Integraal Beheerplan Bosgebied Berg

Integraal Beheerplan Bosgebied Berg Belgenmonument Klein Zwitserland Prins Frederiklaan Stichtse Rotonde

Gemeente Amersfoort 18 augustus 2009

Rapport 09-05

Integraal Beheerplan Bosgebied Berg

INHOUD Samenvatting............................................................................................................... v 1. 1.2

Inleiding ....................................................................................................................... 1 Bosgebied Berg ............................................................................................................ 1 Aanleiding en afbakening .............................................................................................. 1

1.3

Leeswijzer ..................................................................................................................... 1

2.

Beschrijving van Bosgebied Berg............................................................................. 3 De deelgebieden van Bosgebied Berg ......................................................................... 3

1.1

2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.2

Si l ve 0 9 -0 5

Belgenmonument .......................................................................................................... 4 Klein Zwitserland ........................................................................................................... 5 Prins Frederiklaan ......................................................................................................... 5 Stichtse Rotonde ........................................................................................................... 5 Landschap ..................................................................................................................... 6 Eerste bewoning ........................................................................................................... 7 Groeiplaats .................................................................................................................... 9 Bodem en grondwater ................................................................................................... 9

2.5

Potentieel Natuurlijke Vegetatie .................................................................................... 9 Beschrijving van het bos ...............................................................................................11

2.5.1

Gemengd loofbos ..........................................................................................................11

2.5.2 2.5.3

Eikenspaartelgenbos.....................................................................................................12 Overige bossen .............................................................................................................13

2.6

Functioneren .................................................................................................................13

2.6.1

Recreatie .......................................................................................................................13

2.6.2

Natuur ...........................................................................................................................15

2.6.3

Functioneren ten aanzien van de nevenfuncties ..........................................................21

2.6.4

Overig gebruik/functies ................................................................................................23

2.6.5

Aandachtspunten ..........................................................................................................25

3.

Beleidskaders ..............................................................................................................27

3.1

Rijksoverheid .................................................................................................................27

3.2

Provincie .......................................................................................................................27

3.3

Gemeente .....................................................................................................................27

3.4

Samenvatting ................................................................................................................29

4. 4.1

Beheervisie ..................................................................................................................31 Doelstellingen................................................................................................................31

4.2

Functiezonering.............................................................................................................31

4.3

Streefbeeld ....................................................................................................................33

4.4

Monitoring .....................................................................................................................34

4.4.1

Woodstock ....................................................................................................................35

4.4.2

Monitoren aan de hand van indicatorsoorten ...............................................................35

4.4.3

Aanbeveling ..................................................................................................................38

i

Inhoud

INHOUD (VERVOLG) 5.

Beheer ..........................................................................................................................39

5.1

Inleiding .........................................................................................................................39

5.1.1

Geïntegreerd bosbeheer ...............................................................................................39

5.1.2

Verschillende dunningsvormen .....................................................................................40

5.1.3

FSC keurmerk ...............................................................................................................41

5.2

Beheer per bostype .......................................................................................................42

5.2.1

Gemengd loofbos ..........................................................................................................42

5.2.2 5.2.3

Eikenspaartelgenbos.....................................................................................................43 Gemengd naald-loofbos ................................................................................................44

5.2.4

Overige houtige opstanden ...........................................................................................45

5.3

Aanvullende maatregelen en achtergronden ................................................................45

5.3.1

Beheer ten aanzien van Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers.........................45

5.3.2

Dood hout ......................................................................................................................50

5.3.3

Randenbeheer ..............................................................................................................51

5.3.4 5.3.5

Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer ................................................................ 52 Hervatting hakhoutbeheer .............................................................................................54

5.3.6

Erosie ............................................................................................................................54

5.3.7

Richtlijn bomenkap rond bebouwing .............................................................................58

5.3.8

Extra maatregelen ten behoeve van recreatie/ belevingswaarde ................................58

5.4

Financiën .......................................................................................................................58

5.5

Uitvoering van het werkplan ..........................................................................................61

5.5.1

Planning ........................................................................................................................61

5.5.2

Voorlichting ...................................................................................................................61 Literatuur .....................................................................................................................63

Bijlage 1. Werkplan ..................................................................................................................67 Bijlage 2. Opzet communicatieplan ........................................................................................79 Bijlage 3. Opzet calamiteitenplan ...........................................................................................83 Bijlage 4. Verklarende woordenlijst ........................................................................................85 Bijlage 5. Bosontwikkelingsfasen in foto’s ...........................................................................87

ii

Si l ve 0 9 -0 5


FIGUREN 1.1

Ligging van Bosgebied Berg ............................................................................................viii

2.1

De deelgebieden van Bosgebied Berg ............................................................................ 2 Het ontwerp van Hartogh Heys van Zouteveen ............................................................... 4

2.2 2.4

Hoogtekaart van Bosgebied Berg .................................................................................... 6 Bodemkaart van Bosgebied Berg .................................................................................... 8

2.5

Bostypenindeling van Bosgebied Berg ............................................................................10

2.6

Recreatiekaart van Bosgebied Berg ................................................................................14

2.3

2.7

Bijzondere natuurwaarden van Bosgebied Berg .............................................................16

2.8

Archeologie en cultuurhistorie van Bosgebied Berg ........................................................22

2.9

Waterwinning in Bosgebied Berg .....................................................................................24

4.1

Functiezonering in Bosgebied Berg .................................................................................32

5.1

Voorbeeld van een dunning .............................................................................................41

5.2

Bedekkingsgraad van Amerikaanse vogelkers en bestrijdingsmethoden .......................48

5.3

Bos met een geleidelijke overgang, via mantel en zoom, naar open terrein ...................52

5.4

Padenkaart van Bosgebied Berg .....................................................................................56

5.5

Werkblokken en urgentie van de dunningswerkzaamheden ...........................................60

B1.1 Indeling in werkblokken en bostypen ...............................................................................66 B2.1 Kaart communicatieplan ................................................................................................ 82 B3.1 Kaart calamiteitenplan .....................................................................................................84

Si l ve 0 9 -0 5

iii

Inhoud

iv

Si l ve 0 9 -0 5


SAMENVATTING Bosgebied Berg, eigendom van de gemeente Amersfoort, ligt op het oostelijke gedeelte van de stuwwal tussen Amersfoort en Soesterberg. Bosgebied Berg heeft in totaal een oppervlakte van ruim 72 ha en omvat 56,5 ha bos. Het bosgebied bestaat uit de deelgebieden Belgenmonument, Klein Zwitserland, Prins Frederiklaan en Stichtse Rotonde. De gemeente Amersfoort is een FSC-gecertificeerd boseigenaar en hecht zeer veel waarde aan het duurzaam voortbestaan van haar bossen. Bosgebied Berg is met name van belang voor de natuur en de recreatie. Het bosgebied is grotendeels gelegen in het door het rijk beschermde stadsgezicht Bergkwartier. Een groot deel van de bossen is gemengd. Inlandse eik speelt een prominente rol. De boomlaag is zeer afwisselend opgebouwd waarbij de spreiding binnen de stamdiameters groot is. Dikke bomen zijn redelijk goed vertegenwoordigd (vooral Amerikaanse eik en beuk). De struiklaag heeft gemiddeld genomen een matig hoge tot een hoge bedekking met een van plek tot plek wisselende samenstelling. Veel in de struiklaag voorkomende soorten zijn: lijsterbes, Amerikaanse vogelkers (plaatselijk veel), Amerikaanse eik, beuk en hulst. Een aanzienlijk deel van Bosgebied Berg bestaat uit spaartelgenbos. Spaartelgen zijn overblijfselen van hakhoutbeheer, een beheersvorm die tot 1954 werd toegepast in Bosgebied Berg. Rond die tijd werd het hakhout economisch minder interessant en heeft men het hakhoutbeheer gestaakt. De hakhoutbossen heeft men omgevormd tot opgaande eikenbossen. Het eikenspaartelgenbos kenmerkt zich door een lage mengingsgraad. De struiklaag heeft over het algemeen een minder hoge bedekking dan in de gemengde bossen. Bossen spelen een centrale rol in de natuurbeleving van de Nederlandse bevolking. Mensen vinden er rust en kunnen genieten van planten en dieren. De belevingswaarde van Bosgebied Berg is hoog door de aanwezigheid van verschillende bostypen, afwisseling tussen gesloten en open ruimtes en de aanwezigheid van verschillende boomvormen (opgaande bomen en hakhoutstoven). Het reliëf van Bosgebied Berg, de afwisseling tussen rechte en kronkelige paadjes en de aanwezigheid van elementen als de watertoren, markante bomen en een poel dragen in belangrijke mate bij aan de belevingswaarde. Een aandachtspunt in het kader van de belevingswaarde is de plaatselijk aanwezige dichte struiklaag, bijvoorbeeld in object Prins Frederiklaan, waardoor het bos een besloten indruk maakt. Bosgebied Berg bestaat gedeeltelijk uit een voor Nederlandse begrippen oude bosgroeiplaats. Dit houdt in dat in het gebied al voor het jaar 1800 bos groeide. Van nature groeien in Bosgebied Berg voornamelijk eik, berk en beuk. De huidige samenstelling sluit hier goed op aan. Daarnaast komen enkele uitheemse soorten zoals Amerikaanse eik, Amerikaanse vogelkers, Japanse lariks en Corsicaanse den voor. Alleen het feit dat een soort van nature niet in Nederland voorkomt is objectief gezien geen reden om deze als ongewenst te bestempelen. Dikke Amerikaanse eiken zijn bijvoorbeeld van belang voor onder andere spechten en vleermuizen. Wel is duidelijk dat een aantal van de exoten een negatieve invloed heeft op de natuurlijke ontwikkeling van het bos. In Bosgebied Berg is Amerikaanse vogelkers hiervan een voorbeeld. De afwisseling binnen het Bosgebied Berg zorgt er voor dat veel diersoorten, vooral vogels, een plek vinden in het bos. Dood hout van zwaardere afmetingen, van groot belang voor de natuur, komt nog niet zoveel voor in Bosgebied Berg. Binnen Bosgebied Berg bevinden zich overblijfselen van vroeger landgebruik (eikenspaartelgenbos) en cultuuruitingen (grafheuvel, Galgenberg). Het gebied rondom de Galgenberg

Si l ve 0 9 -0 5

v

Samenvatting

heeft de gemeentelijke status van Archeologische Belangrijke Plaats (ABP). Het economische aspect van houtproductie speelt een bescheiden rol in de bossen. Houtoogst dient hoofdzakelijk om de bosontwikkeling in de gewenste richting te sturen. De dunning is hiertoe de aangewezen maatregel. In het kader van het functioneren van Bosgebied Berg zijn dit de belangrijkste aandachtspunten: Door het plaatselijk hoge voorzieningenniveau en de ligging van Bosgebied Berg nabij woonwijken, is de recreatiedruk hoog. Intensief gebruik van de bossen geeft op enkele plekken spanning met de natuurfunctie (verstoring, erosie). Plaatselijk zorgt Amerikaanse vogelkers door zijn sterke concurrentiekracht voor een bedreiging van de natuurwaarde. Dik dood hout komt over het algemeen weinig voor. De gemeente Amersfoort kiest voor een gelijkwaardig samengaan van de bosfuncties natuur en recreatie. De belangrijkste nevenfuncties zijn cultuurhistorie, waterwinning en houtproductie. De doelstelling van het beheer wordt als volgt omschreven: De gemeente streeft naar minimaal het behoud van de huidige natuurwaarden en recreatieve waarden van de bossen. Het huidige voorzieningenniveau ten behoeve van de recreatie wordt gehandhaafd. Ten behoeve van de recreatie dient de belevingswaarde van het bos vergroot te worden. Daarnaast wordt de ontwikkeling van natuurwaarden nagestreefd. Een belangrijk instrument om de natuurwaarden en belevingswaarde van het bos te vergroten is de dunning. Met deze beheersmaatregel kan de bosontwikkeling in de gewenste richting gestuurd worden. In principe vervullen alle bossen van Bosgebied Berg de bovenstaande functies. Op de ene plek is de ene functie echter iets belangrijker dan de andere. In het noorden van Klein Zwitserland wordt bijvoorbeeld veel gerecreëerd. Om deze reden wordt het beheer hier op de functie recreatie afgestemd. In relatief rustige gebieden ligt bij het beheer het accent op de functie natuur. Met haar bosbeheer streeft de gemeente Amersfoort de ontwikkeling van aantrekkelijke bossen na. De gemengde loofbossen dienen zich verder te ontwikkelen naar een parkbos met markante en zware bomen van verschillende soorten door elkaar. Daar waar mogelijk dient er afwisseling aanwezig te zijn tussen bosdelen met een dicht en een open kronendak en oude en jonge bomen. Met betrekking tot de eikenspaartelgenbossen streeft men er naar om het bostype zo lang mogelijk in stand te houden. Het bosbeheer omvat alle beslissingen en maatregelen die nodig zijn om het bos te laten functioneren zoals dat in de doelstellingen is geformuleerd. Hierbij wordt uitgegaan van de huidige situatie. De maatregelen richten zich op het aansturen van de bosontwikkeling. Het dunnen van het bos wordt als middel gebruikt om de ontwikkeling van het bos in de gewenste richting aan te sturen. Het beheersconcept geïntegreerd bosbeheer vormt de leidraad voor het bosbeheer van Bosgebied Berg. De talrijke aanwezigheid van Amerikaanse vogelkers wordt in Bosgebied Berg als een probleem ervaren. De meest effectieve manier om de dominantie van Amerikaanse vogelkers te

vi

Si l ve 0 9 -0 5


ondervangen is door de stobben na afzagen chemisch te behandelen met een biologisch afbreekbare glyfosaat-oplossing. In het waterwingebied van Klein Zwitserland is het gebruik van chemische middelen echter niet toegestaan. In dit gebied is de Amerikaanse vogelkers te bestrijden door de struiken te rooien met bijvoorbeeld een paard. In Klein Zwitserland zorgt het reliëf op enkele lange en rechte paden voor erosie. Belangrijke doorgaande paden wil de gemeente aanleggen in terrasvorm, waardoor afstromend water minder snel voor schade zorgt. Dit wordt gecombineerd met het vervangen van de toplaag door een stevigere laag met stolgrind of woudzand. Op paden die niet van primair belang zijn voor de ontsluiting van het bosgebied wordt volstaan met het vervangen van de toplaag. Daarnaast wil de gemeente enkele paden afsluiten. Deze paden dienen niet ter ontsluiting van Bosgebied Berg en zijn overbodig omdat ze vaak parallel lopen aan een ander pad.

Si l ve 0 9 -0 5

vii

Inleiding

Figuur 1.1: Ligging van Bosgebied Berg

viii

Si l ve 0 9 -0 5


1. INLEIDING 1.1

Bosgebied Berg Bosgebied Berg, eigendom van de gemeente Amersfoort, ligt op het oostelijke gedeelte van de stuwwal tussen Amersfoort en Soesterberg, ook wel de stuwwal van Amersfoort genoemd (figuur 1.1). Deze stuwwal is min of meer dwars gelegen op de richting van de Utrechtse Heuvelrug. Bosgebied Berg ligt in het zuidwesten van de bebouwde kom van Amersfoort. Het bosgebied vormt een overgang van de bebouwde kom naar de bosgebieden gelegen buiten de stad (figuur 1.1). Bosgebied Berg heeft in totaal een oppervlakte van ruim 72 ha en omvat 56,5 ha bos. De overige terreinen van Bosgebied Berg bestaan onder andere uit graslanden, heideveldjes en sportterreinen.

1.2

Aanleiding en afbakening De gemeente Amersfoort is een FSC-gecertificeerd boseigenaar en hecht zeer veel waarde aan het duurzaam voortbestaan van haar bossen. Bosgebied Berg is met name van belang voor de natuur en de recreatie. Daarnaast wordt ook het belang van de landschappelijke en cultuurhistorische waarden onderkend. Het gebied wordt zeer veel bezocht vanuit de omringende woonwijken; met name door wandelaars, hondenuitlaters en trimmers. Om de verschillende bosfuncties zo optimaal mogelijk naast elkaar te laten functioneren, is in 1984 door Bosland een eerste beheerplan voor het bosgebied opgesteld. Dit plan had een looptijd van tien jaar. In 1996 heeft Klingen Bomen een tweede plan opgesteld. Om de continuïteit van het bosbeheer te waarborgen is het onderhavige plan als vervolg op deze twee plannen samengesteld. Naast de continuïteit van het bosbeheer heeft dit plan tot doel om het beheer te communiceren met de omwonenden van de verschillende deelgebieden van Bosgebied Berg: Belgenmonument, Klein Zwitserland, Prins Frederiklaan en Stichtse Rotonde. Daarnaast is het in het kader van het FSC-certificaat vereist om een goed gefundeerd beheerplan te hebben. Het onderhavige beheerplan legt de strategische keuzes met betrekking tot het bosbeheer vast. Om te zorgen voor een voldoende groot draagvlak, is het bosbeheer zoveel mogelijk geïntegreerd met andere beleidsterreinen. Dit plan heeft enkel het bosbeheer van Bosgebied Berg als onderwerp. Voor de heidevegetaties in het deelgebied Stichtse Rotonde is het “Heidebeheerplan Stichtse Rotonde” (2006) opgesteld.

1.3

Leeswijzer Hoofdstuk 2 geeft een beschrijving van Bosgebied Berg, waarna in hoofdstuk 3 de beleidskaders worden toegelicht. In hoofdstuk 4 wordt de beheervisie uiteen gezet. Hoofdstuk 5 gaat in op het bosbeheer voor de lange termijn. In bijlage 1, het werkplan, is het beheer voor de korte termijn omschreven.

Si l ve 0 9 -0 5

1

Inleiding

Figuur 2.1: De deelgebieden van Bosgebied Berg

2

Si l ve 0 9 -0 5


2. BESCHRIJVING VAN BOSGEBIED BERG Dit hoofdstuk geeft allereerst een beschrijving van de deelgebieden van Bosgebied Berg. Vervolgens worden het landschap, de eerste bewoning, de groeiplaats, bodem en grondwater en de potentieel natuurlijke vegetatie behandeld. Tot slot wordt het bos beschreven en wordt ingegaan op het functioneren van het bos.

2.1

De deelgebieden van Bosgebied Berg De bosoppervlakte van Bosgebied Berg is als volgt over een viertal objecten verdeeld (figuur 2.1): Belgenmonument: Klein Zwitserland: Prins Frederiklaan: Stichtse Rotonde: Bosgebied Berg:

8,0 ha 36,0 ha 7,4 ha 5,1 ha 56,5 ha

Door de ligging op de stuwwal is Bosgebied Berg, zoals de naam al doet vermoeden, rijk aan reliëf. De hoogteligging varieert van 10 tot 42 m boven NAP. Ook lokaal komen hoogteverschillen van enkele meters voor. Dit geldt met name voor het noorden van deelgebied Klein Zwitserland. Voor Nederlandse begrippen is Bosgebied Berg een oude bosgroeiplaats. Op oude kaarten (1839-1859) is te zien dat het plangebied toen ook al uit bos bestond. Dit was vermoedelijk grotendeels eikenhakhout. In het door de provincie Utrecht opgestelde rapport ‘Oude boskernen van de Utrechtse Heuvelrug’ (Wildschut e.a., 2004) is een groot deel van Klein Zwitserland en een deel van de Stichtse Rotonde aangemerkt als respectievelijk ‘zeer waardevolle oude boskern’ en ‘waardevolle oude boskern.’ Dit geeft aan dat het hier gaat om een groeiplaats van autochtone bomen en struiken, welke afstammelingen zijn van de oorspronkelijke inheemse flora, die na de ijstijd op eigen kracht Nederland heeft bereikt (Wildschut e.a., 2004). Het eikenhakhout van Bosgebied Berg is tot ongeveer 1954 in gebruik geweest. Vanaf die tijd werd hakhout economisch minder interessant en is een groot deel omgevormd tot spaartelgenbos. Hierbij werd van iedere hakhoutstoof de mooiste telg (stam) ‘gespaard’ en werden de overige telgen afgezet. Het huidige hoge aandeel van zomereik in de bossen, is het gevolg van deze geschiedenis. Bosgebied Berg is grotendeels gelegen in het door het rijk beschermde stadsgezicht Bergkwartier (figuur 2.1). Dit in het begin van de twintigste eeuw aangelegde villapark is in 1899 ontworpen door de befaamde Amersfoortse tuinarchitect Hartogh Heys van Zouteveen (figuur 2.2). Het villapark is aangelegd in de destijds gangbare ‘Gemengde Stijl’, een variant binnen de Engelse landschapsstijl. Een jaar later maakten de tuinarchitecten Smits & Schulz uit Naarden het definitieve ontwerp. Het definitieve ontwerp kenmerkt zich door een hechte samenhang tussen de lanenstructuur, architectuur en beplanting. Vooral de groenstructuur is de drager van het gebied. Hierbij worden de bomen in de openbare ruimte, vaak staande in de grasstroken, onder-

Si l ve 0 9 -0 5

3

Beschrijving van Bosgebied Berg

steund door de beplanting op particuliere erven. Enkele monumenten in het bos, waaronder de Galgenberg en het Belgenmonument, maken deel uit van het stadsgezicht. Figuur 2.2: Het ontwerp van Hartogh Heys van Zouteveen

2.1.1 Belgenmonument Het ‘Belgenmonument’ waaraan dit deelgebied zijn naam heeft ontleend, is de blikvanger van het gebied. Het Belgenmonument is opgericht als blijk van dank voor de opvang van Belgische vluchtelingen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. De tuinaanleg rondom het monument, die omstreeks 1916 door de Belgische landschapsarchitect Van der Swaelmen is ontworpen, kenmerkte zich aanvankelijk door een omkadering van het landschap met eikenhakhout door monumentaal vormgegeven hagen. In eerste instantie zouden deze ‘groene muren’ uit taxushagen bestaan, maar vermoedelijk is door materiaalschaarste tijdens de Eerste Wereldoorlog bij de uitvoering voor ligusterhagen gekozen. Bij de laatste restauratie van dit rijksmonument hebben de uit hun krachten gegroeide ligusterhagen plaats gemaakt voor taxushagen. Gelijktijdig is het eikenhakhout vervangen door heide, die echter moeizaam tot volle wasdom komt. Het deelgebied omvat 8 ha bos, waarvan het grootste deel uit gemengde bossen bestaat. Het goed met paden ontsloten bosgebied, wordt met name benut door wandelaars vanuit de aangrenzende woonwijken. Naast enkele bankjes en een wandelroute zijn verder geen recreatieve voorzieningen aanwezig.

4

Si l ve 0 9 -0 5


2.1.2 Klein Zwitserland Het bosgebied Klein Zwitserland (36 ha bos) is gelegen op één van de hoogste punten van de Amersfoortse berg, rond de voormalige Galgenberg. In vroeger tijden stond hier de galg opgesteld. De resten van het onderstel van de galg liggen nog dicht aan het aardoppervlak. Het terrein direct rondom de voormalige galg is benoemd als een terrein met zeer hoge archeologische waarde. De Galgenberg heeft hier een diameter van ca. 18 m en is 3 m hoger dan de directe omgeving. Het eerste bericht over de galg is te vinden in een stedelijke rekening van 1550. Hieruit blijkt dat reparaties zijn uitgevoerd en dat de galg dus toen al bestond. Na een raadsbesluit is de galg in 1770 afgebroken. Het gebied bestaat uit een parkachtig aangelegd bos met grote hoogteverschillen. Daarnaast zijn percelen productiebos in de vorm van eikenspaartelgenbos herkenbaar. Tot 1920 is een deel van Bosgebied Berg voor zanden grindwinning gebruikt. Met behulp van de Werkverschaffing is in het begin van de jaren 1930 het gebied omgevormd tot een soort van wandelpark. Een bijzonder element in Klein Zwitserland is de poel nabij de Galgenberg. Het betreft een poel met een kunstmatige bodem. In 1998 is deze aangelegd om de paddentrek beter te kunnen sturen (en op termijn voorkomen). De poel is nu een voortplantingsplek voor Bruine kikker, Gewone pad, Kleine watersalamander en Alpenwatersalamander. Deelgebied Klein Zwitserland is door een zeer intensief padennetwerk ontsloten. Met name het noorden van het gebied wordt veel bezocht door wandelaars. Een trekpleister hier is de natuurspeelplaats. Daarnaast zijn in het deelgebied een wandelroute en enkele bankjes aanwezig.

2.1.3 Prins Frederiklaan Het terrein bij de Prins Frederiklaan is meer open van karakter. Op het Lymphioveld, een recreatieweide in het deelgebied, vindt eens per jaar een circusvoorstelling plaats. In totaal omvat het deelgebied 7,4 ha bos, strookvormige beplantingen en boomgroepen. Door de afwisseling tussen open terrein en bos vormt het gebied een aantrekkelijk wandelgebied voor de omwonenden.

2.1.4 Stichtse Rotonde De Stichtse Rotonde is in 1962 om verkeerstechnische redenen aangelegd en bevindt zich buiten de begrenzing van het beschermde stadsgezicht. De open aanleg, grotendeels bestaande uit heide, sluit echter naadloos aan op dat van het omringende stadsgezicht. Het gebied bestaat uit verschillende door rijbanen geïsoleerde gebiedjes met bos (5 ha), heide en schraal grasland. De drukke rotonde zorgt er voor dat slechts een klein deel toegankelijk is voor wandelaars. Een belangrijk onderdeel van het deelgebied is de droge heide. Het betreft een restant van wat ooit uitgestrekte heidevelden waren. De heide kan gerekend worden tot het struikheide-kruipbrem verbond. Het gebied wordt in de Provinciale Milieu-Inventarisatie aangeduid als een gebied met hoge botanische waarden. Naast struikheide komen soorten voor als Hazepootje, Muizeoor, Buntgras, Grasklokje en Akkerhoornbloem (Veen & Reitsma, 2001). Onder meer de Zandhagedis heeft zijn leefgebied in de Stichtse Rotonde. Voor het beheer van de heide en het schraal grasland van de Stichtse Rotonde, wordt verwezen naar ‘Heidebeheerplan Stichtse Rotonde’ (De Jong, 2006).

Si l ve 0 9 -0 5

5


2.2

Landschap Op de hoge en droge zandgronden van het stuwwallencomplex van de Utrechtse Heuvelrug, die zich uitstrekt van de Nederrijn tot aan het Gooimeer, wordt het landschappelijk beeld bepaald door uitgestrekte boscomplexen. Kenmerkend zijn het reliëf en de landgoederen. In hydrologisch opzicht wordt het gebied aangemerkt als een infiltratiegebied. Het water komt als kwel aan de voet van de heuvelrug weer te voorschijn. Figuur 2.3: Hoogtekaart van Bosgebied Berg

De basis voor het landschap van Amersfoort en omgeving is gelegd in het Saaliën (ca. 200.000130.000 jaar geleden). Gedurende deze ijstijd drong het ijs uit het noorden op door een reeds bestaand dal van de Maas. Door de ijsmassa’s werden rivierzanden aan weerskanten hoog opgestuwd, waardoor zich stuwwallen vormden: de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. De hoogste delen op de Utrechtse Heuvelrug zijn de Leusderheide (50-55 m +NAP) en de Amersfoortse Berg (ca. 40 m +NAP). Na de terugtrekking van het ijs bleven tussen de stuwwallen gletsjerdalen achter. Op figuur 2.3 is te zien in welke mate het landijs de omgeving van Bosgebied Berg heeft gevormd. De hoogste delen van de Amersfoortse Berg liggen in het centrum van het gebied. Vanaf de hoogste delen van de stuwwal neemt de hoogte in noordwestelijke en zuidoostelijke richting, binnen ca. 700 m af van ruim 40 m +NAP naar ca. 18 m +NAP.

6

Si l ve 0 9 -0 5


Na het Saaliën warmde de aarde op en steeg de zeespiegel. Hierdoor kon de toenmalige Eemzee via de glaciale dalen diep het land binnendringen en dikke kleilagen afzetten. Gedurende de ijstijd die volgde op het Saaliën, het Weichseliën (ca. 100.000-10.000 jaar geleden), bereikte het landijs Nederland niet. Wel was de bodem permanent bevroren (permafrost). Slechts de bovenlaag van de bodem ontdooide in de zomer. De bevroren ondergrond zorgde ervoor dat het smeltwater en neerslag oppervlakkig afvloeide, waardoor erosiegeulen ontstonden. Na de permafrost vielen de erosiegeulen droog. Voorbeelden van deze droge dalen zijn te vinden in het gebied ten zuidwesten van de Stichtse Rotonde bij de Oude Kamp en ten noorden van de Vlasakkers. In het Weichseliën wisselden droge en natte perioden elkaar af. In een droge periode viel de Eemzee droog en voerde de wind vanuit het westen grote hoeveelheden zand aan. Dit zand bedekte spoedig het landschap en vulde het gletsjerdal. In vochtige perioden sneed afstromend dooiwater zich in de dekzandlaagten in, waardoor beekdalen ontstonden. Het huidige tijdvak van de aardgeschiedenis, het Holoceen, begon zo’n 10.000 jaar geleden. Het begin van dit tijdvak markeert het einde van de laatste ijstijd. Door het smelten van de ijskappen is de zeespiegel vanaf het begin van het Holoceen ca. 100-120 m gestegen en kwam, vanwege het mildere klimaat, een weelderige plantengroei tot stand. In de gehele Gelderse vallei vormde zich hoogveen op plaatsen waar het water stagneerde. Daartussen ontstond een stelsel van beken dat in noordwestelijke richting afwaterde.

2.3

Eerste bewoning De eerste mensen die in de omgeving van Amersfoort leefden waren rondtrekkende jagers (voor 8.000 v. Chr.). Vanaf 4.500 v. Chr. vestigden mensen zich op een vaste verblijfplaats. Deze mensen bevolkten de hogere delen van de stuwwal en leefden van landbouw en jacht. Door uitputting van de grond en bevolkingstoename verplaatsten nederzettingen en ontginningen zich naar steeds lagere delen in het landschap. In de periode van het Late-Neolithicum, de Bronstijd en de Vroege-IJzertijd (ca. 2.900 tot 500 v. Chr.) begroeven de bewoners van het gebied hun doden onder heuvels. Deze grafheuvels liggen meestal in groepjes op de flanken van de stuwwal. Het is niet precies bekend waar de nederzettingen van deze mensen zich bevonden. Rond het begin van de jaartelling was de Heuvelrug nog vrijwel volledig bedekt met bos. Aan het einde van de Middeleeuwen was er door kap en overbegrazing nog maar weinig bos aanwezig. Door verarming van de droge gronden op de stuwwal ontstonden op grote schaal heidevelden en later ook stuifzanden (Landschapsbeleidsplan Amersfoort, 1996). Eindeloze heidevelden en stuifzanden bepaalden het beeld. Plaatselijk bleven enkele hakhoutbosjes en houtwallen gespaard. Wellicht zijn de huidige oude boskernen van Bosgebied Berg hieruit voortgekomen. Rond het einde van de negentiende eeuw verviel de economische betekenis van de heide als leverancier van plaggen (bemesting) en als weidegrond voor schapen en koeien. Rond 1900 zijn grote delen van de heide herbebost met grove den en inlandse eik. De eikenbossen werden voornamelijk beheerd als hakhout. De eikenspaartelgenbossen van Bosgebied Berg zijn voormalige hakhoutbossen.

Si l ve 0 9 -0 5

7


1

Figuur 2.4: Bodemkaart van Bosgebied Berg

1

8

Van object Prins Frederiklaan en een gedeelte van Klein Zwitserland is geen bodemkartering beschikbaar

Si l ve 0 9 -0 5


2.4

Groeiplaats De groeiplaats is het geheel van factoren dat bepalend is voor de groei en de samenstelling van de vegetatie. Deze factoren omvatten ondermeer het klimaat, de bodemvruchtbaarheid en het vochtleverend vermogen van de bodem. Het klimaat binnen Bosgebied Berg is vrijwel overal gelijk. In dit hoofdstuk wordt een beknopt overzicht gegeven van de in het gebied voorkomende bodems en de daarop voorkomende natuurlijke vegetaties.

2.4.1 Bodem en grondwater De eigenschappen van de aanwezige bodems worden voornamelijk bepaald door het bodemsubstraat en de cultuurgeschiedenis. Op de stuwwallen liggen mineralogisch rijke zanden aan de oppervlakte. Door plooiing van de oorspronkelijke rivierafzettingen kan de bodem op een stuwwal op een korte afstand sterke verschillen vertonen in onder andere textuur en leemgehalte. Op de meeste plaatsen zijn op de mineralogisch rijkere substraten holtpodzolen ontstaan. Holtpodzolen vormen het rijkste bodemtype binnen het gebied (figuur 2.4). Holtpodzolgronden komen vooral voor op de lemige hoger gelegen gedeelten van de stuwwal. Dit zijn goede bosbodems. Van nature ontwikkelen zich hier eiken-beukenbossen. Naast dit bodemtype komen er ook minder rijke dekzanden voor. Deze zijn door de wind afgezet na de terugtrekking van het landijs. In de minder rijke dekzanden hebben zich voornamelijk haarpodzolen ontwikkeld. Haarpodzolen kunnen ook ontstaan door degradatie van holtpodzolen, bijvoorbeeld door eeuwenlang heidebeheer. Hier domineren van nature bossen met berk en zomereik. Interessant in het kader van de bodemsamenstelling is dat, op de top van de stuwwal, op enkele plaatsen rijke gronden aan de oppervlakte voorkomen. Door erosie is de kop van de heuvelrug afgesleten, waardoor zich een rijkere laag aan de oppervlakte profileert. De vegetatie, met onder meer lelietje der dalen, is hiervan een indicatie. Bosgebied Berg is een infiltratiegebied. Doordat het grondwater zich vele meters onder het maaiveld bevindt, is het bos hierdoor aangewezen op het hangwater dat in het bovenste deel van het profiel achterblijft.

2.4.2 Potentieel Natuurlijke Vegetatie De potentieel natuurlijke vegetatie (PNV) is de vegetatie die zich zonder ingrijpen van de mens zou ontwikkelen op een bepaalde groeiplaats. Kennis van de PNV levert inzicht in de ontwikkelingsmogelijkheden van het huidige bos en geeft richting aan de mogelijke alternatieven voor het beheer. Doordat verschillende (boom)soorten verschillende eisen stellen aan de bodem, is de PNV sterk afhankelijk van de groeiplaatseigenschappen van een gebied. In Bosgebied Berg is vanwege de diversiteit aan bodems sprake van verschillende PNV’s. Voor een uitgebreide bespreking van de PNV’s wordt hier verwezen naar Van der Werf (1991). Op de rijkere bodems van Bosgebied Berg (de holtpodzolen en rijkere delen van de haarpodzolen) kan zich onder natuurlijke omstandigheden een eiken-beukenbos ontwikkelen. In het eikenbeukenbos zal de beuk op de langere termijn gaan domineren vanwege de grotere concurrentiekracht van deze soort. Naast inlandse eik en beuk vertonen ook berk en grove den goede

Si l ve 0 9 -0 5

9


Figuur 2.5: Bostypenindeling van Bosgebied Berg

10

Si l ve 0 9 -0 5


ontwikkelingsmogelijkheden. De mate waarin deze soorten voorkomen is vooral afhankelijk van de grootte van verstoringen in het kronendak. In het eiken-beukenbos is een struiken kruidlaag nagenoeg afwezig. De natuurlijke samenstelling wordt in Nederland nog maar zelden aangetroffen (Van der Werf, 1991). Op de meeste haarpodzolen bestaat de PNV uit een eiken-berkenbos. Ook de beuk is in staat om zich hier te vestigen maar zal, vanwege de armere toestand van de bodem, waarschijnlijk niet tot dominantie kunnen komen. In het eiken-berkenbos is de struiklaag veelal goed ontwikkeld en wordt voornamelijk gevormd door lijsterbes en vuilboom. Overheersende soorten in de kruidlaag zijn bochtige smele en laag blijvende bosbes. De mate en snelheid waarmee een PNV zich zou kunnen ontwikkelen is naast bodemeigenschappen afhankelijk van verschillende factoren. Een rol spelen de nabijheid van zaadbronnen en de efficiëntie van zaadverspreiding. Daarnaast kunnen verstorende factoren zoals een hoge wildstand of de aanwezigheid van een concurrerende bodemvegetatie een sterke invloed hebben. De PNV geeft dus een potentiële ontwikkeling weer. De actuele bosontwikkeling is grotendeels afhankelijk van lokale omstandigheden. In een landschapsecologisch onderzoek betreffende Bosgebied Berg (Jansen & Van der Putten, 1984) wordt gesproken over een viertal bostypen, te weten: het eiken-berkenbos, het weinig gestoord eiken-berkenbos, het eiken-Amerikaansvogelkersbos en het beuken-eikenbos met esdoorn. In feite betreft het een verfijning van de bovenstaande indeling in berken-eikenbos en beuken-eikebos, aan de hand van uitgebreid veldonderzoek. De indeling in de vier bostypen is na 24 jaar anno 2008 nog maar ten dele te herkennen. Zo heeft het bosbeheer zijn invloed gehad, waardoor het bos over het algemeen gemengder van karakter is geworden. Ook hebben storingsindicatoren als Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik zich sterk uitgebreid. Hierdoor is de samenstelling van de vegetatie gewijzigd maar nog wel herkenbaar, zoals de rijkere vegetatie op de hogere delen van Klein Zwitserland.

2.5

Beschrijving van het bos Deze paragraaf geeft een beschrijving van de actuele toestand van het bos van Bosgebied Berg. Met betrekking tot de boomsoortensamenstelling van het bosgebied is een indeling te maken in gemengd loofbos, eikenspaartelgenbos met een relatief lage mengingsgraad, gemengd naald-loofbos en overige houtige opstanden (zie figuur 2.5).

2.5.1 Gemengd loofbos De gemengde bossen kennen een voorgeschiedenis waarin hakhoutbeheer een belangrijke rol speelt. De gemengde bossen bestaan uit eikenspaartelgenbos, in hoge mate gemengd met beuk, Amerikaanse eik, berk en plaatselijk ook tamme kastanje, acacia en esdoorn. Goede voorbeelden van dit bostype zijn te vinden in de afdelingen 81n en 81u van Klein Zwitserland (zie figuur B1.1 in bijlage 1 voor de vak- en afdelingnummering van Bosgebied Berg). In de gemengde bossen domineert op enkele plekken Amerikaanse eik of beuk. De boomlaag is zeer afwisselend opgebouwd waarbij de spreiding binnen de stamdiameters groot is. Dikke bomen zijn redelijk goed vertegenwoordigd (vooral Amerikaanse eik en beuk). Daarnaast is het bos aantrekkelijk door de uiteenlopende boomvormen die voorkomen: van rechte en hoge bomen Si l ve 0 9 -0 5

11


tot grillige meerstammige oude hakhoutstoven. De struiklaag heeft gemiddeld genomen een matig hoge tot een hoge bedekking met een van plek tot plek wisselende samenstelling. Veel in de struiklaag voorkomende soorten zijn: lijsterbes, Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik, beuk en hulst. Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik hebben plaatselijk een hoog aandeel. Grotere openingen in het kronendak van meer dan 10 m doorsnede, van belang voor de natuur (afwisseling in biotopen) en de bosbeleving (recreatie), komen hier en daar voor in deelgebied Belgenmonument en Klein Zwitserland. Zwaar dood hout komt weinig voor in het gemengde bos. In de kruidlaag neemt bosbes en plaatselijk braam een belangrijke positie in. Opvallend is de struiklaag in de bossen van het object Prins Frederiklaan. De struiklaag heeft hier over het algemeen een hoge tot een zeer hoge bedekking. Hulst domineert de begroeiingslaag en in mindere mate zijn lijsterbes, beuk, Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers aanwezig. Een deel van de gemengde bossen is recent gedund (met name in deelgebied Belgenmonument en Klein Zwitserland). Hierbij zijn inheemse boomsoorten gericht vrijgesteld van Amerikaanse eik. Amerikaanse eik is echter nog steeds in vrijwel alle bosdelen als mengboom vertegenwoordigd. Het aandeel Amerikaanse eik varieert hierbij van enkele bomen per ha tot een aandeel in het kronendak van ca. 20-30%. De sterk schaduwverdragende soort vormt een bedreiging voor de lichtminnende inlandse eiken. Na afzetten lopen Amerikaanse eiken op de stobbe vrijwel altijd weer uit, waardoor zich een dichte struiklaag met de soort vormt. Toch is de soort ook waardevol voor het bos. Oudere Amerikaanse eiken kunnen een markante verschijning zijn en kunnen onderdak bieden aan holenbroeders en vleermuizen. Daarnaast geven Amerikaanse eiken prachtige herfstkleuren. Langs het Sint Eustasiuspad vormt een strook met zwaar opgaand hakhout van Amerikaanse eik een opvallende verschijning. De strook met meerstammige stoven die nu de begeleiding van een fietspad vormt, is voortgekomen uit een in de Tweede Wereldoorlog gekapte laan. De schaduwdruk onder het kronendak van de gemengde bossen is over het algemeen vrij groot. Hierdoor hebben met name Amerikaanse eik, beuk, hulst en esdoorn kansen om op te groeien, in tegenstelling tot de meer lichtbehoevende soorten inlandse eik en berk. Verjonging van schaduwsoorten komt op veel plekken voor. Plaatselijk groeien beuk en hulst in de tweede boomlaag. Naar verwachting gaan deze soorten een steeds prominentere rol spelen in het bos, ten koste van het aandeel inlandse eik. Dit wordt gestimuleerd door het feit dat de inlandse eik door zijn grotere lichtbehoefte, weinig kansen ziet om te ontkiemen onder het kronendak.

2.5.2 Eikenspaartelgenbos Dit bostype wordt gedomineerd door spaartelgen van zomereik. Spaartelgen zijn overblijfselen van hakhoutbeheer, een beheersvorm die tot 1954 werd toegepast in Bosgebied Berg. Rond die tijd werd het hakhout economisch minder interessant en heeft men het hakhoutbeheer gestaakt. Hierbij zijn de eiken op enen gezet. Dit houdt in dat van een meerstammige eikenstoof, slechts één stam is gehandhaafd ‘de spaartelg’ en dat de rest van de stammen is afgezet. Doordat de boom de afgezette stam overgroeit met een nieuwe bast, ontstaat een verdikte stamvoet. Deze verdikte stamvoeten zijn in verschillende delen van Bosgebied Berg nog goed waar te nemen. Het op enen zetten van hakhout resulteert binnen enkele decennia in opgaande eikenbossen. Plaatselijk komen ook meerstammige eikenstoven voor in Bosgebied Berg.

12

Si l ve 0 9 -0 5


Het eikenspaartelgenbos kenmerkt zich door een lage mengingsgraad. Slechts hier en daar groeit een berk, beuk of Amerikaanse eik tussen de inlandse eiken. De struiklaag heeft over het algemeen een minder hoge bedekking dan in de gemengde bossen. Hulst, Amerikaanse eik en beuk zijn in deze begroeiingslaag belangrijke soorten. De kruidlaag heeft veelal een vrij hoge bedekking met onder andere braam en stekelvaren. Door de dominantie van inlandse eik en de minder hoge bedekking van de struiklaag, geeft dit bostype een lichtere indruk dan de gemengde bossen. In enkele eikenbossen van object Prins Frederiklaan heeft de struiklaag wel een hoge bedekking met als voornaamste soort hulst. Goede voorbeelden van het eikenspaartelgenbos zijn te vinden in de afdelingen 79n (Prins Frederiklaan) en het centrale deel van Klein Zwitserland (zie figuur B1.1 in het werkplan).

2.5.3 Overige bossen In het noorden van Klein Zwitserland bevindt zich een enkele opstand met spaartelgen van beuk. Van dezelfde soort zijn ter plaatse ook enkele stoven aanwezig. Met name in het zuiden van Klein Zwitserland komen ook gemengde naaldbossen voor. Dit zijn zowel mengingen met verschillende naaldboomsoorten (Japanse lariks, Corsicaanse den) als mengingen tussen naaldboomsoorten en loofboomsoorten. De mengingsgraad in deze bossen is zeer hoog met als prominente soorten: oude grove den, douglas, Amerikaanse eik, beuk en berk. In object Prins Frederiklaan komen daarnaast enkele boomgroepen en singels voor.

2.6

Functioneren In deze paragraaf wordt het functioneren van Bosgebied Berg belicht aan de hand van de hoofdfuncties recreatie en natuur. Daarnaast wordt het functioneren ten aanzien van de nevenfuncties cultuurhistorie en landschap beschreven.

2.6.1 Recreatie Bossen spelen een centrale rol in de natuurbeleving van de Nederlandse bevolking. Mensen vinden er rust en kunnen genieten van planten en dieren. Dit geldt voor bossen in het algemeen. In het kader van het recreatief functioneren van een bosgebied is de ontsluiting en bereikbaarheid en daarnaast de belevingswaarde van het bos van belang. In combinatie met het voorzieningenniveau bepalen deze aspecten de mate waarin recreanten het bos benutten. De ontsluiting en bereikbaarheid van Bosgebied Berg is ruim voldoende. Alle bossen zijn met een intensief padennetwerk ontsloten en zijn goed toegankelijk. Dwars door Klein Zwitserland loopt een verhard fietspad, waarvan veel gebruik wordt gemaakt (figuur 2.6). Een deel van Bosgebied Berg is aangewezen als hondenlosloopgebied. Ter bescherming van het Belgenmonument en het omringende terrein, geldt hier in het zuidelijke deel een verbod voor honden. In het overige deel van Bosgebied Berg geldt een aanlijngebod. Tijdens veldbezoeken is ondervonden dat hondenbezitters zich in veel gevallen, bewust dan wel onbewust, niet houden aan het aanlijngebod. Parkeergelegenheid voor auto’s is er op een parkeerplaats bij het Belgenmonument en Klein Zwitserland en op de omringende wegen van Bosgebied Berg. Het voorzieningenniveau richt zich voornamelijk op wandelaars. In het noorden van Klein Zwitserland zijn de meeste voorzieningen en interessante plekjes aanwezig. Een wandelroute voert langs

Si l ve 0 9 -0 5

13


Figuur 2.6: Recreatiekaart van Bosgebied Berg

14

Si l ve 0 9 -0 5


de blikvangers zoals de natuurspeelplaats en de watertoren (figuur 2.6). Ook het Belgenmonument wordt aangedaan door de route. De route voert over enkele houten bruggetjes en hier en daar bieden bankjes wandelaars de mogelijkheid om even uit te rusten. Het noorden van Klein Zwitserland kent de hoogste recreatiedruk vanwege de aantrekkingskracht van het gebied, het voorzieningenniveau en de aanwezigheid van woonwijken in de directe omgeving. Hier heeft de hoge betredingsdruk op enkele plekken zelfs gezorgd voor een kale bosbodem. Plaatselijk veroorzaakt het intensieve gebruik van Bosgebied Berg uitgesleten paden. De belevingswaarde van Bosgebied Berg is hoog door de aanwezigheid van verschillende bostypen, afwisseling tussen gesloten en open ruimtes en de aanwezigheid van verschillende boomvormen (opgaande bomen en hakhoutstoven). Het reliëf van Bosgebied Berg, de afwisseling tussen rechte en kronkelige paadjes en de aanwezigheid van elementen als de watertoren, markante bomen (onder andere langs het Sint Eustasiuspad) en een poel dragen in belangrijke mate bij aan de belevingswaarde. Een aandachtspunt in het kader van de belevingswaarde is de plaatselijk aanwezige dichte struiklaag, bijvoorbeeld in object Prins Frederiklaan, waardoor het bos een besloten indruk maakt. Samenvatting Ten aanzien van de functie recreatie geldt het volgende: − De toegankelijkheid, bereikbaarheid en ontsluiting van de bossen is zeer goed. De parkeergelegenheid rondom de bossen is voldoende en er is een intensief padennetwerk aanwezig. − In Bosgebied Berg is ruimte voor extensieve vormen van recreatie: voornamelijk wandelen, het uitlaten van de hond en trimmen. Het voorzieningenniveau is hierop aangepast. − Een gedeelte van Bosgebied Berg is aangewezen als hondenlosloopgebied. Tijdens veldbezoeken blijkt dat honden ook los lopen in gebieden waar een aanlijngebod geldt. − Enerzijds is de afwisseling in de bossen groot door onder andere de mengingen tussen verschillende boomsoorten en de verscheidenheid aan boomvormen. Anderzijds maken de bossen in enkele delen van Bosgebied Berg door een uitbundig ontwikkelde struiklaag, een besloten indruk. − Het geaccidenteerde terrein van delen van Bosgebied Berg, is positief voor de belevingswaarde. − Intensief gebruik van de bossen zorgt plaatselijk voor een hoge betredingsdruk (kale bosbodem) en erosie (uitgesleten paden).

2.6.2 Natuur De natuurwaarde van een bos wordt bepaald door de mate van ongestoordheid en de spontaniteit van processen die in het bos plaatsvinden. Tevens vormen de oorspronkelijkheid en kenmerkendheid van het bos, evenals de biodiversiteit, een belangrijk onderdeel van de natuurwaarde. Tenslotte is ook de zeldzaamheid van aanwezige soorten of gemeenschappen een aspect van de natuurwaarde. Ongestoordheid In feite geldt voor Bosgebied Berg (en de rest van Nederland) dat zij direct zijn beïnvloed door menselijk handelen. Over het algemeen zijn de bossen aangeplant. Zelfs al zouden de bossen spontaan zijn ontstaan, dan is de uitgangssituatie vrijwel altijd door de mens beïnvloed geweest door bijvoorbeeld voormalig heidebeheer en bodembewerking bij ontginning. In Bosgebied Berg

Si l ve 0 9 -0 5

15


Figuur 2.7: Bijzondere natuurwaarden van Bosgebied Berg

16

Si l ve 0 9 -0 5


heeft hakhoutbeheer een grote invloed gehad op het huidige bosbeeld. Over het algemeen werd bij de aanleg van een hakhoutcultuur de bodem diep gespit. Ongestoorde bossen komen hierdoor vrijwel niet voor. Wel is bekend dat een deel van Bosgebied Berg een, voor Nederlandse begrippen, oude bosgroeiplaats betreft (figuur 2.7). Enkele criteria voor de aanwijzing hiervoor zijn (Wildschut e.a., 2004): − − − − −

De boslocatie is zichtbaar op historische topografische kaarten (ca. 1810-1850); De boslocatie maakt een ongestoorde indruk; Het bostype komt min of meer overeen met het natuurlijke bostype; De bodem maakt een ongestoorde indruk; Er zijn plantensoorten aanwezig die indicatief zijn voor oude bossen.

In een landschapsecologisch onderzoek uit 1984 (Jansen & Van der Putten) wordt een groot deel van het Belgenmonument en het centrale en het zuidelijke deel van Klein Zwitserland aangemerkt als een vrijwel ongestoord eiken-berkenbos en een weinig gestoord eiken-berkenbos. Deze indeling is destijds voornamelijk gebaseerd op de samenstelling van de kruiden struiklaag. In het vrijwel ongestoorde eiken-berkenbos ontbraken Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik in de ondergroei, dit in tegenstelling tot het weinig gestoorde eiken-berkenbos. Vanwege de uitbundige verspreiding van Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik in de ondergroei, is dit onderscheid nog nauwelijks te maken. Spontaniteit Door het vroegere beheer van Bosgebied Berg is de samenstelling en structuur van de bosvegetatie vrijwel geheel door de mens bepaald. Spontane processen hebben beperkt een rol kunnen spelen in de totstandkoming van het huidige bos. De boomsoortensamenstelling van Bosgebied Berg wordt in belangrijke mate bepaald door soorten die van nature ook voorkomen (inlandse eik, beuk en berk) maar deze zijn nagenoeg allemaal aangeplant. Daarnaast is de huidige samenstelling in vroeger tijden beïnvloed door selectieve kap van ongewenste mengsoorten (bijvoorbeeld het verwijderen van berk uit eikenhakhout) en de aanplant van soorten als Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik. Spontaniteit is een kwaliteitskenmerk dat dus moet worden bezien binnen de context van het verleden. Binnen het huidige beheer van Bosgebied Berg wordt nadrukkelijk ruimte geschapen om spontane processen plaats te laten vinden. Voorbeelden hiervan zijn de ontwikkeling van een struiklaag, het benutten van natuurlijke verjonging en het ruimte bieden aan aftakelingsprocessen (dood hout). Oorspronkelijkheid en kenmerkendheid De oorspronkelijkheid van de bosvegetatie wordt bepaald door de groeiplaats van Bosgebied Berg. Over het algemeen wordt het natuurlijke bostype binnen het bosgebied gevormd door het beuken-eikenbos (rijkere gronden) of het eiken-berkenbos (armere gronden). In beide bostypen wordt de boomlaag gedomineerd door de loofbomen inlandse eik, berk en beuk in een wisselende samenstelling. De inheemse loofbomen kunnen volledig als oorspronkelijk en kenmerkend worden beschouwd. Een deel van Bosgebied Berg bestaat uit uitheemse boomsoorten, zoals Amerikaanse eik, Amerikaanse vogelkers, Japanse lariks en Corsicaanse den, die van nature niet in Nederland voorkomen. Alleen het feit dat een soort van nature niet in Nederland voorkomt is objectief gezien geen reden om deze als ongewenst te bestempelen. Wel is duidelijk dat een aantal exoten een negatieve invloed heeft op de natuurlijke ontwikkeling van het bos. In Bosgebied Berg is Amerikaanse vogelkers hiervan een voorbeeld. De soort is een zeer sterke concurrent voor de inheemse vegetatie en verdringt deze plaatselijk geheel. In mindere mate geldt dit voor Amerikaanse eik. Verder is het van belang te wijzen op positieve effecten

Si l ve 0 9 -0 5

17


van de aanwezigheid van uitheemse soorten. Oude Amerikaanse eiken kunnen bijvoorbeeld uitstekende vestigingsmogelijkheden bieden aan holenbroeders en vleermuizen. Biodiversiteit De biodiversiteit is groot in goed ontwikkelde oude bossen, waarin inheemse loofbomen (inclusief oude en aftakelende exemplaren) een belangrijke rol spelen. Door de aard van de groeiplaats van Bosgebied Berg (droge zandgronden) en de cultuurgeschiedenis (hakhoutbeheer) is in een groot deel van het bos sprake van een relatief soortenarme vegetatie van een overwegend gelijke samenstelling. Deze soortenarme vegetatie en de daarbij horende diersoorten is kenmerkend voor dit type bos en daardoor waardevol. De diversiteit ten aanzien van de flora en fauna is sterk gerelateerd aan de bosstructuur. Bepalende factoren binnen de bosstructuur zijn menging van boomsoorten, verdeling van bosontwikkelingsfasen en de aanwezigheid van een struiklaag. Over het algemeen is de mengingsgraad binnen Bosgebied Berg vrij hoog, afgezien van de ongemengde eikenspaartelgenbossen. De struiklaag is goed ontwikkeld. De ontwikkeling van Bosgebied Berg bevindt zich vrijwel geheel in de volwassen fase: de boomfase (overzicht 2.1). De jeugdontwikkelingsfasen (met hierbij behorende open plekken) en de aftakelingsfase komen nauwelijks voor. Dikke bomen komen in Bosgebied Berg redelijk veel voor. De huidige structuur van Bosgebied Berg is gunstig voor vogelsoorten die een uitbundig ontwikkelde struiklaag verlangen. De dikkere bomen, vooral de Amerikaanse eiken met holten en spleten (foto 2.1) bieden plaats aan vleermuizen en soorten als de Holenduif en de Grote bonte specht. Het behoud van dikke bomen, de creatie van meer natuurlijke bosranden, de realisatie van dood hout en het zorgdragen voor meer variatie in het kronendak (dichte en open delen naast elkaar) bieden kansen om de diversiteit te verhogen. In Bosgebied Berg zullen, vanwege de eigenschappen van de groeiplaats, altijd soortenarme plekken voorkomen. In afwisseling met soortenrijkere en ten aanzien van de bosstructuur meer diverse bosdelen, heeft dit echter een toegevoegde waarde.

Overzicht 2.1: De verschillende fasen in de bosontwikkeling

Bosontwikkelingsfase

Beschrijving

Open of kale fase Jonge fase Dichte fase Stakenfase Boomfase Vervalfase

Boomloos, of verspreid enkele kiemplanten. Kruiden domineren de vegetatie. Dichte struiklaag, zaailingen en jonge bomen tot 2 m hoogte. Dicht struweel van jonge bomen (± 2-10 m hoogte). Gesloten boomlaag (± 10-20 m hoog). Voornamelijk hoogtegroei. Eén- of meerlagig bos, differentiatie in sluiting. Voornamelijk diktegroei. Plaatselijk aftakelende en stervende bomen. Ontstaan kleinschalig mozaïek. Komt nog nauwelijks voor in Nederland.

Opmerking: In bijlage 5 is van iedere fase een foto opgenomen.

18

Si l ve 0 9 -0 5


Foto 2.1: De Amerikaanse eikenlaan langs het Sint Eustasiuspad

Ten behoeve van het landschapsecologisch onderzoek van 1984 (Jansen & Van der Putten), is onderzoek gedaan naar broedvogels in Bosgebied Berg. Aan de hand van het voorkomen van bepaalde vogelsoorten is het mogelijk het functioneren van het bos in beeld te brengen. De volgende aspecten van het bos hebben een positieve invloed op het voorkomen van vogels (Hekhuis e.a., 1994): − − − −

Het ouder worden van het bos; De bedekkingsgraad en de heterogeniteit van de struiklaag; Een groot aandeel oude loofbomen; Het voorkomen van meerdere vegetatielagen (bijvoorbeeld boom-, struiken kruidlaag).

Hekhuis deelt bosbroedvogels, op basis van hun eisen ten aanzien van de bosstructuur en de bossamenstelling, in vijf ecologische soortengroepen in. Tussen haakjes staan de indicatorsoorten vermeld: 1. Soorten van bos, bosranden en open ruimten (Boompieper, Geelgors en Boomleeuwerik). 2. Soorten van de struiklaag (Tuinfluiter, Heggenmus en Fitis); 3. Soorten van goed ontwikkelde loof- en naaldbossen (Grote bonte specht, Boomkruiper en Vink); 4. Soorten van oude(re) loofbossen (Boomklever, Kleine bonte specht, Pimpelmees en Glanskop); 5. Soorten van naaldbossen (Zwarte mees, Kuifmees, Goudhaantje).

Si l ve 0 9 -0 5

19


Uit de gegevens van 1984 blijkt dat de indicatorsoorten van groep 2, 3 en 4 in Bosgebied Berg algemeen of zeer algemeen voorkomen. De brede vertegenwoordiging van de verschillende soortengroepen geeft aan dat de bosstructuur van Bosgebied Berg goed is ontwikkeld. Aangenomen mag worden dat vanaf 1984 de situatie ten aanzien van de broedvogelstand minimaal gelijk is gebleven. De grootste invloed hierop heeft het ouder worden van het bos, waardoor er meer dikke bomen in het bos aanwezig zijn. Over het algemeen neemt met het ouder worden van het bos de hoeveelheid dood hout toe. Daarnaast is de struiklaag zeer goed ontwikkeld. Dat de groepen 1 en 5 minder goed zijn vertegenwoordigd is niet vreemd, aangezien Bosgebied Berg grotendeels uit gesloten loofbos bestaat. Zeldzaamheid Als laatste criterium voor de natuurwaarde van een bosgebied geldt de zeldzaamheid van de daarin voorkomende soorten of levensgemeenschappen. Zeldzaamheid is een eigenschap die alleen kan worden beschouwd in het licht van een veel groter geheel (bijvoorbeeld in relatie tot voorkomen in de rest van Nederland, Europa of de wereld). Sommige soorten zijn zeldzaam omdat zij zich aan de rand van hun natuurlijke verspreidingsgebied bevinden. Andere soorten zijn zeldzaam omdat zij zeer specifieke eisen stellen aan hun biotoop. Als voorbeeld kan hier gedacht worden aan het voorkomen van het vliegend hert op oude inlandse eiken. In zulke gevallen kan het beheer zich richten op het optimaliseren van de leefomstandigheden voor dergelijke organismen. Om het vliegend hert een kans te geven zijn bijvoorbeeld oude en zware inlandse eiken van belang. Hiermee worden randvoorwaarden geschapen voor het vestigen en uitbreiden van populaties. Echter, hierbij moet wel worden bedacht dat populaties van zeldzame soorten veelal sterk kunnen fluctueren. Het is daarom zeer moeilijk om het (bos)beheer te baseren op het voorkomen daarvan. De in Bosgebied Berg voorkomende bostypen zijn niet zeer zeldzaam. De waardering van een deel van Klein Zwitserland en een deel van de Stichtse Rotonde als respectievelijk ‘zeer waardevolle oude boskern’ en ‘waardevolle oude boskern,’ geeft wel aan dat het hier gaat om een groeiplaats van autochtone bomen en struiken welke afstammelingen zijn van de oorspronkelijke inheemse flora, die na de ijstijd op eigen kracht Nederland heeft bereikt (Wildschut e.a., 2004). Soorten In de nabije toekomst vindt in de gemeente Amersfoort een flora- en fauna inventarisatie plaats. De gegevens die deze inventarisatie levert, zorgen mogelijk voor nuances in het werkplan (bijlage 1). Hieronder volgt een opsomming van bijzondere soorten waarvan recente waarnemingen bekend zijn: Das (graafporen bij de Stichtse Rotonde); Watervleermuis en Grootoorvleermuis in de bunkers (figuur 2.7) en mogelijk ook in bomen; Vogelsoorten: Bosuil, Buizerd, Havik, Sperwer, Groene specht, Zwarte specht; Zandhagedis (Stichtse Rotonde); Heideblauwtje (als soort van randen in de omgeving van de Stichtse Rotonde); Miersoorten: Behaarde rode bosmier, Kale rode bosmier, Glanzende houtmier; Zwartrugbosmier; − Alpenwatersalamander; − Oudbosplanten: Dalkruid, Lelietje der dalen, Gewone salomonszegel; − Overige soorten: Dubbelloof; Hengel; Jeneverbes, Wintereik. − − − − − −

20

Si l ve 0 9 -0 5


Samenvatting Met betrekking tot de functie natuur zijn de volgende zaken van belang: − Ongestoorde bossen komen in Nederland niet voor. Een deel van de groeiplaats van Bosgebied Berg is, een voor Nederlandse begrippen, oude bosgroeiplaats. Dit betekent dat de bodem zich al een relatief lange tijd ongestoord heeft kunnen ontwikkelen. Een proces dat hierbij aansluit is de verjonging van beuk en hulst. Van nature zal de rol van deze soorten in het bos steeds prominenter worden. − Door de concurrentiekracht van schaduwverdragende soorten zal het aandeel inlandse eik, met name in de gemengde bossen, gaandeweg afnemen. Dit wordt versterkt door de moeite die de inlandse eiken hebben om te ontkiemen onder de boomlaag. − De boomlaag bestaat voor een groot deel uit inheemse boomsoorten. − Plaatselijk domineren Amerikaanse vogelkers en/of Amerikaanse eik de struiklaag. Plaatselijk verdringen Amerikaanse eik (in de boomlaag en struiklaag) en Amerikaanse vogelkers (in de struiklaag) de inheemse lichtboomsoorten (met name inlandse eik, maar ook berk). − Het bos kent tamelijk veel gradiënten: reliëf, kale en begroeide bosbodems, dikke en dunne bomen en opgaande en meerstammige bomen. Hierdoor bindt het bos veel soorten organismen aan zich. − De vrij goed ontwikkelde bosstructuur en de rijke struiklaag zorgen voor een goede vogelstand. − Dikke bomen zijn redelijk goed vertegenwoordigd. − Dik dood hout komt relatief weinig voor. − Open plekken komen relatief weinig voor.

2.6.3 Functioneren ten aanzien van de nevenfuncties Cultuurhistorie Binnen Bosgebied Berg bevinden zich overblijfselen van vroeger landgebruik (eikenspaartelgenbos) en cultuuruitingen (grafheuvel, Galgenberg). In het kader van dit beheerplan zijn met name de eikenspaartelgenbossen van belang. Binnen het bosbeheer dienen elementen als grafheuvels te worden beschermd. Het betreft echter over het algemeen kleine elementen, waardoor ze niet bepalend zijn voor de bestemming van het omringende bos. De elementen dienen echter wel te worden geïdentificeerd binnen dit beheerplan, zodat eventueel aparte beheersmaatregelen ter bescherming of herstel van de elementen genomen kunnen worden. Het gebied rondom de Galgenberg was tot 2006 aangewezen als archeologisch Rijksmonument. In 2006 heeft de Rijksdienst Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) de begrenzing van het Rijksmonument aangepast. Hierbij is een fout gemaakt, waardoor de Galgenberg nu buiten het beschermde gebied van het Rijksmonument valt. Naar verwachting laat herstel van de begrenzing nog even op zich wachten. Dit hoeft echter geen probleem te zijn, want de Galgenberg en het omringende gebied heeft de gemeentelijke status van Archeologische Belangrijke Plaats (ABP). Het gebied heeft deze status omdat door veldverkenningen en opgravingen duidelijk is geworden dat er resten van nederzettingen en waarschijnlijk ook grafheuvels uit de prehistorie te vinden zijn (figuur 2.8). In het Rijksmonument mogen zonder een vergunning geen bodemverstorende maatregelen plaatsvinden. Ter plaatse van de ABP mogen geen werkzaamheden uitgevoerd worden, waarbij de bodem verstoord

Si l ve 0 9 -0 5

21


Figuur 2.8: Archeologie en cultuurhistorie van Bosgebied Berg

22

Si l ve 0 9 -0 5


wordt. Dit betekent dat maatregelen als een diepe grondbewerking en het rooien van zwaardere bomen (verwijderen van de boom inclusief de wortels) niet plaats kunnen vinden. De eikenspaartelgenbossen nemen in dit kader een aparte positie in. Deze bossen hebben hun typische verschijningsvorm te danken aan een langdurig hakhoutbeheer, tot het begin van de twintigste eeuw een belangrijke vorm van bosbouw. Hierdoor vormen de bossen, waarin op enkele plekken nog meerstammig uitgegroeide hakhoutstoven voorkomen, een belangrijke herinnering aan het bosbeheer uit het verleden. Plaatselijk wil de gemeente op kleine schaal, onder meer uit cultuurhistorisch perspectief, het hakhoutbeheer hervatten. Landschap Binnen het landschap van het Bergkwartier is het Bosgebied Berg beeldbepalend. De bossen vormen als het ware een groen decor. In het kader van de beleving van het landschap is het van belang dat de contouren van het bos behouden blijven. De contouren van het bos, de begrenzing, zijn vastgelegd door de boswet. Het bosbeheer heeft hierop geen invloed.

2.6.4 Overig gebruik/functies Waterwinning Bossen vervullen een belangrijke functie binnen de hydrologie van een gebied. Regenwater wordt door bossen langer vastgehouden en komt geleidelijk vrij als grondwater. Vanaf 1955 wordt water gewonnen in Klein Zwitserland. Het water infiltreert op de stuwwal en verblijft gemiddeld 80 jaar in de bodem, waarna het op een diepte tussen 32-83 m wordt gewonnen. 3 Jaarlijks mag een hoeveelheid van 3 miljoen m worden ontrokken. Een groot deel van Klein Zwitserland is hiertoe aangewezen als een grondwaterwingebied (figuur 2.9). Rondom het waterwingebied is een grondwaterbeschermingszone ingesteld die Klein Zwitserland, de objecten Belgenmonument en Stichtse Rotonde alsmede een gebied ten zuiden van Bosgebied Berg omvat (figuur 2.9). Het functioneren van Klein Zwitserland als waterwingebied is afhankelijk van een goede 'chemische' bescherming. Dit betekent ondermeer dat gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen niet is toegestaan wanneer er kans bestaat dat dit het grondwater bereikt. Voorts is het voor de waterwinning van belang dat het regenwater ongehinderd de bodem kan bereiken. Hiertoe gelden strenge restricties ten aanzien van het bebouwd oppervlak. De bossamenstelling van Klein Zwitserland is gunstig omdat grootschalige monocultures van 'donkere' naaldboomsoorten als douglas en fijnspar ontbreken. In de winter zorgen dergelijke opstanden voor een hoge onderschepping (interceptie) van het regenwater en dus voor een vermindering van de toevoer van regenwater naar het grondwater. Ten aanzien van de drinkwatervoorzieningen moeten de paden naar de drinkwaterputten goed begaanbaar blijven. De begroeiing mag geen belemmering vormen voor de doorgang. De Provincie Utrecht kenmerkt Klein Zwitserland als een zeer kwetsbare winning. De provincie legt bedrijven, particulieren en andere gebruikers in dit gebied extra strenge regels op om vervuiling van grondwater en bodem te voorkomen. Relevant voor het bosbeheer is, zoals gezegd, dat in waterwingebieden een totaalverbod geldt op het gebruik van alle bestrijdingsmiddelen (voor de exacte regelgeving wordt hier verwezen naar het Besluit Waterwingebieden van de Provincie Utrecht). In het omringende grondwaterbeschermingsgebied mag een groot aantal bestrijdingsmiddelen niet opgeslagen of gebruikt worden. Het gebruik van een glyfosaatoplossing (werkzaam bestanddeel van round-

Si l ve 0 9 -0 5

23


Figuur 2.9: Waterwinning in Bosgebied Berg

24

Si l ve 0 9 -0 5


up) een veel toegepast middel ter bestrijding van ongewenste soorten, is wel toegestaan in het grondwaterbeschermingsgebied. Houtproductie Houtoogst dient in Bosgebied Berg hoofdzakelijk om de bosontwikkeling in de gewenste richting te sturen. De dunning is hiertoe de aangewezen maatregel. Aan de hand van dunningen kan bijvoorbeeld gestuurd worden in de soortensamenstelling (inlandse eik vrijstellen van Amerikaanse eik). Daarnaast is het een belangrijk instrument om de bosstructuur te optimaliseren. Bij de uitwerking van het beheer in hoofdstuk 5 wordt hier nader op ingegaan.

2.6.5 Aandachtspunten Uit de voorgaande beschrijving van het functioneren van Bosgebied Berg, komen voor het beheer de volgende aandachtspunten naar voren: − Door het plaatselijk hoge voorzieningenniveau (foto 2.2) en de ligging van Bosgebied Berg nabij woonwijken, is de recreatiedruk hoog. Intensief gebruik van de bossen geeft op enkele plekken spanning met de natuurfunctie (verstoring, erosie). − Plaatselijk zorgen Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers door hun sterke concurrentiekracht voor een bedreiging van de natuurwaarde. − Door natuurlijke processen in het bos, zal de rol van inlandse eik in de toekomst minder prominent zijn. − Dik dood hout komt relatief weinig voor. − Open plekken komen relatief weinig voor in het bos. − Op enkele plekken heeft de struiklaag een hoge bedekking; op deze plaatsen geeft het bos, met name als het aandeel van hulst hoog is, een gesloten indruk. Foto 2.2: De natuurspeelplaats in Klein Zwitserland

Si l ve 0 9 -0 5

25


26

Si l ve 0 9 -0 5


3. BELEIDSKADERS 3.1

Rijksoverheid In de nota ‘Natuur voor mensen, mensen voor natuur’ van juli 2000 heeft de overheid haar e beleid ten aanzien van natuur, bos en landschap in de 21 eeuw vastgelegd. Bos is daarin opgenomen als onderdeel van de natuur. Ten aanzien van bossen is het beleid gericht op de bescherming en het duurzaam beheer van bossen. In het beleidsprogramma gaat de overheid er globaal van uit dat ook gemeenten en particuliere landgoederen een rol spelen in het beheer van multifunctioneel bos en landgoederen. De bovenstaande doelen dienen voor een belangrijk deel via de Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer bereikt te worden. Deze regeling biedt goede mogelijkheden aan gemeenten en particulieren voor het beheer en de ontwikkeling van bos- en natuurterreinen. Momenteel wordt het subsidiestelsel voor natuurbeheer omgevormd. De doelstelling is dat het nieuwe stelsel per 1-1-2010 in werking treedt. Voor meer informatie zie §5.3.4. Een groot deel van Bosgebied Berg valt onder het door het rijk beschermde stadsgezicht Bergkwartier. Daarnaast is het bosgebied ten dele aangemerkt als een archeolochisch Rijksmonument en Archeologisch Belangrijke Plaats.

3.2

Provincie Vanwege de stedelijke elementen binnen Bosgebied Berg en de duidelijke stedelijke invloed op het bosgebied, maakt Bosgebied Berg geen deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) van de provincie Utrecht. In het streekplan 2005-2015 onderkent de provincie echter wel het belang van natuur buiten de EHS. Handhaving van de huidige groene waarden is het uitgangspunt voor Bosgebied Berg. Daarnaast noemt de provincie de cultuurhistorische kwaliteit van het Bergkwartier waarbinnen Bosgebied Berg ligt. Omdat Bosgebied Berg wel is opgenomen op de EHS-kaart van het natuurgebiedsplan Utrechtse Heuvelrug, komt het gebied in principe wel in aanmerking voor subsidies in het kader van de EHS.

3.3

Gemeente Het gebied ‘Hart van de heuvelrug’, waar Bosgebied Berg deel van uitmaakt, is aangemerkt als een ecologisch waardevol bosgebied. De gemeente Amersfoort spreekt in een verklaring de intentie uit om dit zo te houden. Het project ‘Hart van de Heuvelrug’ beoogt samenwerking te bereiken ten aanzien van wonen, werken, zorg, natuur en recreatie. In de Beleidsvisie Groen Blauwe Structuur (GBS) van 2004 beschrijft de gemeente haar visie ten aanzien van het beleid van de parken en bossen in Amersfoort. De visie geeft een beeld van de gewenste situatie in 2015 en maakt afwegingen tussen verschillende gebiedsfuncties, zoals recreatie, natuur en landbouw.

Si l ve 0 9 -0 5

27

Beleidskaders

De nadruk ligt op: − Behoud van landschappen en het karakter van 'groen en blauw' in de stad; − Versterken van natuur en cultuurhistorische elementen; − Voldoende aanwezigheid van recreatievoorzieningen zoals wandelen fietspaden, sportvoorzieningen en volkstuinen. Voor het deelgebied Stad, waarin Bosgebied Berg grotendeels ligt, gelden volgens de GBS de volgende uitgangspunten: 1. De groen-blauwe structuur dient primair de leefbaarheid van het stedelijk milieu en daarnaast als ecologische verbindingsroute tussen landschappen rondom de stad. 2. Het creëren van multifunctionele groenzones waarbij elk groengebied haar eigen identiteit behoudt. 3. Een betere zonering van de grote groengebieden waarbij meer onderscheid gemaakt wordt tussen drukke en rustige gebieden met bijbehorende mogelijkheden voor recreatie en natuurontwikkeling. De realisatie van de groen-blauwe structuur dient te geschieden aan de hand van een twintigtal concrete projecten. Eén daarvan is de herstructurering van Bosgebied Berg. Het doel van dit project is het vergroten van de belevingswaarde en de cultuurhistorische betekenis van het gebied, in samenhang met het stroomlijnen van het recreatieve gebruik. Daarnaast is het versterken van de (onderlinge) structuur en de identiteit van het gebied van belang. Momenteel is er voor de uitvoering van de projecten geen budget en is de prioriteit laag. In de Nota Kwaliteit Openbare Ruimte (2005) heeft de gemeente Amersfoort haar ambities met betrekking tot de kwaliteit van de openbare ruimte vastgelegd. Bosgebied Berg wordt hierin omschreven als een stads-en wijkpark. Het Bosgebied Berg vormt in de optiek van de gemeente een zone met extensief beheer en gebruik (uitgezonderd het gebied rondom de flats aan de Arubalaan en de Surinamelaan en de Galgenberg). De status van het gebied als gemeentelijk beschermd stadsgezicht in aanmerking genomen, is een strak beheers- en handhavingsbeleid nodig om de kwaliteiten te behouden. Het gebied kan zo een overgang vormen naar de Utrechtse Heuvelrug, een kerngebied binnen de landelijke ecologische hoofdstructuur. Natuurlijke aspecten van het gebied dienen in dit kader extra ruimte te krijgen. De stadsparken, waaronder Bosgebied Berg, hebben een bovenwijkse recreatieve functie en de belevingswaarde is van groot belang. Veiligheid, voldoende openheid en een verzorgde uitstraling staan hierbij voorop. Recreatie is in Bosgebied Berg een medegebruiksvorm. Rustige activiteiten, met name wandelen, zijn welkom. Incidentele activiteiten als een trimloop, passen binnen dit beleid. Speerpunten in het Milieubeleidsplan Amersfoort (2008-2011) zijn natuur en biodiversiteit. Er geldt een aantal doelstellingen voor 2011. Vier daarvan hebben onder meer betrekking op Bosgebied Berg: 1. Een actieve vergroting en bescherming van de biodiversiteit in het kader van de Groenblauwe structuur; 2. Versnippering en nivellering van natuur en landschap voorkomen door toepassing van de Groene Saldoregeling; 3. De effecten van de flora- en faunawet vertalen naar gemeentelijk niveau; 4. De kwaliteit van het leefklimaat verbeteren.

28

Si l ve 0 9 -0 5


De gemeente Amersfoort heeft een overeenkomst met zestien andere partijen getekend in het kader van de Gebiedsvisie ‘Hart van de Heuvelrug’ (2001). Daarin geven de partijen aan wat de gewenste inrichting is van de groene ruimte tussen Zeist en Amersfoort, waar de Utrechtse Heuvelrug het breedst is. Centraal staat de wens om het gebied groen te houden, zodat de Heuvelrug kan blijven functioneren als een aangesloten natuur- en recreatiegebied van formaat. Bosgebied Berg behoort daar ook toe. In 1996 is het Landschapsbeleidsplan Amersfoort opgesteld. Hierin wordt Bosgebied Berg gekwalificeerd als ‘Groen Casco binnen de stad’ waar zonering van natuur en recreatie in de stedelijke invloedssfeer voorop staat. De bosgebieden, waaronder Bosgebied Berg, worden binnen de stad gezien als vooruitgeschoven onderdelen van de EHS op de Heuvelrug. Versnippering, verstoring door recreatie en isolatie moet worden voorkomen door versterking van ecologische verbindingen en zonering. Naast de recreatieve functie van het groene casco is de ‘representativiteit’ ofwel de ‘herkenbaarheid’ ervan beeldbepalend voor de verschillende landschappen binnen de stad. ‘Herkenbaarheid’ is de cultuurhistorisch bepaalde identiteit van het landschap. De herkenbaarheid van het boslandschap is sterk door de - weliswaar indirecte - aansluiting op de bossen van de Heuvelrug. De bosgebieden aan de rand van de stad zijn een onmisbaar onderdeel voor de uitstraling van Amersfoort als ‘stad op de flank van de Heuvelrug’. Bestemmingsplan Het Bosgebied Berg heeft de bestemming ‘Groenvoorzieningen’. Binnen deze bestemming wordt het behoud van de bestaande groenvoorzieningen nagestreefd. Werken en/of werkzaamheden in het kader van het reguliere beheer en onderhoud, welke voortkomen uit dit beheersplan, zijn niet vergunningplichtig. Bouwwerken zijn slechts onder voorwaarden toegestaan. Voor het aanleggen van speelvoorzieningen en voet- of fietspaden is een aanlegvergunning noodzakelijk. Ook voor het wijzigen van het profiel van wegen en het aanbrengen van een andere oppervlakteverharding is een aanlegvergunning vereist. Voor nadere details wordt verwezen naar artikel 15 van Bestemmingsplan De Berg 2003.

3.4

Samenvatting De rijksoverheid richt zich op het duurzaam beschermen en beheren van bossen. Momenteel wordt het belangrijkste subsidiestelsel voor bossen, de Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer, herzien. Naar verwachting treedt het nieuwe stelsel per 1-1-2010 in werking. Bosgebied Berg maakt in het kader van het streekplan geen deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) van de provincie Utrecht. In het streekplan 2005-2015 onderkent de provincie echter wel het belang van natuur buiten de EHS. Omdat Bosgebied Berg wel is opgenomen op de EHS-kaart van het natuurgebiedsplan Utrechtse Heuvelrug, komt het gebied in principe wel in aanmerking voor subsidies in het kader van de EHS. Het gebied ‘Hart van de heuvelrug’, waar Bosgebied Berg deel van uitmaakt, is aangemerkt als een ecologisch waardevol bosgebied. De gemeente Amersfoort spreekt in een verklaring de intentie uit om dit zo te houden. Het Bosgebied Berg vormt in de optiek van de gemeente een

Si l ve 0 9 -0 5

29

Beleidskaders

zone met extensief beheer en gebruik (uitgezonderd het gebied rondom de flats aan de Arubalaan en de Surinamelaan en de Galgenberg). De status van het gebied als gemeentelijk beschermd stadsgezicht in aanmerking genomen, is een strak beheers- en handhavingsbeleid nodig om de kwaliteiten te behouden. In 1996 is het Landschapsbeleidsplan Amersfoort opgesteld. Hierin wordt Bosgebied Berg gekwalificeerd als ‘Groen Casco binnen de stad’ waar zonering van natuur en recreatie in de stedelijke invloedssfeer voorop staat. In de Beleidsvisie Groen Blauwe Structuur (GBS) van 2004 beschrijft de gemeente haar visie ten aanzien van het beleid van de parken en bossen in Amersfoort. De realisatie van de groenblauwe structuur dient te geschieden aan de hand van een twintigtal concrete projecten. Eén daarvan is de herstructurering van Bosgebied Berg. Momenteel is er voor de uitvoering van de projecten geen budget en is de prioriteit laag.

30

Si l ve 0 9 -0 5


4. BEHEERVISIE 4.1

Doelstellingen De gemeente Amersfoort kiest voor een gelijkwaardig samengaan van de bosfuncties natuur en recreatie. De belangrijkste nevenfuncties zijn cultuurhistorie, waterwinning en houtproductie. In het reeds afgelopen beheerplan, opgesteld in 1996, werd aangehaakt op de toen voor Nederland tamelijk nieuwe vorm van bosbeheer: geïntegreerd bosbeheer. Dit is destijds vertaald in het verhogen van de belevingswaarde ten behoeve van de recreatie en het verhogen van de natuurwaarden. Aan deze twee aspecten is de afgelopen twaalf jaar gewerkt in Bosgebied Berg. Door niet vlaktegewijs en grootschalig in te grijpen, maar het bos juist selectief te dunnen, is gewerkt aan het verhogen van de natuur- en belevingswaarden van het bos. Dit wil zeggen dat het bos niet is behandeld volgens een bepaald vast systeem, maar dat het bos van plek tot plek is beoordeeld op het functioneren. Aan de hand van deze beoordeling zijn de gewenste bomen geselecteerd en zijn bomen weggedund die deze gewenste bomen in hun groei belemmeren. Op deze wijze wordt een bos verkregen met een hoger aandeel van de gewenste boomsoorten en wordt het bos gemengder. Uiteraard blijven er punten ter verbetering over; twaalf jaar is in de bosontwikkeling immers een zeer korte periode. Hiertoe blijven de doelstellingen van het beheerplan van 1996 van kracht en worden deze anno 2009 als volgt omschreven: De gemeente streeft naar minimaal het behoud van de huidige natuurwaarden en recreatieve waarden van de bossen. Het huidige voorzieningenniveau ten behoeve van de recreatie wordt gehandhaafd. Ten behoeve van de recreatie dient de belevingswaarde van het bos vergroot te worden. Daarnaast wordt de ontwikkeling van natuurwaarden nagestreefd. Een belangrijk instrument om de natuurwaarden en belevingswaarde van het bos te vergroten is de dunning. Met deze beheersmaatregel kan de bosontwikkeling in de gewenste richting gestuurd worden.

4.2

Functiezonering In principe kennen alle bossen van Bosgebied Berg de bovenstaande meervoudige functievervulling. In het noorden van Klein Zwitserland ‘dringt’ de functie recreatie zich dermate sterk op, dat hier het beheer hoofdzakelijk op deze functie afgestemd wordt. Hetzelfde geldt voor de bossen van het Belgenmonument en Prins Frederiklaan: ook hier ligt het accent op recreatie. Het zuiden van Klein Zwitserland en de Stichtse Rotonde zijn relatief rustige gebieden. Hier ligt het accent op de natuur. Met betrekking tot het noorden van de Stichtse Rotonde (het deel grenzend aan het Belgenmonument) wordt voorgesteld om hier een ‘niets-doen-beheer’ toe te passen. Het betreft een voor recreanten ontoegankelijk gebied dat voor een groot deel uit waardevol eikenspaartelgenbos bestaat. In het kader van de natuurwaarden (ongestoordheid) is het interessant om dit bos zich autonoom te laten ontwikkelen. Als inleidend beheer op het ‘niets doen’ worden verstorende elementen zoals bijvoorbeeld Amerikaanse eiken verwijderd (zie ‘heidebeheerplan’ voor de Stichtse Rotonde). Voor de heide en het beeld vanaf de rotonde heeft het niets-doen-beheer geen gevolgen. Periodiek moet beoordeeld worden of het nietsdoen-beheer niet leidt tot ongewenste effecten ten aanzien van de soortensamenstelling en de structuur van het bos.

Si l ve 0 9 -0 5

31

Beheervisie

Figuur 4.1: Functiezonering in Bosgebied Berg

32

Si l ve 0 9 -0 5


De gevolgen van het leggen van een functie-accent zijn in het kader van dit beheerplan tweeledig. In de eerste plaats heeft een functie-accent zijn weerslag op het voorzieningenniveau ten behoeve van recreanten. Ten tweede heeft het gevolgen voor het bosbeheer. In bossen met een functie-accent op recreatie is het voorzieningenniveau ten behoeve van extensieve vormen van recreatie het hoogst. In bossen waar de natuurfunctie het belangrijkst is, wordt recreatie niet actief gestimuleerd, om de rust voor de natuur zoveel mogelijk te waarborgen. Voor het bosbeheer heeft de functiezonering met name gevolgen voor de wijze waarop dunningen worden uitgezet en uitgevoerd. In bosdelen waar de natuur voorop staat richt de dunning zich voornamelijk op de soortensamenstelling. Dit betekent bijvoorbeeld dat inheemse soorten in de regel worden bevoordeeld ten opzichte van exoten. In bos met een accent op de functie recreatie heeft de dunning voornamelijk als doel om een fraai bosbeeld te creëren. Hiertoe worden onder andere markante bomen, inheems dan wel uitheems, bevoordeeld. Op figuur 4.1 is de functiezonering van Bosgebied Berg weergegeven. Het verdient de aanbeveling om de zonering in functies te verwerken in het bestemmingsplan. Het huidige bestemmingsplan ‘Berg’ is geldig tot 2013. In het dan te vernieuwen bestemmingplan kan de huidige zonering meegenomen worden als aanbeveling voor de herinrichting.

4.3

Streefbeeld Algemeen Met haar bosbeheer streeft de gemeente Amersfoort de ontwikkeling van structuurrijk en afwisselend opgebouwde bossen na. Van belang zijn onder andere een hoge mengingsgraad en de aanwezigheid van bomen van verschillende leeftijden. Zware bomen met een goed ontwikkelde stam en een volle kroon bepalen voor een belangrijk deel het bosbeeld. Dode en kwijnende bomen vormen een substantieel onderdeel van het bos. Gegeven de omvang van Bosgebied Berg en de schaal van de opstanden is een dergelijke ontwikkeling alleen te realiseren door te sturen in de bosontwikkeling. De gemengde loofbossen dienen zich verder te ontwikkelen naar een gemengd parkbos met markante en zware bomen. Daar waar mogelijk dient er afwisseling aanwezig te zijn tussen bosdelen met een dicht en een open kronendak. Ook de ondergroei dient gevarieerd te zijn met plaatselijk een rijk ontwikkelde struiklaag en plaatselijk een onbegroeide bosbodem. Hierbij hebben de verschillende fasen van de bosontwikkeling een aandeel in het bos. Met betrekking tot de eikenspaartelgenbossen streeft men er naar om het bostype zo lang mogelijk in stand te houden. Inlandse eiken kunnen zeer oud worden, zodat het bostype nog decennia lang mee kan. Het beheer streeft naar een bos met een groot aandeel vitale inlandse eiken. Afwisseling tussen open en dichte bosdelen is in dit bostype minder van belang. Mengsoorten worden alleen gehandhaafd indien zij geen bedreiging voor vitale inlandse eiken vormen. Ook hier is plaats voor een substantieel aandeel dode en kwijnende bomen. Men streeft er naar om plaatselijk het hakhoutbeheer te hervatten. Het bovenstaande streefbeeld geldt in principe voor alle bossen binnen Bosgebied Berg. Hieronder volgen enkele aanvullingen per deelgebied.

Si l ve 0 9 -0 5

33

Beheervisie

Belgenmonument In dit deelgebied staat het ‘Belgenmonument’ centraal. Hiertoe dienen de zichtassen die het monument accentueren, vrij te blijven van opgaande begroeiing. De bossen direct rondom het monument mogen een vrij open karakter hebben. Klein Zwitserland In de bosdelen van dit object met een accent op recreatie, is de aanwezigheid markante bomen van groot belang. Bij een accent op natuur, is de bosstructuur sturend. Afwisseling tussen open en dichte bosdelen, zware en jonge bomen, dichte ondergroei en een onbegroeide bosbodem, is in dit kader van groot belang. Prins Frederiklaan In dit object dient de afwisseling tussen open ruimten (het Lymphioveld) en dichte bossen, goed benadrukt te worden. De bosranden langs het Lymphioveld dienen een zo natuurlijk mogelijk karakter te hebben. Voor de veiligheid van de recreanten dienen de bosranden langs de paden (een strook van ca. 15-20 m) een transparanter karakter te krijgen. Verder het bos in kan zich een uitbundige struiklaag ontwikkelen. Stichtse Rotonde De bossen van de Stichtse Rotonde bestaan voor een deel uit waardevolle spaartelgenbossen. Na een inleidend beheer, waarbij verstorende elementen worden verwijderd, dienen deze zich spontaan te ontwikkelen. De overgangen van bos naar heide dienen een zo natuurlijk mogelijk karakter te hebben. Hierbij wordt de heide niet aangetast.

4.4

Monitoring De toestand en het functioneren van het bos is het resultaat van de natuurlijke ontwikkeling, zoals het ouder van het bos, en het gevoerde bosbeheer. Het ouder worden van het bos heeft effect op het aandeel dikke bomen, het voorkomen van dood hout en de ontwikkeling van de vegetatie. De beheersingrepen zijn bepalend voor de soortensamenstelling van het bos en de mengingsgraad van de opstanden. De beheersingrepen hebben eveneens effect op de hoeveelheid dood hout en andere aspecten van het ouder wordende bos. De ontwikkeling die van nature plaats vindt en het beheer van het bos zijn zodanig met elkaar verweven dat deze aspecten niet los van elkaar beoordeeld kunnen worden. Met het bosbeheer schept men in Bosgebied Berg voorwaarden voor de natuur en de recreatie. Het handhaven en bevoordelen van dikke bomen geeft bijvoorbeeld aantrekkelijke bosbeelden, hetgeen gunstig is voor de recreatieve waarden van het bos. Daarnaast profiteren verschillende diersoorten van de aanwezigheid van dikke bomen. Om na te kunnen gaan hoe het bos reageert op het gevoerde beheer is het zinvol om de bosontwikkeling te monitoren. Monitoring is mogelijk indien de eigenschappen van het bos, uitgedrukt in meetbare terreinkenmerken, op een eenduidige, betrouwbare en reproduceerbare wijze worden geïnventariseerd. Een eerste inventarisatieronde legt de uitgangssituatie vast. Aan de hand van de uitgangssituatie kunnen heldere ontwikkelingsdoelstellingen vastgelegd worden. Bij een herhaling van de metingen kan worden vastgesteld óf en in welke mate de terreinkenmerken zich in de gewenste richting hebben ontwikkeld. Met deze analyse kan het gevoerde beheer worden geëvalueerd en zo nodig bijgesteld. Ook kan de analyse reden zijn om de doelen bij te stellen.

34

Si l ve 0 9 -0 5


De monitoring in Bosgebied Berg valt uiteen in twee delen: een evaluatie van het bosbeheer en een inventarisatie aan de hand van indicatorsoorten. 4.4.1 Woodstock De evaluatie van het bosbeheer van Bosgebied Berg is primair gericht op een kwantitatieve 2 bosinventarisatie. In Nederland wordt door vele boseigenaren de Woodsotckmethode gebruikt voor de evaluatie van het bosbeheer. Staatsbosbeheer gebruikt het (onder de naam SyHI) al vanaf 1990 als standaard voor het monitoren van haar bossen. Met de Woodstockmethode kunnen op een betrouwbare wijze kwantitatieve gegevens van het bos worden verzameld. De Woodstockmethode werkt met een systematisch net van steekproefpunten, dat wordt uitgelegd over het te inventariseren bosgebied. Op ieder steekproefpunt worden binnen een cirkel verschillende eigenschappen van het bos gemeten. Dit genereert onder meer kwantitatieve gegevens over: − − − − − −

de soortensamenstelling van het bos; het aandeel gemengd bos; de bosstructuur (onder andere de dichtheid van de kroonlaag, bedekking van de struiklaag, verdeling van verschillende bosontwikkelingsfasen); soortensamenstelling van de struiken kruidlaag; hoeveelheid staand en liggend dood hout; aantal dikke bomen.

De gegevens dienen ter ondersteuning van het stellen van operationele doelen en het evalueren van het beheer. Het is gebruikelijk dat een Woodstockmeting eens in de acht á tien jaar wordt herhaald. Hierbij wordt gebruik gemaakt van dezelfde steekproefpuntenkaart. Door de systematische werkwijze is Woodstock erg goed bruikbaar voor de monitoring van ontwikkelingen.

4.4.2 Monitoren aan de hand van indicatorsoorten Deze methode koppelt de aanwezigheid van bepaalde indicatorsoorten aan terreinkenmerken. De vogelsoorten Boomklever en Kleine bonte specht zijn bijvoorbeeld voor hun voortbestaan afhankelijk van gemengd loofbos met dikke bomen. Een talrijke aanwezigheid van Boomklever en Kleine bonte specht indiceert dat deze terreinkenmerken goed ontwikkeld zijn. In het volgende wordt uiteen gezet hoe het functioneren van het bos kan worden onderzocht aan de hand van indicatorsoorten. Dit wordt gedaan per terreinkenmerk (zie §4.4.1). Als basis hiervoor is een studie van Hekhuis e.a. (1994) gebruikt. De aanwezigheid van bepaalde indicatorsoorten zegt wat over de eigenschappen van het bos. De indicatorsoorten worden ingedeeld in groepen, waardoor de systematiek minder afhankelijk is van één bepaalde soort. Als indicatorsoorten worden zogenaamde tussensoorten gebruikt. Dit zijn de soorten die tussen de algemene en de zeldzame soorten inzitten. Als maat voor de geschiktheid van het bos geldt de aangetroffen dichtheid van een bepaalde soortengroep. De indicatorsoorten stellen eisen aan hun biotoop. Deze biotoopeisen zijn vertaald naar door het beheer beïnvloedbare terreinkenmerken.

2

Zie voor meer informatie over de Woodstockmethode een artikel in het Vakblad Natuur Bos Landschap (januari 2006; De Klein & Schoonderwoerd)

Si l ve 0 9 -0 5

35

Beheervisie

De aanwezige dichtheid van indicatorsoorten zegt wat over het functioneren van het bos. Vanwege natuurlijke fluctuaties binnen populaties en door het beheer niet beïnvloedbare factoren, zijn indicatorsoorten echter beperkt bruikbaar voor het evalueren van het bosbeheer. Bij de selectie van indicatorsoorten gelden de volgende criteria: 1. de dichtheid van de soorten is voornamelijk afhankelijk van met het beheer beïnvloedbare terreinkenmerken; het voorkomen en de populatiedynamiek worden (ten dele) bepaald door de beheersvorm en de daardoor ontstane terreinkenmerken; 2. het zijn soorten die in veel bostypen en vrijwel over heel Nederland voorkomen (de dichtheid is de bepalende factor, niet het wel of niet voorkomen); 3. ze komen met relatief hoge dichtheden voor (kleine territoria) en kunnen daarom op een schaal van een tiental hectares onderscheidend zijn; 4. er vindt geen regulatie plaats door bijvoorbeeld jacht of bijvoedering; 5. de aanwezigheid van de indicatorsoorten geeft de situatie aan van de soortengroep waarvan zij deel uitmaken; 6. de dichtheden en het voorkomen zijn betrekkelijk eenvoudig en voor de meeste soorten op kleine oppervlakten (10 ha) vast te stellen; 7. voortplantings- en schuilgelegenheid vallen grotendeels samen met hun fourageergebied. Met haar bosbeheer streeft de gemeente Amersfoort naar de ontwikkeling van structuurrijk en afwisselend opgebouwde bossen. Van belang zijn onder andere een hoge mengingsgraad en de aanwezigheid van bomen van verschillende leeftijden. Zware bomen met een goed ontwikkelde stam en een volle kroon dienen voor een belangrijk deel het bosbeeld te bepalen. Dode en kwijnende bomen vormen een substantieel onderdeel van het bos. Dit streefbeeld is vertaald naar de volgende, door beheer beïnvloedbare terreinkenmerken: − boomsoortensamenstelling; − het aandeel gemengd bos; − de bosstructuur (bedekking van de struiken kruidlaag, aanwezigheid van open plekken, goed ontwikkelde bosranden) − hoeveelheid staand en liggend dood hout; − aantal dikke bomen. Boomsoortensamenstelling Momenteel is het aandeel van inheemse loofboomsoorten in Bosgebied Berg hoog. Men streeft er naar om dit aandeel minimaal te behouden. Veel organismen zijn afhankelijk van inheemse boomsoorten. Eik speelt in dit kader een belangrijke rol. Zo zijn bijna 300 insectensoorten afhankelijk van de aanwezigheid van eiken (Jansen & Van Benthem, 2008). Een hoog aandeel inlandse eiken zorgt voor een ongekende voedselbron voor bijvoorbeeld vogels en muizen. De belangrijkste indicatorsoorten voor het aandeel inheemse loofboomsoorten zijn: − Vogels: Boomkruiper, Boomklever, Kleine bonte specht, Glanskop en Pimpelmees − Zoogdieren: Rosse woelmuis en Bosmuis Aandeel gemengd bos De mengingsgraad in Bosgebied Berg is wisselend. Grote delen van de eikenspaartelgenbossen zijn ongemengd. De ongemengde bosdelen worden echter afgewisseld met bosdelen waar meerdere boomsoorten door elkaar groeien. Het huidige aandeel gemengd bos dient minimaal behouden te blijven. Waar mogelijk streeft men naar een verhoging van het aandeel

36

Si l ve 0 9 -0 5


gemengd bos. Vanwege de verscheidenheid in voedselaanbod die zij prefereren zijn de vogelsoorten Boomkruiper en Kleine bonte specht een indicator voor gemengd bos. Bosstructuur Een goed ontwikkelde bosstructuur zorgt voor diversiteit in het bos. In dit kader zijn de bedekking van de struiken kruidlaag, de aanwezigheid van open plekken en goed ontwikkelde bosranden van belang. Struiklaag De struiklaag heeft in Bosgebied Berg over het algemeen een matig hoge tot een hoge bedekking. De soortensamenstelling is wisselend. Plaatselijk hebben uitheemse soorten een hoog aandeel. Het streven is om de huidige bedekking van de struiklaag te behouden. Een verhoging van het aandeel inheemse soorten is gewenst. Een goed ontwikkelde struiklaag met een hoog aandeel van voornamelijk inheemse soorten herbergt een rijk insectenleven (voedsel) en geeft goede dekkingsmogelijkheden. Indicatorsoorten voor een goed ontwikkelde struiklaag zijn Vink, Rosse woelmuis en Bosmuis. Kruidlaag Vanwege de plaatselijk uitbundig ontwikkelde struiklaag zijn de mogelijkheden voor een goed ontwikkelde kruidenvegetatie hier beperkt. Op plekken waar voldoende licht de bosbodem bereikt groeien onder andere bosbes, stekelvaren en braam in de kruidlaag. De gemeente streeft naar een uitbreiding van het aandeel bos met een kruidlaag. Vanwege de voedselvoorziening en dekking is de kruidlaag van belang voor kleine zoogdieren. Indicatorsoorten zijn Rosse woelmuis en Bosmuis. Open plekken Open plekken (0,05 tot 0,5 ha) komen weinig voor in Bosgebied Berg. Kleinere open plekken in het bos zijn van groot belang voor dagvlinders, omdat waardplanten hier veel voorkomen. Zo is Struikheide waardplant van Groentje en Zilverblauwtje en Vuilboom van Zilverblauwtje en Citroentje. Voor beide waardplanten is open bos van belang. Ook open terrein buiten het bos, zoals bijvoorbeeld de heide in de deelgebieden Belgenmonument en Stichtse Rotonde zijn in dit kader van belang. Naast dagvlinders is de aanwezigheid van open plekken ook positief voor bepaalde soorten vleermuizen (jachtterrein) en bosmieren (zonlicht). Ten aanzien van open plekken zijn de volgende indicatorsoorten van belang: − Dagvlinders: Groentje, Zilverblauwtje, Citroentje, Oranjetip, Kleine IJsvogelvlinder − Vleermuizen: Rosse vleermuis, Ruige dwergvleermuis − Bosmieren: Kale rode bosmier, Behaarde rode bosmier Bosranden Met het beheer streeft de gemeente de ontwikkeling van goed opgebouwde bosranden na (bijvoorbeeld bij het Lymphioveld en de heideterreintjes bij het Belgenmonument en de Stichtse Rotonde). Voor onder andere vleermuizen (jachtterrein) en dagvlinders (waardplanten en voedsel) zijn goed ontwikkelde bosranden van belang. De volgende indicatorsoorten zijn onderscheiden: − Dagvlinders: Oranjetip, Atalanta − Vleermuizen: Rosse vleermuis, Ruige dwergvleermuis

Si l ve 0 9 -0 5

37

Beheervisie

Dood hout Dood hout is van groot belang voor het functioneren van het bos. Het is niet precies bekend hoe groot het aandeel dood hout in Bosgebied Berg is. Op rondgangen door het bos wordt gebaseerd dat zwaar dood hout niet veel voorkomt. De gemeente streeft naar een verhoging van het aandeel dood hout. Belangrijke indicatoren van staand dood hout zijn de Grote bonte specht en de Kleine bonte specht. Beide soorten worden in bossen met veel staand dood hout in hoge dichtheden aangetroffen. De aanwezigheid van liggend dood hout heeft een gunstig effect op de aanwezigheid van waardplanten van enkele dagvlindersoorten. Dit geldt voor Kamperfoelie (waardplant van de Kleine IJsvogelvlinder) en Brandnetel (waardplant van de Atalanta). Naast de bovengenoemde soorten zijn dood-houtkevers het boegbeeld voor alle van dood hout afhankelijke organismen, ware het niet dat de kevers zich vaak moeilijk laten inventariseren. Onder de dood-houtkevers zijn zeer bekende soorten als het Vliegend hert. De kevers die dik dood hout nodig hebben zijn in Nederland zeldzaam of uitgestorven. De meest gunstige situatie voor doodhoutkevers is de aanwezigheid van alle stadia van staand en liggend dood hout: van vers tot vermolmd en van dik tot dun. Dikke bomen De gemeente streeft naar een toename van het aantal oude en dikke bomen. Het ouder worden van het bos en het beheer (bevoordelen van dikkere bomen) draagt hier aan bij. Dikke bomen zijn van belang voor holenbroeders en verschillende vleermuissoorten, waarvoor de bomen een zomer en/of winterverblijfplaats vormen. Het gaat hierbij om zware bomen met een dikte van meer dan 60 cm. Als indicatorsoorten worden genoemd: − Vogels: Grote bonte specht, Boomkruiper, Boomklever, Kleine bonte specht, Glanskop − Vleermuizen: Rosse vleermuis, Ruige dwergvleermuis

4.4.3 Aanbeveling De Woodstockmethode is uitermate geschikt om door de tijd heen het beheer van het bos te evalueren. De inventarisatie van indicatorsoorten moet gezien worden als een aanvulling hierop. Omdat populaties van soorten om tal van redenen kunnen fluctueren, zegt het al dan niet aanwezig zijn van bepaalde soorten niet altijd wat over de terreinkenmerken van het bos. Door de evaluatie van het beheer primair te richten op het monitoren van de terreinkenmerken met Woodstock, kan op een gefundeerde wijze informatie over het bos worden verzameld.

38

Si l ve 0 9 -0 5


5. BEHEER 5.1

Inleiding Het bosbeheer omvat alle beslissingen en maatregelen die nodig zijn om het bos te laten functioneren zoals dat in de doelstellingen is geformuleerd. Hierbij wordt uitgegaan van de huidige situatie. De maatregelen richten zich op het aansturen van de bosontwikkeling. Bij het uitvoeren van beheersmaatregelen is het vaak niet mogelijk om één enkel boskenmerk te beïnvloeden. De meest toegepaste beheersmaatregel – de dunning – heeft immers effect op de bosstructuur, de bossamenstelling, de ontwikkeling van de ondergroei en de verjonging. In dit hoofdstuk wordt het beheer van Bosgebied Berg besproken aan de hand van de volgende bostypen: gemengd loofbos, eikenspaartelgenbos, gemengd naald-loofbos en de overige houtige begroeiingen. Hierbij komen onder meer de volgende aandachtspunten aan bod (zie ook §2.6.5): − Door het plaatselijk hoge voorzieningenniveau (foto 2.2) en de ligging van Bosgebied Berg nabij woonwijken, is de recreatiedruk hoog. Intensief gebruik van de bossen geeft op enkele plekken spanning met de natuurfunctie (verstoring, erosie). − Plaatselijk zorgen Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers door hun sterke concurrentiekracht voor een bedreiging van de natuurwaarde. − Door natuurlijke processen in het bos, zal de rol van inlandse eik in de toekomst minder prominent zijn. − Dik dood hout komt relatief weinig voor. − Open plekken komen relatief weinig voor in het bos. − Op enkele plekken heeft de struiklaag een hoge bedekking; op deze plaatsen geeft het bos, met name als het aandeel van hulst hoog is, een gesloten indruk.

5.1.1 Geïntegreerd bosbeheer Het beheersconcept geïntegreerd bosbeheer vormt de leidraad voor het bosbeheer van Bosgebied Berg. Geïntegreerd bosbeheer is een vorm van beheer dat het veelzijdig functioneren van een bosgebied koppelt aan een vorm van natuurvolgend bosbeheer. Hierbij wordt expliciet rekening gehouden met het multifunctionele karakter van de bossen. Geïntegreerd bosbeheer streeft naar een samengaan van verschillende functies, zoals de functies natuur en recreatie dat doen in Bosgebied Berg. Bij het beheer wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de natuurlijke processen in het bos. Voorbeelden van dit soort processen die zich in Bosgebied Berg afspelen zijn: natuurlijke verjonging (bijvoorbeeld de beuk), het opgroeien van de struiklaag, concurrentieprocessen tussen bomen (inlandse eik versus Amerikaanse eik) en de vertering van dood hout. Ingrepen in het bos zijn in principe kleinschalig en afgestemd op de specifieke eigenschappen van het bos. De prioriteiten die gesteld worden ten aanzien van één of meer functies kunnen verschillen per boscomplex (functiezonering). Door het gebruik van spontane processen als natuurlijke verjonging hoeft minder geïnvesteerd te worden in de aanplant van jonge bomen. Verder wordt alleen in de bosontwikkeling ingegrepen als dit werkelijk nodig is. In Bosgebied Berg ligt hierbij de nadruk met name op het aansturen van de bosontwikkeling, met als doel het verhogen van de belevingswaarde van het bos en de optimalisering van de bosstructuur. Het aansturen van de bosontwikkeling vindt voor-

Si l ve 0 9 -0 5

39

Beheer

namelijk plaats via kleinschalige en gebiedsbreed uitgevoerde dunningen. Hierbij worden geen grootschalige kapvlakten gemaakt. Het toepassen van een kleinschalig bosbeheer en het volgen van natuurlijke processen is gunstig voor de natuur, zonder dat hiervoor extra grote inspanningen of uitgaven gedaan hoeven te worden. Het beheer vergt wél inzet van gekwalificeerd personeel, omdat steeds op basis van de beoordeling van het bos wordt beheerd en niet op basis van een vast systeem.

5.1.2 Verschillende dunningsvormen De soortensamenstelling en de structuur van Bosgebied Berg geven voorlopig geen noodzaak tot omvorming, vlaktegewijze kap of aanplant. Dit betekent dat met behulp van dunningen de bosontwikkeling wordt bijgestuurd in de gewenste richting. In Bosgebied Berg worden twee vormen van dunningen toegepast: de hoogdunning en de variabele dunning. In de regel worden bossen eens in vier jaar gedund. In Bosgebied Berg wordt een iets minder intensieve dunningsintensiteit gehanteerd, waarbij de bossen gemiddeld genomen eens per 5 á 6 jaar worden gedund. Hoogdunning Bij hoogdunning worden bomen uit het bos verwijderd die de ontwikkeling en de groei van andere bomen belemmeren of vertragen. Bij de uitvoering van een hoogdunning worden allereerst bomen gekozen die bevoordeeld moeten worden (de toekomstbomen). Vervolgens worden per toekomstboom één of enkele bomen geselecteerd en verwijderd, die direct de kronen van de toekomstbomen beschaduwen. Bomen die wel in de directe omgeving van de toekomstbomen staan, maar deze niet in de groei belemmeren (zoals onderstandige bomen) hoeven niet te worden gekapt. De aandacht bij hoogdunning richt zich op de overblijvende bomen. Deze vorm van dunning wordt toegepast in de eikenspaartelgenbossen. Variabele dunning In de gemengde bossen wordt overwegend de variabele dunning toegepast. Bij een variabele dunning (ook wel structuurdunning genoemd) wordt een opstand niet gelijkmatig behandeld, maar vindt differentiatie plaats in de ingrepen in ruimte en tijd. Deze vorm van dunning is uiterst effectief om de structuurvariatie in een bos snel te verhogen. Bij een variabele dunning wordt in een opstand op enkele plaatsen sterker gedund dan gemiddeld en worden delen van de opstand niet gedund. Een sterke dunning kan bijvoorbeeld worden uitgevoerd op locaties waar bijvoorbeeld Amerikaanse eik domineert. Door het verschil in dunningsintensiteit ontstaat afwisseling in de bosstructuur. In de open gedeeltes, die ontstaan bij een variabele dunning, zullen de bodem- en struikvegetatie zich goed kunnen ontwikkelen. In bosdelen met een dichter kronendak is de ondergroei minder uitbundig en sterft door de natuurlijke concurrentie een aantal bomen af, wat kan bijdragen aan de toename van de hoeveelheid dood hout. Een onderdeel van de variabele dunning is de realisatie van grotere gaten in het kronendak. Deze gaten (met een doorsnede variërend van 20-40 m) kunnen worden gemaakt om de monotone uitstraling van een bosgebied te doorbreken. Daarnaast worden ze gemaakt om bosverjonging van de grond te krijgen. De grootte van de gaten hangt af van de eigenschappen van het bosgebied en de gewenste te verjongen boomsoorten. In de onderstaande figuur wordt een voorbeeld van een dunning gegeven. In de uitgangssituatie links is een bovenaanzicht van een bos getekend, waarbij de bomen dicht op elkaar

40

Si l ve 0 9 -0 5


staan. Twee inlandse eiken met een goed ontwikkelde kroon zijn met een blauwe stip aangemerkt als toekomstboom. De bomen met een rode stip worden verwijderd om de toekomstbomen meer groeiruimte te geven. Rechts wordt de situatie na de dunning afgebeeld. De met een rode stip gebleste bomen zijn verwijderd. Hierdoor is in het kronendak meer groeiruimte ontstaan en kunnen de overblijvende bomen hun kroon en stam ontwikkelen. Figuur 5.1: Voorbeeld van een dunning

Gebleste bomen

Na de dunning

5.1.3 FSC keurmerk De bossen van de gemeente Amersfoort zijn FSC (Forest Stewardship Council) gecertificeerd via de groepscertificering van de Unie van Bosgroepen. Dit certificaat wordt toegekend aan boseigenaren die een ecologisch en maatschappelijk verantwoord bosbeheer voeren. De FSC onderkent tien principes van goed bosbeheer (bron: FSC Nederland): 1. Het bosbeheer voldoet aan de geldende nationale en internationale wetgeving, aan internationale verdragen en afspraken en aan de principes en criteria van FSC. 2. Eigendoms- en gebruiksrechten ten aanzien van land- en bosproducten zijn duidelijk gedefinieerd, vastgelegd en rechtsgeldig. 3. De formele en traditionele rechten van de lokale bevolking op land- en hulpbronnen worden erkend en gerespecteerd. 4. Het sociale en economische welzijn van de bosarbeiders en lokale gemeenschappen wordt door goed bosbeheer ook op de lange termijn in stand gehouden of verbeterd. 5. De producten en voorzieningen die het bos biedt worden zodanig efficiënt benut, dat de economische, sociale en ecologische functies van het bos ook op de lange termijn worden veiliggesteld. 6. De biodiversiteit, unieke ecosystemen en andere ecologische en landschappelijke waarden van het bosgebied worden in stand gehouden en beschermd.

Si l ve 0 9 -0 5

41

Beheer

7. Er wordt een beheerplan opgesteld en toegepast. In het beheerplan, dat steeds wordt geactualiseerd, staan lange-termijn-doelen en middelen duidelijk omschreven. 8. De toestand van het bos, de oogst, de handelsketen en managementactiviteiten worden regelmatig getoetst, evenals de sociale en ecologische effecten hiervan. 9. Bosbeheer in bossen met een hoge natuur- of cultuurwaarde wordt met extra zorg uitgevoerd, waarbij kenmerkende eigenschappen worden behouden en versterkt. 10. Bosplantages moeten eveneens volgens de principes 1 tot en met 9 worden beheerd. Bosplantages kunnen dienen als aanvulling op de houtoogst uit natuurlijke bossen, waarmee bovendien de (exploitatie)druk op natuurlijke bossen afneemt. Het behoud en herstel van natuurlijke bossen dienen tegelijkertijd te worden bevorderd.

5.2

Beheer per bostype Deze paragraaf behandelt het beheer van het gemengde loofbos, de eikenspaartelgenbossen, het gemengd naald-loofbos en de overige houtige opstanden.

5.2.1 Gemengd loofbos Een aanzienlijk deel (26,4 ha) van Bosgebied Berg bestaat uit gemengde loofbossen. Dit bostype vertegenwoordigt hoge natuurwaarden door de hoge mengingsgraad en een hoog aandeel inheemse boomsoorten. Voor de belevingswaarde zijn met name de markante boomvormen van belang. Enkele ontwikkelingen die als minder positief worden ervaren zijn de sterke concurrentiekracht van Amerikaanse eik ten opzichte van de inlandse eik en het plaatselijk hoge aandeel van Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers in de struiklaag. Daarnaast komt op veel plekken een dichte struiklaag tot ontwikkeling, waardoor een groot deel van de bossen een dicht karakter dreigt te krijgen. In de gemengde loofbossen geldt het volgende dunningsregime: − Bij alle (dunnings)werkzaamheden wordt de ‘Gedragscode zorgvuldig bosbeheer 2005-2010’ nageleefd; − Vitale inlandse eiken worden bij de dunning bevoordeeld ten opzichte van andere boomsoorten; − Oude hakhoutstoven van inlandse eik worden eveneens vrijgesteld; − De overige inheemse boomsoorten en markant gevormde bomen worden vrijgesteld. Vitale beuken worden zoveel mogelijk gehandhaafd. Deze soort zorgt, vanwege het donkere karakter, voor een onderdrukking van de struiklaag. − In bosdelen met een functieaccent recreatie (figuur 4.1) ligt de nadruk op het bevoordelen van markant gevormde bomen. Hierbij selecteren op stam- en kroonvorm; − In object Prins Frederiklaan geldt dat langs paden met een dicht gegroeide struiklaag per dunningsronde ca. 30% (bedekking) van de struiken wordt afgezet; − Amerikaanse eik wordt alleen bevoordeeld indien het een markant gevormde boom langs een pad betreft; − In bosdelen met een functieaccent natuur worden vitale inheemse boomsoorten, met name inlandse eik, altijd bevoordeeld ten opzichte Amerikaanse eik en andere uitheemse soorten. − Dunningen worden variabel uitgevoerd waarbij als uitgangspunt geldt dat per dunningsronde ca. 15-20% van de kronenbedekking wordt weggedund;

42

Si l ve 0 9 -0 5


− Ca. 20% van de bosoppervlakte wordt niet of licht gedund. Hiervoor bosdelen selecteren waar een struiklaag ontbreekt of in geringe mate aanwezig is, ter onderdrukking van de struiklaag; − In bossen met een accent natuur worden per ha 2 tot 4 dunningsbomen geringd en wordt ca. 5% van het dunningshout als liggend dood hout achtergelaten. Het overige deel van het dunningshout wordt afgevoerd; − Amerikaanse vogelkers wordt zoveel mogelijk bestreden; − De stobben van weggedunde Amerikaanse eiken worden gefreesd.

5.2.2 Eikenspaartelgenbos Het eikenspaartelgenbos (23,9 ha) is grotendeels ongemengd. De struiklaag heeft in een groot deel een geringere bedekking dan in het gemengde bos (behalve de eikenbossen in object Prins Frederiklaan). Hierdoor geeft dit bostype over het algemeen een lichtere indruk. De grote oppervlakte eikenspaartelgenbos in Bosgebied Berg geeft aan dat het hakhoutbeheer in vroeger tijden een belangrijke rol heeft gespeeld in Amersfoort. Door de ontstaansgeschiedenis en het specifieke karakter van de eikenbossen, wordt er belang aan gehecht om het bostype zo lang mogelijk te handhaven. De hoge ouderdom die inlandse eiken kunnen bereiken, draagt er aan bij dat de bossen nog een honderden jaren kunnen blijven voortbestaan. Wel treedt geleidelijk aan, door het pleksgewijs uitvallen van bomen, differentiatie op in het kronendak, waardoor de structuur langzaam aan meer divers wordt. De ontwikkeling van de bosstructuur, bijvoorbeeld door het maken van open plekken, is in de eikenbossen ondergeschikt aan de instandhouding van het bostype. Het volgende dunningsregime is van toepassing: − Bij alle (dunnings)werkzaamheden wordt de ‘Gedragscode zorgvuldig bosbeheer 2005-2010’ nageleefd; − Dunningen vinden over het algemeen gelijkmatig als een hoogdunning plaats waarbij ca. 1015% van de kronenbedekking wordt weggedund; − De kronen van vrij te stellen inlandse eiken worden voor maximaal een derde rondom vrijgesteld; − De dunning richt zich op het vrijstellen van de meest vitale inlandse eiken. − Vitale meerstammige stoven van inlandse eik worden altijd vrijgesteld; − Mengsoorten worden alleen gehandhaafd, indien dit niet ten koste van vitale en goed gevormde inlandse eiken gaat; − In bosdelen met een functieaccent recreatie (figuur 4.1) ligt de nadruk op het bevoordelen van markant gevormde bomen. Hierbij selecteren op stam- en kroonvorm; − In object Prins Frederiklaan geldt dat langs paden met een dicht gegroeide struiklaag per dunningsronde ca. 30% (bedekking) van de struiken wordt afgezet; − Amerikaanse eiken worden altijd aangewezen als dunningsboom (tenzij deze deel uitmaken van het Sint Eustasiuspad); − In de eikenspaartelgenbossen wordt het voorkomen van dood hout niet bevorderd; − Amerikaanse vogelkers wordt zoveel mogelijk bestreden; − De stobben van weggedunde Amerikaanse eiken worden gefreesd.

Si l ve 0 9 -0 5

43

Beheer

Foto 5.1: Eikenspaartelgenbos in Bosgebied Berg

5.2.3 Gemengd naald-loofbos Dit bostype (4,0 ha) komt verspreid over Bosgebied Berg voor en bestaat uit mengingen tussen verschillende naalden loofboomsoorten. Enkele voorkomende soorten zijn: Corsicaanse den, grove den, douglas, Amerikaanse eik, inlandse eik en beuk. In dit bostype gelden bij de dunning de volgende richtlijnen: − Bij alle (dunnings)werkzaamheden wordt de ‘Gedragscode zorgvuldig bosbeheer 2005-2010’ nageleefd; − Dunningen worden variabel uitgevoerd waarbij als uitgangspunt geldt dat per dunningsronde ca. 15-20% van de kronenbedekking wordt weggedund; − In bosdelen met een lage mengingsgraad worden mengsoorten zoveel mogelijk bevoordeeld (behalve Amerikaanse eik); − Oude hakhoutstoven van inheemse soorten worden zoveel mogelijk vrijgesteld; − Oude en vitale grove den wordt zoveel mogelijk gehandhaafd; − Daarnaast wordt de dunning gericht op het bevoordelen van vitale en markante bomen; − Amerikaanse eik wordt zoveel mogelijk als dunningsboom aangewezen (behalve indien het een markante boom langs een pad betreft); − Per ha worden 2 tot 4 dunningsbomen geringd en wordt ca. 5% van het dunningshout als liggend dood hout achtergelaten. Het overige deel van het dunningshout wordt afgevoerd; − Amerikaanse vogelkers wordt zoveel mogelijk bestreden; − De stobben van weggedunde Amerikaanse eiken worden gefreesd.

44

Si l ve 0 9 -0 5


5.2.4 Overige houtige opstanden Boomgroepen en strookvormige beplantingen De boomgroepen en strookvormige beplantingen zijn gelegen binnen object Prins Frederiklaan. De strookvormige en smalle beplantingstroken bestaan uit een boomlaag met verschillende boomsoorten (al dan niet gemengd) met hieronder een rijk ontwikkelde struiklaag. In het noorden van het Lymphioveld liggen enkele kleine boomgroepen met inlandse eik. Door betreding is weinig ondergroei aanwezig. Hoewel de strookvormige beplantingen en boomgroepen een beperkte oppervlakte innemen, zijn ze voor de belevingswaarde van belang omdat ze vanuit de open ruimte het beeld bepalen. Om dit beeld te behouden wordt de huidige boomlaag zolang mogelijk in stand gehouden. Ten behoeve hiervan wordt licht gedund waarbij de landschappelijk mooiste exemplaren worden bevoordeeld. Dit zijn zware bomen met een volle, diepe kroon en eventueel een markant gevormde (kromme) stam. Vitale mengsoorten en andere beelddragers worden eveneens bevoordeeld tijdens de dunning. Beukenspaartelgenbos In het noordwesten van Klein Zwitserland bestaat een klein deel van het bos uit spaartelgen van beuk, gemengd met enkele berken en inlandse eiken. Het beheer richt zich op het bevoordelen van de meest vitale en best gevormde beuken. Meerstammige stoven worden zoveel mogelijk gehandhaafd en vrijgesteld van directe concurrenten. Mengsoorten worden alleen gehandhaafd indien het niet ten koste van vitale en goed gevormde beuken gaat.

5.3

Aanvullende maatregelen en achtergronden Deze paragraaf behandelt aanvullende maatregelen ten aanzien van het beheer van Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers, dood hout, randenbeheer, Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer, hervatting hakhoutbeheer, erosie, de richtlijn bomenkap rond bebouwing en maatregelen ten behoeve van de recreatie en de belevingswaarde.

5.3.1 Beheer ten aanzien van Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers Amerikaanse eik In een groot deel van de gemengde bossen van Bosgebied Berg komt Amerikaanse eik voor als mengsoort. Het huidige beheer van de gemeente Amersfoort is gericht op het wegdunnen van de Amerikaanse eik, omdat de soort er toe neigt om de inheemse en ter plaatse thuis horende lichtboomsoorten, inlandse eik en berk, langzaam te verdringen. Het wegdunnen van Amerikaanse eik uit de boomlaag zorgt ervoor dat de lichtminnende soorten zich in de boomlaag kunnen handhaven. Hier en daar worden Amerikaanse eiken echter behouden vanwege de positieve aspecten van de soort (herfstkleuren, markante vormen, nestbomen). De markante laan aan weerszijden van het Sint Eustasiuspad is hiervan een goed voorbeeld. In combinatie met het gegeven dat de ingroei vanuit de struiklaag doorgaat en de soort na afzetten steeds nieuwe uitlopers vormt, zal Amerikaanse eik altijd deel uit blijven maken van het bos. Over het algemeen richt het beheer ten aanzien van Amerikaanse eik zich op het wegdunnen van de bomen. Door het opnieuw uitstoelen van de stobben kan de soort in de ondergroei gaan domineren. Om dit te voorkomen worden de stobben van de gedunde bomen, indien deze in een hoge dichtheid voorkomen, weggefreesd.

Si l ve 0 9 -0 5

45

Beheer

Amerikaanse vogelkers De aanwezigheid van Amerikaanse vogelkers, ook wel prunus of bospest genoemd, wordt als een groter probleem ervaren. Op enkele plekken domineert deze soort in de struiklaag. Voor Amerikaanse vogelkers geldt, nog sterker dan voor Amerikaanse eik, dat afzetten uiteindelijk door het meerstammig uitlopen van de stobben leidt tot een nog sterkere dominantie van de soort. Hierdoor worden inheemse soorten verdrongen, hetgeen ongewenst is. Om deze reden streeft de gemeente er naar om het aandeel van Amerikaanse vogelkers terug te dringen tot een beheersbaar niveau. Dit wil zeggen dat het aandeel dusdanig laag is, dat eventuele uitzaaiingen van Amerikaanse vogelkers met een geringe inspanning kunnen worden aangepakt. In een onderzoek van Oosterbaan e.a. (2003) worden de aanplant van schaduwsoorten, het rooien, ringen en chemisch bestrijden genoemd als methoden met een goede effectiviteit. Aanplant van schaduwsoorten in Bosgebied Berg is geen voor de hand liggende optie, omdat schaduwsoorten de inlandse eiken op den duur verdringen. Op de methode ‘ringen’ wordt in §5.3.2 ingegaan. Deze methode is effectief als het om enkele bomen of groepjes van dikkere bomen gaat. In Bosgebied Berg is de prunus plaatselijk vlaktegewijs aanwezig, meestal in struikvorm. Om de prunus in deze verschijningsvorm te bestrijden zijn rooien en chemische bestrijding geschikt. De meest effectieve manier om de dominantie van Amerikaanse vogelkers te ondervangen is door de stobben na afzagen chemisch te behandelen met een glyfosaatoplossing, in combinatie met een consequente nazorg. Na het verwijderen van Amerikaanse vogelkers krijgen andere boom- en struiksoorten een kans om zich te vestigen waardoor zich een meer gevarieerde ondergroei met een groot aandeel van inheemse soorten kan ontwikkelen. Het toepassen van chemische bestrijding strookt echter niet met het beleid van de gemeente. Daarnaast is het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen in het waterwingebied van Klein Zwitserland, niet toegestaan. Omdat de Amerikaanse vogelkers zeer verspreid in het bos voorkomt en tussen allerlei andere soorten groeit, is het niet verstandig de bestrijding met groot materieel uit te voeren. Inzet van een 5-tons kraan, een mechanische prunusrooier of een klepelbak ligt hierdoor niet voor de hand (overzicht 5.1). Deze machines zijn log waardoor schade wordt toegebracht aan de overige vegetatie. De klepelbak kan daarnaast alleen vlaktedekkend werken waardoor alle vegetatie verwijderd wordt. Afgezien van chemische bestrijding blijft het uittrekken (ontwortelen) met klein materieel (bobcat) of een paard over als een geschikte methode. Met een bobcat of een paard kan vrij soepel door de vegetatie gemanoeuvreerd worden, waardoor de overige vegetatie zoveel mogelijk gespaard wordt. Bij stobben die te zwaar zijn om te rooien met bobcat of paard, kan plaatselijk een mechanische prunusrooier worden ingezet. Over het algemeen zijn de struiken echter van een dergelijke omvang dat het paard toegepast kan worden. Na het uittrekken van de prunus is de bestrijding niet voltooid. Het ontwortelen van de struiken maakt dat minerale grond bloot komt te liggen, waardoor een perfect kiembed voor Amerikaanse vogelkers wordt geschapen. Zaad dat zich in de bovengrond bevindt, alsmede zaad afkomstig van eventueel overgebleven struiken, kan zo massaal ontkiemen. Om dit te ondervangen dienen enkele jaren na de eerste bestrijding kiemplanten (en eventueel gemiste struiken) systematisch te worden uitgetrokken. Wordt dit niet gedaan dan zal het bos snel weer vollopen met prunus en zijn de kosten voor niets gemaakt.

46

Si l ve 0 9 -0 5


In overzicht 5.1 wordt een opsomming gegeven van de meest toegepaste methoden en de bijbehorende kosten, waarbij is uitgegaan van een bedekkingsgraad van 50-75%. Overzicht 5.2 geeft een vergelijking van de geschikte methoden rooien en chemische bestrijding.

Overzicht 5.1: Vergelijking van de methoden chemische bestrijding en rooien Methode

Bedekkingsgraad

Afzetten met motorzaag en insmeren met glyfosaatoplossing Uittrekken met bobcat Uittrekken met 5-tons kraan Uittrekken met mechanische prunusrooier (achter trekker) Uittrekken met paard Diep klepelen Nabehandeling: plukken en rooien

Richtprijs/ha

50-75%

€

950,-

50-75% 50-75% 50-75% 50-75% 50-75%

€ 3.400,€ 1.400,€ 1.850,€ 1.450,€ 3.400,-

5-25%

€ 200,-

Overzicht 5.2: Voor- en nadelen van chemische bestrijding en rooien (Oosterbaan e.a., 2003)

Chemische bestrijding

Rooien

struiken worden bovengronds verwijderd

struiken worden boven –en ondergronds verwijderd

vrijwel geen bodemverstoring

er treedt bodemverstoring op

na eerste jaar kiemplanten (zaad in bodem): nazorg nodig eerste jaar na bestrijding bosbeeld met veel * afgestorven struiken verboden binnen waterwingebied blijft reststof achter in bodem relatief goedkoop zeer effectief

na eerste jaar door bodemverstoring veel kiemplanten: nazorg nodig 1-3 jaar na bestrijding verstoord bosbeeld * (ontwortelde struiken) toegestaan binnen waterwingebied geen reststoffen duurder effectief

*) dit kan worden ondervangen door de takken en stammetjes op rillen te plaatsen

Afweging Bij de bestrijding van Amerikaanse vogelkers is het nodig om de voor –en nadelen van mechanische en chemische methoden goed tegen elkaar af te wegen. Mechanische bestrijding is minder efficiënt en relatief duur, maar heeft geringe nadelen voor het milieu. In het kader van een zo efficiënt mogelijke bestrijding van Amerikaanse vogelkers verdient het zeer sterke aanbeveling dat de gemeente Amersfoort haar standpunt heroverweegt ten aanzien van het totale verbod op het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen in het bos. Met het gebruik van chemische middelen kan, behalve in het waterwingebied, de bestrijding van de Amerikaanse vogelkers op een zeer effectieve manier ter hand worden genomen. In het waterwingebied ligt rooien door middel van een bobcat of een paard het meest voor de hand. Grote machines brengen hier te veel schade aan de overige vegetatie toe. Het is van zeer groot belang dat, ongeacht de gevolgde methode, er in de eerste jaren na de bestrijding een consequente nazorg plaats vindt (handmatig plukken en uitsteken van zaailingen). Ook na de nazorg dient jaarlijks te worden bekeken of de soort opslaat in ongewenste dichtheden, zodat eventueel actie kan worden ondernomen.

Si l ve 0 9 -0 5

47

Beheer

Figuur 5.2: Bedekkingsgraad van Amerikaanse vogelkers en bestrijdingsmethoden

48

Si l ve 0 9 -0 5


Chemische bestrijding heeft nadelen voor het milieu, waarover men verschillend denkt. In het verleden zijn verschillende chemische middelen, vanwege gevaren voor de gezondheid, uit de handel genomen. Het chemische middel bij uitstek van de afgelopen jaren is glyfosaat (handelsnaam onder andere Roundup). Bij milieubewegingen is er grote weerstand tegen het gebruik van Roundup. Wetenschappelijke onderzoeken worden door voor- en tegenstanders anders geïnterpreteerd, waardoor er geen touw meer aan vast te knopen valt. Fabrikanten profileren het middel als een ‘milieuvriendelijk’ middel en absoluut veilig voor mens en dier (Straatsma & Jansen, 2005). Wetenschappelijk studies uit 2005 wijzen uit dat er wel degelijk milieuschade kan ontstaan. Feit is dat het wettelijk is toegestaan om het middel te gebruiken voor stobbenbehandeling. Ook in het kader van de certificering van bossen (FSC) staat het middel niet op de lijst van verboden chemische middelen. Daarnaast staat de Subsidieregeling Natuurbeheer een stobbenbehandeling met glyfosaat toe. In de praktijk is men over het algemeen terughoudend ten aanzien van het gebruik van chemische middelen. De grote natuurbeschermingsorganisaties wijzen het gebruik van chemische middelen zonder uitzondering af. Roundup mag bij deze organisaties alleen toegepast worden als er geen haalbare alternatieven voorhanden zijn (Straatsma & Jansen, 2005). Kosten Uit veldinventarisaties blijkt dat Amerikaanse vogelkers verspreid over Bosgebied Berg voorkomt (zie figuur 5.2). Over het algemeen is de bedekking niet zeer hoog en bedraagt minder dan 50%. Hierbij komt de Amerikaanse vogelkers gemengd met andere soorten voor. Plaatselijk komt in het centrum van Klein Zwitserland een zeer hoge bedekking voor (>75%). In het verleden is hier het hakhoutbeheer hervat. Dit heeft hier geleid tot een sterke dominantie van Amerikaanse vogelkers. Andere soorten worden er sterk verdrukt. Overzicht 5.3 geeft een indicatie van de kosten van de bestrijding. Uitgangspunt is dat buiten het waterwingebied de bestrijding chemisch wordt uitgevoerd en dat binnen het waterwingebied het paard wordt ingezet. Er is rekening gehouden met een nazorgperiode van drie jaar. De prijzen gelden als een richtlijn voor de kostprijs per ha. Onder invloed van inschrijvingen kan de totale kostprijs afwijken.

Overzicht 5.3: indicatie van de kosten van de prunusbestrijding

Methode Chemische bestrijding (buiten waterwingebied) * Rooien met paard (binnen waterwingebied) **

Kosten totaal

6,8 ha 6,4 ha 9,8 ha 8,2 ha 0,7 ha 31,9 ha

€ 545,€ 775,€ 450,€ 925,€ 1.825,-

€ 3.706,€ 4.960,€ 4.410,€ 7.585,€ 1.278,€ 21.939,-

31,9 ha

€ 200,-

€ 6.380,-/jaar

Opp.

5-25% 25-50% 5-25% 25-50% >75%

5-25%

Totaal bestrijding

Nazorg (handmatig plukken/trekken opslag) **

Indicatie kosten/ha

Bedekking

*) Bron: Groen Klus **) Bron: Normenboek Natuur, Bos & Landschap (Van Raffe & De Jong, 2006)

Si l ve 0 9 -0 5

49

Beheer

Aanplant van gebiedseigen soorten Na de bestrijding van Amerikaanse vogelkers ontstaat plaatselijk een kale bosbodem. Op deze plekken wordt via aanplant een gevarieerde struikenbegroeiing onder de bestaande boomlaag gerealiseerd. Hierbij worden uitsluitend ter plaatse thuishorende soorten aangeplant van bij voorkeur autochtoon plantmateriaal. Hieronder worden soorten opgesomd die voor aanplant in aanmerking komen (Van der Werf, 1991). Hierbij is onderscheid gemaakt tussen het gebied met als PNV eiken-beukenbos en het gebied met als PNV eiken-berkenbos (zie ook figuur 2.4). Eiken-berkenbos Van nature heeft de struiklaag van het eiken-berken een vrij geringe bedekking met lijsterbes en vuilboom. Eiken-beukenbos De struiklaag is in het eiken-beukenbos kent, in vergelijking met het eiken-berkenbos, een hogere bedekking en een meer gevarieerde samenstelling. Van nature komen in de struiklaag lijsterbes en hulst voor. Karakteristiek voor grotere kapvlakten, open plekken en bosranden zijn boswilg, ratelpopulier, wilde appel, framboos en braam. Ook kunnen hier brem en gaspeldoorn voorkomen. Op iets vochtiger plekken en een wat opener bosstructuur is vaak vuilboom aanwezig. Op meer lemige plekken groeien in de struiklaag eenstijlige meidoorn, hazelaar en lijsterbes.

5.3.2 Dood hout Het vergroten van het aandeel dood hout is van groot belang voor het natuurlijk functioneren van het bos. Het voorkomen van dood hout levert een bijdrage aan de biodiversiteit doordat grote aantallen insecten, schimmels en andere organismen afhankelijk zijn van het voorkomen ervan. Met name staand dood hout van zware afmetingen is hierbij van belang. Bovendien verbetert door de toevoer van organische stof naar de bodem het vochtleverend vermogen van de bodem en daarmee de groei van het bos op de langere termijn. De hoeveelheid dood hout kan eenvoudig en snel worden verhoogd door het niet verwijderen van kwijnende en dode bomen en door het achterlaten van een deel van het dunningshout. Daarnaast kan door middel van ringen dood hout worden gerealiseerd. De gemeente Amersfoort heeft deze maatregel toegepast, met name in de objecten Belgenmonument en Prins Frederiklaan. Hierbij zijn Amerikaanse eiken geringd. Naast het verhogen van het aandeel staand dood hout heeft dit als voordeel dat de vrij te stellen boom geleidelijk aan meer licht ter beschikking krijgt en dat het schokeffect van een plotselinge vrijstelling niet aanwezig is. Ringen is een prima methode om blijvende bomen vrij te stellen van ongewenste soorten als Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers. Ringen kan het opnieuw uitlopen van de bomen zoveel mogelijk voorkomen. De geringde Amerikaanse eiken in Bosgebied Berg blijken, nadat de boom is afgestorven, over het algemeen onder de zaagsnede weer uit te lopen. Waarschijnlijk komt dit doordat de bomen te diep zijn ingezaagd. Als de boom te diep wordt ingezaagd sterft het bovengrondse deel ‘te’ snel af, waardoor het wortelgestel voldoende groeikrachtig blijft en zo voor nieuwe uitlopers kan zorgen. Dit kan voorkomen worden door het maken van ondiepe zaagsneden, waarbij alleen de buitenste rand van de boom, het spinthout, wordt doorgezaagd. Hierdoor stokt het neerwaartse transport van voedingsstoffen naar de wortels, waardoor deze langzaam maar zeker uitgeput raken. Dit zorgt ervoor dat de boom steeds

50

Si l ve 0 9 -0 5


minder water kan opnemen en dat deze uiteindelijk afsterft. Door boomwortels op deze manier uit te putten wordt zoveel mogelijk voorkomen dat de boom opnieuw uitloopt. Veel bosbezoekers weten niet dat dood hout een aantal belangrijke functies vervult. Met het geven van goede voorlichting kunnen problemen worden voorkomen. Overigens wordt over het algemeen het voorkomen van dikke dode stammen niet als rommelig ervaren. Het zijn met name de boomkronen en takkenhopen die een rommelige indruk wekken, vooral in het eerste jaar na de dunning. Als de kronen los gezaagd worden van de stam, vallen de gevelde bomen nagenoeg niet meer op. Het is belangrijk om in verband met de bosbezoekers geen gevaarlijk dood hout in de nabijheid (ca. 20 m) van paden te hebben. Hiertoe worden in de randen geen bomen geringd en wordt gecontroleerd of gevaarlijk dood hout voorkomt. Indien nodig wordt dit verwijderd. Dood hout wordt alleen actief gerealiseerd in het gemend bos en het gemengd naald-loofbos. In het eikenspaartelgenbos wordt geen dunningshout achtergelaten en worden in principe geen bomen geringd. Dit om het ‘van nature’ soortenarme bostype zoveel mogelijk intact te laten.

5.3.3 Randenbeheer Goed opgebouwde bosranden vormen een geleidelijke overgang tussen bos en open terrein. Aan de boszijde domineren struiken, terwijl hoge kruiden de overgang naar korte vegetatie vormen. Verschillende organismen van zowel het open veld als het bos benutten de bosranden. Ook zijn er specifieke bosrandsoorten. Een bosrand bestaat in het ideale geval uit een mantel en een zoom (figuur 5.3). Onder een mantel (vanaf 2 m breed) wordt een struikenbegroeiing aansluitend op de bomen in het bos verstaan. De overgang van mantel naar open veld wordt de zoom genoemd (vanaf 0,4 m breed). De zoom is voornamelijk opgebouwd uit hoge meerjarige kruiden. Een goed opgebouwde bosrand draagt bij aan de regulatie van het microklimaat in het bos (hoge luchtvochtigheid en luwte). Van nature breidt het bos zich uit richting de mantel en de mantel richting de zoom. Doordat de bosgrenzen meestal vast staan, ontstaat op deze manier weer een scherpe grens. Instandhouding vergt daarom beheer (Stortelder, 1999). In Bosgebied Berg zijn er vooral mogelijkheden om bosrandvegetaties te ontwikkelen rondom het Lymphioveld (in object Prins Frederiklaan) en langs de gras- en heidevegetaties van de Stichtse Rotonde en het zuiden van het Belgenmonument. Hierbij blijven de gras- en heidevegetatie onaangetast. In het verleden is langs het Lymphioveld, door in de bosranden wat forser te dunnen, al een aanzet gemaakt tot de ontwikkeling van een meer geleidelijke overgang van bos naar open terrein. De bosranden in Bosgebied Berg kunnen verder ontwikkeld worden door in de randen, over een breedte van ca. 20 m, periodiek fors en variabel te dunnen. Op de open plekken die hierbij ontstaan ontwikkelen zich kruiden struikvegetaties. Om de diversiteit te vergroten dient plaatselijk het takhout achter te blijven. Karakteristieke randbomen en hulststruiken dienen gespaard te worden. Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers worden gericht uit de rand verwijderd. Door eens per 1-3 jaar vlak langs of ten dele in de mantel te maaien komt een zoom tot ontwikkeling. Het afvoeren van het maaisel draagt bij aan verschraling en leidt tot een grotere bloemrijkdom. Door plaatselijk het maaisel op hopen te gooien ontstaan brandnetelhorsten, welke lokaal een verrijking betekenen (Stortelder, 1999). Vooral bosranden die op het zuiden georiënteerd liggen zijn, vanwege de grotere toevoer van zonlicht, van belang.

Si l ve 0 9 -0 5

51

Beheer

In het werkplan (bijlage 1) is aangegeven in welke afdelingen het randenbeheer van toepassing is. Figuur 5.3: Bos met een geleidelijke overgang, via mantel en zoom, naar open terrein

weide/heide zoom (hoge kruiden)

mantel (struiken)

bos

5.3.4 Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer Vanaf 2007 maakt Bosgebied Berg (uitgezonderd deelgebied Prins Frederiklaan) geen deel meer uit van de bebouwde kom van Amersfoort. Hierdoor valt het bos binnen de boswetbegrenzing en kan subsidie in het kader van de Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer (PSN) worden aangevraagd. Deze subsidieregeling stelt begrenzing binnen de boswet als voorwaarde voor het verkrijgen van subsidiegelden. De uitvoering van de Subsidieregeling Natuurbeheer is recent overgegaan naar de provincies. Omvorming van het subsidiestelsel Per 1-1-2010 willen de provincies de subsidieregeling vereenvoudigen. Het Inter Provinciaal Overleg (IPO) heeft voor de stelselherziening een stuurgroep in het leven geroepen die zich richt op (bron: Nieuwsbrief Unie van Bosgroepen, juni 2008): -

Een eenvoudige en praktisch uitvoerbare subsidieregeling; Een geringe administratieve last voor de eigenaar; Een rechtvaardige vergoeding van de beheerskosten; Continuïteit van het huidige beheer.

De bovenstaande doelstellingen houden onder meer in dat het huidige systeem van doelpakketten wordt vervangen door een systeem van 18 natuurtypen die weer zijn onderverdeeld in 58 beheertypen. Per beheertype wordt er een vergoeding per ha verstrekt. De aanvrager is gehouden aan de instandhouding van het beheertype. Nieuw ten opzichte van het huidige stelsel is de monitoringsplicht, waarvan nog niet duidelijk is hoe deze zal worden ingevuld. Huidige stand van zaken Voor opgaande bossen kunnen binnen de huidige regeling verschillende subsidiepakketten worden aangevraagd: het basispakket en een tweetal pluspakketten. Aan bossen waarvoor het basispakket wordt aangevraagd worden de minste eisen gesteld. De jaarlijkse bijdrage per ha is

52

Si l ve 0 9 -0 5


bij dit pakket lager dan bij de pluspakketten. Pluspakketten kunnen echter niet zomaar worden aangevraagd, omdat zwaardere voorwaarden worden gesteld aan de samenstelling en het beheer van de bossen. In overzicht 5.4 zijn de voorwaarden van de pakketten op een rij gezet. Bosgebied Berg voldoet zonder problemen aan het Basispakket. Eisen aan de soortensamenstelling worden immers niet gesteld en de realisatie van verjongingsvlakten met een oppervlakte >2 ha, ligt niet binnen de lijn van het beheer. Voor een deel van de bossen behoort het Pluspakket Bos met verhoogde natuurwaarde tot de mogelijkheden. Dit betreft vooral de gemengde bossen. Het beheer zal wel actief gericht moeten worden op de realisatie van dik dood hout (>30 cm). Voor het Pluspakket Natuurbos komen de bossen grotendeels niet in aanmerking. Per ha mogen immers maximaal 10 uitheemse bomen voorkomen (met een dbh >20 cm), een limiet die in een groot deel van de bossen, vanwege de aanwezigheid van Amerikaanse eik, overschreden wordt. Daarnaast bevatten grote delen van het bos nog te weinig dikke bomen (dbh >30 cm) en levert het verbod om bomen en struiken uit het bos te verwijderen, een forse beperking voor de beheersvoering op. Het ligt voor de hand om in gevallen van twijfel voor het Pluspakket Bos met verhoogde natuurwaarde te kiezen, ook al omdat de jaarlijkse bijdrage per ha van het Pluspakket Natuurbos slechts € 8,37 hoger is dan de jaarlijkse bijdrage van het Pluspakket Bos met verhoogde natuurwaarde. Samenvattend komt het er op neer dat het mogelijk is om, indien er binnen de huidige regeling nog een aanvraagronde komt, voor de gemengde bossen het Pluspakket Bos met verhoogde natuurwaarde aan te vragen. Hierbij moet wel aandacht worden besteed aan de realisatie van dik dood hout. Ongemengde bosdelen komen in aanmerking voor het basispakket. In het werkplan (bijlage 1) is per afdeling een aanbeveling met betrekking tot de pakketkeuze gedaan.

Overzicht 5.4: Pakketeisen van het Basispakket bos en de Pluspakketten Bos met verhoogde natuurwaarde en Natuurbos

Pakketeis

Oppervlakte beheerseenheid Oppervlakte verjongingseenheid Aantal inheemse boomsoorten* Aantal uitheemse bomen (dbh >20 cm) Oppervlakte eenheden uitheemse boomsoorten met <30 inheemse bomen/ ha Aantal dode bomen (>30 cm) Aantal levende bomen met dbh >30 cm Beheersvoorschriften

Jaarlijkse bijdrage**

Basispakket bos >0,5 ha <2 ha

Pluspakketten Bos met verhoogde natuurwaarde >5 ha <2 ha >2/ha

Natuurbos >5 ha

<10/ha <2 ha >3/ha regulier beheer

regulier beheer

€ 57,43/ha

€ 77,78/ha

>3/ha >40/ha regulier beheer; niet toegestaan om bomen of struiken af te voeren € 86,15/ha

* met per boomsoort een aantal van minimaal 15/ha en een hoogte van minimaal 5 m. ** prijspeil 2009.

Si l ve 0 9 -0 5

53

Beheer

5.3.5 Hervatting hakhoutbeheer De gemeente Amersfoort wil op een kleine schaal het hakhoutbeheer met inlandse eiken hervatten. Hervatting van het hakhoutbeheer van inlandse eiken is een optie als de laatste hakbeurt minder dan 25 jaar geleden is uitgevoerd (Wildschut e.a. 2004). Het uitstoelingsvermogen van de inlandse eiken is dan nog voldoende. Stoven die 70 jaar of langer niet meer zijn afgezet, lopen na een nieuwe hakbeurt meestal niet meer uit (Rövekamp & Maes 2002). De laatste hakbeurt heeft in Bosgebied Berg ruim 50 jaar geleden plaats gevonden, waardoor het onzeker is of de inlandse eiken nog voldoende uitstoelingsvermogen bevatten. Daarnaast is het voorkomen van Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik nadelig bij hakhoutbeheer. Na de hak is er een grote hoeveelheid licht beschikbaar, waardoor deze soorten extra kansen krijgen om te domineren. In afdeling 81m is hier een voorbeeld van te vinden. In 1986 is hier in het eikenspaartelgenbos op kleine schaal het hakhoutbeheer hervat. Van inlandse eik en berk zijn enkele overstaanders gehandhaafd. De uitgelopen bomen en struiken hebben onder de overstaanders voor een dichte struiklaag gezorgd. Dominerende soorten hierin zijn Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik, berk, lijsterbes en ook hulst. Van inlandse eik is geen opslag aangetroffen. Op basis van deze ervaring is het verstandig om eerst de bestrijding van de Amerikaanse vogelkers uit te voeren. Daarna kan een locatie geselecteerd worden waar op een kleine schaal het hakhoutbeheer opnieuw geïntroduceerd kan worden. 5.3.6 Erosie In Klein Zwitserland zorgt het reliëf op enkele lange en rechte paden voor erosie. Uit de literatuur is bekend dat elke aanwezigheid van een pad in heuvelachtig terrein gevoelig is voor erosie, ongeacht het gebruik. Dit komt doordat het afstromende water op deze paden een hoge snelheid kan ontwikkelen. Om dit tegen te gaan dient de afwatering vertraagd te worden of op een andere wijze te geschieden. Hiertoe zijn er verschillende oplossingsrichtingen: 1. 2. 3. 4. 5.

De paden verleggen; Het aanleggen van terrassen; De paden verstevigen; De paden afsluiten; Periodiek de erosiegeulen opvullen.

De paden verleggen Om erosie zoveel mogelijk te voorkomen is het van belang dat een pad niet loodrecht ten opzichte van de helling ligt en dat het stijgingspercentage niet hoger is dan 15%. Hierbij is het belangrijk om te voorkomen dat water ‘gekanaliseerd’ naar beneden kan stromen. Een oplossing kan zijn het aanleggen van zogenaamde ‘contour trails’. Dit zijn paden die niet te steil zijn en naar de zijkant van het pad afwateren. Hierbij wordt het pad enigszins parallel aan de helling gelegd waarbij het in bochten naar beneden kronkelt. Het dalingspercentage is hierbij maximaal 7-12%. Eventueel kunnen kleine poelen (waterlossingen) worden aangelegd om het water tijdelijk te bergen (Jansen, 2004). Deze maatregel is zeer ingrijpend en daardoor kostbaar. Door het aanleggen van kronkelende paden moeten bomen worden gekapt. Daarnaast bestaat er het risico dat recreanten de ‘oude’ paden blijven gebruiken, waardoor de betredingsdruk op de bosvegetatie sterk toeneemt.

54

Si l ve 0 9 -0 5


Het aanleggen van terrassen Hierbij wordt het pad trapsgewijs aangelegd, waardoor de snelheid van het afstromende water afneemt. Het voordeel van deze maatregel is dat de huidige padenstructuur van Klein Zwitserland gehandhaafd kan blijven. De paden verstevigen Hierbij wordt de ondoordringbare laag doorbroken en/of een nieuwe toplaag aangebracht. Natuurmonumenten beveelt hierbij stolgrind uit Limburg of woudzand aan (Jansen, 2004). Woudzand is compacter dan regulier vulzand, dat qua structuur vergelijkbaar is met het zand waaruit de paden van Klein Zwitserland bestaan. Hierdoor spoelt woudzand minder snel weg. Stolgrind bestaat uit een mengsel van fijn grind en leem. Leem bestaat uit zeer fijne bodemdeeltjes en heeft bindende eigenschappen, waardoor in combinatie met het fijne grind een halfverharding ontstaat. De prijs van stolgrind is hoger dan die van woudzand. Stolgrind is echter duurzamer waardoor erosie effectief wordt tegengegaan. De paden afsluiten Het afsluiten van ‘wilde’ paden zorgt ervoor dat de bodemvegetatie zich op den duur herstelt, waardoor het pad geen ‘afvoerweg’ voor het water meer zal vormen. Een groot deel van de in Klein Zwitserland aan erosie onderhevige paden is aangemerkt als ‘hoofdpad’ waardoor deze maatregel maar voor een beperkt aantal gevallen soelaas biedt. Periodiek de erosiegeulen opvullen Deze maatregel houdt in dat de afgesleten paden eens per 5-10 jaar worden opgevuld. Het is duidelijk dat het geen duurzame maatregel betreft, waardoor periodiek kosten moeten worden gemaakt. De gemeente Amersfoort zoekt de oplossing in een combinatie van de bovenstaande maatregelen. Hierbij is een duurzame oplossing van belang, waarbij de huidige padenstructuur zoveel mogelijk intact blijft. De volgende maatregelen worden uitgevoerd: Hoofdpaden Dit zijn doorgaande wandelpaden van belang voor de ontsluiting van het bosgebied voor de wandelaars (figuur 5.4). De gemeente wil erosie van hoofdpaden zoveel mogelijk voorkomen. Dit houdt in dat terrassen worden aangelegd, waardoor de paden trapsgewijs naar beneden lopen. Tegelijk wordt er voor gezorgd dat de paden afwateren naar de zijkant en worden de paden verstevigd met woudzand of stolgrind. In totaal wordt 2.088 m hoofdpad op deze wijze behandeld (overzicht 8.4). Verbindingspaden Onder deze noemer worden de paden geschaard die frequent worden gebruikt door wandelaars, maar die niet van primair belang zijn voor de ontsluiting van Bosgebied Berg. In bosdelen met een functie-accent op recreatie krijgen deze paden dezelfde behandeling als de hoofdpaden. Het betreft 73 m (overzicht 5.4). Ligt het pad in een bos met een accent op de functie natuur, dan worden geen maatregelen genomen.

Si l ve 0 9 -0 5

55

Beheer

Figuur 5.4: Padenkaart van Bosgebied Berg

56

Si l ve 0 9 -0 5


Overbodige paden Dit zijn vaak ‘wilde paden’. Ze dienen niet ter ontsluiting van Bosgebied Berg en worden minder frequent gebruikt. De paden zijn overbodig omdat ze vaak parallel lopen aan een ander pad. Deze paden, in totaal 2.224 m (overzicht 5.5) worden tijdens dunningen zoveel mogelijk afgesloten door ze te barricaderen met boomstammen en takkenrillen. Overzicht 5.5: Te behandelen paden per functie-gebied Hoofdpaden Accent recreatie Accent natuur Totaal

1.341 m 747 m 2.088 m

Verbindingspaden 73 m 275 m 348 m

Af te sluiten 1.266 m 958 m 2.224 m

Indicatie van de kosten Aanleg van terrassen De aanleg van paden in terrasvorm wordt toegepast over een lengte van 2.161 m (alle te behandelen hoofdpaden en de verbindingspaden in accent recreatie). Deze aanleg, gecombineerd met het aanbrengen van een nieuwe laag bestaande uit woudzand of stolgrind, brengt de volgende werkzaamheden met zich mee: − afgraven van de niet draagkrachtige delen van de paden; − het profileren van de paden in terrasvorm; − aanbrengen van nieuwe laag (woudzand of stolgrind); − afwerken en verdichten van de nieuwe laag. Naar schatting kunnen deze werkzaamheden uit worden gevoerd voor een prijs van ca. € 235,per 100 m padlengte. De totaalkosten voor de bodembewerking komen hiermee op € 5.078,35. Bij een gemiddelde breedte van 1,5 m en een gemiddelde bewerkingsdiepte van ca. 20 cm, is 3 bij een padlengte van 2.161 m een hoeveelheid van 648 m woudzand of stolgrind nodig. De kosten voor woudzand en stolgrind bedragen naar schatting respectievelijk € 10,- en € 30,- per 3 m . Afhankelijk van de keuze voor woudzand of stolgrind bedragen de kosten hiervoor dus € 6.480,- of € 19.440,-. Daarnaast zijn er dwarsliggers benodigd. Dit zijn in feite de traptreden van de terrassen, die het wegspoelen van de paden zoveel mogelijk tegen moeten gaan. Er is uitgegaan van de aanleg van 30 terrassen. Materiaalkosten ten behoeve van dwarsliggers bedragen hierbij naar verwachting ca. € 1.000,-. De totaalprijs voor de aanleg van terrassen bedraagt hierdoor naar schatting € 12.558,- bij het gebruik van woudzand en € 25.518,- bij het gebruik van stolgrind. Afsluiten van paden In totaal wordt 2.224 m paden afgesloten door het creëren van takkenrillen. Dit wordt met takhout gedaan dat tijdens dunningen vrijkomt. Naar verwachting moet voor het afsluiten van 2.224 m pad ca. 1 km aan takkenrillen gecreëerd worden. De kostenindicatie bedraagt € 35,per 10 m, waardoor de totaalprijs op € 3.500,- komt. De bovenstaande kostenindicaties zijn gemaakt onder voorbehoud. Onder invloed van inschrijvingen is het mogelijk dat de werkelijke prijs afwijkt van deze indicatie.

Si l ve 0 9 -0 5

57

Beheer

5.3.7 Richtlijn bomenkap rond bebouwing In het zuidoosten van Klein Zwitserland, aan de rand van het bos, zijn in het verleden flats gebouwd (Arubalaan). De percelen waarop de flats zijn gebouwd vormen als het ware kleine inhammen in het bos. Deze ligging nabij het groen heeft zijn voordelen. De bewoners van de flats ondervinden echter ook hinder van het bos direct naast de deur. Het grootste bezwaar van enkele bewoners is dat de bomen veel licht wegnemen. De gemeente is bereid om in bepaalde gevallen bomen te kappen. Hieronder zijn enkele richtlijnen opgesomd, met als doel om helderheid te scheppen omtrent deze materie: 1. Bomen binnen een zone van 6 m rondom de flats, gemeten vanuit het hart van de stam, worden op verzoek van een bewoner verwijderd. 2. Binnen de zone van 6 tot 10 m rondom de flats worden bomen geselecteerd die vanwege specifieke kwaliteiten langdurig worden gehandhaafd. Dit zijn vitale, schadevrije bomen met een volle kroon. Deze zogenaamde toekomstbomen worden aan de stamvoet gemerkt met een blauwe stip en ingemeten op een kaart. Overige bomen in deze zone mogen op verzoek van de bewoners verwijderd worden. Indien ze geen overlast veroorzaken kunnen de overige bomen blijven staan. 3. Buiten de zone van 10 m wordt het bos behandeld op de reguliere wijze. Overlast van bomen in deze zone zal gering zijn.

5.3.8 Extra maatregelen ten behoeve van recreatie/ belevingswaarde Tijdens de dunningswerkzaamheden in Bosgebied Berg is het verhogen van de belevingswaarde ten behoeve van de functie recreatie een belangrijk onderdeel. Hiertoe worden dunningen variabel uitgevoerd, worden open plekjes gecreëerd en wordt de creatie van aantrekkelijke bosranden nagestreefd. In het kader van de recreatie en de belevingswaarde worden de volgende aanvullende maatregelen aanbevolen: − De uitgegroeide stoven van Amerikaanse eik langs het Sint Eustasiuspad (Klein Zwitserland) handhaven en waar nodig vrijstellen van concurrenten. − De zichtassen in het Belgenmonument vrijmaken van opgaande begroeiing. − De Galgenberg (in afdeling 81x) wordt meer zichtbaar gemaakt. − De groeiruimte van de rododendron-struiken in het noorden van Klein Zwitserland wordt gewaarborgd door concurrenten te verwijderen. − Bij de entrees van het Belgenmonument worden afvalbakken geplaatst. De afvalbakken die nu in het gebied staan, onder andere ter plaatse van het monument, worden verwijderd. − Bij de verschillende deelgebieden worden informatieborden geplaatst ten aanzien van de spelregels met betrekking tot het hondenbeleid.

5.4

Financiën Deze paragraaf geeft globaal inzicht in de directe kosten die voortvloeien uit dit beheerplan. Hierbij wordt onderscheid gemaakt in de volgende onderdelen: − uitzetten van dunningen; − bestrijding Amerikaanse vogelkers; − herstellen van paden.

58

Si l ve 0 9 -0 5


Uitzetten van dunningen Het uitzetten van dunningen valt uiteen in twee onderdelen. Allereerst worden toekomstbomen gemarkeerd met een blauwe stip, waarna vervolgens de te verwijderen bomen worden gemerkt met een opvallende kleur. De kosten voor het aanwijzen van toekomstbomen en blessen zijn gesteld op € 225,- per ha. Bestrijding Amerikaanse vogelkers De bestrijding van de Amerikaanse vogelkers dient, om de negatieve effecten zoveel mogelijk te beperken, liefst in 2009 nog te starten. In de eerste drie jaren na de bestrijding worden er kosten gemaakt voor nazorg. Herstellen van paden Op de kosten van het padenherstel wordt ingegaan in §5.3.6. Bij het gebruik van woudzand als basismateriaal bedragen de totale kosten € 17.392,-. Met het gebruik van het duurdere stolgrind komen de kosten op € 31.992,-. Overzicht kosten In het onderstaande overzicht zijn de directe kosten die uit dit beheersplan voortvloeien weergegeven. Het overzicht geeft een indicatie van de directe kosten. Onder invloed van inschrijvingen kunnen de totale kosten afwijken.

Overzicht 5.6: Begroting van de kosten Jaar

Omschrijving

Hoeveelheid

Normkosten

Kosten

Uitzetten van dunningen 2009/2010 2010/2011 2011/2012 2012/2013 2013/2014

blessen blessen blessen blessen blessen

12,64 ha 10,78 ha 13,65 ha 4,90 ha 7,10 ha

€ 225,--/ha € 225,--/ha € 225,--/ha € 225,--/ha € 225,--/ha

€ 2.425,50 € 3.071,25 € 1.102,50 € 1.597,50

Bestrijding van Amerikaanse vogelkers 2009-2012 2012/2013 2013/2014 2014/2015

chemische bestrijding rooien met paard nazorg nazorg nazorg

13,20 ha 18,70 ha 31,90 ha 31,90 ha 31,90 ha

1)

€ 545 - 775,--/ha 1) € 450 - 1.825,--/ha € 200,--/ha € 200,--/ha € 200,--/ha

€ 8.666,-€ 13.273,-€ 6.380,-€ 6.380,-€ 6.380,--

Bestrijding van erosie 2009-2012

aanleg van terrassen paden afsluiten

2.161 1.000 m

€ 581 - 1.181,--/100 m € 350,--/100 m

€ 12.558 - 25.518,-€ 3.500,--

2)

1) tarief is afhankelijk van bedekkinggraad (zie §5.3.1) 2) afhankelijk van het gebruik van woudzand (lage prijs) of stolgrind (hoge prijs)

Si l ve 0 9 -0 5

59

Beheer

Figuur 5.5: Werkblokken en urgentie van de dunningswerkzaamheden

60

Si l ve 0 9 -0 5


5.5

Uitvoering van het werkplan

5.5.1 Planning In het voorgaande is een algemene beschrijving van het beheer gegeven en is op enkele beheersvraagstukken dieper ingegaan. Dit algemene beheer vormt het kader voor het opstellen van het werkplan, dat is opgenomen als bijlage 1 in dit rapport. In het werkplan wordt gedetailleerd aangegeven welke bosbouwkundige maatregelen op de korte termijn nodig zijn, om de bosontwikkeling in de gewenste richting te sturen. Daarbij wordt van iedere afdeling een korte beschrijving van de huidige situatie gegeven. Vanwege specifieke eigenschappen van de bosopstanden, kunnen in enkele gevallen de beschreven maatregelen afwijken van hetgeen verwoord is bij het beheer per bostype. Bij de in het werkplan beschreven werkzaamheden is een urgentiecode aangegeven. De urgentiecode (A, B of C) geeft aan op welke termijn de uitvoering van de dunningen wenselijk is. Urgentie A betekent uitvoering binnen 1-2 jaar, urgentie B binnen 3-4 jaar en urgentie C houdt in dat uitvoering binnen 5-8 jaar wenselijk is. Voor de planning wordt uitgegaan van een ingrepencyclus van vier jaar. Hiertoe is het bos verdeeld in vier werkblokken (figuur 5.5). Omdat aan veel werkzaamheden verspreid over de gemeentebossen urgentie A is toegekend, wordt in de eerste jaren een inhaalslag gemaakt. Hiertoe worden in 2009/2010 de urgentie A werkzaamheden in de objecten Belgenmonument, Prins Frederiklaan en Stichtse Rotonde uitgevoerd en in 2010/2011 de urgentie A werkzaamheden van bosgebied Klein Zwitserland. In de jaren hierna worden de urgentie B werkzaamheden van de verschillende werkblokken ter hand genomen. Na de inhaalslag wordt jaarlijks één werkblok onderhanden genomen en kan de werkblokmethode optimaal functioneren. In een overzicht ziet de planning er als volgt uit: Overzicht 5.7: Planning van de werkzaamheden

Jaar

Werkblok/ deelgebied

Urgentie

2009 / 2010 2010 / 2011 2011 / 2012 2012 / 2013 2013 / 2014 EnzovoortZ.

Belgenmonument, Prins Frederiklaan, Stichtse Rotonde Klein Zwitserland Werkblok 3 Werkblok 1 en 2 Werkblok 4

A A B B B

De werkzaamheden die beschreven staan in het als bijlage 1 opgenomen werkplan strekken t/m de winter 2013/2014 (zie ook overzicht 5.7). In het voorjaar van 2014 dient de bosontwikkeling opnieuw te worden getoetst aan de in dit beheerplan gestelde doelen en kan een nieuw werkplan worden opgesteld. 5.5.2 Voorlichting Eén van de aanleidingen van dit beheerplan is het communiceren van het bosbeheer met de omwonenden van Bosgebied Berg. Hiertoe is de Stichting Behoud Bosgebied Berg betrokken bij het opstellen van het beheerplan. Na afronding van het plan is het van belang om te blijven communiceren met de omwonenden van Bosgebied Berg als belanghebbenden (zie ook bijlage 2). Voorafgaand aan werkzaamheden, bijvoorbeeld dunningen, dient het publiek door de gemeente geïnformeerd te worden. Dit kan door folders in de omgeving te verspreiden en/of door een excursie te organiseren. Het ligt voor de hand om ook de scholen in de directe omgeving van Bosgebied Berg hierbij te betrekken.

Si l ve 0 9 -0 5

61

Beheer

62

Si l ve 0 9 -0 5


LITERATUUR Amersfoort, gemeente, 2004. Beleidsvisie Groen Blauwe Structuur. Amersfoort. Bosland (Firma), 1984. Beheerplan Klein Zwitserland 1984 – 1994. Arnhem. Hekhuis H.J., J.G. Molenaar & D.A. Donkers, 1994. Het sturen van natuurwaarden door bosbedrijven; Een evaluatiemethode voor multifunctionele bossen. IBN-rapport 078. IBNDLO, Wageningen. Jansen S.R.J. & H.C.N. van der Putten, 1984. De landschapsekologische effekten van bebouwing op de Amersfoortse Berg. Rapport nr. 15. Stichting voor Toegepaste Landschapsecologie, Nijmegen. Jong, de Th., 2006. Heidebeheerplan voor de Stichtse Rotonde. Bureau Viridis, Culemborg. Klingen Bomen, 1996. Beheerplan Klein Zwitserland 1996 – 2006. Doorn. Maar, de B.H., P. Promes, A.G. Bijlholt & H.L. Hibma, 2005. Nota Kwaliteit Openbare Ruimte; Openbare ruimte: essentie van de stad. Amersfoort. Nieuwland Advies, 1996. Landschapsbeleidsplan Amersfoort. Wageningen. Oosterbaan A, A.F.M Olsthoorn & C.A. van den Berg, 2003. Beheersingsstrategieën voor Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik en Gewone esdoorn. Alterra, Wageningen. Raffe, van J. & A. de Jong, 2006. Normenboek Natuur, Bos en Landschap. Alterra, Wageningen. Rövekamp C.J.A. & N.C.M. Maes, 2002. Inheemse bomen en struiken op de Veluwe; Autochtone genenbronnen en oude bosgroeiplaatsen. Utrecht. Stortelder A.F.H., K.W. van Dort, J.H.J. Schaminée & N.A.C. Smits, 1999. Beheer van bosranden; Van scherpe grens naar soortenrijke gradiënt. Utrecht. Straatsma W., & P. Jansen, 2005. Amerikaanse vogelkers: bestrijden of beheren? Vakblad Natuur Bos Landschap, maart 2005. Wageningen. Veen S.M. & J.M. Reitsma, 2001. Stedelijke ecologie in kaart; De ecologische structuur van Amersfoort op stadsniveau. Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Werf, van der S., 1991. Bosgemeenschappen; Natuurbeheer in Nederland, deel 5. Wageningen. Wildschut J.T., H.J. Brijker & E. van den Dool, 2004. Oude Boskernen van de Utrechtse Heuvelrug. Provincie Utrecht, sector RER, Utrecht.

Si l ve 0 9 -0 5

63

Literatuur

64

Si l ve 0 9 -0 5


Si l ve 0 9 -0 5

65

Bijlagen

Figuur B1.1: Indeling in werkblokken en bostypen

66

Si l ve 0 9 -0 5


BIJLAGE

1. Werkplan

In dit werkplan worden per bostype (figuur B1.1) de maatregelen beschreven die op de korte termijn nodig zijn om de bosontwikkeling in de gewenste richting te sturen. De kleuren in de tabel corresponderen met de kleuren op de bostypekaart. Per bostype gelden voor alle afdelingen de hierna opgesomde algemene maatregelen. Indien nodig zijn per afdeling aanvullende werkzaamheden beschreven. Dit werkplan is gebaseerd op het voorgaande rapport, waarin het beheer voor de lange termijn is geformuleerd. Daarnaast wordt van iedere afdeling een korte beschrijving gegeven van de huidige situatie. Voor de vak- en afdelingnummering kan de werkplankaart geraadpleegd worden. In het werkplan is in de kolom ‘Urg’ aangegeven welke urgentie de werkzaamheden hebben (zie ook kaart 8.3). Urgentie A betekent dat uitvoering binnen 1-2 jaar wenselijk is, urgentie B betekent een wenselijke uitvoering binnen 3-4 jaar en urgentie C geeft aan dat uitvoering binnen 4-8 jaar gewenst is.

Gemengd loofbos Algemene dunningsinstructie: − − − −

− − − − − − −

− −

Si l ve 0 9 -0 5

Bij alle (dunnings)werkzaamheden wordt de ‘Gedragscode zorgvuldig bosbeheer 2005-2010’ nageleefd; Vitale inlandse eiken worden bij de dunning bevoordeeld ten opzichte van andere boomsoorten; Oude hakhoutstoven van inlandse eik worden eveneens vrijgesteld; De overige inheemse boomsoorten en markant gevormde bomen worden vrijgesteld. Vitale beuken worden zoveel mogelijk gehandhaafd. Deze soort zorgt, vanwege het donkere karakter, voor een onderdrukking van de struiklaag. In bosdelen met een functieaccent recreatie (figuur 4.1) ligt de nadruk op het bevoordelen van markant gevormde bomen. Hierbij selecteren op stam- en kroonvorm; In object Prins Frederiklaan geldt dat langs paden met een dicht gegroeide struiklaag per dunningsronde ca. 30% (bedekking) van de struiken wordt afgezet; Amerikaanse eik wordt alleen bevoordeeld indien het een markant gevormde boom langs een pad betreft; In bosdelen met een functieaccent natuur worden vitale inheemse boomsoorten, met name inlandse eik, altijd bevoordeeld ten opzichte Amerikaanse eik en andere uitheemse soorten. Dunningen worden variabel uitgevoerd waarbij als uitgangspunt geldt dat per dunningsronde ca. 15-20% van de kronenbedekking wordt weggedund; Ca. 20% van de bosoppervlakte wordt niet of licht gedund. Hiervoor bosdelen selecteren waar een struiklaag ontbreekt of in geringe mate aanwezig is, ter onderdrukking van de struiklaag; In bossen met een accent natuur worden per ha 2 tot 4 dunningsbomen geringd en wordt ca. 5% van het dunningshout als liggend dood hout achtergelaten. Het overige deel van het dunningshout wordt afgevoerd; Amerikaanse vogelkers wordt zoveel mogelijk bestreden; De stobben van weggedunde Amerikaanse eiken worden gefreesd.

67

Bijlagen

Eikenspaartelgenbos Algemene dunningsinstructie: Bij alle (dunnings)werkzaamheden wordt de ‘Gedragscode zorgvuldig bosbeheer 2005-2010’ nageleefd; Dunningen vinden over het algemeen gelijkmatig als een hoogdunning plaats waarbij ca. 1015% van de kronenbedekking wordt weggedund; De kronen van vrij te stellen inlandse eiken worden voor maximaal een derde rondom vrijgesteld; De dunning richt zich op het vrijstellen van de meest vitale inlandse eiken. Vitale meerstammige stoven van inlandse eik worden altijd vrijgesteld; Mengsoorten worden alleen gehandhaafd, indien dit niet ten koste van vitale en goed gevormde inlandse eiken gaat; In bosdelen met een functieaccent recreatie (figuur 4.1) ligt de nadruk op het bevoordelen van markant gevormde bomen. Hierbij selecteren op stam- en kroonvorm; In object Prins Frederiklaan geldt dat langs paden met een dicht gegroeide struiklaag per dunningsronde ca. 30% (bedekking) van de struiken wordt afgezet; Amerikaanse eiken worden altijd aangewezen als dunningsboom (tenzij deze deel uitmaken van het Sint Eustasiuspad); In de eikenspaartelgenbossen wordt het voorkomen van dood hout niet bevorderd; Amerikaanse vogelkers wordt zoveel mogelijk bestreden; De stobben van weggedunde Amerikaanse eiken worden gefreesd.

− − − − − − − − − − − −

Gemengd naald-loofbos Algemene dunningsinstructie: − − − − − − − − − −

68

Bij alle (dunnings)werkzaamheden wordt de ‘Gedragscode zorgvuldig bosbeheer 2005-2010’ nageleefd; Dunningen worden variabel uitgevoerd waarbij als uitgangspunt geldt dat per dunningsronde ca. 15-20% van de kronenbedekking wordt weggedund; In bosdelen met een lage mengingsgraad worden mengsoorten zoveel mogelijk bevoordeeld (behalve Amerikaanse eik); Oude hakhoutstoven van inheemse soorten worden zoveel mogelijk vrijgesteld; Oude en vitale grove den wordt zoveel mogelijk gehandhaafd; Daarnaast wordt de dunning gericht op het bevoordelen van vitale en markante bomen; Amerikaanse eik wordt zoveel mogelijk als dunningsboom aangewezen (behalve indien het een markante boom langs een pad betreft); Per ha worden 2 tot 4 dunningsbomen geringd en wordt ca. 5% van het dunningshout als liggend dood hout achtergelaten. Het overige deel van het dunningshout wordt afgevoerd; Amerikaanse vogelkers wordt zoveel mogelijk bestreden; De stobben van weggedunde Amerikaanse eiken worden gefreesd.

Si l ve 0 9 -0 5


Belgenmonument Vak/ afd.

Opp. (ha)

80d

Beschrijving

Aanvullende maatregelen

Urg.

0,32

Overwegend ongemengd en dicht staand eikenbos.

Vitale eiken bevoordelen. Bij de rand met 80f enkele bomen wegdunnen, ter accentuering van de zichtas.

A

80e

0,81

Gemengd loofbos bestaande uit zware beuk (ook stoven) met eik in een dichte stand. De struiklaag is met een enkele lijsterbes slechts spaarzaam ontwikkeld.

Alleen vitale eiken bevoordelen ten opzichte van beuk. Daarnaast markante beuken meer groeiruimte geven. Bij de rand met 80f enkele bomen wegdunnen, ter accentuering van de zichtas. Bij de dunning maximaal 10% van het grondvlak wegdunnen, ter onderdrukking van de struiklaag.

A

80f

0,17

Ten dele dicht gegroeide zichtas.

Alle opgaande begroeiing tbv doorkijk verwijderen.

A

80g

1,03

Dicht tot vrij ruim staand gemengd loofbos. Een groot deel bestaat uit een menging van eik met berk. Daarnaast ook delen met meer mengsoorten: beuk, Amerikaanse eik en grove den. In het centrum is het kronendak vrij dicht met voornamelijk eik in menging met beuk en berk. De struiklaag heeft een matig hoge tot zeer hoge bedekking met onder andere lijsterbes, hulst, Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik en tamme kastanje (pleksgewijs in een hoge dichtheid).

Ter onderdrukking van de struiklaag beuk zoveel mogelijk als mengsoort behouden (indien dit niet tkv vitale inlandse eik gaat).

B

80h

Si l ve 0 9 -0 5

1,04

Over het algemeen vrij ruim staand (plaatselijk dicht) en gemengd loofbos met beuk, berk, Amerikaanse eik, eik en sporadisch grove den. De struiklaag heeft een matig hoge tot zeer hoge bedekking met lijsterbes, beuk, Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik, eik en hulst.

In het zuiden de bosrand over een strook van ca. 20 m fors en variabel dunnen, ter creatie van een meer natuurlijke bosrand. Bij de rand met 80f enkele bomen wegdunnen, ter accentuering van de zichtas.

B

69

Bijlagen

Belgenmonument

70

Vak/ afd.

Opp. (ha)

80j

Beschrijving


Urg.

0,58

Vrij ruim staand en gemengd loofbos, bestaande uit Amerikaanse eik met berk, eik en beuk. De struiklaag heeft met voornamelijk Amerikaanse eik en ook lijsterbes en Amerikaanse vogelkers een matig hoge tot hoge bedekking.

B

80l

1,75

Vrij dicht tot ruim staand gemengd loofbos bestaande uit Amerikaanse eik, beuk, eik, berk en sporadisch een grove den. Hier en daar bevinden zich dode (geringde) Amerikaanse eiken. De struiklaag heeft met onder andere Amerikaanse eik, beuk, eik en lijsterbes een matig hoge tot hoge bedekking. In het zuiden domineren Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers in de struiklaag.

Mengsoorten bevoordelen ten opzichte van Amerikaanse eik. Ter onderdrukking van de struiklaag beuk zoveel mogelijk als mengsoort behouden (indien dit niet tkv vitale inlandse eik gaat).

80m1 en 80m2

0,66

Vrij dicht tot dicht staand gemengd loofbos met een belangrijke rol voor Amerikaanse eik. Als mengsoorten fungeren eik, berk, beuk, acacia en grove den. De struiklaag heeft met onder andere lijsterbes, hulst, beuk, Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers een matig hoge bedekking.

A

80k

0,50

Bos met een vrij open kronendak, bestaande uit eik met hier en daar berk, beuk (ook in de tweede boomlaag) en Amerikaanse eik. De struiklaag heeft gemiddeld een vrij hoge bedekking met onder andere Amerikaanse eik, Amerikaanse vogelkers, lijsterbes en beuk.

B

80m3

1,45

Overwegend dicht staand eikenspaartelgenbos, hier en daar gemengd met berk en een enkele Amerikaanse eik. In het noorden is het kronendak wat opener en komt een enkele grove den als mengboom voor. De struiklaag heeft een matig hoge tot hoge bedekking met onder andere Amerikaanse eik, lijsterbes, beuk (ook in de tweede boomlaag) en Amerikaanse vogelkers. Plaatselijk groeit bergvlier.

Naast vitale eik zoveel mogelijk mengsoorten in het kronendak en beuk in de tweede boomlaag bevoordelen. Amerikaanse eik alleen handhaven indien het een markante boom betreft en dit niet ten koste van vitale inlandse eik gaat.

B

A

Si l ve 0 9 -0 5


Klein Zwitserland

Si l ve 0 9 -0 5

Vak/ afd.

Opp. (ha)

81 a, b en c

Beschrijving


3,41

Ruim staande eik met berk, beuk en een enkele grove den en Amerikaanse eik. Plaatselijk bevinden zich goed ontwikelde eiken en berken. De struiklaag heeft een matig hoge bedekking met veel verschillende soorten: Amerikaanse vogelkers, krent, Amerikaanse eik en beuk.

Amerikaanse eik zoveel mogelijk wegdunnen in het voordeel van vitale eik, berk en grove den.

C

81d1

0,11

Overwegend eik, gemengd met een Markant gevormde, vitale bomen enkele berk, grove den en Japanse lariks. bevoordelen.

B

81d2

0,18

Overwegend Japanse lariks en een enkele Corsicaanse den en eik. De struiklaag heeft met beuk, lijsterbes, eik en Amerikaanse vogelkers een vrij hoge bedekking.

Vitale eiken bevoordelen. Daarnaast de meest vitale naaldbomen vrijstellen.

B

81d3

0,49

Gemengd, jong bos aan begin van de stakenfase, bestaande uit berk, eik, beuk en Amerikaanse eik.

Inheemse soorten fors bevoordelen ten opzichte van Amerikaanse eik.

B

81d4

0,32

Opgaande Amerikaanse eik, hier en daar gemengd met eik en berk.


B

81d5

0,24

Overwegend ongemengd (alleen een Inheemse mengsoorten en verder enkele berk, Amerikaanse eik en eik in de de meest vitale sitkaspar rand) bos met redelijk vitale sitkaspar. bevoordelen. Pleksgewijs groeit hulst in de struiklaag.

A

81d6 en d7

0,87

Gemengd bos met hier en daar zware bomen, bestaande uit oude grove den, douglas, beuk, Amerikaanse eik en een enkele eik.

A

Vitale en markant gevormde grove den, eik en beuk zoveel mogelijk handhaven. Amerikaanse eik zoveel mogelijk wegdunnen. Douglas handhaven indien dit niet tkv vitale grove den, eik of beuk gaat.

Urg.

71

Bijlagen

Klein Zwitserland Vak/ afd.

Opp. (ha)

81e

2,01

81f

Beschrijving


Gemengd bos met Amerikaanse eik, berk, eik en beuk. In het noordoosten domineert Amerikaanse eik en in het zuidwesten bepalen eik en beuk grotendeels het bosbeeld. In de struiklaag groeit hier en daar hulst. De kruidlaag wordt gedomineerd door braam (vooral onder eik). In het noorden groeit veel natuurlijke verjonging van Amerikaanse eik.


Noordzijde 81e en 81f: Uitgegroeide stoven van Amerikaanse eik aan weerszijden van bosweg (Sint Eustasiuspad). De stoven maken deel uit van de aangrenzende afdelingen: 81e, f, k, m, n.

De uitgegroeide stoven van Amerikaanse eik langs het Sint Eustasiuspad handhaven en concurrenten in aangrenzende bosvakken (81e, f, k, m, n) verwijderen

2,66

Overwegend eikenspaartelgenbos. Grote delen zijn ongemengd maar hier en daar hebben berk, Amerikaanse eik en beuk een aandeel als mengsoort. Plaatselijk is de mengingsgraad hoog. De struiklaag heeft een geringe bedekking met voornamelijk hulst en ook Amerikaanse vogelkers en beuk. In de kruidlaag domineert braam grotendeels.

Langs de bebouwing in het zuidoosten met name markante bomen bevoordelen.

2,36

Eikenbos met vrij zware exemplaren, gemengd met een enkele Amerikaanse eik en beuk. In de struiklaag groeit vrij veel hulst en ook lijsterbes en beuk.

West:

Oost:

81h

Urg. A

Langs de bebouwing in het zuidoosten met name markante bomen bevoordelen.

A

B

A

De westelijke poot bestaat uit een strook bos met Amerikaanse eik en hier en daar een eik.

72

81i

1,39

Eikenspaartelgenbos met hier en daar een berk of beuk. De struiklaag heeft met onder andere hulst, Amerikaanse eik en esdoorn een matig hoge bedekking. In de kruidlaag groeit braam.

Beuk zoveel mogelijk handhaven (indien dit niet tkv vitale inlandse eik gaat).

A

81j

1,30

Eikenspaartelgenbos in menging met enkele zware stoven van Amerikaanse eik aan de randen en hier en daar een enkele berk en beuk. In de struiklaag, met een gemiddeld genomen matig hoge bedekking, groeit veel hulst.

Stoven van Amerikaanse eik handhaven. Daarnaast beuk zoveel mogelijk handhaven (indien dit niet tkv vitale inlandse eik gaat).

B

Si l ve 0 9 -0 5



Opp. (ha)

81k

2,24

Overwegend ongemengd eikenspaartelgenbos. Slecht hier en daar bevindt zich een enkele berk, beuk, Amerikaanse eik of grove den. De ontwikkeling van de struiklaag komt op gang met onder andere Amerikaanse eik, Amerikaanse vogelkers en ook hulst en lijsterbes. De kruidlaag heeft met stekelvaren, braam en klimop een hoge bedekking.

A

81l

2,37

Eikenspaartelgenbos, met een dicht tot vrij Met name vitale stoven van eik open kronendak, met ook hier en daar stovrijstellen van concurrenten. ven. Hier en daar komt menging voor met berk en een enkele Amerikaanse eik of beuk. De struiklaag heeft met onder andere hulst, lijsterbes, Amerikaanse vogelkers en vuilboom een matig hoge bedekking. De kruidlaag is bedekt met stekelvaren en braam.

B

81m

3,70

West:

West:

B

Eikenspaartelgenbos, gemengd met een enkele beuk (ook in de tweede boomlaag). Pleksgewijs komen openingen in het kronendak voor. De struiklaag heeft een matige tot een hoge bedekking met veel hulst en ook lijsterbes, Amerikaanse vogelkers en krent. In de kruidlaag groeit veel bosbes.

Ter onderdrukking van de struiklaag beuk zoveel mogelijk handhaven (indien dit niet tkv vitale eik gaat).

Beschrijving


Urg.

Centraal noord: Vrij open eikenspaartelgenbos met sporadisch menging van berk. De struiklaag heeft een geringe bedekking met hulst en lijsterbes. In de kruidlaag domineert bosbes. Noordoost:

Noordoost:

In het verleden is het hakhoutbeheer hier hervat. Van eik en berk zijn enkele overstaanders gehandhaafd. De uitgelopen bomen en struiken hebben onder de overstaanders voor een dichte struiklaag gezorgd. Belangrijke soorten hierin zijn Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik, berk, lijsterbes en ook hulst. Van eik is geen opslag aangetroffen.

Geen dunningsnoodzaak aanwezig.

Zuidoost:

Zuidoost:

Grotendeels ongemengd en open eikenAmerikaanse eik ringen. spaartelgenbos met slechts hier en daar een Amerikaanse eik. De struiklaag heeft een matig hoge bedekking met hulst en lijsterbes.

Si l ve 0 9 -0 5

73

Bijlagen

Klein Zwitserland

74

Vak/ afd.

Opp. (ha)

81n

2,54

Beschrijving


West:

West:

Gemengd bos bestaande uit eik met berk, grove den, beuk en Amerikaanse eik. Het kronendak is redelijk open. De struiklaag heeft met berk, Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik en lijsterbes een vrij hoge bedekking. Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik hebben plaatselijk een groot aandeel.

Met name vitale grove den en beuk als mengsoort behouden (indien dit niet tkv vitale inlandse eik gaat).

Centrum:

Centrum:

Bos met een vrij open kronendak. Hierin bevinden zich eik, Amerikaanse eik en berk. Hieronder bevindt zich een vrij dichte struiklaag met hulst, lijsterbes en Amerikaanse eik.

Amerikaanse eik benadelen.

Oost:

Oost:

In dit deel is de boomlaag open. In het verleden zijn Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik afgezet, waardoor zich nu een dichte struiklaag met deze soorten ontwikkelt.

Niets doen, geen dunningsnoodzaak aanwezig.

Urg. B

81o

2,38

Gemengd loofbos met overwegend een vrij open kronendak, bestaande uit Amerikaanse eik (grotendeels dominant), beuk en berk. Plaatselijk komt veel eik voor en sporadisch een grove den. De struiklaag komt op gang met veel Amerikaanse eik en ook lijsterbes en Amerikaanse vogelkers.

B

81q

0,93

Eik in menging met beuk en een enkele zware stoof van Amerikaanse eik. Plaatselijk spelen berk en acacia een rol als mengsoort.

Met name markant gevormde bomen bevoordelen. Stoven van Amerikaanse eik langs de weg behouden.

B

81r

0,42

Eikenspaartelgen in menging met Amerikaanse eik, beuk en berk. De struiklaag heeft met onder andere Amerikaanse vogelkers (<10% bedekking) en plaatselijk taxus of hulst, een matig hoge bedekking. In de kruidlaag groeit bosbes. Hier en daar groeit verjonging van esdoorn of beuk.

Met name markant gevormde bomen bevoordelen. Beuk ter onderdrukking van de struiklaag zoveel mogelijk behouden (indien dit niet tkv vitale inlandse eik gaat).

B

81s

1,44

Overwegend eikenspaartelgenbos met als mengsoorten Amerikaanse eik, beuk, esdoorn, berk en acacia. Verspreid in de tweede boomlaag en de struiklaag groeit hulst.

Bij de dunning de nadruk leggen op het bevoordelen van markant gevormde bomen.

B

Si l ve 0 9 -0 5



Opp. (ha)

81t

Beschrijving


Urg.

0,91

Zware beuk, gemengd met eik en ook berk, Amerikaanse eik en tamme kastanje. Met lijsterbes, beuk, Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik heeft de struiklaag een matig hoge bedekking.

Vitale mengsoorten (behalve Amerikaanse eik) en markante beuken bevoordelen.

B

81u

1,18

Gemengd eiken-beukenbos, met als mengsoorten Amerikaanse eik, tamme kastanje, berk en haagbeuk. Plaatselijk domineren zware beuken. Het noorden bestaat overwegend uit eikenspaartelgenbos. De struiklaag heeft een vrij hoge bedekking met Amerikaanse vogelkers (10-20% aandeel), lijsterbes, hulst en beuk.

Vitale mengsoorten bevoordelen (met name inlandse eik en haagbeuk. Zware en markante beuken zoveel mogelijk handhaven.

B

81v

1,21

Overwegend eikenspaartelgenbos met hier en daar stoven. Hier en daar komt menging met beuk, tamme kastanje of acacia voor. De struiklaag heeft met onder andere braam, esdoorn en Amerikaanse vogelkers een matig hoge bedekking. In de afdeling komt een kleine open plek voor (doorsnede ca 20 m).

Vitale stoven van eik vrijstellen. Daarnaast bij de dunning de nadruk leggen op het bevoordelen van markant gevormde bomen.

A

81x

1,18

Noord:

Noord:

B

Verspreid staande zware Amerikaanse eik Markante exemplaren bevoordelen. en eik. Hierbij heeft inlandse eik voorrang.

81y

Si l ve 0 9 -0 5

0,46

Zuid:

Zuid:

Gemengd bos met als belangrijkste soorten eik (waarvan enkele zwaar en meerstammig) en Amerikaanse eik. Als mengsoorten zijn onder andere esdoorn en tamme kastanje aanwezig. De struiklaag heeft met onder andere Amerikaanse vogelkers en lijsterbes een vrij hoge bedekking.

Met name markante en vitale inlandse eiken en tamme kastanje bevoordelen.

Dicht staand beukenspaartelgenbos met enige bijmenging van berk en eik. Hier en daar bevinden zich meerstammige stoven.

Licht dunnen waarbij vitale en markante beuken worden bevoordeeld. Stoven handhaven.

Taluds van de Galgenberg 1-2 maal per jaar maaien en maaisel afvoeren.

A

75

Bijlagen

Prins Frederiklaan

76

Vak/ afd.

Opp. (ha)

79a

0,66

79c

0,41

79d

Beschrijving


Vrij dicht tot dicht staande eik, sporadisch gemengd met een enkele berk. De struiklaag heeft een hoge bedekking met voornamelijk hulst en ook lijsterbes.

Urg.

Langs het gazon de bosrand over een strook van ca. 20 m fors en variabel dunning, ter creatie van een meer natuurlijke bosrand. Hierbij enkele markante bomen Overwegend dicht staande eik, gemengd en markante hulsstruiken met berk en Amerikaanse eik. De struiklaag handhaven. heeft een hoge tot een zeer hoge bedekking met voornamelijk hulst en ook Amerikaanse vogelkers en beuk.

A

0,75

Gemengd, vrij open tot dicht staand bos bestaande uit eik met bijmenging van berk en een enkele Amerikaanse eik en grove den. De struiklaag heeft een hoge tot een zeer hoge bedekking met voornamelijk hulst en ook lijsterbes en Amerikaanse eik. In de pleksgewijs ontwikkelde kruidlaag groeien onder andere braam en kamperfoelie.

A

79e

1,10

Dicht staand eikenbos, hier en daar gemengd met een enkele beuk, grove den of berk. Pleksgewijs groeit een beuk in de tweede boomlaag (in het zuiden zeer veel). De struiklaag heeft een matig hoge tot een hoge bedekking met onder andere hulst, lijsterbes en berk. De kruidlaag heeft met adelaarsvaren, braam en klimop een wisselende bedekking.

79f

0,92

Gemengd, vrij dicht tot dicht staand bos Met name vitale beuk en grove bestaande uit eik met bijmenging van grove den als mengsoort behouden. den, Amerikaanse eik, berk en beuk. De struiklaag heeft een matig hoge tot een zeer hoge bedekking met voornamelijk hulst en ook lijsterbes en Amerikaanse eik. In de kruidlaag groeien adelaarsvaren en braam.

A

79g

0,60

Dicht staand eikenbos, gemengd met een enkele berk. De struiklaag heeft met voornamelijk hulst en ook Amerikaanse eik, Amerikaanse vogelkers en lijsterbes een hoge tot zeer hoge bedekking.

A

79h

0,25

Berkenbosje bestaande uit meerstammige Vitale eiken bevoordelen. Verder exemplaren. Hier en daar komt eik als is er geen dunningsnoodzaak mengboom voor. De struiklaag heeft met aanwezig. onder andere lijsterbes, hulst en taxus een gemiddeld genomen matig hoge bedekking. In de kruidlaag groeien voornamelijk klimop en braam.

A

Beuk zoveel mogelijk handhaven, indien dit niet tkv vitale inlandse eik gaat.

A

A

Si l ve 0 9 -0 5


Prins Frederiklaan

Si l ve 0 9 -0 5

Vak/ afd.

Opp. (ha)

79i

0,27

Beschrijving


Enkele boomgroepen op het Lymphioveld, overwegend bestaande uit dicht staande eik. Door betreding is de bodem grotendeels kaal. Hier en daar vormt hulst een struiklaag. Op enkele plekken langs de weg heeft de struiklaag een hoge bedekking.

Licht dunnen, waarbij de vitale en markant gevormde eiken worden bevoordeeld.

Urg. A

Tbv doorkijkjes vanaf het gazon (parklandschap) de struikenbegroeiing onder de boomgroepen verwijderen. Langs de weg de dichte struikenbegroeiing als afscherming handhaven.

79j1

0,43

Open tot dicht staande singel met eik en hier en daar een berk. De dichte struiklaag bestaat uit onder andere hulst, Amerikaanse vogelkers en lijsterbes.

Licht dunnen waarbij vitale en markante eiken bevoordeeld worden. Mengsoorten zoveel mogelijk handhaven.

A

79j2

0,10

Dicht staande singel met eik. De dichte struiklaag bestaat voornamelijk uit hulst.

Vitale en markante eiken bevoordelen.

A

79k1

0,19

Bosstrook met dicht staande Corsicaanse den, gemengd met een enkele berk. De dichte struiklaag bestaat uit onder andere beuk, hulst en lijsterbes.

Berk bevoordelen.

A

79k2

0,10

Singel met Corsicaanse den.

Best gevormde Corsicaanse den en mengsoorten bevoordelen.

A

79l

0,17

Dicht staande singel met eik en een enkele berk. De dichte struiklaag bestaat voornamelijk uit hulst en ook lijsterbes.

Vitale en markante eiken bevoordelen. Mengsoorten zoveel mogelijk handhaven.

A

79m

0,15

Open tot dicht staande singel met eik en berk. De dichte struiklaag bestaat voornamelijk uit hulst en ook taxus en lijsterbes.

Licht dunnen waarbij vitale en markante eiken bevoordeeld worden. Mengsoorten zoveel mogelijk handhaven.

A

79n

1,26

Dicht staand eikenspaartelgenbos, hier en Oude grove den zoveel mogelijk daar gemengd met berk en sporadisch handhaven. een oude grove den. De struiklaag heeft met voornamelijk hulst en ook lijsterbes en beuk een matig hoge tot een hoge bedekking. In de kruidlaag groeien voornamelijk klimop, braam en ook bosbes.

A

77

Bijlagen

Stichtse Rotonde Vak/ afd.

Opp. (ha)

80 a en b

Beschrijving


Urg.

2,35

Zeer dicht staand eikenspaartelgenbos, hier en daar gemengd met een zware beuk of een enkele Amerikaanse eik, grove den en berk.

Langs de zuidrand een strook van ca. 20 m fors en variabel dunning, ter creatie van een meer natuurlijke bosrand. De Amerikaanse eik in de opstand ringen. Verder niets doen.

A

80c

1,14

Dicht staand en gemengd bos met als hoofdsoorten Amerikaanse eik en grove den en als mengsoorten berk en eik. De struiklaag heeft met lijsterbes, Amerikaanse eik en beuk een matig hoge bedekking. De kruidlaag heeft een geringe bedekking met onder andere bosbes.

Vitale grove den en inheemse mengsoorten bevoordelen, door enkele Amerikaanse eiken te ringen. In het noorden een strook van ca. 20 m fors en variabel dunnen, ter realisatie van een meer natuurlijke bosrand. Verder niets doen.

A

81p

1,61

Noord:

Noord:

B

Over het algemeen redelijk ruim staande Vitale grove den en eik bij de eik en beuk, gemengd met grove den (wat dunning bevoordelen. minder dan in zuiden) en een groep douglas.

78

Zuid:

Zuid:

Gemengd en vrij ruim staand bos met naalden loofboomsoorten. De hoofdmoot bestaat uit grove den en Amerikaanse eik, met als mengsoorten berk, een enkele beuk, tamme kastanje, eik en een groep Japanse lariks.

Vitale en markant gevormde inheemse bomen bevoordelen bij de dunning. Amerikaanse eik zoveel mogelijk benadelen.

Si l ve 0 9 -0 5


BIJLAGE

2. Opzet communicatieplan

Het Bosgebied Berg is voor de recreatie en de natuur(beleving) een belangrijk gebied. In Bosgebied Berg is ruimte voor extensieve vormen van recreatie: voornamelijk wandelen, het uitlaten van de hond en trimmen. Het voorzieningenniveau is hierop aangepast. De gemeente vindt het belangrijk dat de omwonenden van het bosgebied plezierig wonen en genieten van de (woon)omgeving. Over het algemeen zijn bewoners van een bosrijk gebied, zo ook de bewoners van Bosgebied Berg, zeer betrokken bij het wel en wee van hun woonomgeving. De bewoners worden vertegenwoordigd door de ‘Stichting tot Behoud van Bosgebied Berg’ (SBBB). Om de betrokkenheid te behouden en eventueel te versterken is het van belang om goed te communiceren met de stichting en de bewoners. Deze communicatie valt uiteen in twee delen: 1. Algemene communicatie over het gebied; 2. Communicatie bij de uitvoering van werkzaamheden.

B2.1

Algemene communicatie over het gebied Algemene communicatie heeft als voornaamste doelen het informeren en voorlichten van de gebruikers van het bos. Informeren Het is van belang dat de bezoekers van Bosgebied Berg goed worden geïnformeerd over de ‘spelregels’ die gelden in het bos. Dit wordt gedaan aan de hand van openstellingsborden, waarbij de volgende zaken van belang zijn: − bij de belangrijkste ingangen van het bos staan openstellingborden op goed zichtbare plekken; − de borden zijn herkenbaar; het moet duidelijk zijn om welk bosgebied het gaat en dat de gemeente Amersfoort eigenaar en beheerder is; − uniformiteit: overal staan dezelfde bordjes; − op de borden staan duidelijk de regels vermeld die in het bos gelden en wat niet is toegestaan. Een andere informatiebron is de Stichting tot Behoud van Bosgebied Berg. De stichting heeft een website waarop nieuwsberichten verschijnen. Huidige situatie Momenteel zijn er geen openstellingsbordjes aanwezig in Bosgebied Berg. Hierdoor is niet helder wat wel en niet is toegestaan en is het lastig om ongewenste situaties, zoals wandelen buiten de paden of het loslopen van honden, te voorkomen. Alleen bij de natuurspeelplaats zijn de spelregels op een bordje aangegeven. Ten aanzien van het hondenbeleid heeft de gemeente in het verleden een kaartje uitgegeven met daarop de spelregels. Het schept echter meer duidelijkheid om per object aan te geven wat wel of niet mag. Dit gebeurt nu alleen in object Klein Zwitserland. Op enkele plekken zijn hier aan de randen van het object paaltjes geplaatst (zie figuur B2.1) met de tekst "hondenuitlaatgebied". Deze tekst maakt echter niet duidelijk of de hond nu wel of niet aangelijnd moet.

Si l ve 0 9 -0 5

79

Bijlagen

Aanbeveling Bij de belangrijkste toegangen van de deelgebieden worden herkenbare openstellingsbordjes geplaatst. Op figuur B2.1 worden suggesties gedaan voor de locaties van de borden. Op ieder bordje dient duidelijk vermeld te worden wat de spelregels zijn. Ook voor de hondenuitlaters dienen duidelijk regels vermeld te worden, waarbij de volgende opties aanwezig zijn: "hier honden aangelijnd", "losloopgebied" of "verboden voor honden."

Voorlichting Voorlichting in algemene zin dient ter educatie van de bosgebruikers. Hierbij valt te denken aan: − panelen bij hoofdingangen met algemene informatie over het bos als ecosysteem; − panelen die iets vertellen over de bijzondere elementen van Bosgebied Berg, zoals bijvoorbeeld het Belgenmonument of de Galgenberg; − een route met themaborden die informatie geven over thema’s die op bepaalde plekken aan de orde zijn, zoals: boomsoortensamenstelling of de rol van dood hout. Huidige situatie In Bosgebied Berg wordt op enkele plekken voorlichting gegeven. Ter hoogte van het Bergpaviljoen staat een informatiepaneel (figuur B2.1) dat uitgebreid informatie geeft over onder andere het ontstaan van het gebied. Daarnaast is op het paneel de wandelroute op een kaart weergegeven. Hierbij zijn de bijzonderheden, zoals het Belgenmonument of de zwerfsteen, kort beschreven. De locatie voor het informatiepaneel is goed gekozen: het is geplaatst in het meest bezochte deel van Bosgebied Berg op een plek waar veel mensen het gebied binnen komen. Behalve bij het Belgenmonument zijn verder in Bosgebied Berg geen informatiepanelen aanwezig. Aanbeveling Momenteel is in Bosgebied Berg één groot informatiepaneel aanwezig. Dit lijkt voor een bosgebied van een dergelijke omvang voldoende. Op verschillende plekken zijn er kansen om themabordjes aan te brengen. Op themabordjes wordt uitgelegd wat ter plaatse aan de hand is of wat de bijzonderheid van de plek is. Een voorbeeld hiervan zijn de informatiebordjes ter hoogte van het Belgenmonument. Enkele mogelijke plekken voor themabordjes zijn: de bosranden bij het Lymphioveld (bosrandbeheer), de heideterreinen bij het Belgenmonument (heidebeheer), de oude laan met Amerikaanse eik, de zwerfsteen en de watertoren (zie figuur B2.1).

B2.2

Communicatie bij de uitvoering van werkzaamheden Het onderhavige beheerplan en het werkplan (bijlage 1) geven voor een periode van tien jaar aan welke beheermaatregelen er in het bos worden uitgevoerd. Het is van belang om frequente gebruikers van het bos te betrekken bij het bosbeheer en voorafgaand aan werkzaamheden goed in te lichten. De Stichting tot Behoud van Bosgebied Berg, als vertegenwoordiger van vele gebruikers van Bosgebied Berg, is betrokken geweest bij het opstellen van het beheerplan. Ten behoeve van het communiceren van werkzaamheden wordt jaarlijks, voorafgaand aan werkzaamheden, een rondgang met leden van de stichting gemaakt. Dit contact is nodig om het hoe en waarom van de werkzaamheden uit te leggen en te vernemen wat er bij de leden van de stichting leeft. In dit kader is het goed om ook in jaren wanneer geen werkzaamheden worden gepleegd, een rondgang te maken. Bij de wandeling zijn aanwezig de adviseur Beheer Openba-

80

Si l ve 0 9 -0 5


re Ruimte van gebiedsteam Zuid, de wijkbeheerder van gebiedsteam Zuid, de bosaannemer en eventueel de stadsecoloog. Bij de voorlichting omtrent werkzaamheden is het belangrijk om zoveel mogelijk mensen te bereiken. Hierdoor wordt een zo groot mogelijk draagvlak voor het bosbeheer gecreëerd. In dit kader is het goed om ook burgers buiten de Stichting tot Behoud van Bosgebied Berg om te informeren. Dit wordt gedaan op de volgende wijze: − het plaatsen van een artikel in de Stadsberichten waarin de komende werkzaamheden worden aangekondigd en uitgelegd; − het plaatsen van tijdelijke informatieborden bij de belangrijkste ingangen van de bosdelen waar gewerkt wordt met tekst en uitleg over de maatregelen.

Si l ve 0 9 -0 5

81

Bijlagen

Figuur B2.1: Kaart communicatieplan

82

Si l ve 0 9 -0 5


BIJLAGE

3. Opzet calamiteitenplan

Deze bijlage bestaat uit een opzet voor een calamiteitenplan voor het Bosgebied Berg. Hierna volgt een analyse van de bereikbaarheid en toegankelijkheid voor hulpdiensten van het gebied in het algemeen. Vervolgens worden enkele randvoorwaarden ten aanzien van de brandweer behandeld. Algemeen Het Bosgebied Berg is vanaf de openbare wegen rondom de bossen zeer goed bereikbaar. De wegen in het bos zelf zijn beperkt toegankelijk voor grotere voertuigen (zie figuur B3.1). Het grootste deelgebied, Klein Zwitserland, wordt doorkruist door enkele fietspaden en bredere boswegen, die goed berijdbaar zijn. Aandachtspunt is dat het St. Eustasiuspad in het oosten is afgesloten met een fietssluis. Plaatsen waar concentraties van mensen voorkomen: Lymphioveld (dient een enkele keer per jaar als evenemententerrein), Belgenmonument en het gebied nabij het Bergpaviljoen en de natuurspeelplaats, zijn goed bereikbaar voor hulpdiensten (zie figuur B3.1). Het Lymphioveld in object Prins Frederiklaan is van twee kanten vanaf de openbare weg bereikbaar. De toegangen zijn afgesloten met een slagboom waarop staat vermeld "inrit vrijlaten, doorgang brandweer". Ook het Belgenmonument is vanaf de openbare weg bereikbaar. Hier is de toegang afgesloten met een uitneembare paal en ontbreekt het verzoek om de inrit vrij te laten (figuur B3.1). De toegangen tot het gebied rondom de natuurspeelplaats zijn eveneens met een slagboom afgesloten. Ook hier ontbreekt het verzoek om de inrit vrij te laten. Aanbevelingen − fietssluis in het oosten van het St. Eustasiuspad vervangen door enkele uitneembare paaltjes; − ter plaatse van met een slagboom of uitneembare paal afgesloten toegang wordt altijd door middel van bordjes verzocht om de inrit vrij te laten voor hulpdiensten; − hulpdiensten zijn in bezit van een kaart waarop staat vermeld: − toegangen van de bosgebieden (al dan niet afgesloten met slagboom of uitneembare palen); − berijdbare wegen; − aanwezigheid van obstakels op berijdbare wegen; − ligging van attracties (bijvoorbeeld de natuurspeelplaats). − slagbomen en uitneembare palen zijn alle te openen met dezelfde sleutel; − hulpdiensten zijn in bezit van deze sleutel. Brandweer Toegankelijkheid van wegen en paden voor de brandweer in algemene zin is hierboven behandeld. De brandweer stelt als eis dat hoofdontsluitingswegen maximaal 600 m van elkaar liggen verwijderd. Aan deze eis wordt in Bosgebied Berg ruimschoots voldaan. In het kader van de brandveiligheid is het voorts positief dat in Bosgebied Berg geen grote clusters (>1 ha) voorkomen die zijn bedekt met naaldbos. Naaldbossen vormen een groter risico omdat de takken en naalden, mede door de aanwezigheid van hars, heftiger branden. Daarnaast zijn loofbomen minder gevoelig omdat het vochtgehalte hoger is. Toch is het in een periode van droogte belangrijk om de bezoekers van het bos op het gevaar van bosbrand te wijzen. Dit kan gedaan worden door tijdelijke informatieborden te plaatsen bij de toegangen van het bos.

Si l ve 0 9 -0 5

83

Bijlagen

Figuur B3.1: Kaart calamiteitenplan

84

Si l ve 0 9 -0 5


BIJLAGE

Si l ve 0 9 -0 5

4. Verklarende woordenlijst

Blessen

het merken van bomen die gedund of geoogst dienen te worden

Dunnen

het weghalen van een deel van de bomen in een bos ter bevoordeling van de blijvende bomen

Exoot

een plant of dier wordt op een bepaalde plaats als exoot bestempeld wanneer deze door de mens (al dan niet opzettelijk) is ingevoerd en hier niet van nature voorkomt

Geïntegreerd bosbeheer

geïntegreerd bosbeheer is een vorm van beheer dat het veelzijdig functioneren van een bosgebied koppelt aan een vorm van natuurvolgend bosbeheer. Hierbij wordt expliciet rekening gehouden met het multifunctionele karakter van de bossen

Groeiplaats

geheel van factoren (onder andere klimaat, bodemvruchtbaarheid en vochtleverend vermogen van de bodem) dat bepalend is voor de groei en de samenstelling van de vegetatie

Haarpodzolgrond

vrij arm zandig bodemtype

Hakhoutbeheer

beheersvorm waarbij bosdelen periodiek (globaal eens per 515 jaar) vlaktegewijs worden gekapt

Hakhoutstoof

ten gevolge van het afzetten door de mens meerstammig uitgegroeide boom

Hangwater

bodemwater dat zich boven de grondwaterspiegel bevindt en blijft ‘hangen’ vanwege de vochtbindende eigenschappen van het bodemmateriaal

Holenbroeder

Vogelsoort die het nest maakt in holten en spleten van bomen, voorbeeld: specht, holenduif

Holtpodzolgrond

zandig bodemtype, dat veel voorkomt op stuwwallen; over het algemeen zijn het goede bosgronden

Hoogdunning

een vorm van dunning waarbij alleen in de bovenste boomlaag wordt ingegrepen

Kronendak

het kronendak wordt gevormd door de kruinen van de heersende boomlaag

Lichtboomsoort

sterk licht behoevende boomsoort, voorbeeld: inlandse eik, berk

Mantelvegetatie

overgangsvegetatie tussen open plekken en bos, meestal bestaand uit struiken en/of jonge bomen

Menging

het voorkomen van verschillende boomsoorten(groepen) naast en door elkaar

Onderstandige boom

boom die onder de heersende boomlaag groeit en de concurrentiestrijd met andere bomen verloren heeft

Organische stof

al het dode organische materiaal in de bodem afkomstig van planten en dieren

Overstaander

een boom, meestal van grote afmeting, die blijft staan nadat het bos over een groter oppervlakte is gekapt

85

Bijlagen

86

Programma Beheer

subsidiestelsel voor o.a. bos- en natuurbeheer

Ringen

het rondom de boom verwijderen van een strook bast waardoor de boom afsterft

Schaduwboomsoort

boomsoorten die goed schaduw kunnen verdragen, voorbeeld Amerikaanse eik, beuk

Schaduwdruk

mate waarin licht de bosbodem kan bereiken; weinig licht = grote schaduwdruk

Selectief dunnen

dunnen waarbij geselecteerd wordt op de eigenschappen van de boom

Spaartelg

Hiermee worden bomen aangeduid die zijn ontstaan uit meerstammige hakhoutstoven waarbij een stam is gespaard ‘de spaartelg’ en de rest van de stammen is afgezet

Spaartelgenbos

Bos dat bestaat uit spaartelgen (zie Spaartelg)

Toekomstboom

een boom met speciale kwaliteiten die langdurig wordt bevoordeeld

Toekomstbomendunning

een dunning waarbij de toekomstbomen gemerkt worden en bevoordeeld worden

Tweede boomlaag

boomlaag die tussen de kroonlaag (heersende boomlaag) en de struiklaag groeit

Verpleging

het wegnemen van concurrenten van gewenste bomen in de jeugdfase van de bosontwikkeling

Vlaktegewijs beheer

beheersmethode waarbij grotere oppervlakten (>1ha) op dezelfde wijze beheerd worden

Si l ve 0 9 -0 5


BIJLAGE

5. Bosontwikkelingsfasen in foto’s

Bosontwikkelingsfase

Beschrijving

Open of kale fase

Boomloos, of verspreid enkele kiemplanten. Kruiden domineren de vegetatie. Dichte struiklaag, zaailingen en jonge bomen tot 2 m hoogte. Dicht struweel van jonge bomen (± 2-10 m hoogte). Gesloten boomlaag (± 10-20 m hoog). Voornamelijk hoogtegroei. Eén- of meerlagig bos, differentiatie in sluiting. Voornamelijk diktegroei. Plaatselijk aftakelende en stervende bomen. Ontstaan kleinschalig mozaïek. Komt nog nauwelijks voor in Nederland.

Jonge fase Dichte fase Stakenfase Boomfase Vervalfase

Open of kale fase

Si l ve 0 9 -0 5

Jonge fase

87

Bijlagen

Dichte fase

Stakenfase

Boomfase

88

Si l ve 0 9 -0 5

Integraal Beheerplan Bosgebied Berg

Recommend Documents