nederland

Albert Thissen

Nee

Otterspeer Haasnoot & Partners

Willem Otterspeer

Ja

Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Havengerelateerde zakelijke dienstverlening Havengerelateerde zakelijke dienstverlening

- 66 -


Sector

De volgende personen zijn geïnterviewd en hebben deelgenomen aan de expert sessie (2)

Technologische en kennisdienstverlening Technologische en kennisdienstverlening Technologische en kennisdienstverlening Technologische en kennisdienstverlening Technologische en kennisdienstverlening en Waterbouw Technologische en kennisdienstverlening en Waterbouw Technologische en kennisdienstverlening en Waterbouw

Bedrijf

Naam

Deelname expert sessie

Deloitte

Jan Dalhuisen

Ja

Grontmij

Hubert Habib Oscar Visser

Ja Nee

IBM

Djeevan Schiferli

Nee

Witteveen+Bos

Richard Pater

Ja

Arcadis

Piet Dircke

Ja

Deltares

Harry Baayen

Ja

Technische Universiteit Delft

Marco Waas Hans Hellendoorn

Nee Ja

Waterbouw

Dura Vermeer Groep

Job Dura

Ja

Waterbouw

Koninklijke Boskalis Westminster

Frank Verhoeven

Ja

Algemeen

Deloitte

Ron Mazier

Nee

Algemeen

Deloitte

Elias van Herwaarden

Ja (geen interview)

Algemeen

Nouwen Advies

Paul Nouwen

Nee

- 67 -


Sector

De volgende bronnen zijn geraadpleegd (1) Auteur(s)

Jaar

A13 Knowledge Boulevard

Arthur D Little

2004

An Introduction to Medical Device Legislation in the European Union

US Commercial services

2006

Chemicals briefing book

Deloitte

China Pharmaceuticals & Healthcare Report

Business Monitor International Ltd

2008

Clusters en Innovatieprioriteiten: de Zuidvleugel

Berenschot

2005

Commerciele dienstverlening; een heterogene sector met gunstige groeiperspectieven

CPB

2002

Creatieve industrie in Rotterdam

TNO

2005

De Nederlandse maritieme cluster; economische monitor 2006

Dr. Harry Webers et. Al.

2006

De pijlers onder de kenniseconomie

CPB

2002

De positie van Rotterdam als locatie voor water klimaat activiteiten

EURICUR

2009

De top 20 van Europese stedelijke regio's, 1995 - 2006 Randstad Holland in internationaal perspectief

TNO

2007

De Watersector Exportindex (WEX)- prognose 2007

EIM

2008

Dynamiek van de Rotterdamse economie

TNO

2008

Economisch beleid voor de Rotterdamse binnenstad in tijden van onmaakbaarheid

Universiteit van Amsterdam

2007

Economische betekenis medisch cluster voor de Rotterdamse economie

Buck Consultants International

2004

Economische clusters in Zuid-Holland

Ecorys

2004

Economische clusters Rijn-Schelde Delta

Buck Consultants International

2006

Economische monitor Zuid-Holland

Bureau Louter

2006

Economische verkenning Rotterdam 2008

OBR

2008

Een wereld om water

Netherlands Water Partnership

2006

- 68 -


Publicatie


Jaar

Energie conference 2009

Deloitte

2009

Energierapport MinEZ 2008

Ministerie van EZ

2008

Europe healthcare: Regional forecast

Economist Intelligent Unit (EIU)

nov-08

Exposure of the business services industry to international competition

CPB

2001

France: Medical Device Market


2006

Germany: Medical Device Market


2006

Global Consulting Market Place

Kennedy Research

2008

Global Health Care Equipment- Industry profile

Datamonitor

2008

Global Marine Industry Profile

2008

Havencluster en stedelijke hoogwaardige dienstverleners

Datamonitor Erasmus Universiteit Rotterdam dr. Wouter Jacobs

Health Care Equipment & Supplies in Europe

Datamonitor

2008

Health Care Equipment & Supplies in France

Datamonitor

2008

Industrial Products & Services

Deloitte

nov-07

Industry Briefing Book Technology

mei-08

Intermodal transport

Deloitte Dutch Inland Shipping Information Agency (BVB)

Jaaroverzicht 2007

BNA

2008

Kennismaken in Zuid-Holland

SMO

2003

Key issues global shipping

Deloitte

nov-05

Leader firms en innovatie

Michiel Nijdam en Peter de Langen

2006

- 69 -

2008


Publicatie


Jaar

Manufacturing Holland

Deloitte

Market report European Seaport industry

ESPO

2007

Medical Equipment

Freedonia

2008

Netherlands risk: infrastructure risks


okt-08

Netherlands: Energy report


nov-08

Oil and gassegment

Deloitte

Ports & Shipping markets

2008

presentatie ewald engelen - 9 dec 08

Deloitte Amsterdam Institute for Metropolitan and International Development Studies

Presentatie Wouter Jacobs

Wouter Jacobs

jun-05

United Nations Conference On Trade And Development

2007

Rotterdam Drechtsteden

jun-08

Stec groep Gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam N.V

2007

Stadsvisie Rotterdam

Gemeente Rotterdam

2007?

State of the European Cities

Ecorys

2007

Statistical oil review yearbook 2007

BP

2007

Steel industry dynamics

Deloitte

Stroom aan innovaties op komst in energiesector, Smart Energy Alliance maakt marsroute naar 2025

Capgemini

Review of Maritime Transport Rotterdam World Port | World City …naar een metropoolregio Rotterdam – Den Haag Werkdocument Ruimtelijke economische analyse en strategisch advies zorgeconomie Rotterdam Stadshaven 1600 ha

- 70 -

2007?

2008

2007


Publicatie


Jaar

Studie Betuwe Route

Deloitte

2008

The chemical sector in Belgium and Europe

Fedichem

2006

The Netherlands: Home Healthcare Market


2006

TNO future_manufacturing_europe_final_report

TNO en CPB

2007

TNO High level group Chemicals Industry final report

TNO

2007

Toekomst overheid en zorg Two Quantitative Scenarios for the Future of Manufacturing in Europe

CPB

2004

CPB

2008

Update Economische Visie Rotterdam 2020

EDBR

2005

Visie Medisch en Zorg Rotterdam

Gemeente Rotterdam Ontwikkelingsbedrijf

2008

Algemene bronnen Amadeus

Energy Information Administration (EIA)

CBP

International Energy Agency (IEA)

CBS

Ministerie van Economische zaken

Company.info

Netherlands Water Partnership (NWP)

Economic Intelligence Unit (EIU)

OECD

EIM

OneSource

Euricor

Vereniging van Waterbouwers (VBKO)

Europees parlement

Waterland.net

Eurostat

World Trade Organisation (WTO)

- 71 -


Publicatie

Over Deloitte

Deloitte Touche Tohmatsu is een Swiss Verein. Noch Deloitte Touche Tohmatsu, noch een van de memberfirms aanvaardt aansprakelijkheid voor het handelen of nalaten van handelen van andere memberfirms.

Copyright © 2009 Deloitte Financial Advisory Services B.V. All rights reserved.

Elke memberfirm is een zelfstandige juridische eenheid die werkt onder de naar „Deloitte‟, „Deloitte & Touche‟, „Deloitte Touche Tohmatsu‟ of enige andere daaraan gerelateerde naam. In Nederland is Deloitte de zelfstandige memberfirm van Deloitte Touche Tohmatsu. Deloitte is met ruim 6000 medewerkers en kantoren door heel Nederland, één van de grootste organisaties op het gebied van accountancy, belastingadvies, consultancy en financieel advies. Internationaal maakt Deloitte deel uit van Deloitte Touche Tohmatsu, met 120.000 medewerkers en vestigingen in 150 landen. Deloitte combineert de voordelen van een grote internationale organisatie met de sterk persoonlijke benadering van haar adviseurs. Maatwerk in dienstverlening, bedoeld om onze klanten en onze mensen voorop te laten lopen, is het uitgangspunt van Deloitte. Meer informatie vindt u op onze website www.deloitte.nl.


Deloitte Touche Tohmatsu is een organisatie van zelfstandige memberfirms, die zich richt op de hoogste kwaliteit bij het leveren van professionele dienstverlening en advies. Onze dienstverlening is gebaseerd op een wereldwijde strategie voor circa 140 landen. Daartoe is de expertise beschikbaar van 150.000 professionals in alle werelddelen en van onze memberfirms met hun vestigingen. Dienstverlening wordt aangeboden in vier professionele disciplines: accountants, belastingadviseurs, consultants, financieel adviseurs. Onze memberfirms werken zowel voor de grootste wereldwijde ondernemingen, als voor nationale bedrijven, de publieke sector als voor snelgroeiende bedrijven.

Internationale markt- en sectoranalyse Rotterdamse regio

Recommend Documents