Installateurs en ICT- en domotica-toepassingen

Installateurs en ICT- en domotica-toepassingen voor levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg

Nederland vergrijst en ontgroent. Dat leidt uiteindelijk tot een toenemende vraag naar zorg. Uitgaande van de huidige organisatie van de zorg, zal er onvoldoende geld en onvoldoende personeel zijn om zorg te verlenen. Hier ligt een taak voor de installatiesector. Want dankzij de kennis van techniek en de diensten, kunnen mensen langer op een comfortabele en veilige manier zelfstandig blijven wonen. De ontwikkeling ervan komt echter nog te langzaam op gang. Drempels zijn: gebrek aan kennis, kunde, ervaring, standaardisatie en het niet echt rond kunnen krijgen van de financiering en de exploitatie.

Daarom heeft uneto-vni het project 'Installateurs en ICT- en domotica-toepassingen voor levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg' uitgevoerd. Dit eindrapport biedt informatie over ontwikkelingen in de woninggebonden zorg, technologie in de zorg, kosten en baten, ervaringen van pilotprojecten en de mogelijkheden van en voor de installateur.

uneto-vni is de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

Installateurs en ICT- en domotica-toepassingen voor levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg

Ruud Hoevenagel (EIM) Hans Kleinhout (KLICT) Jens Kleinhout (KLICT) Jaap Korpel (Consult)

Zoetermeer, maart 2008

Dit onderzoek is gefinancierd door uneto-vni en SenterNovem. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Consult bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Consult bv. Consult bv, SenterNovem en uneto-vni aanvaarden geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Consult bv. Quoting of numbers and/or text as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Consult bv. Consult bv, SenterNovem and uneto-vni do not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. © uneto-vni, maart 2008

Voorwoord Het is bekend: Nederland vergrijst en ontgroent. Dat

Voor u ligt het eindrapport met informatie over ontwik-

leidt tot een toenemende vraag naar zorg. Het gaat om

kelingen in de woninggebonden zorg, technologie in

grote aantallen en grote bedragen. Uitgaande van de

de zorg, kosten en baten, ervaringen uit pilotprojecten

huidige organisatie van de zorg, zal er onvoldoende

en de mogelijkheden van en voor de installateur. Het

personeel zijn om zorg te verlenen. Er moet en kan wat

project heeft daarnaast ook enkele informatiebrochu-

gebeuren. De installatiesector heeft daarbij een belang-

res voor leden en stakeholders opgeleverd die u kunt

rijke rol te vervullen. Want dankzij de kennis van tech-

vinden op www.zorgswitch.nl en op de ledensite van

niek en de diensten die je met die techniek kan leveren,

uneto-vni onder het dossier Zorg.

kunnen mensen langer op een comfortabele en veilige manier zelfstandig blijven wonen. En dat willen mensen

Het project is uitgevoerd door EIM Consult en KLICT en

ook. Nieuwe installatietechnieken verhogen de kwaliteit

begeleidt door de Stuurgroep Zorg van uneto-vni. In

van het leven en de efficiency in de zorg. Uit onderzoek

deze stuurgroep hebben zitting:

van uneto-vni blijkt dat er € 1,5 miljard per jaar aan

• E.A. van Nieuwenhuijsen, vz. VG Domotica System

besparingen gerealiseerd kan worden.

Integrator, vz. Stuurgroep Zorg • ir. A.J.M.O. Boumans, vz. VG Infratechniek

De ontwikkeling ervan komt echter maar langzaam

• N.J. Koreman, bestuurslid VG Elektro Installatiebedrijf

op gang. Er wordt te weinig in ‘levensloopbestendig

• R. van Loon, bestuurslid VG Domotica System

wonen’ geïnvesteerd. Drempels zijn: gebrek aan kennis,

Integrator

kunde, ervaring, standaardisatie en het niet echt rond

• H.F.A.W. Spekman, vz. VG ICT

kunnen krijgen van de financiering en de exploitatie.

• H.Th.G. Dekkers, vz. VG Sanitair & Techniek

Daarom heeft uneto-vni met medefinanciering van

• ing. L.J. van Wees, lid InnovatieGroep

SenterNovem het project ‘Installateurs en ICT- en dom-

• P.W. Helmink, uneto-vni

otica-toepassingen voor levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg’ uitgevoerd. Doel van dit

Eberhard van Nieuwenhuijsen

project is om door middel van kennisvergaring en ken-

Voorzitter Stuurgroep Zorg uneto-vni

nisverspreiding marktpartijen te ondersteunen bij de gedachteontwikkeling over levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg. Het is een lastig, weerbarstig, boeiend en bijzonder leerzaam project gebleken.

3

Inhoudsopgave 1 Project Installateurs zorgen voor levensloop-

4 Kosten en baten: businesscase

bestendig wonen en woninggebonden zorg

6

(zorg)domotica

39

1.1

Website: ZorgSwitch

6

4.1

39

1.2

Drie deelonderzoeken

6

4.2 Landelijke businesscase ICT en

1.3

Ervaringen uit proefprojecten

7

1.4

De installateur en de markt voor ‘(zorg)domotica’

2 Ontwikkelingen in de woninggebonden zorg 2.1 ICT en zorg: een groeiende markt

7

3 Technologie: ICT en ‘domotica’ voor de zorg 3.1

Inleiding

3.2 Installaties in de woning

8

3.4 Telecare

39

41 43

5 Ervaringen uit enkele pilotprojecten

44

5.1 De voornaamste pilotprojecten

44

11

5.2 Lessen uit de pilotprojecten

46

12

6 De installateur en (zorg)domotica

50

9

6.1 De rol die de installateur op zich 19 19 20

3.3 Niet één zorgdomotica-concept, maar vele varianten

financiering van een project 4.4 Kansen benutten

2.3 Organisatie van de woninggebonden zorg

domotica voor wonen en zorg 4.3 Lokale businesscase: kosten en

2.2 De visie van experts op structuur en ontwikkelingen

Inleiding

wil nemen

50

6.2 Welke partijen moet de installateur benaderen?

51

6.3 Mogelijkheden voor onderlinge 22 25

samenwerking 6.4 Tot slot: kansen slim benutten

52 54

3.5 Matrix: technologie en de rol van de installateur

30

3.6 Techniek is zinloos zonder de bijbehorende dienstverlening 3.7 Het perspectief van de gebruiker

34 36

3.8 Verbeteren kennispositie installatie­ branche

37

5

1 Project: Installateurs zorgen voor levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg

Dit rapport beschrijft de inzichten en kennis die in het

Deze website, ZorgSwitch, bevat de informatie uit deze

project ‘Installateurs zorgen voor levensloopbestendig

rapportage in een bewerkte vorm. Daarnaast fungeert

wonen’ is opgedaan en in enkele tientallen workshops

(een afzonderlijk deel van) ZorgSwitch als een leerom-

is overgedragen aan installateurs en andere belang-

geving voor installateurs, ook nadat het project is

hebbenden. EIM bv, Consult bv en KLICT bv hebben dit

afgerond. Verschillende van de ontwikkelde cursussen

project uitgevoerd van 2004 tot 2007 in opdracht van

blijven namelijk doorlopen en in het verlengde daarvan

uneto-vni. Het project werd mede gefinancierd door

zullen nieuwe interessante inzichten en documenten in

SenterNovem (SKB02024).

de loop van de tijd aan ZorgSwitch worden toegevoegd.

1.1 Website: ZorgSwitch

1.2 Drie deelonderzoeken

In het kader van het project is ook een website ontwik-

Een deel van de kennis en inzichten komt voort uit de

keld, als platform voor de kennisoverdracht aan instal-

drie deelonderzoeken, die in de eerste fase van het pro-

lateurs en andere betrokken partijen.

ject (tot juli 2005) zijn uitgevoerd. Wij hebben dit aangevuld met de inzichten die sindsdien zijn opgedaan.

Figuur 1

Website ZorgSwitch (www.zorgswitch.nl)

Hieraan zijn de eerstvolgende drie hoofdstukken in dit rapport gewijd.

Allereerst wordt (in hoofdstuk 2) ingegaan op ontwikkelingen in de woninggebonden zorg, de organisaties die een rol spelen in de zorg en de relevante wetgeving op dit gebied. Daarna komt (in hoofdstuk 3) de stand van de technologie aan bod van ICT- en ‘domotica’toepassingen voor de woninggebonden zorg. Deze technologie zal van steeds groter belang worden en moet dus in principe door installateurs beheerst worden. Daarbij wordt ook ingegaan op de huidige kennispositie Bron: KLICT bv

van de installateurs. In hoofdstuk 4 staan de kosten en baten van (zorg)domotica – de businesscase – centraal, die mede gebaseerd is op het Viedome-project

6

in Veldhoven. Welke argumentatie kan daaruit worden gedestilleerd, die de toepassing van domotica voor woninggebonden zorg een extra impuls kan geven?

1.3 Ervaringen uit proefprojecten In de afgelopen jaren hebben verschillende installateurs eerste ervaringen opgedaan met projecten waarin domotica voor zorg en comfort in huis werd toegepast. In de loop van het project (2004-2007) hebben wij verschillende pilotprojecten ondersteund en gevolgd. Hoofdstuk 5 is gewijd aan de lessen en ervaringen uit deze projecten. Daarbij ligt de nadruk niet op de techniek, maar op de markt (wat vraagt de opdrachtgever, wat wil de bewoner) en op het verloop van het proces bij een dergelijk, meestal innovatief, ontwerp- en bouwproject.

1.4 De installateur en de markt voor ‘(zorg)domotica’ Voor veel installateurs is de markt voor ‘(zorg)domotica’ een interessante markt. Maar het is wel een andere markt dan hij gewend is: voor een deel met andere partijen en andere eisen. En de plannen en opdrachten komen op een andere manier tot stand. In hoofdstuk 6 zetten wij op een rij, wat de installateur, die deze nieuwe markt wil betreden, moet weten om dat met (meer) succes te kunnen doen.

7

2 Ontwikkelingen in de woninggebonden zorg

Aan het project ‘Installateurs zorgen voor levensloop-

De meeste installateurs missen echter de ‘tools’ voor

bestendig wonen’ ligt ondermeer de constatering ten

het bewerken van deze markt. De relevante partijen

grondslag, dat installateurs een belangrijke rol kun-

vormen samen, ook op het lokale niveau, een ‘klant-

nen spelen bij het slechten van belemmeringen aan

complex’: de installateur heeft niet te maken met één

de vraagzijde van de markt. Woningbouwcorporaties,

klant, maar met een aantal onderling van elkaar afhan-

zorgverleners en zorgverzekeraars en in toenemende

kelijke organisaties.

mate ook de landelijke en lokale overheden spelen sinds enkele jaren een belangrijke rol in de gedachtenontwikkeling over levensloopbestendig wonen en

Figuur 2

De installatiebranche en de markt voor ‘(zorg)domotica’

Kijken naar de markt ...

woninggebonden zorg. Die gedachtenontwikkeling

zorgverzekeraar

gebruiker

zorgverlener

wordt nog maar beperkt gevoed met ICT- en installatie-

provincie

woningcorporatie

technische kennis en inzichten. Meer kennis daarvan bij

MARKT

de genoemde partijen, bij voorkeur in de vorm van con-

gemeente

aannemer

projectontwikkelaar

crete voorbeelden, experimenten en demonstraties, zal een impuls geven om feitelijk te realiseren wat nu nog een grotendeels papieren discussie blijft. Daarnaast is

Bron: Consult bv

het van belang om deze partijen te helpen, bijvoorbeeld door regionale experimenten, om doordachte en werk-

Als installateurs een dergelijk ‘klant-complex’ niet effec-

bare voorstellen uit te werken. Geslaagde praktijkvoor-

tief weten te benaderen zijn zij gedwongen de ontwik-

beelden kunnen de belemmeringen wegnemen voor

kelingen af te wachten en worden zij in het gunstigste

het ontwikkelen van plannen, voor samenwerking en

geval in het laatste stadium ‘besteld’ om een bepaald

het verleggen van financiële stromen en op die manier

product of installatie te verzorgen. En het ‘klant-com-

bijdragen aan het realiseren van kostenbesparingen op

plex’ blijft mede daardoor verstoken van een gedegen

het terrein van wonen en zorg.

advisering over de nieuwste mogelijkheden die ICT en installatietechniek bieden voor woninggebonden zorg en levensloopbestendig wonen. Eén van de doelstel-

8

lingen van het project was daarom de installateurs op

een voor hen toegankelijke wijze wegwijs te maken in dit ‘klant-complex’ (welke partijen zijn van belang, wie is waarvoor verantwoordelijk, aan welke regels moeten zij zich houden, hoe verloopt de planvorming en besluitvorming etc.). In het eerste deelonderzoek is dit ‘klant-complex’ in grote lijnen in kaart gebracht. Op basis van de ervaringen van installateurs in een aantal

Tabel 1

Wat hebben ICT en domotica te bieden?

• ontspanning en communicatie • schakel naar persoonlijke diensten • comfort in en rond de woning • veiligheid: apparaten, inbraak, brand • veiligheid: personen-alarm, valdetectie • langer zelfstandig kunnen blijven wonen • technologie voor zorg op afstand Bron: Consult bv

pilot-projecten zijn deze inzichten aangescherpt. Zie hiervoor hoofdstuk 5 en 6.

De behoefte aan levensloopbestendige woningen - verrijkt met aspecten van domotica - zal in de toekomst in

In dit hoofdstuk presenteren wij de inzichten van

Nederland toenemen. De vraag naar (woninggebonden)

het eerste deelonderzoek, die door middel van het

zorg zal eveneens toenemen en daarmee het belang

project aan installateurs (en aan andere geïnte-

van de inzet van ICT-toepassingen daarbij. De achter-

resseerde belanghebbenden) zijn overgedragen.

liggende basisbewegingen zijn: een vergrijzing van

Achtereenvolgens passeren de volgende onderwerpen

de bevolking, meer mondiger ouderen die liever in de

de revue:

vertrouwde thuissituatie verzorgd worden dan in verzor-

• Groeiende markt: de behoefte aan levensloopbesten-

gingshuizen, een afnemende mantelzorg en een gebrek

dige woningen en aan ICT-toepassingen voor woning-

aan voldoende arbeidskrachten om aan de groeiende

gebonden zorg zal in de komende decennia naar

zorgvraag te voldoen.

verwachting sterk toenemen. • De visie van experts op de organisatie van de woning-

Naar 4,1 miljoen 65-plussers in 2040

gebonden zorg, de mogelijkheden voor toepassing

Volgens recente CBS-cijfers zal het inwonertal van

van ICT en installatietechniek en de ontwikkelingen

Nederland toenemen van 16,3 miljoen nu naar 17,0

daarin.

miljoen rond 2040. In 2006 was 14,3% van de bevol-

• De organisatie van de woninggebonden zorg, inclu-

king 65 jaar of ouder (2,4 miljoen mensen). Rond

sief enkele belangrijke ontwikkelingen in de financie-

2040 bereikt de vergrijzing haar hoogtepunt met een

ring en de wet- en regelgeving.

aandeel 65-plussers van 25% (4,3 miljoen, dus bijna twee keer zoveel ouderen). Eigenlijk is er sprake van

Dit materiaal is bedoeld voor de kennisoverdracht aan

een dubbele vergrijzing. Ouderen worden gemiddeld

installateurs en andere relevante betrokkenen. Om

ouder, daarnaast worden er ook meer mensen ouder.

die reden is de mate van detail beperkt: het gaat erom

Tegelijk krimpt het aandeel van de bevolking in de leef-

de hoofdlijnen te schetsen en hen enigszins wegwijs

tijdscategorie waarop men doorgaans actief is op de

te maken in deze materie, waarbij telkens vanuit het

arbeidsmarkt. Het aandeel 20- tot 65-jarigen bedraagt

perspectief van de installateur naar ontwikkelingen op

momenteel 62% van de bevolking (10 miljoen mensen),

deze markt wordt gekeken.

tegen 54% in 2040 (ruim 9 miljoen mensen).

2.1 ICT en zorg: een groeiende markt

Mantelzorg staat onder druk In 2001 zorgden 3,7 miljoen Nederlanders voor een hulpbehoevende verwant, vriend of buur. Van het totaal aantal uren dat aan de verzorging van een hulpbehoe-

De toepassing van ICT en domotica in de woning heeft

vende medemens wordt besteed, komt meer dan drie-

vele voordelen, en zal binnen afzienbare termijn zelfs

kwart voor rekening van de mantelzorgers. Ongeveer

een maatschappelijke noodzaak worden.

200.000 mantelzorgers voelen zich door hun hulpverle-

9

ning zwaar belast. Het helpen kost mantelzorgers zo’n

Eenzaamheid: een groeiend probleem

€ 1,3 miljard per jaar aan extra gemaakte kosten en

In Nederland voelen 1 miljoen ouderen zich vaak

inkomensderving.

eenzaam en 200.000 van hen voelen zich extreem

Door demografische ontwikkelingen staat het systeem

eenzaam. Volgens prognoses van het NIZW en CPB zijn

van de mantelzorg onder druk. Zo bestaat een derde

er in 2010 zo’n 1,5 miljoen eenzame ouderen, waar-

van de Nederlandse huishoudens uit alleenstaanden, in

van er meer dan 310.000 extreem eenzaam zijn. Van

de jongere generaties werken vaak beide partners bui-

alle 65-plussers woont ongeveer 40% alleen, van alle

tenshuis en de behoefte aan mantelzorg is juist groot

75-plussers ongeveer 55%. Momenteel woont 85% van

bij generaties waarvan de kinderen inmiddels ook al tot

de 65-plussers zelfstandig en van de 85-plussers 50%.

de ouderen behoren. De vermaatschappelijking van de

Het aantal ouderen dat zelfstandig woont, blijft toene-

zorg en het inkrimpen van het collectieve voorzienin-

men - net als de eenzaamheid.

genpakket maken dat meer beroep gedaan zal worden op de informele sector. En dat proces zal nog verder

Meer ouderen zonder zorg

toenemen in de toekomst.

In Nederland leven ongeveer een half miljoen depressieve ouderen. Ruim 15% van de 85-plussers is ernstig

Huishoudensontwikkeling

depressief. Bij driekwart van hen wordt de depressie

Volgens het CBS is het aantal huishoudens per 1 januari

niet herkend, waardoor behandeling achterwege blijft.

2002 ruim 6,9 miljoen. Volgens de Primusprognose zal

Meer dan 140.000 ouderen met ernstige beperkingen

het aantal huishoudens in 2020 met 1,0 miljoen zijn

moeten het zonder zorg stellen. In de leeftijdsgroep

gestegen tot 7,9 miljoen. Tot 2010 is de groei van het

75-84 jaar heeft ongeveer 75% langdurige lichamelijke

aantal huishoudens 55 à 60 duizend per jaar. Na 2010

beperkingen. Ongeveer 30% van de ouderen die zegt

neemt de groei duidelijk af. Het aantal huishoudens

niet te kunnen traplopen heeft een trap. Ruim een kwart

groeit relatief gezien wel sneller dan het aantal perso-

van de ouderen woont in een minder geschikte woning.

nen. Dit betekent dat de huishoudens gemiddeld nog

Van de ongeveer 2 miljoen mensen van 65 jaar en ouder

steeds kleiner worden. De gemiddelde huishoudens-

woont 9% in verzorgings- en verpleeghuizen.

grootte zal dalen van 2,29 in 2002 naar 2,23 in 2010 en naar 2,15 in 2020.

ICT in de zorg: harde noodzaak ICT in de zorg kan veel van de geschetste problemen

Behoefte aan levensloopbestendige woningen

verzachten. Maar het is geen panacee tegen de ver-

De behoefte aan levensloopbestendige woningen voor

eenzaming en de vergrijzing van de maatschappij.

55-plussers die over 10 jaar, in 2015, 30% van de bevol-

Zorgdomotica staat niet op zichzelf maar past in een

king zullen vormen, wordt geschat op tenminste 35%

breder perspectief waarbij ook de gebruiker, de woning-

van de totale woningvoorraad. Daarnaast wordt in de

corporaties, de thuiszorg (meldkamer) en ziekenhui-

komende decennia een groei in het aantal ouderen met

zen (EPD) betrokken zijn. Het volledig volstoppen van

dementie verwacht. De toekomstverkenning ‘Ruimte

huizen met domotica heeft weinig zin als daar geen

voor Zorg’ geeft de volgende getallen: in 2010 zijn er

gebruik van wordt gemaakt of bijvoorbeeld ziekenhui-

170.500 dementerenden (waarvan 59.000 beschermde

zen de gegevens van patiënten niet kunnen controleren.

woonzorg behoeven) en in 2030 zelfs 265.000 (91.000).

Maar om de discrepantie tussen de uitdijende zorg-

Dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van 2000.

vraag en een krimpend zorgaanbod te overbruggen is

Prognoses geven op basis daarvan aan dat in 2015 6 à

domotica wel noodzaak.

8% van het totale woningbestand zal moeten bestaan uit aangepaste of zorgwoningen.

10

De mogelijkheden in de markt Deze trends zorgen samen voor een markt, die in de komende jaren nog sterk zal gaan groeien. Die markt

2.2 De visie van experts op structuur en ontwikkelingen

kent verschillende segmenten: • Door de zorginstellingen wordt voornamelijk geïnves-

In het kader van het eerste deelonderzoek is gesproken

teerd in toepassingen die voor de klanten en voor het

met verschillende deskundigen en vertegenwoordigers

‘productieproces’ van zorgverleners interessant zijn.

van betrokken instanties over de toekomstige rol van

• De meer luxe toepassingen worden (in voor bemiddelde senioren bedoelde nieuwbouwcomplexen) eer-

domotica in de woninggebonden zorg, en in het speciaal de rol van de installateur daarin.

der door projectonwikkelaars aangeboden. • Een particuliere woningeigenaar heeft (door de bank

Uit de verschillende interviews komt het volgende

genomen) interesse in de op comfort gerichte toepas-

beeld naar voren ten aanzien van de organisatie van de

singen en woningbouwcorporaties die levensloopbe-

woninggebonden zorg, de mogelijkheden voor toepas-

stendige woningen willen (ver)bouwen kiezen weer

sing van ICT en installatietechniek en de te verwachten

voor een andere combinatie van toepassingen.

ontwikkelingen daarin.

Figuur 3

Product-markt-combinaties ‘domotica en zorg’

Potentiële opdrachtgevers gehinderd door regelgeving Zowel de zorg als de bouw zitten verstrikt in enge regelgeving die slechts langzaam verandert. De thuiszorg is graag bereid om een deel van de investeringskosten voor haar rekening te nemen, maar kan dit niet. Door de ontwikkelingen in de zorgwereld komt er meer speelruimte, maar dit zal nog wel enige tijd duren. De bouwkolom is top-down georiënteerd. Er is nog maar weinig horizontaal overleg.

Bron: Consult bv

Onderverdeling naar doelgroepen is gewenst De ruimte voor innovatie en de mogelijkheid om een

‘Domotica in de zorg’, ‘zorgdomotica’ of ‘ICT in de

relatief gunstige marge te behalen op de installatie en

zorg’ zijn te brede concepten. Een nadere specificatie,

de producten zit vooral in het luxe en in het comfort-

gericht op doelgroepen is gewenst. Zo’n specificatie

segment. Meer bij projectontwikkelaars en particulieren

legt direct de banden bloot met de achterliggende

dus, dan bij woningbouwcorporaties en zorginstellin-

financiers. Voor de thuiszorg, bijvoorbeeld, gaat het

gen. Bij die laatsten is echter een bredere toepassing

voornamelijk om toepassingen als videodeurtelefoon,

en een groter afzetvolume te verwachten (op termijn).

contact met de zorgcentrale en personenalarmering. De financiering komt, behalve van de zorgverzekeraars, van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) en van woningbouwcorporaties. Intensievere zorg vergt andere toepassingen en wordt grotendeels uit de AWBZ gefinancierd.

11

Professioneel geïnstalleerd of doe het zelf?

De (organisatie van de) vraagzijde van de markt is de

Installateurs kunnen concurrentie gaan krijgen van

bottleneck

retailers (zoals Gamma) en van de grote installatiebe-

Voor de introductie van domotica in de woningge-

drijven (GTI, Imtech) wanneer domotica aanslaat. De

bonden zorg lijken organisatorische en financiële

betrouwbaarheid van een doe-het-zelf-toepassing kan

problemen groter te zijn dan de technische problemen.

problematisch zijn en dat kan problemen opleveren

Technisch is alles mogelijk, maar om het organisato-

voor de gebruiker en (indien van toepassing) de zorg-

risch ook goed in te richten en er financieel de revenuen

verlener (bijvoorbeeld de meldkamer).

van te plukken vormt nog het grootste obstakel. De gemeenten en corporaties zijn in de toekomst belang-

Een zaak van lange adem: doe mee en houd vol

rijke gesprekspartners voor de installatiebranche.

Net als alle bouw(plan)trajecten duren ook domoticatrajecten tot nu toe lang: 7 tot 8 jaar wordt genoemd.

Houd een open oog voor nieuwe kansen

De rol van de installateur wordt wel onderkend en hij is

Domotica moet niet beperkt blijven tot projecten die

ook zeker wel geïnteresseerd om een rol te spelen in de

gericht zijn op ouderen die langer thuis kunnen blijven

planfase, maar zijn huidige kennis wordt niet al te hoog

wonen (zie Sensire, Viedome). Er liggen kansen op

ingeschat. Ook de waarde van een systemintegrator

andere deelterreinen, door bijvoorbeeld mee te liften

wordt door de andere partijen ingezien.

met Versatel, ADSL etc. Ook ICT bij de patiënt (trombose, insuline) kan interessant worden voor domotica.

Voor producenten: een lastige markt Voor de domotica-leveranciers is de zorgwereld te versnipperd en te veeleisend om als interessant te worden beschouwd. Men ziet het eerder als een nichemarkt. De

2.3 Organisatie van de woninggebonden zorg

ontwikkelingen gaan snel en er is een risico dat ontwikkelkosten niet kunnen worden terugverdiend. Domotica

2.3.1 Instanties in beeld

wordt op veel aspecten mogelijk gedeeltelijk ingehaald

Wanneer een installateur in een vroeg stadium wenst

door beeldtelefonie, ADSL, breedband en audiovisuele

deel te nemen aan projecten op het gebied van zorg-

nieuwtjes. Het is de vraag of domotica-toepassingen

domotica is het van belang dat hij zicht heeft op het

echt als pakketten verkocht gaan worden, of dat snufjes

krachtenveld rondom de woninggebonden zorg. Met

via andere wegen de huizen binnen zullen komen.

andere woorden, wie is belangrijk in woninggebonden zorgland? Met welke instanties krijgt de installateur te

Relatief ‘basic’ toepassingen, maar wel met hoge

maken, welke instanties zijn ‘natuurlijke’ bondgenoten

betrouwbaarheid

en welke instanties moeten worden overtuigd?

Ouderen hebben vaak geen grote, complexe domoticainstallatie nodig. Een modulair en gestandaardiseerd

Een breed palet van partijen

open systeem is daarom noodzaak. Zolang niet alles

Diverse partijen en instanties zijn betrokken bij initia-

automatisch – via plug and play – met elkaar kan com-

tieven op het gebied van zorgdomotica en hun rollen

municeren vormt dit een bottleneck voor een groot-

verschillen van geval tot geval. Zo speelden bij Viedome

schalige introductie. Hierbij staat de tv en de pc als

de thuiszorginstantie en twee leveranciers een cen-

voorbeeld.

trale rol en in het project in Noord-Limburg waren dat Syntens en de Zorggroep Noord-Limburg. In Geldrop, in de woonwijk Eversveld, hebben bewoners zelf het initiatief genomen tot het plaatsen van domotica-

12

pakketten in koopwoningen (NIZW, 2004). Ten behoeve

van de installateur die in een vroeg stadium wenst deel

woningcorporaties 552. De corporaties bezitten in totaal

te nemen aan projecten op het gebied van levensloop-

2,4 miljoen huurwoningen. Het marktaandeel is 37%.

bestendig wonen zijn de betrokken instanties in acht

Tot nu toe vinden (bijna) alle projecten op het gebied

samenhangende groepen ingedeeld. Deze worden

van domotica en zorg plaats binnen het domein van

hierna kort omschreven.

de woningcorporaties, vaak in samenwerking met één of meer zorgverleners. Ouderen zijn tegenwoordig de

1.

Groep ‘Overheid’

grootste klantgroep van woningcorporaties. Maar liefst

De groep ‘Overheid’ bestaat in principe uit drie instan-

55% van de huurders van woningcorporaties is 55 jaar

ties: gemeenten, provincies en het rijk1. Deze volgorde

of ouder.

is niet willekeurig, maar geeft het huidige belang aan van deze partijen. De levensloopbestendig wonen pro-

Woningcorporaties zijn al ruim tien jaar actief op het

jecten zijn voor het grootste deel lokaal georiënteerd,

gebied van wonen en zorg. De ruim 500 woonzorgcentra

soms regionaal. Gemeenten zijn altijd betrokken bij

(zelfstandig wonen met aanvullende zorg en dienstver-

initiatieven op dit gebied, actief als (mede-)initiator

lening) in Nederland zijn allemaal door woningcorpora-

of passief als subsidiegever. Op het gebied van zorg

ties gebouwd. Woningcorporaties beheren bovendien

wordt de gemeente in de toekomst steeds belangrijker

400 verzorgingshuizen. Corporaties en organisaties uit

(zie paragraaf 2.3.2). De wethouder van zorg, welzijn of

de zorgsector zoeken elkaar steeds vaker op. Op lokaal

wonen - of de betreffende commissie in de gemeente-

niveau zijn allerlei vormen van samenwerking ontstaan,

raad - is veelal de eerstverantwoordelijke op het gebied

zoals het openen van woonzorgwinkels waar de klant

van domotica in de zorg. Wanneer projecten zich meer

met al zijn vragen over wonen en zorg terecht kan. Een

op regionaal gebied gaan begeven, komt de provincie

ander voorbeeld is dat woningcorporaties en zorginstel-

aan bod.

lingen bij sommige wooncomplexen samenwerken. Corporaties hebben echter niet de ambitie zich tot zorg-

De ministeries van VWS en VROM zijn de twee belang-

aanbieders te ontwikkelen. Het wonen, met alles wat

rijkste ministeries op het terrein van zorg en domotica.

daarmee samenhangt, blijft de belangrijkste activiteit

Het eerste ministerie is van belang in verband met de

van corporaties. In de toekomst is het denkbaar dat ook

zorg, het tweede in verband met het wonen. Het minis-

bij nieuwbouwprojecten domotica-voorzieningen in de

terie van VWS geeft steeds meer verantwoordelijkheid

woningen worden gebouwd met het oog op levensloop-

aan de zorginstellingen. Een vergelijkbaar proces is aan

bestendig wonen.

de gang bij de woningcorporaties. Momenteel is het rijk op het gebied van domotica in de zorg voornamelijk

Wanneer nieuwbouw aan de orde is, zijn projectontwik-

facilitair actief.

kelaars en architecten een belangrijke partij. Een derde partij die een belangrijke rol speelt binnen de groep

2.

Groep ‘Wonen’

‘Wonen’ zijn de aannemers. Zij zijn het die de plannen

De belangrijkste partij binnen deze groep zijn momen-

tot verbouw en herbouw van de woonzorgcomplexen

teel de woningcorporaties. Deze partij heeft in de loop

moeten uitvoeren. Het installatiedeel hiervan laten zij

der jaren steeds ruimte gekregen van het ministerie van

veelal over aan installateurs die als onderaannemer

VROM. Woningcorporaties zijn zelfstandige organisa-

fungeren. Vaak schakelen zij één van hun vaste instal-

ties die samen een groot deel van de woningvoorraad

lateurs in, ongeacht of deze voldoende expertise heeft

in Nederland beheren. In 2003 bedroeg het aantal

op het gebied van zorgdomotica. Sommige corporaties hebben een eigen aannemerij onder zich.

1

Ook de EU dient tot de groep ‘Overheid’ gerekend te worden. Echter vooralsnog is de EU in sommige gevallen handig om projecten op dit gebied te laten meefinancieren. Ze neemt nog geen voortrekkersrol op zich op het gebied van domotica en zorg.

13

3.

Groep ‘Zorg’

Een tweede groep van bedrijven die tot deze groep kan

De groep ‘Zorg’ bestaat uit een breed palet van zor-

worden gerekend zijn de leveranciers van zorgtechno-

ginstellingen, zorgverleners en zorgverzekeraars. Voor

logie. Hierbij kan gedacht worden aan hartbewaking

domotica in de zorg, of levensloop bestendig wonen,

op afstand of geavanceerde spraakcomputers. Volgens

zijn de extramurale, of tweedelijns-zorginstellingen het

het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW)

belangrijkste aanspreekpunt. Het gaat hierbij in eerste

bewegen deze leveranciers zich steeds meer richting

instantie om thuiszorginstanties en de overkoepelende

de domotica-markt. Echter omdat zij vanuit hun eigen

organisaties. Daarnaast zijn de verpleeg- en verzor-

systemen werken, ontwikkelen zij domotica die niet of

gingshuizen van belang, alsmede de huisartsen en de

moeilijk kan communiceren met andere systemen. Hier

ziekenhuizen (ambulance-hulpdiensten). Immers, deze

ligt een technisch knelpunt dat in de toekomst moet

instellingen verzorgen voor een belangrijk deel de zorg-

worden opgelost. Het is in dit kader belangrijk dat in

dienstverlening die bij zorg op afstand goed geregeld

nieuw op te zetten projecten zogenaamde ICT-domotica,

moet zijn.

die via een open en gestandaardiseerd protocol communiceert, het ‘wint’ van de zogenaamde E-domotica, die

Indien zorginstellingen diensten aanbieden in gebou-

juist veelal leveranciers-afhankelijke protocollen kent.

wen van woningcorporaties was tot voor kort een vergoeding voor het aanbrengen van ruimten voor de zorg

4.

Groep ‘Gebruik’

mogelijk via de Wet Ziekenhuisvoorzieningen. Per 1

De groep ‘Gebruik’ bestaat voornamelijk uit belangen-

april 2004 was een overgangsregeling ‘kapitaalslasten

organisaties. Deze staan over het algemeen positief

extramurale zorgverlening’ van kracht. Voor domotica-

tegenover het concept van levensloopbestendig wonen.

voorzieningen in nieuwbouwwoningen in woonzorg-

De ouderenbonden (ANBO, PCOB en Unie KBO) hebben

complexen was via deze regeling een vergoeding moge-

in dit kader (mede) een woonkeurmerk ontwikkeld voor

lijk. Verbouw- en overige woonzorginitiatieven kwamen

levensloopbestendige nieuwbouwwoningen. De kracht

niet voor vergoeding voor domotica in aanmerking. Een

van deze belangenorganisaties is dat ze – wanneer ze

belangrijk onderdeel is het elektronisch patiëntendos-

een bepaald project omarmen – goed in staat zijn om

sier (EPD). Wanneer dit integraal in Nederland wordt

de media hierop te attenderen.

doorgevoerd kunnen de unieke digitale gegevens van patiënten snel en betrouwbaar door verschillende

Naast leeftijdsgebonden organisaties spelen ook zorg-

zorginstanties bekeken en geïnterpreteerd worden.

gerichte organisaties een rol in deze groep. De belan-

Vooralsnog is er nog geen algemeen EPD beschikbaar.

genorganisaties hebben vaak ook een goed zicht op de krachtstructuur in de zorg. De gebruikers zelf zijn tot nu

Binnen het zorgstelsel zijn de komende tijd veranderin-

toe nog geen belangrijke partij geweest in de discussie

gen te verwachten, waarbij de gemeenten meer invloed

rond domotica in de zorg. Het vraaggestuurde karakter

en geld krijgen. Hoe de krachten en machten zich pre-

hiervan beperkte zich in veel gevallen tot voorlichting

cies ten opzichte van elkaar gaan verhouden, is echter

over mogelijke domotica-pakketten.

nog onduidelijk. Het is ook de vraag of het zinvol is voor een installateur om dit krachtenspel te doorgronden.

5.

Groep ‘Installatie’

Veelal is de lokale of regionale thuiszorginstantie het

Tot de groep ‘Installatie’ behoren allereerst de instal-

eerste aanspreekpunt op het gebied van domotica en

lateurs. Installateurs werken vaak met producten van

zorg.

vaste leveranciers, waarmee zij een contract hebben. Voorts werken ze vaak als onderaannemer. Dit betekent dat ze veelal niet meedenken over het ontwerp en pas

14

in een laat stadium van het bouwproces bij het project

worden betrokken. Het is de algemene mening dat

zal de dienstverlening zich vanzelf en snel aanpassen.

domotica in de zorg een integrale aanpak vereist, een

Sommige diensten zijn nog niet verkrijgbaar omdat er

aanpak die bij de meeste installateurs nog niet aanwe-

nog weinig domotica-woningen gerealiseerd zijn.

zig is. Slechts enkele installateurs hebben zich gespecialiseerd in (de advisering rondom) domotica. Dergelijke

7.

Groep ’Advies’

bedrijven worden in dit verband veelal systemintegra-

De laatste groep bestaat uit een bont palet van advi-

tors genoemd. Het belang van systemintegrators – die in

seurs en onderzoeks- en onderwijsinstellingen, die de

een vroeg stadium vaak meedenken over het ontwerp –

actoren in het veld advies kunnen geven op het gebied

zal in de toekomst toenemen. Door de complexiteit van

van domotica en de zorg. Naast universiteiten en hoge-

de materie – domotica in de zorg vereist meer dan de

scholen kan ook gedacht worden aan instellingen zoals

installatie van een systeem –zal de zorgdomotica van de

Kamers van Koophandel, SenterNovem en Syntens.

toekomst moeilijk door één enkele installateur kunnen

Daarnaast zijn er expertisecentra als het Aedes-Actiz

worden aangelegd. In veel gevallen zal samenwerking

Kenniscentrum Wonen-Zorg en Vilans en verschillende

nodig zijn met andere collega’s om zo een breed pakket

andere, meer technisch georiënteerde platforms zoals

aan te kunnen bieden.

Smarthomes. Via het internet zijn diverse kleinere adviesbureaus actief op dit specifieke terrein.

Een tweede groep die kan worden onderscheiden is de brancheorganisatie uneto-vni. Deze zal haar aangeslo-

Belangrijkste krachten

ten leden van advies en informatie dienen te voorzien

In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de verschil-

over aspecten op het gebied van zorg en domotica.

lende groepen in de zorgwereld en hun positie voor de

Hierbij gaat het enerzijds om technische informatie,

installateur. Een onderscheid is gemaakt in een A- (1

maar anderzijds ook om marketinginformatie.

en 2), B- en C-status, waarbij de A-status aangeeft dat deze voor de installateur belangrijk is. Uit de tabel is

Een derde groep zijn de leveranciers van installatietech-

af te lezen dat gemeenten, woningcorporaties, thuis-

nologie. Vanuit verschillende kanten worden momenteel

zorginstanties en collega-installateurs de belangrijkste

domotica-producten aangeboden. Zelfs bij de bouw-

krachten zijn die de installateur kan gebruiken wanneer

markten zijn momenteel ‘setjes van domotica’ te vin-

hij zich wil begeven op het gebied van zorgdomotica.

den. De leveranciers van installatietechnologie hebben vaak een eigen netwerk van installateurs die hun pro-

Tabel 2

ducten gebruiken. Leveranciers proberen bij corporaties

Actoren

Overzicht van relevante partijen, onderverdeeld in groepen Status

Positie

Bondgenoot

Investeerder

Gemeente (wethouder, raad) Provincie (GS) Rijk (VWS, VROM, (EZ) EU

A-1 B B C

actief (deel) actief (deel) volgend volgend

ja ja nee nee

subsidie subsidie nee subsidie

een systeem (Konnex, Lonworks), hoe duurder.

Woningcorporaties Projectontwikkelaars Architecten Hoofdaannemers

A-1 C C A-2

actief (deel) volgend volgend volgend

ja nee nee nee

ja ja nee nee

6.

Thuiszorginstanties Verpleeg- en ziekenhuizen Koepels van zorginstellingen Huisartsen (vereniging) Leveranciers zorgtechnologie

A-1 B A-2 B B

actief (deel) actief (deel) actief (deel) actief (deel) actief (deel)

ja neutraal ja ja ja

ja nee nee nee ja

Patientenverenigingen Belangenverenigingen ouderen Gebruikers woningen

A-2 A-2 C

actief (deel) actief (deel) volgend

ja ja neutraal

nee nee nee

Collega-installateurs (E, W en I) Brancheorganisaties Leveranciers installatietechnologie ICT-, softwarebedrijven Domotica dienstverleners

A-1 A-1 A-2 A-2 B

actief (deel) actief actief actief actief

neutraal ja neutraal neutraal ja

nee nee ja ja nee

B B B

actief actief volgend

ja ja ja

nee nee subsidie

hun eigen domotica-systeem te verkopen, wat niet altijd de meeste ideale oplossing hoeft te zijn. Hoe algemener

Groep ‘Diensten’

De groep ‘Diensten’ bestaat uit een conglomeraat van bedrijven die – wanneer een domotica-systeem is gelegd – zal proberen om aanvullende diensten op dit systeem te verkopen. Gedacht kan worden aan diensten op het gebied van amusement (video), eten (tafeltje dekje, pizzakoeriers), kleding, verzorging, reizen etcetera. Veel van deze diensten verkeren nu nog in een pril stadium, maar wanneer het aanbod aan domotica zal toenemen

Adviseurs domotica Universiteiten en hogescholen KvK, Syntens, SenterNovem

Bron: EIM bv

15

2.3.2 Veranderende wetgeving in de zorg

bod mogelijk. Dat betekent onder andere dat de bouw

In de afgelopen jaren is de wetgeving, en daarmee

van zorginstellingen meer aan het veld wordt overgela-

ook de financiering, in de zorg met enige regelmaat

ten.

aangepast. Een belangrijke verandering op het gebied van de woninggebonden zorg was de invoering, per 1

Voor de woninggebonden zorg zijn de Wet

januari 2007, van de WMO en de regierol die gemeenten

Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) en de daar-

sindsdien in het kader van deze wet vervullen. Regie

mee gepaard gaande afslanking van de AWBZ de twee

houdt dan in: zorgen voor afstemming en samenhang

belangrijkste concrete wijzigingen. Daarnaast zijn con-

tussen alle markt- en maatschappelijke partijen die op

venanten tussen het Rijk en de woningcorporaties en

deze terreinen werkzaam zijn. De gemeente is immers

veranderingen in het huurbeleid van belang.

vanuit haar (controleerbare) publieke verantwoordelijkheid de natuurlijke partij om die regierol te vervullen.

WMO

Zij is als enige in staat op lokaal niveau ontwikkelingen

Gemeenten zijn door de WMO verantwoordelijk gewor-

te kanaliseren, een integraal beleid te voeren dat goed

den voor de ondersteuning van burgers, die onvol-

rekening houdt met de lokale omstandigheden en de

doende in staat zijn om op eigen kracht deel te nemen

wensen van burgers. De meeste gemeenten hebben in

aan de samenleving. Dat is niet allemaal nieuw. Er was

de eerste jaren al hun tijd en aandacht nodig gehad,

immers al een Wet Voorzieningen Gehandicapten (WVG)

om met name de huishoudelijke zorg te organiseren en

en een Welzijnswet. Beide wetten zijn opgegaan in de

aan te besteden. De WMO biedt echter ook kansen voor

WMO. Wat wel nieuw is voor gemeenten, is dat hun

een andere, geïntegreerde aanpak van wonen en zorg.

verantwoordelijkheid wordt uitgebreid met onderdelen

Vernieuwing van woninggebonden zorg en stimulering

die tot dan toe via de AWBZ liepen. Vanaf 2007 betreft

van levensloopbestendig wonen kunnen dan een krach-

dat de huishoudelijke verzorging. Daarna ook de acti-

tige impuls krijgen. De verwachting is, dat gemeenten

verende en ondersteunende begeleiding. Gemeenten

er pas in de komende jaren aan toe zullen komen om

moeten ervoor zorgen dat hun inwoners volwaardig aan

op dit terrein beleid te ontwikkelen en in de praktijk te

de samenleving kunnen deelnemen. Gemeenten zijn

brengen.

ook verantwoordelijk voor het voorzieningenaanbod voor burgers. Ook moet de gemeente zorgen voor de

Terugtrekkende overheid

toegankelijkheid van de voorzieningen. Het doel van de

De overheid zou zich op het gebied van de zorgdomo-

WMO is, dat iedereen kan meedoen in de maatschappij.

tica veel krachtiger kunnen opstellen, maar in het kader

De WMO legt de verantwoordelijkheid voor die partici-

van de herziening van het zorgstelsel in Nederland zijn

patie bij burgers, bedrijven en maatschappelijke orga-

de vier kernwoorden: meer marktwerking tussen de

nisaties. Zij moeten de initiatieven nemen om te zorgen

zorgverleners, meer efficiency, meer deregulering en

dat niemand op onnodige drempels stuit in de maat-

meer financieel besef bij de burgers. Met andere woor-

schappij. De overheid - en daarmee ook de bureaucratie

den, de overheid trekt zich meer en meer terug uit het

- blijft op afstand. De buurt moet in beweging komen

zorgstelsel en laat binnen zekere grenzen de ‘markt’ het

om mensen in de samenleving te betrekken. Als daar

werk doen.

een zetje voor nodig is, kan de gemeente ondersteuning

Een voorbeeld hiervan is de nieuwe Wet Toelating Zorg

geven. Een gemeente kan dat gerichter en doeltref-

instellingen (WTZi), die per 1 januari 2006 de vroegere

fender doen dan de rijksoverheid of de provincie. De

Wet Ziekenhuisvoorziening (WZV) heeft vervangen. De

gemeente is verantwoordelijk voor een voorzieningen-

WTZi maakt gereguleerde marktwerking in het zorgaan-

aanbod dat burgers in staat stelt om mee te doen in de maatschappij en elkaar daarbij te helpen. Hierdoor ont-

16

staan onvermijdelijk verschillen tussen gemeenten. Elke

gemeente biedt immers maatwerk, afgestemd op de

De belangrijkste punten uit het actieplan:

behoeften en mogelijkheden van haar burgers. Volgens

• Er moeten meer woningen komen die zijn aangepast

het kabinet zullen juist die verschillen de gemeenten

aan de behoeften van mensen met lichamelijke

scherp houden. Als duidelijk is dat een buurgemeente

beperkingen. In de periode 2002-2009 moeten er

betere voorzieningen biedt, kan iemand met dat gege-

255.000 geschikte woningen bijkomen. Dat kan door

ven naar zijn eigen gemeentebestuur stappen en om

geschikte woningen nieuw te bouwen of door verbou-

verbetering vragen. De financiering van de WMO gaat

wing van bestaande woningen. Bijvoorbeeld door het

via de algemene uitkering uit het Gemeentefonds. De

bouwen van een traplift. Om aangepaste woningen te

budgetten voor WVG en de Welzijnswet zaten al in dit

reserveren voor kwetsbare groepen mensen, komt er

fonds, een deel van het AWBZ-budget is daaraan toege-

een systeem van woningtoewijzing.

voegd. Daarnaast mag de gemeente, binnen door het

• De woonomgeving moet even drempelloos zijn als

Rijk bepaalde grenzen, eigen bijdragen vragen aan bur-

het huis. Daarvoor moeten afstapjes van stoep en

gers die van de voorzieningen gebruikmaken.

straat geëffend worden. Verder moeten mensen die kwetsbaar zijn door ouderdom of een handicap heb-

AWBZ

ben zich veilig kunnen voelen in hun eigen huis. Als

De komst van de WMO en de Zorgverzekeringswet heeft

iemand bijvoorbeeld valt, moet hij of zij hulp kunnen

gevolgen voor de AWBZ. Een aantal AWBZ-aanspraken

inroepen via een alarmeringssysteem. Bovendien

gaat over naar andere regelingen. De langdurige zware

moeten de huizen tegen inbraak beveiligd zijn.

zorg blijft in de AWBZ. De AWBZ-functies die niet direct

• Meer aanbod van zorg en diensten in de directe

met zorg te maken hebben zijn uit de volksverzekering

omgeving. Zorgkantoren zijn verantwoordelijk voor

verdwenen. Het gaat om een groot deel van de verblijfs-

een evenwichtig aanbod van zorg. Zorginstellingen,

functie (uit de AWBZ naar woonsector), enkelvoudige

corporaties en gemeenten richten een zorgsteunpunt

huishoudelijke verzorging, ondersteunende en active-

in van waaruit bijvoorbeeld thuiszorg en dagactivitei-

rende begeleiding, AWBZ-vervoer en diverse premiere-

ten worden verzorgd.

gelingen (uit de AWBZ, deels naar de WMO) en extramurale GGZ-zorg en het eerste jaar van de intramurale

2.3.4 December 2007: een nieuw actieplan

GGZ-zorg (uit de AWBZ naar de Zorgverzekeringswet).

Inmiddels zijn we drie jaar verder en de vorderingen bij het realiseren van meer geschikte woningen voor oude-

2.3.3 Een faciliterende en stimulerende rol van de overheid

ren en zorgbehoevenden vallen tegen. Tegelijkertijd blijkt de bouwopgave groter dan destijds werd veron-

De rijksoverheid vervult geen echt dwingende rol in de

dersteld. De minister voor Wonen, Wijken en Integratie

markt van (zorg)domotica. Ze probeert te stimuleren en

(WWI) en de staatssecretaris van VWS hebben op 12

faciliteren. VWS en VROM hebben in 2004 samen een

december 2007 een nieuw actieplan gepresenteerd:

Actieplan Wonen & Zorg opgesteld om het scheiden van

Beter (t)huis in de buurt – Actieplan Samenwerken aan

wonen en zorg mogelijk te maken. Beide ministeries

wonen, welzijn en zorg 2007-2011. Het actieplan heeft

namen zich daarbij voor om het actieplan jaarlijks te

vier thema’s:

actualiseren, in overleg met (de brancheorganisaties

• Verbinding: samenhangende aanpak en regie op

van) de betrokken partijen (gemeenten, provincies,

lokaal niveau;

woning-corporaties, commerciële woningaanbieders,

• Voldoende geschikte woningen en variatie in aanbod;

zorgaanbieders, zorgkantoren, en consumentenorgani-

• Zorg en ondersteuning op maat;

saties).

• Generatiebestendige wijken en woonomgeving.

17

Om wijken generatiebestendig te maken, zodat ouderen

bereid om zonodig regels aan te passen. Aan specifieke

zo lang mogelijk in hun wijk kunnen blijven wonen, is

regelgeving wordt nog gewerkt (zie hierna: ‘Volledig

een veel grotere variatie in het woningaanbod nodig

Pakket Thuis’).

en moeten er servicepunten komen voor welzijn en zorg. De bewindslieden willen dit bovendien niet alleen

Meer flexibiliteit in de financiering van de zorg

mogelijk maken voor mensen met een ‘lichte’ zorgbe-

Onderzocht wordt of het breed invoeren van het finan-

hoefte, maar ook voor zwaardere zorgvragers.

cieel scheiden van wonen en zorg een extra impuls kan geven, wat de (inkomens)gevolgen daarvan zijn en wat

In 2006 was 14,3% van de bevolking 65 jaar of ouder. In

de gevolgen zijn voor andere partijen.

2040 zal dat 25% zijn. Ouderen en mensen met beperkingen wonen meer dan vroeger zelfstandig en zij krij-

Sinds 1 juli 2007 kan ‘verblijfszorg’ ook buiten de

gen ook meer ondersteuning en zorg op maat. Dit in de

zorginstelling verleend worden, door de invoering van

komende jaren mogelijk maken is volgens de bewinds-

het ‘volledig pakket thuis’ (VPT) in de AWBZ. Het is de

lieden dan ook een opgave van formaat.

bedoeling, dat vanaf 1 januari 2009 ook thuiszorgorganisaties verblijfszorg thuis kunnen gaan aanbieden. Dat

Bouwopgave nóg groter

betekent uiteraard, dat er meer behoefte zal komen aan

Tot 2015 moeten er volgens het actieplan 406.000

voorzieningen in de woning.

nultredenwoningen extra beschikbaar komen om aan de vraag te voldoen (in 2004 werd de opgave nog

Stimuleren van ICT en domotica

becijferd op 395.000 nultredenwoningen). Van deze

ICT en domotica moeten volgens het actieplan meer

extra woningen moeten er 116.000 geschikt zijn voor

worden toegepast, om meer ouderen en mensen met

mensen met een zwaardere zorgvraag. De jaarlijkse

beperkingen zelfstandig te laten wonen, de kwaliteit

productie van nultredenwoningen in de nieuwbouw

van leven te vergroten en ook om zorgverleners te

moet stijgen tot 40%. De bewindslieden verwachten

ondersteunen. Het actieplan kondigt op dit terrein een

van woningcorporaties een forse inzet op dit terrein. In

nieuwe impuls aan2:

het Onderhandelaarsakkoord (17-9-2007) is met Aedes (woningcorporaties) afgesproken om tot 2010 ongeveer

“ICT-domotica heeft aantoonbare meerwaarde, maar

150.000 nieuwe woningen te bouwen, waarvan 80%

wordt toch nog niet op grote schaal toegepast. De

ook geschikt is voor ouderen. Bovendien zullen woning-

komende jaren is de uitdaging om daar waar mogelijk

corporaties zich inzetten voor geschikte woningen voor

tot een opschaling te komen van bewezen ICT- en domo-

mensen met een zwa(arde)re hulpvraag.

tica-toepassingen. Dat betekent in deze context dus: niet meer experimenteren, maar breed toepassen. WWI en

Daarnaast zien de bewindslieden kansen in de private

VWS zullen hiervoor overleg voeren met Aedes, koepel

woningsector, gericht op het hogere segment van de

van woningcorporaties, en met provincies, gemeenten

woningmarkt en de combinatie van wonen met comfort

en organisaties actief op het terrein van ICT en domo-

en gemaksdiensten. De groep relatief welvarende oude-

tica.”

ren, met specifieke woonwensen, groeit immers snel.

Aandacht voor belemmerende regelgeving Volgens de bewindslieden is al veel mogelijk binnen de bestaande regels. Als de uitvoering van lokale projecten op belemmerende regels stuit, staan de bewindslieden

18

open voor het bespreken van de problemen en zijn ze

2

Beter (t)huis in de buurt – Actieplan Samenwerken aan wonen, welzijn en zorg 2007-2011, pag. 13.

3 Technologie: ICT en ‘domotica’ voor de zorg 3.1 Inleiding

• Zintuiglijke beperkingen: zien, horen, ruiken, voelen etcetera;

Dit hoofdstuk beschrijft de conceptualisatie van de actuele technologische oplossingen ter bevordering van levensloopbestendig wonen. Het uitgangspunt is, dat de huidige en toekomstige technologieën verkend kunnen worden naar aanleiding van een realistisch pakket aan oplossingen voor levensloopbestendig wonen. In dit hoofdstuk wordt een totaalpakket aan oplossingen omschreven waar feitelijk de vraag naar technologie uit

• Motorische beperkingen: oog-handcoördinatie, precisiewerk, bediening van knoppen; • Mobiliteitsbeperkingen: lopen, reiken, grijpen, staan, bukken; • Communicatie-beperkingen: spreken, horen, lezen, schrijven; • Mentale beperkingen: waarneming, planning, geheugen, beslissingsvermogen, reactievermogen.

voortkomt. Deze vraag naar technologie wordt in een op bestaande techniek georiënteerd document gebruikt

Deze beperkingen kunnen het dagelijkse leven ern-

als uitgangspunt om de technologie voor levensloopbe-

stig bemoeilijken, bijvoorbeeld het bedienen van de

stendig wonen te inventariseren. Deze werkwijze leidt

deur, het aannemen van de telefoon, het doen van

tot een bredere blik op de technologie dan wanneer

boodschappen, gas vergeten uit te draaien etc. De tech-

wij de bestaande technologie als uitgangspunt kiezen.

nologische ontwikkeling van de laatste jaren laat ver-

Verder komen de ontbrekende of slecht ingevulde

schillende toepassingen zien, die het dagelijkse leven

gebieden binnen de technologie en de installatietech-

voor ouderen zouden kunnen vergemakkelijken en het

niek hierdoor beter aan het licht.

wooncomfort zouden kunnen verhogen. De technologische oplossingen op dit gebied kunnen ondergebracht

Functionele beperkingen en toenemende zorgbehoefte

worden onder de term ‘installaties in de woning’. Het

Naarmate mensen ouder worden vermindert het vermo-

gaat om vormen van automatisering, maar bijvoor-

gen van een aantal lichaamsfuncties. Deze functionele

beeld ook om bouwkundige aanpassingen en speciale

beperkingen kunnen zich op diverse vlakken

voordoen3:

sanitaire voorzieningen. In paragraaf 3.2 gaan wij hier verder op in.

3

Zie hierover ook: Annick Peetermans, Georges Hedebouw, Jozef Pacolet i.s.m. Paul Devoldere, Filip D’Haene, Roland Pouillie, William Botteldoorn, Piet Grymonprez & Hans Ameel (2004), Telecare voor ouderen. Socio-economische analyse van het gebruik van videotelefonie binnen de ouderenzorg. Leuven: HIVA.

Daarnaast hebben ouderen een verhoogde zorg-behoefte. Daarvoor maken zij gebruik van uiteenlopende diensten van reguliere zorg- en thuiszorg-organisaties. Een

19

deel van deze zorgdiensten kan geheel of gedeeltelijk

van de installateur gevonden worden. De moeilijkheid

geautomatiseerd worden, zoals gezondheid monitoren,

van deze vertaalslag is dat zich vrij, comfortabel en

persoonsalarmering, communicatie met zorgverleners,

veilig voelen uiteraard (ook) subjectief is. Voor een

sociale controle etc. Technologische oplossingen op dit

deel van de bewoners zal een bepaalde oplossing een

gebied kunnen worden ondergebracht onder de term

absolute noodzaak zijn, terwijl voor andere mensen die-

Telecare. Paragraaf 3.3 is hieraan gewijd.

zelfde oplossingen tot de luxe zullen behoren. Iemand die slecht ter been is, zal een centrale bediening in de

Alles overziend luidt één van de conclusies, dat er niet

woning nodig hebben, terwijl iemand die goed ter been

één uniform basisconcept voor zorgdomotica aan te

is dit vooral gemakkelijk zal vinden. Blijkbaar zal de

wijzen is: er zijn veel mogelijkheden en andere eisen en

installateur dus de bewoner of doelgroep moeten ken-

wensen vereisen een compleet ander concept. Hierop

nen om een geschikte oplossing aan te kunnen bieden

wordt in paragraaf 3.4 nader ingegaan.

en spelen er verschillende niet-technische voorwaarden mee.

Op basis van deze verkenning van de technologische oplossingen, vanuit de (mogelijke) vraag naar dergelijke

De techniek, de installatie op zichzelf, is niet het uitein-

oplossingen, is vervolgens een analyse gemaakt van de

delijke doel van het werk van de installateur. Hij moet

mogelijke rol en de huidige kennispositie van de instal-

(leren) werken vanuit de gedachte, dat de bewoner zich

lateur. Deze analyse resulteerde in een meerdimensio-

dankzij de techniek vrij, comfortabel en veilig moet

nele matrix, die in paragraaf 3.5 wordt gepresenteerd.

kunnen gaan voelen. Het motto wordt dan als het ware

Deze matrix vormt de structuur voor de kennisover-

“Installateurs werken aan een comfortabele toekomst”.

dracht aan de installateur (en aan andere partijen).

Bovendien maakt het voorgaande duidelijk dat het bij levensloopbestendig wonen veelal gaat om integrale oplossingen, waarbij discipline-overstijgend gedacht

3.2 Installaties in de woning

moet worden om aan de wensen en behoeften van de klant te kunnen voldoen.

Het aanleggen van technische installaties in een woning is uiteindelijk bedoeld om aan de wensen en behoeften van de bewoner(s) tegemoet te komen. De installateur

3.2.2 Thema’s: bediening, automatisering, flexibiliteit en verbruikskosten

moet onder andere zorgen voor een comfortabele en

Dwars door de concrete toepassingen heen zijn er enke-

veilige woning. De grote uitdaging is om uit de grote

le thema’s die voor levensloopbestendig wonen steeds

hoeveelheid technische mogelijkheden, die de instal-

relevant zijn. Twee van die thema’s, waaraan men als

lateur kan bieden, datgene te destilleren waarmee de

snel denkt bij een term als ‘domotica’, zijn bediening

klant tevreden is. Maar waar is de bewoner eigenlijk

en automatisering. Helaas suggereert ‘domotica’ dat

tevreden mee?

mensen met nog meer elektronica in de woning worden overladen en dat ze een woning krijgen die ‘slim’ is.

3.2.1 Comfort, vrijheid, veiligheid, luxe, eenvoud en gemak!

20

Maar eigenlijk willen veel bewoners juist, dat door een eenvoudige bediening en doeltreffende automatisering

Comfort, vrijheid en veiligheid zijn bij uitstek termen

onze technische installaties thuis onzichtbaarder wor-

uit de taal en de belevingswereld van de bewoners.

den en dat deze installaties door iedereen eenvoudig

Deze termen moeten vertaald worden in een pakket

bediend kunnen worden. Het moet gewoon altijd goed

oplossingen waardoor de bewoner zich vrij, veilig en

en eenvoudig werken, ook voor mensen die geen tech-

comfortabel voelt. Deze oplossingen kunnen van uit-

nische inslag hebben. Een ander belangrijk thema is de

eenlopende aard zijn en kunnen in alle werkterreinen

flexibiliteit van de aangelegde installaties.

Voor levensloopbestendig wonen is het belangrijk, dat

Automatisering

bijvoorbeeld het verplaatsen van een slaapkamer of

Het tweede thema is automatisering. Dit betekent dat

een wasmachine mogelijk is. Ook zijn er bouwkundige

alle toepassingen in huis voor te programmeren zijn in

eisen, zoals een verbrede deuropening voor rolstoel-

gebruikers-afhankelijke profielen. Aanvullend kan de

gebruikers. Tenslotte zijn ook de verbruikskosten en

instelling van verlichting, klimaat en bepaalde huishou-

milieubelasting een thema. Moderne woningen zullen

delijke apparaten veranderen naargelang het jaargetij-

aan strengere milieu-eisen moeten voldoen en er zullen

de, het tijdstip op de dag, de personen die thuis zijn en

installaties ontworpen worden gericht op het verlagen

de activiteiten van deze personen. Door het gewenste

van de verbruikskosten.

profiel te selecteren kunnen de instellingen van alle toepassingen in huis simultaan worden veranderd.

Eenvoudige bediening Centrale bediening van verschillende huishoudelijke

Belangrijk is dat de bewoner hierbij alle apparaten en

apparaten of installaties in huis kan een oplossing bie-

instellingen in een keer verandert. Natuurlijk zijn de

den voor praktische wensen of problemen. Voor iemand

instellingen van de afzonderlijke toepassingen hierna

die slecht ter been is, is het fijn dat hij of zij niet naar de

nog bij te stellen, zodat de bewoner controle blijft hou-

keuken hoeft te lopen om te controleren of het gas wel

den over de apparatuur en zodat feitelijk directe bedie-

is uitgedraaid. Hij of zij hoeft hierdoor bijvoorbeeld niet

ning mogelijk blijft.

langs alle lichtschakelaars of ramen te lopen voor het slapen gaan of voor het verlaten van de woning. Als je

Welke profielen beschikbaar zijn, hangt af van de situ-

niet thuis bent, is het handig dat je niet terug hoeft om

atie (jaargetijde, tijdstip van de dag) en de wensen en

de kraan dicht te draaien.

fysieke en mentale mogelijkheden van de bewoners. Ook kan bij een profiel een complete dagsituatie auto-

Centrale bediening van de verschillende toepassingen

matisch ingeschakeld worden naarmate de dag vor-

in de huisomgeving: dit betekent dat alle toepassingen

dert. Zo kan bij het vallen van de avond de verlichting

in huis (draadloos) aangesloten zijn op een centrale

automatisch aangaan, is de koffie al gezet voordat de

unit. De gebruiker kan via de centrale unit de status van

bewoners opstaan en kan de woning voordat de wekker

de afzonderlijke toepassingen opvragen en de instelling

gaat alvast op een aangename temperatuur gebracht

aanpassen. De bediening kan rechtstreeks op de cen-

worden.

trale unit plaatsvinden, maar ook vanuit andere locaties in huis (bijvoorbeeld via de tv, of een draagbare unit) of

Naast centrale bediening en automatisering van de

buitenshuis (bijvoorbeeld via de gsm). Hiernaast zou-

huishoudelijke apparaten en installaties in de woning

den de toepassingen ook via de gangbare decentrale

zijn er binnen de verschillende werkgebieden nog spe-

bediening bediend kunnen worden, via de eigen inter-

cifieke toepassingen in ontwikkeling.

face van de toepassing, zoals lichtschakelaars, thermostaatknoppen etc.

De keuze van de voor de gebruiker meest geschikte bediening is afhankelijk van de wensen en de (fysieke en mentale) mogelijkheden van de bewoner. Een bediening die aangepast kan worden op de wensen van de bewoner biedt de meest toekomstmogelijkheden.

21

Voorbeeldinstellingen voor geautomatiseerde

Verbruikskosten en milieu

woninginstallaties zijn:

Een geautomatiseerde of efficiëntere huisinstallatie kan

Voor te programmeren standen:

geld en milieu sparen, zeker als het gaat om een inves-

• ochtend - middag - avond - nacht;

tering die verspreid is over een langere periode. Minder

• zomer - winter;

watergebruik door beter sanitair, minder energiegebruik

• thuis - niet thuis;

door automatisch uitschakelen van apparatuur, efficiën-

• sfeer - werk - bezoek etc.

tere klimaatvoorzieningen.

Situatie-afhankelijke gebruikersprofielen gericht op verlichting en klimaat zijn: • sfeer; • werk;

3.3 Niet één zorgdomoticaconcept, maar vele varianten

• familie. Welke installaties in de woning geïnstalleerd worden hangt af van de behoeften en wensen, maar ook bijFlexibele aanleg van installaties en bouwkundige eisen

voorbeeld de financiële draagkracht van de bewoner.

Een levensloopbestendige woning zou bijvoorbeeld 30

Iemand met voldoende geld zal wellicht kiezen voor een

jaar zonder al te veel aanpassingen een prettig verblijf

installatie die (direct of op termijn) meer mogelijkheden

moeten kunnen bieden aan zijn bewoners. Een bewo-

heeft of een grotere verfijning toelaat. In de sociale

ner kan in die 30 jaar in veel opzichten veranderen, in

woningbouw zal men veelal tevreden (moeten) zijn met

een andere financiële situatie terecht komen of meer

een meer ‘basic’ installatie. Bovendien kan een bepaal-

behoefte aan zorg krijgen. Een bewoner kan bijvoor-

de klant ook eigen voorkeuren hebben, bijvoorbeeld

beeld genoodzaakt zijn om de indeling van de woning

meer veiligheid of juist meer comfort. Deze diversiteit

drastisch te wijzigen. Bij de aanleg van bijvoorbeeld

aan de vraagzijde maakt het onmogelijk om voor instal-

een leidingsysteem zou al rekening gehouden kunnen

laties voor levensbestendige woningen uit te gaan van

worden met een aantal alternatieve aansluitpunten.

één basisconcept. Er is een te groot scala aan kwaliteit,

Hierbij kan men uitgaan van een toekomstbeeld waarin

functionaliteit en prijzen mogelijk.

de bewoner ouder wordt. Bij bouwkundige disciplines gelden soortgelijke voorwaarden: bijvoorbeeld door

In de praktijk zal de installateur een woning levensloop-

een gebouw niet zo te ontwerpen en te bouwen, dat

bestendig maken door de juiste technieken te kiezen

het later bijna onmogelijk is om nog de deurposten te

uit een groot aantal beschikbare technieken en deze

verbreden.

technieken combineren. De keuzemogelijkheden zijn bovendien tijdafhankelijk: de technieken veranderen

Bij het toekomstgericht ontwerpen moet wel een kant-

voortdurend.

tekening geplaatst worden: de techniek zal er in de toekomst anders uitzien en installaties zullen ingehaald worden door de tijd. Het installeren van veel appara-

in de woning

tuur ‘voor later’ is dus niet altijd nuttig. In veel geval-

Binnen de installaties in de woning zijn zeven werkter-

len zal het aanleggen van een nieuwe installatie, met

reinen te onderscheiden:

nieuwe techniek, de voorkeur hebben. Hierbij moet de

• Verlichting: automatische verlichting, nachtverlichting

nieuwe techniek wel aangesloten kunnen worden op de bestaande installatie, mits die nog steeds goed werkt.

22

3.3.1 Werkterreinen binnen de installaties

etcetera; • Klimaat: verwarming, koeling, zonwering, energiebeheer, ventilatie;

• Sanitair & Water: bijvoorbeeld overstroomdetectie;

3.

• Beveiliging: toegangscontrole, inbraakalarmering,

Met betrekking tot sanitair en water zijn de installa-

brand-, rook- en gasdetectie, technische alarmering; • Huishoudtoestellen: automatische werking, energiebeheer, periodiek onderhoud; • Communicatie: telefonie, kabeldistributie in twee richtingen, videotelefonie, deurtelefoon; • Entertainment: bijvoorbeeld multimedia-toepassin-

Sanitair & Water

ties onder andere gericht op comfortabeler en veiliger wonen. Maar ook milieuvoordelen en kostenbesparing zijn belangrijk. Met betrekking tot de waterinstallatie kan men denken aan toepassingen als overstroompreventie (veiligheid), legionellapreventie door stilstaand water te voorkomen tijdens langere periodes van afwezigheid of controle van de waterkwaliteit. Maar ook aan

gen.

flexibele leidingsystemen, thermostatische kranen of 1.

Verlichting

waterbesparing.

In de ruimtes in huis waar de verblijfperiode relatief kort is (bijvoorbeeld de hal, wc, badkamer en slaapka-

4.

Beveiliging

mer) kan automatische verlichting toegepast worden.

Onder beveiliging kan men onder andere het volgende

Wanneer de aanwezigheid van een persoon gedetec-

verstaan:

teerd wordt (bijvoorbeeld door middel van bewegings-

• Gas-, rook-, branddetectie en -alarmering;

detectoren, sensoren op deuren) wordt de verlichting

• Inbraakdetectie en -alarmering;

ingeschakeld. Na het verlaten van de ruimte schakelt

• Controle: bij het verlaten van het huis checkt het sys-

het licht automatisch uit. Voordelen van automatische

teem of alles dicht is. Als er nog een raam openstaat,

verlichting zijn gebruiksgemak en energiebesparing.

wordt dit aan de bewoner gemeld of wordt het raam automatisch dicht gedaan. Als alles afgesloten is,

Prestatievoorwaarde: Het licht mag niet uitgaan als

gaat het huis in niemand-thuis-mode.

zich nog iemand in de ruimte bevindt, ook niet als deze persoon zich niet beweegt. Met uitzondering van

5.

Huishoudtoestellen

de slaapkamer: licht gaat uit nadat bewoner op bed is

In een moderne woning zijn veel verschillende appara-

gaan liggen.

ten te vinden. Ondanks de goede zorg van de fabrikanten om deze apparaten veilig en gebruikersvriendelijk te

Een voorbeeld van één van de toepassingen is nacht-

maken, is dit een onderwerp dat extra aandacht vergt.

verlichting: wanneer de bewoner ‘s nachts opstaat,

Ieder apparaat op zich kan goed functioneren, maar

schakelt automatisch de nachtpadverlichting aan. Deze

voor de bewoners is het ook van belang dat alle appara-

verlichting verlicht op een zacht verlichtingsniveau

tuur in de woning samen voldoet aan zijn woonwensen.

de route van het bed naar de wc/badkamer. Zodra de

Momenteel is het vaak lastig om apparatuur van ver-

bewoner weer in bed ligt schakelt de verlichting uit.

schillende fabrikanten eenvoudig te laten samenwerken of vergt speciale ‘domotica’-achtige oplossingen.

2.

Klimaat

Apparaten en toepassingen die interessant zijn in het

Onder klimaat verstaan we onder andere de volgende

kader van levensloopbestendig wonen zijn:

onderwerpen: verwarming, airconditioning, ventilatie

• Wasmachine: machine scant de was en stelt optimaal

en zonwering. Twee doelen op dit werkterrein zijn comfort en energiebesparing.

programma voor; • Vaatwasmachine; • Oven, magnetron, kookplaat: denk bijvoorbeeld ook aan de veiligheid; • Stofzuiger: automatisch stofzuigen langs plinten, robots die stofzuigen;

23

• Koffiezetapparaat, broodrooster, broodbakmachine:

Enkele mogelijke onderdelen van multimedia zijn:

men denkt aan luxe (vers brood en verse koffie ‘s

• Geluid: radio, muziek;

ochtends), maar ook aan de veiligheid;

• Video-apparatuur: televisie, film;

• Koelkast/voorraadkast: voorraadbeheer.

• Spelletjes: spelcomputer;

Aankopen kunnen automatisch gescand worden.

• Informatie: huiskamer computer;

Boodschappenlijstjes kunnen automatisch gegene-

• Gemengd: mediacenter.

reerd worden en eventueel doorgestuurd naar een boodschappendienst. 3.3.2 Ontwerpvoorwaarden technologie voor instal6.

laties in de woning

Communicatie

Communicatie is belangrijk voor mensen. Eén van de meest gewaardeerde vormen blijft natuurlijk con-

Gebruiksvoorwaarden

tact met mensen. Dit is helaas niet altijd mogelijk en

De volgende gebruiksvoorwaarden zijn te onderschei-

daarom moeten we kijken naar zo goed mogelijke alter-

den4:

natieven. Enkele bestaande vormen van communicatie

• Het systeem moet door bewoners (senioren) eenvoudig te bedienen zijn.

zijn telefonie of videotelefonie (eventueel via tv). Deze vormen zijn geschikt voor communicatie met kennissen,

• De technologie dient (grotendeels) onzichtbaar te zijn.

familie, vrienden of mensen in een zorgcentrale. Naast deze vormen zullen in de toekomst nieuwe communi-

• De bewoner moet controle kunnen uitoefenen op het systeem.

catiemethoden ontstaan die wellicht heel erg gewaardeerd gaan worden. Bijvoorbeeld ‘presence’-onderzoek

• De bewoner moet feedback krijgen van de handelingen die hij of zij met het systeem uitvoert.

is gericht op de vraag welke elementen nodig zijn om mensen het gevoel te geven dat de ander dichtbij is.

• De toegang tot de functionaliteit van het systeem moet ingesteld kunnen worden.

Een andere communicatietoepassing kan toegang zijn: wie is er aan de deur geweest, toen ik weg was.

• Afhankelijk van de (mentale en fysieke) mogelijk-

Bezoekers kunnen eventueel een boodschap achterla-

heden van de bewoner, kan de mantelzorger of

ten.

zorghulpverlener de bewoner autoriseren tot meer of minder toegang tot het systeem.

7.

Entertainment

Door de opkomst van “multimedia” (geluid, beeld,

Prestatievoorwaarden

beweging, ...) en de onvoorstelbare mogelijkheden

Levensloopbestendig wonen kan betekenen dat men-

hiervan, is voor een aantal mensen het doek gevallen.

sen circa 30 jaar in een woning leven. Dit betekent dat

De ingewikkelde, vaak vooral op de techniek en onvol-

de woning aangepast moet kunnen worden aan de

doende op de gebruiker georiënteerde bediening van

levenfase5:

alle componenten beperkt in de praktijk vaak de moge-

• Het systeem dient 7 dagen per week, 24 uur per dag beschikbaar te zijn.

lijkheden voor het gebruiken van (alle mogelijkheden van) de techniek zelf. Op dit gebied ligt een enorme

• Het systeem dient bij storingen van onderdelen te

uitdaging met betrekking tot het eenvoudig aanbieden

blijven functioneren zonder gebruik te maken van die

van deze techniek aan mensen.

onderdelen.

4 5

24

Zie ook A. van Berlo, Design guidelines on smarthomes. Zie ook M. Swemmer (2004), Mogelijkheden van domotica in een kleinschalige woonvorm voor dementerende ouderen. Afstudeerverslag. Eindhoven: TU Eindhoven.

• Stroomuitval mag geen onveilige situatie veroorzaken. • Het systeem dient na stroomuitval ongewijzigd door

Technologie en zorgdienstverlening zullen dus sterk van elkaar afhankelijk worden en op elkaar moeten kunnen rekenen.

te functioneren. 3.4.1 Werkgebieden binnen de Beheer- en onderhoudsvoorwaarden

Telecare-dienstverlening

Tenslotte moet de installatie voldoen aan voorwaarden

Telecare-technologie bevindt zich fysiek op drie ver-

voor beheer en onderhoud:

schillende plaatsen:

• Het systeem moet uitgebreid kunnen worden met

1 De technologie bij de zorgvrager (de mensen thuis).

nieuwe voorzieningen.

2 Het netwerk (de verbindingen die nodig zijn voor de

• Het systeem dient lokaal en op afstand onderhouden te kunnen worden, zoals voor het wijzigen van instel-

communicatie). 3 De technologie in de zorgcentrale en bij de zorg-

lingen.

dienstverlener.

• Het systeem dient daartoe een overzicht te kunnen tonen van zowel de status van het gehele systeem

In de literatuur komen we verschillende varianten

met alle onderdelen als van de details (zoals status

tegen van het begrip Telecare, zoals Telemedicine,

en instellingen) van een gekozen onderdeel.

Telemonitoring en Telenursing6. Ook zijn in de literatuur uiteenlopende indelingen van de toepassingsmogelijkheden te vinden, die al dan niet technisch uitgewerkt

3.4 Telecare

zijn en waarvan de componenten al dan niet commercieel beschikbaar zijn.

Telecare kan gedefinieerd worden als: alle vormen van zorg op afstand. Telecare bestaat uit twee componen-

De Nederlandse STOOM (Stichting Onderzoek en

ten: technologie en zorg.

Ontwikkeling Maatschappelijke gezondheidszorg, 2002) geeft de volgende categorisatie van dienstverle-

De technologie moet Telecare mogelijk maken. Bij deze

ning met ICT:

technologie zullen betrouwbaarheid en toekomstbe-

• ICT ter bevordering van administratieve en bedrijfs-

stendigheid belangrijk worden. De technologische com-

matige efficiency: zoals kantoorautomatisering,

ponenten en het netwerk moeten bijvoorbeeld voor een

e-mail, intranet, automatische salaris- en perso-

betrouwbare valdetectie, alarmgeneratie, –verzending

neelsadministratie.

en -ontvangst zorgen, waarbij de kans op een vals alarm

• ICT ter bevordering van zelfredzaamheid en zelfstan-

laag is.

digheid: bijvoorbeeld alarmering, monitoring en bewaking op afstand, biosensoren, domotica, e-zorg

De zorgverlener zorgt dat adequaat op het alarm gerea-

(bestellingen en diensten via internet), ICT ter onder-

geerd wordt en biedt de gewenste of noodzakelijke zorg

steuning van voorlichting en preventie.

en hulp. Zonder de technologie is de zorgverlener niet

• ICT ter ondersteuning van de mantelzorg: e-mail,

op de hoogte van de wensen of zelfs de noodsituatie

beeld- en geluidsverbindingen, videomonitoring.

waarin de cliënt zich bevindt. Wanneer de zorgdienstverlening uitblijft, is de technologie niet functioneel en wordt zelfs valse zekerheid geboden.

6

Zie o.a. Vlaskamp, Webers, Peters-Volleberg en van Halteren (2001).

25

• ICT ter bevordering van de efficiency, effectiviteit en

Tele-assistance

kwaliteit van het professioneel handelen: planning

Omgevingsmonitoring

en registratie via mobiele telefoons en zakcomputers,

Met omgevingsmonitoring wordt het meten van risi-

elektronische uitwisseling van gegevens, tele-infor-

cofactoren in de omgeving bedoeld. Bekende vormen

matie, e-learning.

hiervan zijn inbraakalarmsystemen en brand-, rook- en

• ICT ter vervanging van arbeid/personeelskrapte:

gasdetectie. Wanneer een risicofactor wordt waargeno-

bijvoorbeeld telemedicine (ook op paramedisch en

men wordt er een alarm gegenereerd en verzonden naar

verpleegkundig vlak).

een centraal meldpunt. Daar wordt dit alarm ontvangen,

• ICT ter ondersteuning van de klantenservice: zoals

zodat de hulpverlening in gang gezet kan worden.

zorgcentrales, websites, e-learning, e-zorg (digitale thuiszorgwinkel). • ICT ter bevordering van samenwerking in de zorgke-

Een ander facet van omgevingsmonitoring is toegangscontrole. Vooral in wooncomplexen is het handig dat

ten: elektronische uitwisseling van patiëntendossiers

de bewoner via een video-intercom-verbinding met de

en van gestandaardiseerde zorginhoudelijke, logis-

voordeur weet wie hij of zij toegang verleent tot het

tieke en administratieve gegevens binnen het domein

gebouw. Daarnaast is het belangrijk dat in geval van

van de ‘cure’ en ‘care’.

nood mantelzorgverleners en hulpverleners toegang tot de woning hebben. Het is bekend wie de mantelzorg-

Op basis van deze lijst van ICT-toepassingen heb-

verleners zijn, maar wie de hulpverlener is, die op een

ben Peetermans, Hedebouw, Pacolet e.a. (2004) een

alarm reageert is niet altijd bekend. Hiervoor zou finger-

categorisatie van Telecare-componenten gemaakt (zie

print- of irisscan-technologie ingezet kunnen worden.

figuur 4). Omdat deze onderverdeling vrij volledig is, baseren wij ons op deze onderverdeling.

Eisen: • Automatische zelftest;

Figuur 4: Schematische voorstelling van het Telecare-concept, met de verschillende componenten (Peetermans, Hedebouw, Pacolet e.a. (2004)

• Beheer en storingsopvolging; • Persoonsherkenning (fingerprint- of irisscan-technologie) en toegangverlening voor zorgverlener; • Betrouwbaarheid sensoren en netwerk; • 24/7 Beschikbaar; • Snelheid, efficiëntie i.v.m. Alarmopvolging; • Draadloos.

Er zijn momenteel veel van dit soort toepassingen bekend op het gebied van de bedrijfsbeveiliging.

Tele-oppas In de volgende secties worden de genoemde Telecare-

Tele-oppas houdt in dat op afstand toezicht gehouden

toepassingen besproken en wordt een technologische

kan worden op een afhankelijke persoon, zoals demen-

insteek ervan besproken.

terende of bedlegerige ouderen. Het toezicht kan een korte periode plaatsvinden (bijvoorbeeld tijdens de afwezigheid van de mantelzorgverlener), continu verlopen of met tussenpozen. Bij aan huis gebonden ouderen kan men volstaan met cameratoezicht. Toezicht op

26

mobielere mensen vereist andere apparatuur, zoals

GSM- in combinatie in GPS-technologie. Een dergelijke toepassing fungeert als passieve persoonsalarmering.

• Gebruik van de koelkast, dat duidelijk verschilt van normale gebruik;

Een professionele zorghulpverlener in bijvoorbeeld

• Te lage kamertemperatuur;

een zorgcentrale of een mantelzorgverlener ontvangt

• Verandering in het bewegingspatroon binnenin het

de beelden en signalen, observeert ze en slaat indien nodig alarm. Met het oog op de privacywetgeving kan

huis; • Valdetectie.

Tele-oppas niet zo maar in elke situatie toegepast worden, en zal het voor de cliënt duidelijk moeten zijn wan-

Detectoren kunnen in en rond het huis geïnstalleerd

neer hij of zij wordt geobserveerd.

worden (primair) of kunnen door de gebruiker gedragen of zelfs onderhuids ingeplant worden (secundair).

Momenteel wordt cameratoezicht in uiteenlopende situaties toegepast: uitgaansleven, open gebouwen en

Telemedicine

tankstations met klassieke bewakingscamera’s. Er is al

Teleconsultaties

een aantal bewakingsfirma’s die hun klassieke bewa-

Teleconsultaties zijn consultaties met een arts of een

kingsapparatuur nu ook op de gezondheidszorgmarkt

verpleegkundige op afstand. Deze kunnen plaatsvinden

aanbieden met de bedoeling om naast gebouwen ook

naar aanleiding van een alarm, of ter vervanging van

mensen te bewaken: voor babysitting of ‘bejaardensit-

face-to-face consultaties, waarvoor de directe aanwe-

ting’ (Vanwelde, 2003).

zigheid van een arts of verpleegkundige met het oog op de uitvoering van medische of verzorgende handelingen

Lifestylemonitoring

niet noodzakelijk is. De consulten verlopen via video­

De gezondheidsstatus van ouderen kan op afstand

telefoon, om een diagnose te kunnen stellen of een

worden bepaald door de meting, transmissie en ont-

therapie uit te leggen is het namelijk vaak visuele infor-

vangst van relatief simpele parameters die de interactie

matie noodzakelijk.

nagaan tussen de oudere en zijn omgeving. De parameters kunnen bestaan uit het meten van de mobiliteit,

Hoewel de meeste cliënten de voorkeur zullen geven

het gebruik van kook- en sanitaire faciliteiten, het slaap-

aan face-to-face consulten, zal een Teleconsult waarde

patroon en het toiletgebruik. Men kan dus iemands

hebben in noodsituaties, waarbij snel een arts geraad-

activiteiten gaan meten in plaats van of in aanvulling

pleegd moet worden en als face-to-face contact niet

op allerlei verpleegkundige of medische parameters.

mogelijk is.

De gegevens worden op een centraal punt in huis verzameld en op gezette tijden verstuurd naar een zorg-

Telemedicalmonitoring

centrale. Daar worden de gegevens in het elektronisch

Via Telemedicalmonitoring kan een arts op afstand

patiëntendossier opgenomen en vergeleken met de per-

langs elektronische weg bepaalde medische parame-

soonsafhankelijke norm. Bij afwijking van de normale

ters van zijn patiënt opvragen of automatisch ontvan-

parameterwaarden wordt er een alarm gegenereerd,

gen. Door middel van elektronische meettoestellen

waarna hulpverlening in gang kan worden gezet. Op

– zoals automatische bloeddrukmeters, hartslagmeters,

deze manier fungeert Lifestylemonitoring als passieve

elektrische stethoscopen, bloedsuiker-/bloedzuurstof-

persoonsalarmering. Voorbeelden van situaties die kun-

meters, spirometers etc. – worden medische gegevens

nen worden gemeten en indien noodzakelijk een alarm

gemeten. Een centraal station in de woning verzamelt

kunnen genereren zijn:

de data en verstuurt deze op gezette tijden naar een

• Nog in bed liggen nadat men normaal al op zou zijn;

zorgcentrale. Daar worden de gegevens in het elektro-

• Detecteren van minder activiteit dan gewoonlijk;

nisch patiëntendossier opgenomen en vergeleken met de persoonsafhankelijke norm. Bij afwijking van de

27

normale parameterwaarden wordt er een alarm gegene-

Televideoconferencing

reerd, waarna hulpverlening in gang kan worden gezet.

Lotgenotencontact

De arts heeft toegang tot het elektronisch patiëntendos-

Mensen met overeenkomstige interessen of misschien

sier en kan de medische gegevens van de cliënt inzien.

medische problemen kunnen door met elkaar in contact te komen zich prettiger gaan voelen.

Telenursing Telenursemonitoring

Contactmogelijkheden met

Via Telenursemonitoring kan een verpleegkundige op

mantelzorgverleners en familie

afstand langs de elektronische weg bepaalde medi-

Wanneer familieleden en mantelzorgverleners niet in

sche parameters van zijn of haar patiënt opvragen

de gelegenheid zijn om bij de senior op bezoek te gaan,

of automatisch ontvangen. Deze toepassing lijkt op

kan via diverse communicatiekanalen het gevoel van

Telemedicalmonitoring, met het verschil dat een ver-

geruststelling en veiligheid verhoogd worden.

pleegkundige binnen het elektronisch patiëntendossier andere autorisaties heeft dan een arts. Daarnaast

Teleservice

zijn voor een verpleegkundige andere parameters van

Gemeenschapsdiensten

belang dan voor een arts. Men denkt bijvoorbeeld aan

Vele gemeenschapsdiensten kunnen ook langs elek-

controle op het innemen van medicijnen.

tronisch weg bij mensen thuis geleverd worden. Een voorbeeld is thuisbankieren. Andere voorbeelden zijn

Teleconsultaties

e-commerce, e-goverment, boodschappenservice, via

Zie Teleconsultaties onder Telemedicine.

elektronische weg boeken bestellen bij de bibliotheek, e-religion (kerkzender) etc.

Tele Social Care Telecontact / Telebegeleiding / Telecounseling

Dagbesteding

Dit komt overeen met Teleconsultaties (zie

Voor mensen die noodgedwongen de gehele dag thuis

Telemedicine). Met het verschil dat het contact niet

doorbrengen kan ook dagbesteding een nuttige dienst

plaatsvindt met medische hulpverleners, maar met

zijn. Men kan hierbij denken aan thuis studeren (e-lear-

andere hulpverlenende instanties en experts. Deze

ning), maar ook diensten die gericht zijn op vermaak of

communicatie is gericht op psycho-sociale en socio-

het geven van een prettig gevoel zoals e-entertainment,

culturele behoeften van cliënten.

e-vakantie of mood-windows behoren tot de mogelijkheden.

Informatie en advies Senioren hebben behoeften aan informatie en advies op uiteenlopende gebieden, bijvoorbeeld over financiën, wonen, voorzieningen voor ouderen, dagbesteding etc. Deze informatie kan via gangbare kanalen als internet en teletekst geboden worden. Wanneer personen niet met deze kanalen kunnen omgaan, kan de informatie ook via Tele-contact verstrekt worden.

Tele-zorgbemiddeling Tele-zorgbemiddeling richt zich op de communicatie tussen hulpverleners onderling, en tussen hulpverle-

28

ners en de zorgcentrale.

3.4.2 Ontwerpvoorwaarden Telecare-technologie

Gebruiksvoorwaarden7 • Het systeem dient door alle gebruikers gemakkelijk te bedienen zijn, dus door ouderen, mantelzorgverleners en hulpverleners.

Prestatievoorwaarden8 • Het systeem dient 7 dagen per week, 24 uur per dag beschikbaar te zijn. • Het systeem dient bij storingen van onderdelen te blijven functioneren zonder gebruik te maken van die onderdelen. • Stroomuitval mag geen onveilige situatie veroorzaken. • Het systeem dient na stroomuitval ongewijzigd door te functioneren.

Beheer & onderhoud voorwaarden9 • Het systeem moet uitgebreid kunnen worden met nieuwe voorzieningen. • Het systeem dient lokaal en op afstand onderhouden te kunnen worden, zoals voor het wijzigen van instellingen. • Het systeem dient daartoe een overzicht te kunnen tonen van zowel de status van het gehele systeem met alle onderdelen als van details (zoals status en instellingen) van een gekozen onderdeel.

7 8

9

Zie ook A. van Berlo, Design guidelines on smarthomes. Zie ook M. Swemmer (2004), Mogelijkheden van domotica in een kleinschalige woonvorm voor dementerende ouderen. Afstudeerverslag. Eindhoven: TU Eindhoven. Zie ook M. Swemmer (2004), Mogelijkheden van domotica in een kleinschalige woonvorm voor dementerende ouderen. Afstudeerverslag. Eindhoven: TU Eindhoven.

29

3.5 Matrix: technologie en de rol van de installateur 3.5.1 Wat is de rol van de installateur m.b.t. levensloopbestendig wonen?

Sheet 1:

Achtergrond

wonen bestaat uit een dienstenpakket en een aanpas-

De positie van de installateur zit feitelijk ergens tussen

sing aan de woning. Telecare is een verzamelnaam voor

twee heel verschillende werelden in: enerzijds het aan-

een breed scala aan mogelijke diensten, o.a. de vanuit

bod van de technologie waarmee hij werkt en ander-

Viedome bekende telemedicine valt hieronder, maar

zijds de wensen vanuit de maatschappij, de vraag waar

ook bijvoorbeeld toegangscontrole. De term installaties

het feitelijke product dat de installateur aflevert een

in de woning is gekozen omdat veel aanpassingen in

antwoord op moet zijn.

de woning hetzij een elektrische aanpassing, hetzij een aanpassing aan een sanitaire voorziening, steeds meer

Bij de inventarisatie van het werkgebied van de instal-

lijken te neigen naar meer automatisering. Inmiddels

lateur kan je dus feitelijk vanuit twee kanten beginnen:

is besloten om de term breder op te vatten en bijvoor-

wat kan de installateur leveren op basis van de mid-

beeld ook niet-electrische voorzieningen (waar de

delen en kennis die hij heeft en wat is de productwens

installatiebranche een rol in heeft) eronder de rekenen,

van de samenleving? Om de inventarisatie te kunnen

zoals aangepast sanitair of een verbrede deurpost. De

richten zijn wij in het onderzoek vanuit beide richtingen

term ‘huisaanpassingen’ is hiervoor al genoemd. In

gaan verkennen. De twee centrale vragen:

ieder geval blijft het onderscheid gehandhaafd tussen

• Vanuit de techniek gedacht: welke werkterreinen kent

een dienstenpakket en aanpassingen aan de woning,

de installateur? • Vanuit de klant(vraag) gedacht: wat is nodig om

die samen noodzakelijk zijn om levensloopbestendig wonen mogelijk te maken.

levensloopbestendig wonen mogelijk te maken? 3.5.2 Het werk van de installateur beter bekeken

30

We hebben bij dit onderzoek gekozen voor een splitsing

Hoe maak je “producten” zoals installaties in de woning

van de toepassingsgebieden in installaties in de woning

en telecare? Vanuit de techniek gedacht is dat een

en telecare. Een oplossing voor levensloopbestendig

technisch werkdomein dat omschreven wordt door een

pakket van eisen. Vanuit de doelgroep (klant) gedacht moet voldaan worden aan wensen en behoeften van de klant, hiervoor moet de installateur met een conceptuele oplossing komen.

Een en ander is weergegeven in onderstaande sheet. Sheet 2:

Concrete voorbeelden van de invulling van de speel-

• Pakket van eisen (midden): Uiteindelijk moet er een

ruimte (werkterrein van de installateur) tussen techno-

concreet product ontstaan en moet de conceptuele

logie en de doelgroep:

oplossing vertaald worden in een technische oplos-

• Technologie (links): Voorbeelden van beschikbare en

sing. Hier begint het technische domein. De product-

benodigde technologie (bepaald door leveranciers). • Doelgroep (rechts): Wat is de doelgroep van het levens-

kwaliteit en -omschrijving moeten met technische parameters aangevuld worden. Veel technische

loopbestendig wonen? In overleg met EIM proberen we

parameters kunnen afgeleid worden van de reeds

voor de installateur de markt in kaart te brengen. Hier

bedachte voorwaarden vanuit de conceptuele klant-

zou uit kunnen komen dat we bijvoorbeeld oplossingen

gerichte oplossing. Bijvoorbeeld de klantwens “moet

zoeken voor mensen met mobiliteitsbeperkingen.

altijd werken” kan vertaald worden naar termen als

• Behoeften en wensen van de klant (rechts): Voor een goed eindproduct moeten de behoeften van de doelgroep in kaart gebracht worden. Dit mag best in NIET-

preventief onderhoud, beheer, redundantie in verbindingen, etc. • Technische werkdomeinen (links): Uiteindelijk wordt

technische taal: in termen van veiligheid of comfort

het product gemaakt en moet het pakket van eisen

bijvoorbeeld.

vertaald worden in o.a. technisch concept en materi-

• Conceptuele oplossing (midden): Op basis van een klantwens moeten conceptuele oplossingen geboden

aalkeuze. • Technologie (links): De beschikbare technologie zal

worden. Hierbij hoeft nog steeds niet aan techniek

door de leveranciers gekozen en ontwikkeld worden.

gedacht te worden: dit mag best in termen zoals: “Als

Zij zullen hun keuze hierbij baseren op hun eigen

ik ’s avonds uit bed stap, wil ik genoeg kunnen zien

marktvisie.

om veilig naar de wc te kunnen lopen (nachtpad verlichting)”.

31

Een belangrijk aspect van het goed volgen van de tus-

3.5.3 Stand van de technologie en de kennispositie

senstappen, die tussen de doelgroep en de technologie

van installateurs

zitten, is dat het aantal geschikte technische oplossingen steeds kleiner wordt naarmate de weg van rechts

In de volgende sheets wordt de matrix stapsgewijs

naar links doorlopen wordt.

doorlopen, waarbij telkens wordt aangegeven wat de stand van de technologie op dit moment is en hoe men de kennispositie van de installateur inschat.

Sheet 3:

Sheet 4:

32

Sheet 5:

Sheet 6:

Sheet 7:

Sheet 8:

33

3.6 Techniek is zinloos zonder de bijbehorende dienstverlening

sector: men verwacht een duidelijke verbetering van de efficiency en de kwaliteit en aan goede wil ontbreekt het niet. Oorzaken hiervoor liggen vooral in factoren als: • De kleinschaligheid van de zorgsector: relatief kleine,

Essentieel voor domotica-toepassingen in de zorg is

lokaal verspreide organisaties, met eigen autonomie

de dienstverlening waar deze techniek naar ‘schakelt’.

over de informatievoorziening. Voor ICT-toepassingen

Zonder de bijbehorende dienstverlening is een groot

is vaak juist van belang dat de hele keten deelneemt.

deel van de zorgdomotica zinloos. De kwaliteit van

• Het vrijwel ontbreken van stimulerende factoren.

bijvoorbeeld een alarmknop wordt uiteindelijk bepaald

Plaatselijke of regionale investeringen in zorgdomo-

door de opvolging: wie reageert op het signaal, hoe en

tica komen voor rekening van de instelling(en) ter

hoe snel wordt er gereageerd?

plekke, maar de besparingen verdwijnen in het niets. De instellingen besteden hun budget dan liever aan

Kansen benutten Het aanleggen van de installaties is dus niet genoeg

’meer handen aan het bed’. • De cultuur binnen de zorgsector: terughoudendheid

en heeft alleen zin als de dienstverlening ook geregeld

bij invoering van nieuwe technieken, onvoldoende

is. Dit is een zaak van de partijen in de zorgsector. Zij

bereidheid om kennis te delen met collega’s en weer-

zullen hun dienstverlening moeten uitbreiden en ver-

stand tegen de transparantie en kwaliteitsborging die

nieuwen. En de techniek in de woning moet aansluiten

introductie van ICT meebrengt.

op de techniek (bijvoorbeeld de zorgcentrale) van de zorgverlener.

• De visie op ICT: dat wordt nog teveel gezien als een technische kwestie, terwijl het gaat om een sociaal en organisatorisch vraagstuk, dat op een strategisch

Behalve voor de zorgsector liggen hier overigens ook mogelijkheden voor commerciële dienstverlening, bij-

niveau moet worden aangepakt. • Obstakels in wet- en regelgeving, met name de priva-

voorbeeld voor bezorgdiensten, persoonlijke verzorging

cywetgeving. Deze staat de uitwisseling van gestan-

aan huis en dergelijke.

daardiseerde patiëntgegevens in de weg. • Tenslotte worden investeringsbeslissingen in de zorg

Hoewel deze ontwikkeling van groot maatschappelijk

nauwelijks beïnvloed door technische mogelijkhe-

belang is, niet in het minst vanwege de forse bespa-

den, wensen van klanten of rendement, maar zijn

ringen in de zorgsector die hierdoor mogelijk worden,

primair afhankelijk van inputfactoren (budgetsturing).

komt de dienstverlening nog niet op grote schaal van de grond. Voor een deel is dit uiteraard een kip-of-ei-

Het is van belang, dat er in proefprojecten meer erva-

probleem, dat geleidelijk door proef- en demonstratie-

ring kan worden opgedaan met de concrete, nieuwe vor-

projecten zal worden opgelost: naarmate de zorgsector

men voor zorgdienstverlening. Van belang daarbij is het

meer inzicht krijgt in de kansen die zorgdomotica biedt

verbeteren van de communicatie tussen particulieren

en meer ervaring krijgt in het organiseren van de bijbe-

en zorginstanties en tussen zorginstanties onderling:

horende dienstverlening, zal zorgdomotica op grotere

om de zorgvoorziening te stroomlijnen, om meer zorg-

schaal worden toegepast.

verlening extramuraal te laten plaatsvinden en om deze zo efficiënt mogelijk vorm te geven.

Over de oorzaken van het achterblijven van deze ontwikkelingen in de gezondheidszorg is wel het één en

Is de dienstverlening (op tijd) geregeld?

ander bekend. Er is geen sprake van desinteresse in de

Dat is niet altijd eenvoudig. In één straat kunnen mensen aangesloten zijn bij verschillende zorgverleners,

34

dus de techniek in de woningen moet met meer dan één

zorgcentrale verbonden kunnen worden. Deze zorgcen-

Het Functioneel PvE vormt op deze wijze de schakel

trales kunnen verschillen in de toegepaste techniek,

tussen drie werelden: die van de gebruiker en de

bovendien kunnen zij in de loop van de tijd uiteraard op

zorgverlener(s), die van het bouwteam en die van de

een nieuwe techniek overgaan.

(installatie)technicus. De spraakverwarring is op deze manier minder groot en wordt vermeden, dat (direct

Wanneer een complex woningen opgeleverd wordt,

en alleen) gesproken wordt over een aantal technische

moet vanaf dat moment uiteraard de dienstverlening

voorzieningen die gebruikers en zorgverleners kennen.

geregeld zijn. En moeten de zorgverleners ook de

Er komt een betere afweging tot stand van wensen,

capaciteit hebben om de gevraagde zorg te verlenen.

mogelijkheden en kosten. En een integraal ontwerp van

Daarvoor moeten de zorgverleners voldoende inzicht

de installatie krijgt een kans. De praktijk leert dat bij het

hebben in de vraag: wat verwachten de bewoners van

uitwerken van het PvE met name de details onderschei-

hen, welke zorgdomotica is in de woningen aange-

dend zijn. Die moeten dus goed besproken worden.

bracht en welke eisen stelt dat aan de dienstverlening? Ook de opleveringsdatum van de woningen moet dus

Wat wordt precies bedoeld met ‘alarmering’?

goed afgestemd worden op het voorbereiden en het

Verschillende mogelijke aanleidingen:

opstarten van de dienstverlening.

• Bewoner drukt op knop (halszender)

Op dit moment hebben zorgverleners op voorhand vaak

• Bewoner drukt op knop in een kamer

nog onvoldoende inzicht in de mogelijkheden en de

• Lange tijd geen beweging (bewegingsdetectie)

eisen en wensen, die zorgdomotica voor hen met zich

• Inbraakalarm (bijv. bewegingsdetectie)

meebrengt.

• Rook- of gasalarm

Meer aandacht hiervoor in de planfase

Verschillende mogelijkheden voor de opvolging:

De wensen en mogelijkheden en de samenhang tussen

• Signaal naar alarmcentrale? Personeel?

techniek en zorgdienstverlening moeten daarom in een

• Openzetten spreek-/luister-verbinding?

vroeg stadium verkend worden en op elkaar afgestemd

• Melding naar personeel? Hulpverleners?

worden. In de planfase moet hieraan voldoende aandacht

Mantelzorg?

worden besteed. Zorgverleners moeten zich goed door

• Inschakelen van verlichting? Ontgrendelen deur?

installatietechnici laten voorlichten over de technische

• Uitschakelen keukenapparatuur?

mogelijkheden en de consequenties daarvan voor de zorg.

Geluidsbronnen?

Hierbij speelt het Functioneel Programma van eisen (PvE) een cruciale rol:

Ook de beheersfase is belangrijk

• Zorgverlener en gebruiker benoemen de functionele

Het aanleggen van de installatie is niet meer dan de

eisen en maken op het functionele niveau de keuzes.

eerste stap. De waarde van de installatie blijkt vooral

Zij vertalen het ‘waarom’ (bijvoorbeeld ‘snel hulp

in het gebruik. Daarom moet ook de beheersfase goed

kunnen oproepen bij een val in de badkamer’) naar

geregeld worden, wie is verantwoordelijk voor:

het ‘wat’ (bijvoorbeeld: ‘een’ personenalarm).

• goede introductie en instructie van gebruikers;

• Het Functioneel PvE omschrijft het ‘wat’: wat moet de installatie kunnen? • Op basis hiervan werkt de installateur, in overleg

• onderhoud en controle van de installatie; • technische ondersteuning (ook van bewoners); • latere aanpassingen van de installatie.

met het bouwteam, de technische realisatie uit (het ‘hoe’): welke apparatuur moet aangebracht worden en hoe wordt de installatie vormgegeven?

35

3.7 Het perspectief van de gebruiker

techniek die veel nieuwer is. Omdat het leervermogen op latere leeftijd geleidelijk afneemt, is ‘goed uitleggen’ niet voor iedereen een afdoende oplossing.

Bij het realiseren van installatietechniek voor levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg is, meer

Maar ook binnen één generatie (jong of oud) zijn er

dan bij andere opdrachten, van belang dat de installa-

grote verschillen in de mate waarin mensen met een

teur zich verdiept in het perspectief van de gebruiker(s).

bepaalde techniek uit de voeten te kunnen. De pro-

Dit geldt voor het ontwerp en voor de aanleg van de

grammeerbare kamerthermostaat blijkt voor veel men-

installatie, maar zeker ook bij de oplevering en in de

sen een groot raadsel en er zijn veel apparaten waarvan

beheersfase.

een flink deel van de gebruikers slechts een paar van de functies gebruikt omdat zij de rest te ingewikkeld vin-

De doelgroep(en)

den. Er zijn nu eenmaal veel mensen, die niet de moeite

In het kader van het project hebben wij ons gericht op

nemen om uit te vinden wat een apparaat allemaal kan

(zorg)domotica voor (nog) zelfstandig wonende gebrui-

en hoe dat precies werkt. Een deel van hen heeft tot op

kers. Dat blijkt in de praktijk een diverse doelgroep te

zekere hoogte last van een soort (faal)angst als het over

zijn, het kan bijvoorbeeld gaan om:

techniek en apparaten gaat.

• Luxe en comfort voor bijvoorbeeld 55-plussers; • Levensloopbestendige woning voor ouderen (20%

Dat ligt niet alleen aan de gebruiker: veel apparaten zijn

van de 65-plussers en 50% van de 75-plussers heeft

voor niet-technici nauwelijks te begrijpen. De bediening

lichamelijke beperkingen);

(interfaces) is te ingewikkeld, met veel verschillende

• Bejaarden die zorg aan huis nodig hebben;

niveaus en zonder dat direct duidelijk is welke gevolgen

• Woonzorg-zones en woonservice-wijken;

de verschillende opties precies hebben. Met onvol-

• Woonvormen voor dementerende ouderen;

doende of onbegrijpelijke informatie over de gekozen

• Woningen voor lichamelijk gehandicapten (van alle

instellingen (status-feedback). Gebruikersvriendelijke

leeftijden);

interfaces zijn in het algemeen, maar zeker voor (zorg)

• Woningen voor chronisch zieken (van alle leeftijden);

domotica, een voorwaarde voor gebruik op grotere

• Woonvormen voor verstandelijk gehandicapten (van

schaal (en naar tevredenheid van de gebruikers).

alle leeftijden). Sommige voorzieningen voor (zorg)domotica moeten Het realiseren van levensloopbestendige woningen en

ook rekening houden met de lichamelijke beperkin-

voorzieningen voor woninggebonden zorg gaat verder

gen (en soms met de geestelijke beperkingen) van de

dan de electronica: ook op het gebied van sanitair zijn

gebruiker.

aanpassingen nodig. Tenslotte: ook zorgverleners en mantelzorgers zullen De gebruikers en techniek ...

met de geïnstalleerde techniek goed overweg moeten

Het installeren van (zorg)domotica heeft weinig zin,

kunnen.

als de gebruikers niet met de techniek kunnen (of denken te kunnen) omgaan. De mate waarin mensen met

De installateur en de gebruiker

(nieuwe) techniek kunnen omgaan, verschilt van gene-

Voor een geslaagd ontwerp moet de installateur zich

ratie tot generatie. Beter gezegd: iedere generatie heeft

kunnen inleven in de wensen en de (on)mogelijkheden

ervaring met zijn ‘eigen’ techniek en heeft moeite met

van deze speciale groep gebruikers. Wat hebben zij echt nodig? Wat vinden zij zelf het meest belangrijk,

36

maar ook: wat vinden zij aantrekkelijk? Het is daarom de moeite waard om gebruikers ook te betrekken bij het opstellen van het Functioneel Programma van Eisen.

Daarbij is niet alleen de bewoner van belang: ook de zorgverleners en de mantelzorgers (familie, vrienden) zullen hun eisen en wensen hebben en met de installatie en de apparatuur overweg moeten kunnen.

Wanneer de installatie eenmaal is opgeleverd en (technisch gezien) goed functioneert, is de installateur nog niet klaar: “het hangt” is niet genoeg. In het geval van (zorg)domotica is het instellen en het inregelen van (alle componenten van) de installatie

Tabel 3

Wie onderscheidt zich in de markt ?

• Voldoende technische integraal ontwerp, kennis van: toekomstgericht (flexibel), IP-technologie, componenten. • In staat deze klanten te overtuigen van de meerwaarde van de installateur • Bereid en in staat om te investeren in innovatie, hoeft niet (meteen) omzet te maken • Voor tevreden klant èn gebruiker is meer nodig dan technisch correcte installatie • Begrijpt deze klanten, spreekt ook de taal van de zorg en begrijpt de plan- en bouwprocessen in deze sector • Begrijpt deze gebruikers, spreekt hun taal • Levert ook goede dienstverlening in de beheersfase • Bereid om zonodig samen te werken voor een optimaal totaalproduct Bron: Consult bv

maatwerk, waarbij bovendien de bewoner op weg geholpen moet worden. Vervolgens zal doorlopend een

In het kader van het project ‘Installateurs zorgen voor

helpdesk-functie vervuld moeten worden, door ... wel-

levensloopbestendig wonen’ is daarom een reeks

licht de installateur.

workshops aangeboden die enerzijds gericht was op een nadere kennismaking met de bijzonderheden van

Ná het installeren blijft er een rol voor de installateur:

de markt voor zorg en domotica: een introductie tot de

voor de gebruiker, maar meestal ook voor de opdracht-

zorgdomotica-markt, een workshop over het perspectief

gever en voor de (zorg)dienstverlener.

van de klant en de gebruikers en een workshop over de mogelijkheden om door middel van samenwerking met andere installateurs een optimaal en integraal aanbod

3.8 Verbeteren kennispositie installatiebranche

te kunnen realiseren.

Ook de ‘andere kant van de markt’ is bediend, door op In de eerste fase van het project zagen wij de analyse,

conferenties en in speciale workshops voor stakehol-

die aan het project ten grondslag lag, bevestigd in de

ders inzicht te geven in de mogelijkheden van ICT en

interviews en in de literatuur. Een aantal installateurs

domotica voor levensloopbestendig wonen en woning-

heeft zich gespecialiseerd in de (zorg)domotica-markt,

gebonden zorg en duidelijk te maken wat de meer-

heeft voldoende technische expertise en heeft zich op

waarde is van een integraal ontwerp van de installatie

deze markt inmiddels een goede positie verworven.

en van het (in een vroeg stadium) inschakelen van een

Veel andere installateurs, de ‘nieuwkomers’ die zich op

installateur met de juiste expertise.

deze markt willen begeven, zijn echter nog onvoldoende ‘thuis’ in deze markt. En bij hen ontbreekt relevante

Belangrijke technische kennisgebieden

(actuele) kennis.

Maar bovenal is in het kader van het project een bijdrage geleverd aan het verbeteren van de kennispositie van ‘nieuwkomers’ onder de installateurs. Hiervoor is een reeks van workshops aangeboden, waarin een aantal – voor het kunnen realiseren van (zorg)domoticaopdrachten – essentiële kennisgebieden werd behandeld.

37

Het eerste kennisgebied, dat een basisvereiste is voor

Een aantal grotere installatiebedrijven èn een groei-

installateurs die zich op (zorg)domotica gaan richten,

end aantal in domotica gespecialiseerde installateurs

is IP-technologie (Internet Protocol). De convergentie

beschikt over voldoende kennis en ervaring om derge-

van een verzameling aparte netwerken met ieder een

lijke installaties te ontwerpen, te installeren, te testen

eigen technologie naar IP is al enige tijd gaande en zal

en ook om deze te onderhouden en naderhand aan

de komende jaren in hoog tempo voortgaan. Daarbij

te passen en uit te breiden. Maar deze markt gaat de

zal steeds meer gewerkt worden met apparatuur die

komende tijd sterk groeien en daarvoor is verbreding

gebruik maakt van ‘open standaarden’, iets waar de

nodig van het aantal installateurs dat hiervoor voldoen-

opdrachtgevers een duidelijke voorkeur voor blijken te

de gekwalificeerd is.

hebben. Een belangrijk deel van de (nog) niet gespecialiseerde installateurs heeft op dit gebied echter onvol-

Het is evenzeer van belang dat, bij een project waar

doende up-to-date kennis.

(zorg)domotica wordt toegepast, de (hoofd)aannemer en de opdrachtgever zich realiseren dat hier een instal-

Figuur 5

Convergentie naar IP-netwerken

lateur voor nodig is die in voldoende mate over deze expertise en ervaring beschikt.

Bron: RUPS bv

Daarnaast is er een achterstand in de kennispositie van veel ‘nieuwkomers’ op deze markt op het gebied van de netwerktechnologie (bekabelingsinfrastructuren, netwerkinfrastructuren, de koppeling van netwerken en bussystemen en de beveiliging van netwerken). Voldoende kennis hiervan is onontbeerlijk voor het installeren van geïntegreerde domotica in de woning.

Ook de kennispositie op het gebied van huisautomatisering (zowel comfort en veiligheid als gericht op langer zelfstandig blijven wonen) en de voor woninggebonden zorg relevante communicatie- en telecare-toepassingen van de ‘nieuwkomers’ behoeft aanvulling. Het gaat dan zowel om de diverse toepassingen en componenten als om de relatie tussen deze componenten en de netwerk­ infrastructuur.

38

4 Kosten en baten: businesscase (zorg)domotica 4.1 Inleiding

schappelijke) opbrengsten kunnen worden vastgesteld. Inmiddels is duidelijk, dat het tamelijk arbitrair is welk

Eén van de manieren waarop de vraagzijde van de

ontwerp hiervoor als uitgangspunt wordt genomen en

(potentiële) markt voor (zorg)domotica bewerkt kan

bovendien dat zowel de kosten als de prestaties van elk

worden, is door een heldere argumentatie te leveren.

ontwerp op dit moment nog voortdurend veranderen.

Tot welke kosten en welke besparingen, zowel op maatschappelijk als op lokaal niveau, leidt de inzet van ICT

Daarom is besloten om op twee niveaus een business­

en installatietechnologie in de zorg? De plaats van de

case uit te werken, op basis van reeds beschik-

businesscase is samengevat in onderstaande figuur.

bare informatie: een landelijke businesscase en een business­case voor één project.

Figuur 6

Plaats van de businesscase

Inhoud en doelgroepen zorgfinancier

beleid

woningcorporatie

prognose en argumenten landelijke businesscase lokaal rekenvoorbeeld

markt

concepten en opties project en proces commerciële kansen

installateur

zorgverlener

gebruiksmogelijkheden producten en techniek specificaties etc

De uitdaging ICT en domotica voor wonen en zorg kunnen de komende jaren de kwaliteit van leven en wonen flink

Product/dienst gebruiker

4.2 Landelijke businesscase ICT en domotica voor wonen en zorg

monteur

verbeteren. ICT en domotica kunnen daarnaast de basis leggen voor belangrijke vernieuwingen in de zorg: meer

Bron: Consult bv

maatwerk, meer zorg in de eigen woning, verbetering van de kwaliteit van de zorg en verhoging van de effi-

Om tot een goede (maatschappelijke) businesscase te

ciency. Mede door de vergrijzing stijgen de kosten van

kunnen komen voor de uitrol van domotica-diensten in

de zorg in de komende decennia sterk. Als er verder

Nederland, moeten de relevante baten en kosten (zowel

niets verandert aan de manier waarop zorg wordt ver-

direct als indirect) van zorgdomotica in Nederland

leend, dan wordt het bovendien een groot probleem

worden geïdentificeerd en vervolgens zo veel mogelijk

om nog voldoende personeel te krijgen. De overheid,

in geld worden uitgedrukt. Dit veronderstelt echter één

de woningcorporaties en de zorgsector hebben hier dus

technisch ontwerp, waarvan de kosten en de (maat-

belang bij.

39

De groep ‘ouderen’, die mogelijk in domotica geïnteres-

liteit van de zorg neemt toe, de kosten van de zorg

seerd zijn, is groot: ons land telt op dit moment al onge-

kunnen dalen en de sector kan met dezelfde mensen

veer 4 miljoen mensen van 55 jaar of ouder. Voor trends

veel meer zorg leveren. De zorgsector slaat dus drie

in de zorgbehoefte wordt vaak gekeken naar het aantal

vliegen in één klap. Het gaat om grote bedragen: in

75-plussers, omdat een groot deel van deze groep zorg

de zorg gaat op dit moment al € 45 miljard per jaar

nodig heeft (31% ontvangt zorg thuis, 15% verblijft in

om en die kosten zullen nog flink toenemen.

een verzorgings- of verpleeghuis). Op dit moment zijn

• Ook voor bouwen en wonen (woningbouwcorporaties,

er 1 miljoen 75-plussers, tot 2015 neemt dat aantal met

projectontwikkelaars, eigen woningbezitters en uiter-

nog 200.000 toe. Tegelijkertijd zal door de ‘extramura-

aard gemeenten) liggen interessante opbrengsten in

lisering’ in de zorg het aantal plaatsen in verzorgings-

het verschiet: de waarde van de woning stijgt en de

en verpleeghuizen (op dit moment nog 165.000) flink

woningvoorraad wordt aangepast aan de vergrijzing.

afnemen, misschien wel met de helft. De overheid wil

Omdat het gaat om honderdduizenden, zo niet mil-

dan ook10 dat er 406.000 nultredenwoningen bijkomen

joenen huizen lopen de opbrengsten ook hier uitein-

tot 2015. Hiervan moeten er 116.000 geschikt zijn voor

delijk tot grote hoogte op.

mensen met een zwaardere zorgvraag. De jaarlijkse productie van nultredenwoningen in de nieuwbouw

Schatting maatschappelijke winst

moet stijgen tot 40%. Met Aedes (woningcorporaties)

De baten komen voor een deel niet terecht bij de

is afgesproken om tot 2010 ongeveer 150.000 nieuwe

partij(en) die de grootste kosten maken, dat maakt het

woningen te bouwen, waarvan 80% ook geschikt is

een stuk lastiger om snel aan de slag te gaan. De eerste

voor ouderen. Bovendien zullen woningcorporaties

schattingen van de maatschappelijke winst maken dui-

zich inzetten voor geschikte woningen voor mensen

delijk, dat het saldo van kosten en baten op het niveau

met een zwa(arder)e hulpvraag. Er moet dus in drie jaar

van de maatschappij als geheel zó gunstig is, dat het

tijd een groot aantal levensloopbestendige en/of voor

van groot belang is om deze hindernis te overwinnen.

woninggebonden zorg geschikte woningen gerealiseerd worden.

Het is voor woningcorporaties lastig om precies te bepalen hoe een (basis) domotica-pakket eruit moet

Grote maatschappelijke opbrengsten

zien. De markt kent veel dynamiek. Wensen en moge-

Een slimme inzet van ICT en installatietechniek in de

lijkheden veranderen continu. Een hindernis voor een

woning kan de komende decennia zorgen voor grote

grootschalige uitrol van domotica-diensten is, dat er op

maatschappelijke opbrengsten:

dit moment veel leveranciers zijn en dat de systemen

• De gebruiker krijgt meer comfort en veiligheid, kan

onderling slecht communiceren. Veel partijen bieden

(langer) goed verzorgd zelfstandig blijven wonen en

een ‘totaaloplossing’ aan en proberen een standaard

krijgt meer en betere zorg. Kortom: de kwaliteit van

te zetten, maar door nauwe banden met bepaalde toe-

leven neemt toe. Deze maatschappelijke opbrengst is

leveranciers krijgen zij van de vraagkant van de markt

niet makkelijk in geld uit te drukken, maar uiteinde-

hiertoe niet de gelegenheid. Het is daarom van belang

lijk zullen miljoenen mensen hiervan profiteren dus

dat de vraagkant (woningcorporaties en zorgverleners)

de waarde ervan kan niet anders dan erg groot zijn.

samen met de leveranciers oplossingen gaat ontwik-

• In de zorgsector worden door de nieuwe technische

kelen, die voor deze sector voldoende aantrekkelijk

mogelijkheden fundamentele vernieuwingen op grote

zijn. Dit zou gericht moeten zijn op de ontwikkeling van

schaal mogelijk en dat heeft grote gevolgen: de kwa-

open systemen, met ‘klantgericht massamaatwerk’ en met als doel om kostenbesparingen in de zorg mogelijk

10

40

Beter (t)huis in de buurt – Actieplan Samenwerken aan wonen, welzijn en zorg 2007-2011, Ministeries van WWI en VWS, december 2007.

te maken. Zodat de gebruikers een gericht pakket aan-

geboden kan worden op het gebied van wonen en zorg, gecombineerd met comfort, veiligheid, ‘gemaksdiensten’ en entertainmentdiensten.

4.3 Lokale businesscase: kosten en financiering van een project

Woningcorporaties: onderzoek EBM-consult (2004)

Elke schatting van kosten en baten gaat uit van een

In 2004 hebben vier partijen in de woningcorpora-

bepaald, verondersteld domotica-pakket en berekent

tiesector (Futura Wonen, Kristal, Usus en Woonzorg

daarvan de kosten en de besparingen. Een ander

Nederland) laten onderzoeken hoe corporaties kos-

pakket leidt tot andere bedragen. Voor het project

tendekkend domotica-diensten mogelijk kunnen

‘Breedbanddiensten Delft’, in het bijzonder voor de

maken. Daarover heeft EBM-Consult een rapport11

geplande voorzieningen in de Vermeertoren, heeft

uitgebracht, waaruit bleek dat een businessmodel

Simac bv in 2006 de kosten in kaart gebracht en een

op basis van een doelgroep van 100.000 of meer

mogelijke opzet voor de financiering uitgewerkt. Het

gebruikers met een basispakket aan diensten

project ‘Breedbanddiensten Delft’ wordt in hoofdstuk 5

(geen breedband) binnen 4 jaar rendabel kan zijn.

beschreven.

Hierbij wordt uitgegaan van financiering volledig door de consument zelf. Belangrijke uitgangspun-

De kosten

ten bij de berekening waren: een betrekkelijk lage

Er bestaat niet zoiets als ‘een gemiddelde’ (zorg)

respons (rond 5% per dienst), een prijsniveau per

domotica-installatie. De kosten zijn afhankelijk van de

dienst van € 10 per maand, kosten van de gateway

gewenste functies, installatie en apparatuur. Technisch

à € 400 bij een project van 1.000 adressen (en

gezien is er veel mogelijk, maar op dit moment gaat het

€ 170 per gateway bij een project van 300.000

in de praktijk meestal om personenalarm, brand- en

adressen) en een gemiddelde afname van twee

inbraakalarm, een videodeurtelefoon en een beeld-

diensten per gateway.

spraak-verbinding met een zorgcentrale. Zo ook in de Vermeertoren.

Berekening op basis van Viedome

Wat moet er bekostigd worden? De aanleg: rente en

Naar aanleiding van het Viedome-project is door de

afschrijvingen op de investeringen in infrastructuur,

B&A Groep in het jaar 2004 een berekening gemaakt,

installatie en apparatuur. Vervolgens de verbindings-

die voor de betreffende regio (met circa 300.000 inwo-

kosten en de onderhoudskosten van de installatie en

ners) een schatting van de besparingen over een perio-

apparatuur en eens in de zoveel tijd de kosten van het

de van 10 jaar oplevert van tussen de € 268 miljoen en

aanpassen of omzetten van de installatie voor nieuwe

€ 296 miljoen. Vertaald naar het landelijk niveau, dus

bewoners en voor nieuwe toepassingen of wensen. Ook

voor 16,5 miljoen inwoners (ongeveer 55 maal zoveel)

(aanvullende) investeringen in de zorgcentrale en de

levert dat een schatting op van de besparingen over

(additionele) personeelskosten van de zorgverleners

een periode van 10 jaar van tussen € 15 miljard en € 16

kunnen worden meegenomen.

miljard in totaal. Het is, zoals gezegd, echter de vraag of naar de huidige inzichten Viedome nog steeds een goed

Voor de 69 appartementen van de Vermeertoren is

uitgangspunt voor een dergelijke analyse is.

Simac uitgegaan van: • Een toekomstvaste investering in ICT-infrastructuur; • Een basispakket domotica in elke woning (personenalarm, deurvideofoon, brandalarm);

11

M.F. Corpeleijn, J.C. Schouw, Businesscase grootschalige uitrol domotica-diensten - Samen voor kwaliteit en betaalbaarheid in de keten!, EBM-consult, Arnhem, september 2004.

• Extra zorg-infrastructuur voor de helft van de bewoners (met zorg-indicatie);

41

• Een eenmalige bijdrage aan de (investerings)kosten

• € 10.350 per jaar uit bijdragen van de bewoners voor

van de zorgcentrale;

het basispakket, in de helft van de woningen, à € 25

• Een afschrijvingstermijn van 7 jaar.

per maand (per appartement); • € 50.000 eenmalige subsidie van de gemeente voor

Op basis van deze uitgangspunten schatte Simac de kosten op:

de zorgcentrale; • € 47.247 subsidie Nederlandse Zorgautoriteit12 aan de zorgcentrale;

• Investering in basis-infrastructuur per appartement: € 1725;

• € 47.247 huur domotica door de zorgcentrale aan de corporatie;

• Eventuele extra zorg-infrastructuur per appartement: € 2975;

• € 2100 afdracht door de corporatie aan de zorgcentrale voor kosten zorgcentrale.

• Investering (additioneel) in zorgcentrale: circa € 50.000;

Op deze manier is voor het voorbeeldproject het ‘finan-

• Investering infrastructuur Vermeertoren: € 223.000;

ciële plaatje’ voor de investeringen en de beheerkosten

• Rente en afschrijving, verbindingskosten en onder-

rond te maken.

houdskosten: € 59.893. De (maatschappelijke) opbrengsten De financiering: wie betaalt ervoor?

De toepassing van (zorg)domotica kan, zoals in para-

De financiering van (zorg)domotica is voor veel projec-

graaf 4.2 is betoogd, leiden tot grote maatschappelijke

ten een hindernis. Vaak komen de opbrengsten terecht

opbrengsten voor de gebruiker, de zorgsector en de

bij een andere partij (bijvoorbeeld de zorgverlener) dan

corporaties en de gemeente.

de investeringskosten (bijvoorbeeld woningcorporaties). De mogelijkheden om bewoners zelf een bijdrage

De opbrengsten van één pilotproject zijn echter moei-

te laten betalen zijn (nog) beperkt. En de financiële

lijk in te schatten. Het gaat in dit geval om niet meer

structuur van de zorg is (nog) niet ingesteld op het ver-

dan enkele tientallen woningen en bewoners, en de

rekenen van investeringen in de infrastructuur, die later

veranderingen die dat veroorzaakt in de zorg zijn (nog)

door besparingen in de dienstverlening terugverdiend

niet zo groot. Dat komt mede, doordat op dit moment

kunnen worden.

nog vooral gaat om tamelijk ‘basic’-toepassingen (zoals personenalarmering), die aansluiten bij de bestaande

In principe zijn er op dit moment de volgende financie-

dienstverlening door zorgverleners.

ringsmogelijkheden: • Een (veelal maandelijkse) eigen bijdrage van de bewoner(s); • Investering door corporatie, projectontwikkelaar of woningeigenaar;

Toch zijn er ook voor het project ‘Breedbanddiensten Delft’ opbrengsten: de bewoners krijgen een woning met goede voorzieningen, zij kunnen langer zelfstandig blijven wonen en dat levert een besparing op de ‘intra-

• Een vergoeding van de overheid aan de gebruikers;

murale zorg’ op. En de beide woningbouwcorporaties

• Een bijdrage of financiering van de overheid aan zorg-

(en de Gemeente Delft) zien de kwaliteit (en de waarde)

verleners;

van hun woningbestand stijgen. Bovendien zijn deze

• Bijzondere (bijvoorbeeld: stimulerings-)subsidies van de rijksoverheid, de provincie of de gemeente. 12

Voor het voorbeeldproject heeft Simac de volgende financieringsconstructie voorgesteld:

42

De beleidsregel Zorginfrastructuur van de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa): een kapitaaldekkingsregeling voor investeringen in zorgdomotica, dekt rente, afschrijving, verbindingskosten, onderhoud en investeringen in zorgcentrale. Kan door thuiszorgorganisaties worden aangevraagd voor extramurale zorg. Nadeel is, dat de cliënten hun ‘intramurale indicatie’ hiervoor op zullen moeten geven.

woningen alvast voorbereid op verdere vernieuwingen in domotica en zorg, zoals tele-monitoring en telemedicine.

4.4 Kansen benutten De grote golf in de (zorg)domotica moet nog komen. De maatschappelijke trends van individualisering, vergrijzing en ontgroening gaan door. En het belang dat gehecht wordt aan comfort, veiligheid en gezondheid is sterk toegenomen. Deze ontwikkelingen wachten niet tot er voldoende woningen aangepast zijn aan de nieuwe eisen.

Voor de installateur geldt dus nog steeds, dat (zorg) domotica een groeimarkt is. Ook al duurt het in de praktijk langer dan de pioniers een aantal jaren geleden hebben gedacht (of gehoopt), er is geen ontkomen aan: we zullen in Nederland in de nabije toekomst op een veel efficiëntere manier moeten gaan zorgen voor de veiligheid en de zorg van een steeds grotere groep ouderen. Het toepassen van (zorg)domotica maakt het mogelijk om meer bewoners te bedienen en te verzorgen met minder personeel en tegen lagere kosten.

43

5 Ervaringen uit enkele pilotprojecten

5.1 De voornaamste pilotprojecten

5.1.1

Viedome (Aalst-Waalre, Heeze, Veldhoven)

Een voorbeeld waar uneto-vni bij betrokken was betrof het zogenaamde Viedome-project, gestart in 2003. Dit

In het kader van het project ‘Installateurs zorgen voor

is een publiek-privaat project, met vier partners: Mextal

levensloopbestendig wonen’ zijn verschillende pilotpro-

(software en technische voorzieningen), Simac (de ver-

jecten gevolgd en aan enkele daarvan is ook een inhou-

binding tussen woningen en zorgcentrale), Thuiszorg

delijke bijdrage geleverd vanuit het project.

Eindhoven-Kempenstreek (tegenwoordig ZuidZorg) en

uneto-vni is bij diverse (zorg)domotica-projecten

woningcorporatie Aert Swaens. Later hebben woning-

betrokken geweest, van de ervaringen die daarbij

corporatie woCom en Ananz ouderenzorg zich hierbij

zijn opgedaan is voor het project dankbaar gebruik

aangesloten. Het project werd mede mogelijk gemaakt

gemaakt. Daarnaast is met installateurs gesproken over

door subsidies van de Europese Unie (via Innovatieve

hun ervaringen in proefprojecten op het gebied van

Acties Brabant) en SenterNovem (Regeling diensten

domotica en zorg.

Kenniswijk).

Vier pilotprojecten willen wij, als achtergrond voor de

Viedome is een woon- en zorgconcept dat ouderen in

ervaringen en lessen die uit de pilotprojecten getrokken

de gelegenheid stelt om zelfstandig thuis te blijven

kunnen worden, hier kort beschrijven:

wonen. Door persoonlijke communicatie via breedband-

• Het Viedome-project in Aalst-Waalre, Heeze en

technologie gecombineerd met een uitgebreid aanbod

Veldhoven; • Het project ‘Domotica Kennis en Economie in NoordLimburg’; • Het project ‘Breedbanddiensten voor Zorg, Welzijn en Veilig wonen Delft’;

aan zorgfuncties in de eigen leefomgeving wordt als het ware een virtueel verzorgings- of verpleeghuis gerealiseerd. Inmiddels wordt het Viedome-concept toegepast in Veldhoven (Paladijn en Rundgraaf), Aalst-Waalre en Heeze.

• Demonstratieproject ‘Technologie Thuis Nu! (TTN)’ in Woerden.

De dienstverlening van Viedome omvat: Comfortdiensten: • Mankementenservice: mankementen aan de woning

44

doorgeven;

• Vergeten boodschappen dienst: kleine bestellingen

Koophandel Limburg-Noord en Syntens Roermond.

worden bezorgd bij het volgende bezoek van een

Subsidie kwam van de provincie Limburg en van de

medewerker van de thuiszorg.

Gemeente Venlo. De subsidie wordt gezien als een

• PuntExtra: comfortdiensten aan huis zoals audicien,

investering in de regionale economie in Noord-Limburg,

haarwerken, huidtherapie, kleding, opticien, pedi-

waarmee kennisintensieve producten en diensten wor-

cure, kapper etc.

den ontwikkeld op het gebied van wonen en zorg.

Veiligheidsdiensten: • Goedemorgen/goedenavond service: op twee vaste

Het project is opgebouwd uit vier fasen. In de inventa-

momenten per dag neemt de zorgcentrale contact op

risatiefase werden de behoeftes van bestaande en toe-

met de bewoner;

komstige gebruikers door studenten in beeld gebracht.

• Goede buur service: de zorgcentrale staat open voor

Vervolgens zijn die behoeften geanalyseerd en omgezet

vragen, adviezen of kleine diensten en schakelt even-

in een zorgconcept, waarna in de ontwikkelfase het

tueel vrijwilligers in.

concept in twee appartementen van een bestaand

Beveiligingsdiensten:

verpleeghuis werd uitgeprobeerd. De opgedane ken-

• Inbraakalarmering;

nis en ervaring wordt gedeeld met anderen. De Fontys

• Brandalarmering.

Hogeschool heeft deze kennis en ervaring gebruikt voor

Communicatiediensten:

de inrichting van nieuwe opleidingstrajecten.

• Mantelzorg+: de zorgcentrale neemt enkele malen per week contact op met de bewoner voor een ‘sociaal gesprek’ zonder andere doelstelling.

5.1.3 Breedbanddiensten voor Zorg, Welzijn en Veilig wonen (Delft)

Informatiediensten:

In het project ‘Breedbanddiensten voor Zorg, Welzijn en

• Activiteitenservice wijkcentrum: de zorgcentrale infor-

Veilig wonen Delft’ werken samen: twee zorginstellin-

meert de bewoner over activiteiten in het wijkcen-

gen (Pieter van Foreest en Careyn), een zorgverzekeraar

trum;

(DSW), twee woningcorporaties (Vestia en Vidomes), de

• Diensten PuntExtra: onder andere cursussen en uit-

Stichting Ouderenwerk Delft en de Gemeente Delft.

leen hulpmiddelen; • Lokaal loket service: vragen over wonen, zorg en welzijn kan de bewoner stellen via de zorgcentrale.

Begin 2007 is gestart met de pilot van 50 extramurale cliënten en hun mantelzorgers, die via een beeld-/

Zorgdiensten:

spraakverbinding zorg aangeboden krijgen via het

• Alarmering bij calamiteiten;

ZorgTV-systeem van Databalk (KPN partner). Bovendien

• Geplande AWBZ-zorg;

krijgen twee wooncomplexen (de Vermeertoren en Dock

• Ongeplande zorg: de bewoner kan via de zorgcentrale

van Delft) een infrastructuur voor zorg- en comfortdien-

vragen om (niet-acute) zorg, die buiten de AWBZ zorg

sten, zodat ze voorbereid zijn op facilitaire voorzienin-

valt.

gen (domotica), wat de introductie van telemedicine en telemonitoring vergemakkelijkt.

5.1.2 Domotica Kennis en Economie (Noord-Limburg) Een ander voorbeeld waar uneto-vni bij betrokken

De benedenverdiepingen van de Vermeertoren zijn gere-

is geweest betreft een pilotproject in Noord-Limburg,

serveerd voor welzijnsvoorzieningen (buurtcentrum,

waarbij in verzorgingshuis Huize Erkenkamp in Steyl in

kinderdagverblijf en een zorgcentrum met huisartsen-

2005 twee demonstratiewoningen werden voorzien van

praktijk, fysiotherapeut en apotheek). Op de 2e tot en

domotica-toepassingen. De Zorggroep Noord-Limburg

met de 5e etage liggen sociale huurappartementen. Op

nam het initiatief, andere deelnemers aan het project

de 6e tot en met de 18e etage komen luxe huurappar-

zijn de Fontys Technische Hogescholen, de Kamer van

tementen. Op de 19e tot en met de 24e etage liggen de

45

koopappartementen en de twee hoogste verdiepingen

ontworpen, ingericht en uitgeprobeerd, waarbij vijf the-

zijn gereserveerd voor penthouses. Alle appartemen-

ma’s centraal staan: comfort & safety, mobility, COPD,

ten zijn levensloopbestendig: ze zijn gemakkelijk aan

dementia en low vision.

te passen aan bijvoorbeeld mobiliteitsbeperkingen. Direct bij de nieuwbouw, of later, als de noodzaak zich

Uitgangspunt bij de TTN-proefwoningen is niet de

voordoet. De appartementen in de Vermeertoren zijn via

beschikbare techniek, maar zijn de wensen en

een centrale entree toegankelijk. Aan de bewoners van

behoeften van de gebruiker: welke zorgvraag heeft de

de Vermeertoren wordt een aantal domotica-pakketten

bewoner, welke voorzieningen heeft hij of zij nodig en

aangeboden.

waaraan heeft de betreffende doelgroep zelf behoefte? Uitgangspunt is dus steeds de functionaliteit voor de

In Dock van Delft komen 67 koopappartementen, 32

gebruiker. Elke woning moet, voor de betreffende doel-

sociale huurappartementen en 30 vrijesector huurap-

groep, een voldoende realistische omgeving vormen om

partementen. De huurappartementen zijn specifiek

installateurs kennis te kunnen laten maken met de con-

bedoeld voor 55-plussers. Dock van Delft biedt levens-

text van hun werk en hun producten en met de wensen

loopbestendige woningen, met zorg binnen handbereik

en kenmerken van de gebruikers.

en milieuvriendelijke verwarming en klimaatbeheersing.

Figuur 7

5.2 Lessen uit de pilotprojecten

Project Breedbanddiensten Delft

Breedbanddiensten Delft Zorg & Domotica Service Provider Ve rm eer toren

D ock van D elf t

St er fla ts

66 w on ingen

129 w oningen

378 w oningen

So litaire w oningen 100 w oningen

In de afgelopen jaren hebben verschillende installateurs ervaring opgedaan met projecten waarin domotica voor zorg en comfort werd toegepast. In het kader van het project ‘Installateurs zorgen voor levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg’ is een aan-

Bron: RUPS bv

tal projecten ondersteund en gevolgd. Welke lessen en ervaringen komen uit deze projecten naar voren,

5.1.4 Technologie Thuis Nu! (TTN) Woerden

waarmee installateurs die geïnteresseerd zijn in deze

Het zichtbaar maken van domotica-toepassingen (pro-

nieuwe markt hun voordeel kunnen doen? Daarbij ligt

ducten en diensten) kan vaak alleen bij bestaande

de nadruk niet op de toegepaste techniek, maar op de

projecten, of bij concept-leveranciers. Door OTIB, het

markt (wat vraagt de opdrachtgever, wat wil de bewo-

opleidingsinstituut voor de installatiebranche, wordt in

ner) en op het verloop van het proces bij een dergelijk,

Woerden een aantal voorbeeld-zorgwoningen ingericht.

meestal innovatief, ontwerp- en bouwproject.

Dit gebeurt in het kader van het project ‘Technologie Thuis Nu!’, een samenwerkingsverband van OTIB,

Een moeizaam proces?!

uneto-vni, de Hogeschool Utrecht en de Taskforce

De bouw van levensloopbestendige woningen en van

Innovatie Regio Utrecht.

woningen die geschikt zijn (gemaakt) voor woninggebonden zorg vorderde tot nu toe minder snel dan de

46

De voorbeeld-zorgwoningen krijgen onder andere een

verwachting (en de bedoeling) was. Pilotprojecten ver-

rol in het opleidingsprogramma van OTIB. In drie proef-

gen in veel gevallen vele jaren, voordat feitelijk met de

woningen worden installatietechnische voorzieningen

bouw wordt gestart.

In het kort zijn de ervaringen van de onderzoekers èn

Een bijzonder proces …

van installateurs met dergelijke pilotprojecten:

Voor alle deelnemers is dit over het algemeen een

• De markt voor (zorg)domotica ontwikkelt zich nog erg

lastig proces: de partijen ‘verstaan’ elkaar gebrekkig.

traag; • Het tempo van pilotprojecten is meestal tamelijk laag; • De dynamiek van dergelijke projecten is soms verwarrend; • Installateurs die in de aanloopfase een adviesrol

Zorgverleners denken vanuit hun eigen werkproces en hun cliënten, binnen de bouwkolom staan meestal de techniek en de kosten voorop en de financiers van zorgvoorzieningen moeten rekening houden met wet- en regelgeving. Bovendien lopen de belangen uiteen en heeft ieder zijn eigen vakjargon.

vervullen, kunnen er niet op rekenen daar uiteindelijk een opdracht aan over te houden; • In de zorgsector is sprake van enige argwaan tegenover commercie; • Partijen onderschatten het project, het gaat om een innovatieproces; • Het verbeteren van de kennispositie van de ‘nieuwkomers’ onder de installateurs is zeker nodig.

Meestal wordt onvoldoende onderkend, dat het een innovatietraject betreft, dus niemand weet vooraf precies hoe het moet. Inzicht in wat men precies wil realiseren èn inzicht in wat er mogelijk is wordt meestal pas in de loop van het project stap voor stap opgebouwd, in onderlinge wisselwerking. Door voortschrijdend inzicht (bij de zorgverleners, bij het bouwteam) wordt het meestal ook geen rechtlijnig proces, ‘onderweg’ worden

Meerwaarde van de installateur

de doelen en de randvoorwaarden regelmatig veran-

Bij zorgdomotica-projecten krijgt de installateur nog

derd. Het is dus belangrijk om goed af te spreken hoe

altijd meestal de rol van uitvoerder en wordt hij pas aan

de rollen tussen de verschillende partijen verdeeld zijn

het eind van het proces ingeschakeld. Maar de exper-

en hoe er ‘onderweg’ keuzes worden gemaakt.

tise van een goede zorg-domotica-installateur kan ook in het begin van het proces van grote waarde zijn.

De techniek is zinloos zonder de bijbehorende dienstverlening, maar is die al doordacht en georganiseerd?

Zorgdomotica moet meer zijn dan het installeren van

Zorgverleners hebben vaak nog tijd nodig om daarvoor

losse componenten en verbindingen: een integraal

eerst ‘zorgprotocollen’ te ontwikkelen, dienstverlening

ontwerp maakt veel meer mogelijk, is betrouwbaarder

tot stand te brengen (en dus: goedgekeurd en gefinan-

en efficiënter en is uiteindelijk goedkoper. Een goede

cierd te krijgen), mensen aan te nemen of in te zetten,

zorgdomotica-installateur weet wat de (realistische en

en hen daar eventueel voor te trainen. Wat moeten ze

betrouwbare) mogelijkheden zijn en hoe die het beste

daarvoor weten en begrijpen van de ontwerpers en van

gecombineerd kunnen worden. Bovendien is zorgdo-

de installateur?

motica nog relatief nieuw, de verschillende partijen in een pilotproject hebben vaak maar beperkt inzicht in

Binnen het ‘klant-complex’ waar de installateur mee te

de technische (on)mogelijkheden. Met een goede zorg-

maken heeft, is er meestal meer dan één financierings-

domotica-installateur aan tafel wordt duidelijk welke

bron, meer dan één beslisser en ook het dienstenaan-

opties er zijn en blijven de deelnemers niet onnodig

bod (waar de techniek uiteindelijk naar ‘schakelt’) komt

met vragen en onduidelijkheden zitten. Het blijkt in de

meestal niet van één instelling. De besluitvorming is

praktijk echter niet eenvoudig voor installateurs om een

dus complex en het is de vraag wie (welke partij) dan

dergelijke rol in het plan- en ontwerpproces te krijgen.

het proces regisseert en de voortgang bewaakt.

47

De installateur kan een rol spelen als ‘vraagbaak’ over

• De installateur zal moeten netwerken, zich moeten

de technische mogelijkheden en de consequenties

verdiepen in de ‘denkwereld’ van de andere partijen

daarvan voor de andere partijen. Daarnaast kent juist

en (vooral) inhoudelijk èn praktisch een waardevolle

de installateur de functionele meerwaarde en de kos-

bijdrage aan het proces gaan leveren – hij moet

tenvoordelen van een integraal installatie-ontwerp. De

‘samen trekken aan de kar’.

installateur onderkent ook het belang van de ‘beheerfase’: beheer van de installatie en de componenten,

Wat vraagt dit van de installateur?

onderhoud, aanpassingen, serviceverlening moeten

Een goede zorgdomotica-installateur moet in vele opzich-

eenvoudig mogelijk zijn en goed geregeld worden.

ten een specialist zijn. Hij heeft up-to-date kennis van zorgdomotica-toepassingen en de technische vereisten.

Voor de installateur die in de beginfase actief bijdraagt

Kennis van TCP/IP-protocollen is voor een moderne, inte-

aan het proces, is van belang welke concurrenten er

grale installatie een voorwaarde. IP-netwerken worden de

– eventueel in een later stadium – kunnen gaan deel-

ruggengraat van dergelijke installaties. Voor een geloof-

nemen. Is het mogelijk om ‘free riders’ uit te sluiten en/

waardige rol in deze fase, is het beter dat de installateur

of om te voorkomen dat uiteindelijk het betaalde werk

niet gebonden is aan bepaalde producten of concepten.

tegen de laagste prijs aan een ander wordt gegund?

Daarnaast moet de installateur een integraal installatieontwerp kunnen leveren en de mogelijkheden, maar ook

Nieuwe rol, in een ander spel

de complicaties van een dergelijke installatie voorzien.

De installateur die een dergelijke nieuwe rol in het plan-

Voor deze expertise betrekken de andere partijen hem

en ontwerpproces gaat spelen, moet zich realiseren dat

immers in het project.

hij aan een ander spel deelneemt dan wanneer hij zich vooral als uitvoerder opstelt:

De zorgdomotica-installateur begrijpt de wereld van de

• Er valt (nog) niets te verdienen. De installateur krijgt

zorg en spreekt de taal van de zorg. Dat betekent ook:

geen garantie dat hij de opdracht later uit mag gaan

in eerste instantie niet praten over de techniek, maar

voeren. In deze fase willen ‘verkopen’ maakt de ande-

over de functionaliteit voor de gebruiker en de zorgver-

re partijen kopschuw en wantrouwig.

lener en wat dat veronderstelt over de dienstverlening

• Er is geen heldere één-op-één relatie met een

vanuit de zorgsector.

opdrachtgever: de installateur heeft te maken met een ‘klant-complex’, waarin vaak een woningbouw-

Ontwerp en techniek

corporatie en één of meer zorgverleners een rol

Technisch gezien is veel mogelijk. Het is voor de zorg-

spelen, maar er kunnen ook overheden, projectont-

domotica-installateur essentieel om te beginnen bij

wikkelaars, aannemers en architecten, experts en

de vraag van de klant. Hoe ver gaan de wensen en ver-

bewoners/gebruikers aan tafel zitten.

wachtingen werkelijk? Waarmee kunnen de gebruikers

• Er kan aan de andere kant van de tafel onwennigheid

in de praktijk (op dit moment) goed omgaan? Welke

of zelfs scepsis zijn over de rol van de installateur.

(zorg)dienstverlening is binnen een realistische termijn

De bouwkolom is gewend het zelf uit te zoeken.

te verwachten en welke techniek hoort daarbij?

Opdrachtgevers (zorgaanbieders) denken “Het klinkt wel mooi, maar heb ik alles ook echt nodig? Ik kan

Er is in dit stadium vaak nog een kloof tussen:

niet beoordelen wat goed en nodig is en wat niet, dus

• De technische mogelijkheden;

wie weet krijg ik van alles aangesmeerd ...”.

• De wensen (en de handigheid) van gebruikers; • De bijbehorende dienstverlening door zorginstellingen; • De financiële armslag van gebruikers, financiers en

48

opdrachtgevers.

Figuur 8

Techniek: helpt zorgen, en sluit aan bij gebruiker

Zowel de gebruikers als de opdrachtgevers en zorgverleners zijn over één ding erg duidelijk: de installatie en

Implementatie

De mens

Technisch Pakket van eisen “Technische” concepten

Zorgvraag Zorgconcept zorg-aanbieder

Pakket van eisen zorg-aanbieder

de apparatuur moeten goed functioneren en volkomen betrouwbaar zijn. Dat blijkt in de praktijk vaak minder eenvoudig dan installateurs en ontwerpers denken.

Er is, als het gaat om domotica-toepassingen voor de zorg, een spanning tussen enerzijds de behoefte om (technisch) vernieuwende projecten te doen en anderzijds de noodzaak om te werken met bewezen en betrouwbare technieken en toepassingen. Een kip-

Bron: KLICT bv

of-ei-probleem: velen wachten op het moment dat een Vanuit de bewoner gezien gaat het in grote lijnen om

techniek door voldoende anderen is gebruikt (en dus: in

contact, ontspanning, informatie en comfort, en daar-

de praktijk getest).

naast om veiligheid en (medische en andere) verzorging. In de praktijk is zorgdomotica veelal nog beperkt

Functioneel PvE

tot personen- en brandalarm, beeldtelefoon bij de deur

Samen met gebruikers en opdrachtgevers een goed

en enkele andere toepassingen, vaak ook via de tele-

Functioneel PvE opstellen is een onmisbare basis voor

foon en/of via televisie of computer. De toepassingen

een geslaagd project. De technische uitwerking volgt

die echte efficiency-verbeteringen in de zorg opleveren

uit het Functioneel PvE, dat is de expertise van de

moeten dus nog komen. Dat betekent ook, dat voor

installateur. Met de gebruikers en opdrachtgevers moet

installateurs de echte groeikansen nog gaan komen.

de installateur niet te veel praten over de technische ‘achterkant’ van het ontwerp, maar vooral over ‘wat je

Een voorbeeld van een ontwerp dat al een stuk verder

ermee kunt doen’. Zie hierover ook paragraaf 3.6.

gaat, is het Functioneel Programma van Eisen (PvE) voor de ‘Serviceflat van de 21e eeuw’. Dit werd ontwikkeld

Een integraal systeem, en dus een integraal ontwerp,

voor woningcorporatie Vestia en het CoornhertCentrum

heeft vele voordelen. Het is op de lange termijn goed-

(Den Haag).

koper, zeker in de exploitatie. Het is flexibel: een levensloopbestendig ontwerp moet aangepast kunnen

Tabel 4

Functioneel PvE ‘Serviceflat van de 21e eeuw’

worden aan zowel nieuwe wensen (bijvoorbeeld omdat

aan-/uitschakelen woning

beeldtelefoon

de bewoner ouder wordt en meer zorg nodig heeft) als

tv en radio uit bij alarm

telemetering (electriciteit)

aan nieuwe technische eisen of mogelijkheden. Een

meten en melden actieve personenalarmering energieverbruik verlichting aan/uit bij alarm

verwarmen: digitale thermostaat

gas- en rookalarmering

storingsdetectie cv-ketel

oriëntatieverlichting

meten waterstand/ druk cv

electronisch voordeurslot

toegangscontrole complex

beeldzorg-voorziening

video-deurtelefoon

Bron: Het functioneel PvE is, door onder andere TNO en Stichting ILSE, ontwikkeld voor woningcorporatie Vestia en het CoornhertCentrum (Den Haag).

ontwerp is meer dan de afzonderlijke producten. En opdrachtgevers zijn liever niet afhankelijk van één leverancier.

49

6 De installateur en (zorg)domotica Installateurs die actief willen worden op de markt voor

Maar wie eerder in het proces betrokken wil worden, zal

levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg

moeten investeren en netwerken. En een bijdrage moe-

zullen daarvoor een doordachte strategie moeten bepa-

ten leveren aan het proces: samenwerking tot stand

len. In dit laatste hoofdstuk besteden wij aandacht aan

brengen, plannen maken en die (laten) uitwerken. Dat

de drie voornaamste strategische keuzes:

is een investering die het bedrijf goed zichtbaar maakt

• De rol die de installateur op zich wil nemen;

op deze nieuwe markt, die de installateur veel leert en

• Welke partijen de installateur moet benaderen;

waarbij de andere partijen kunnen ervaren wat de meer-

• De mogelijkheden voor onderlinge samenwerking.

waarde van de installateur kan zijn – ook ruim voordat het feitelijk installeren aan de orde is.

6.1 De rol die de installateur op zich wil nemen

Alleen projectrealisatie Als er eenmaal echt plannen liggen om een project te realiseren, dan begint de fase waar de installateur meer

Bedrijven die alleen installatie-opdrachten op dit terrein

vertrouwd mee is. Ook in deze fase zijn in grote lijnen

willen uitvoeren, zullen moeten investeren in kennis en

nog drie verschillende rollen te onderscheiden:

contacten, maar hebben daar gezien het tempo waarin

• Systemintegrator;

de markt zich ontwikkeld nog voldoende tijd voor. Maar

• Installatie;

installateurs die ook in het voortraject van bouwplan-

• Onderhoud en beheer.

nen een rol willen gaan spelen moeten er eerder bij zijn. Daarom is het om te beginnen van belang om te kiezen:

Afgezet tegen de fasen van een doorsnee proces van

welke rol wil het bedrijf op zich nemen?

projectrealisatie:

Ook in het voortraject

Figuur 9

Dit is een nieuwe markt, met partijen die hiermee nog weinig ervaring hebben. Als installateurs aan de slag gaan op deze markt en in dit stadium is daarom zelden meteen een opdracht binnen te halen. Natuurlijk kan de installateur ervoor kiezen om af te wachten – tot het moment dat er concrete plannen liggen en er een installateur gezocht wordt om een en ander aan te leggen.

50

Drie verschillende mogelijke rollen van de installateur

Voor elke rol moet de installateur voor een deel over

gaat om een experiment of een pilot speelt bovendien

andere vaardigheden en kennis beschikken. Zeker in

vaak de landelijke of de lokale overheid als subsidiege-

het geval van opdrachten op het gebied van domotica

ver een rol.

en zorg: • Het is een nieuw werkterrein, de technologische ontwikkelingen op dit gebied gaan snel; • De wensen en (on)mogelijkheden van de gebruiker moeten het uitgangspunt zijn; • De eisen aan technische betrouwbaarheid en bedieningsgemak zijn hoog; • Het vereist een goed systeemontwerp, meestal met componenten van verschillende fabrikanten;

Waar kan de installateur het beste beginnen? Op dit moment nemen woningcorporaties en zorginstellingen vaak het initiatief, al dan niet in reactie op beleidsplannen van provincies en gemeenten. Woningcorporaties lijken daarom de meest voor de hand liggende entree voor de installateur. Daarnaast zijn er overzichten van plannen en projecten te vinden op de websites van de verschillende landelijke kenniscentra en platforms.

• Maar ook goede samenwerking met de dienstverleners (alarmcentrale, thuiszorg etc.); • Sommige bedrijven specialiseren zich daarom in één

Projectrealisatie Bij de realisatie van een project zal er veelal aan

van deze drie rollen. Anderen kiezen er juist voor om

enkele installateurs een offerte worden gevraagd. De

‘full service’ te bieden.

installateur heeft dan veelal te maken met vertrouwde opdrachtgevers (woningcorporaties, projectontwikkelaars, aannemers etc.). Maar (ook) bij de realisatie is dit

6.2 Welke partijen moet de installateur benaderen?

voor (zorg)domotica-projecten meestal iets ingewikkelder dan bij een doorsnee opdracht: • De kwaliteit van de installatie (en de oplevering aan

Voortraject (lokaal en regionaal)

de gebruiker) staat of valt met een goed begrip van

Domotica-projecten zijn nu vaak nog betrekkelijk klein-

de wensen en (on)mogelijkheden van de gebruiker.

schalig (vaak enkele woningen, soms enkele tientallen).

• De installatie in de woning staat niet grotendeels op

Maar de overheid wil, dat er de komende jaren tiendui-

zichzelf, maar moet perfect communiceren met de

zenden levensloopbestendige woningen per jaar aan-

dienstverleners (die zelf hun installatie misschien ook

gepast of gebouwd worden. Dus zoeken overal in het

nog moeten realiseren of uitbreiden).

land organisaties elkaar op: er zullen plannen gemaakt (moeten) worden.

• Het is meer dan ‘leidingen trekken’: de keuzes m.b.t. de infrastructuur hangen af van de functionaliteiten en concepten die later toegepast moeten worden; en

Bij een domotica-project zijn vaak de volgende partijen

er moeten keuzes gemaakt worden t.a.v. kwaliteit en

betrokken:

flexibiliteit.

• De lokale overheid: één of meer gemeenten en/of de provincie; • Een woningcorporatie;

Dat betekent dat ook de andere partijen, in elk geval de gebruikers en de zorgverleners, voor de installateur van belang zullen zijn.

• Een zorginstelling (thuiszorg en/of verpleeghuis). Ook in de exploitatiefase liggen de verhoudingen ingeMaar het verschilt van geval tot geval: het komt ook

wikkelder dan bij een doorsnee opdracht. Bijvoorbeeld:

voor, dat een projectontwikkelaar kansen ziet. Soms

als de infrastructuur buiten de woning en de aanbieders

zijn ook andere zorgverleners (bijvoorbeeld huisartsen)

van diensten over deze infrastructuur losgekoppeld

bij een project betrokken, of een ziekenhuis. En als het

worden, kan de klant zelf kiezen welke diensten hij van

51

welk bedrijf betrekt. Daarbij is regelmatig werk voor de

Figuur 10

Samenwerken: horizontaal, maar ook verticaal

installateur, maar wie wordt dan zijn opdrachtgever? DSI

De woningcorporatie of de projectontwikkelaar, de aanbieder van netwerkdiensten, de netwerkeigenaar, de zorgcentrale of de bewoner zelf?

Landelijk: beleid, financiering, grote lijnen, kennis

Infra

Woningcorporatie Aannemer

IC T

Zorgsector

EI

Gemeente

S

Wie meer wil weten over levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg kan terecht bij de overheid en bij verschillende koepelorganisaties en kenniscentra:

Bron: Consult bv

• De rijksoverheid: vooral de ministeries van VWS (zorgsector), VROM (huisvesting), WWI (Wonen, Wijken en

Samenwerken: waarom, wanneer en hoe?

Integratie) en EZ (innovatie);

Er is een aantal redenen denkbaar om met andere

• Het Kenniscentrum Wonen-Zorg, van Aedes (vereni-

installateurs samen te willen werken:

ging van woningcorporaties) en Arcares (branche-

• Wie niet groot is, kan wel slim samenwerken;

organisatie verpleging en verzorging);

• Andere expertise of een bepaald specialisme nodig

• Het IWZ (Innovatieprogramma Wonen en Zorg), van SEV (Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting) en NIZW; • De Stuurgroep Zorg van uneto-vni.

hebben; • Samen met anderen in staat zijn een integrale installatie te realiseren; • Risico’s, kosten en/of investeringen willen spreiden, • Meer vertrouwen bij de opdrachtgever:

Uit deze hoek komen tot nu toe de meeste initiatieven

-  voldoende brede expertise en ervaring,

voor proefprojecten. Bij de kenniscentra zijn, behalve

-  werken met bewezen technieken,

brochures en rapporten, ook overzichten te vinden met

-  capaciteit en continuïteit garanderen.

voorbeelden van (ver)bouwprojecten in het hele land.

• Ervaringen uitwisselen en kennis delen.

Een dergelijke samenwerking kan verschillende vormen

6.3 Mogelijkheden voor onderlinge samenwerking

hebben: • Per opdracht één of meer partners zoeken; • Informeel netwerk onderhouden (“we bellen”);

Samenwerking is nodig:

• Een structureel samenwerkingsverband;

• Tussen dienstverleners/zorgverleners onderling;

• Samenwerking expliciet ‘in de markt zetten’;

• Tussen het complex van opdrachtgevers en stakehol-

• Een formeel samenwerkingsverband (joint venture

ders;

etc.).

• Tussen de partijen in de bouwkolom (aandachtspunt: in welke fase wordt de installateur ingeschakeld?); • Tussen installateurs onderling, om een integraal aanbod (voor bouw en/of beheer) aan te kunnen bieden.

Voortraject (lokaal en regionaal) De voordelen van (zorg)domotica komen vaak nog ten goede aan anderen (bijvoorbeeld zorgverzekeraars) dan de organisaties die de kosten maken (bijvoorbeeld woningcorporaties). Daardoor komt deze markt (nog) niet erg snel tot ontwikkeling. Daar komt bij dat voor veel partijen, zeker de zorgsector, de techniek een black

52

box is. Daarom is het noodzakelijk dat er in het voortra-

ject door verschillende partijen samen wordt nagedacht over en samen wordt gewerkt aan plannen voor zorgdomotica.

Veel organisaties betekent vaak veel praten, en dat kost tijd. Het gaat om organisaties die ieder gebonden zijn aan allerlei wetten en regels en aan vastgesteld beleid en prioriteiten. In het voortraject moet iedereen dus vasthoudend zijn zonder ongeduldig te worden. Toch kan het de moeite waard zijn om daar als installateur bij betrokken te zijn: de installateur overziet de technische mogelijkheden en complicaties immers het beste en kan de plannen dus in een realistische richting sturen. De installateur kan dus zorgen voor betere oplossingen en kan onnodige kosten voorkomen.

Een interessante vorm van samenwerking is het gezamenlijk oprichten van een organisatie die het project gaat realiseren en exploiteren. Op die manier worden de kosten en de baten binnen één organisatie gebracht en is er ook minder vaak overleg nodig tussen alle organisaties.

Vaak zullen de andere partijen leidend zijn, het initiatief nemen en de vorm van samenwerking kiezen, niet de installateur. Die moet vooral duidelijk maken, dat hij een waardevolle inbreng heeft – ook in het voortraject.

Projectrealisatie Het realiseren van een zorgdomotica-project gaat verder dan simpelweg het bestek volgen. Het kan wenselijk zijn om intensiever met anderen samen te werken dan bij een doorsnee project: • Met het samenwerkingsverband van opdrachtgevers, bijvoorbeeld omdat het een experiment betreft; • Met vertegenwoordigers van de toekomstige gebruikers (zoals bewoners, ouderen, patiënten); • Met zorgverleners en andere dienstenaanbieders of met de installateurs die verantwoordelijk zijn voor de apparatuur en installaties van de zorgverleners (reeds gerealiseerd, of ook nog in ontwerp of aanleg).

53

6.4 Tot slot: kansen slim benutten

• Bestek: om zowel opdrachtgevers als installateurs enig houvast te bieden, is op een rij gezet welke aanvullingen op een standaard bestek ervoor zorgdomo-

Levensloopbestendig wonen en woninggebonden zorg komen er aan, dat staat vast. Op termijn wordt dat

• ZorgSwitch: de informatie die in het kader van het

voor de installatiebranche een groeimarkt. En levert de

project is verspreid is ook te vinden op de website

installatietechniek tevens een bijdrage aan het oplos-

van het project: www.zorgswitch.nl.

sen van een belangrijk maatschappelijk probleem. Maar zover is het nog niet, daar is nog veel voor nodig. De installateur kan helpen die markt in beweging te krijgen en schept zo nieuwe kansen voor zichzelf en voor anderen.

Het is wel zaak om die kansen slim te benutten. In veel gevallen zal er geen garantie vooraf zijn, dat de installateur die in een vroeg stadium meedenkt ook de uiteindelijke opdracht krijgt. De investeringen in tijd, geld en kennis moet hij dus goed afwegen tegen de mogelijke opbrengsten. Op het goede moment de concurrentie aangaan, maar ook weten in welke fase samenwerking gewenst is.

Tools van uneto-vni Om het geïnteresseerde installateurs gemakkelijker te maken deze markt met succes te betreden zijn door uneto-vni verschillende tools ontwikkeld: • Businesscase: vat de argumenten samen en onderbouwt met cijfers waarom installatietechniek en ICT van belang zijn voor levensloopbestendig wonen en de toekomst van de zorg in Nederland. • Stappenplan: geeft de installateur een eerste indruk hoe hij deze nieuwe markt kan betreden en waarop hij zich dan moet voorbereiden. • Workshops: er is aantal workshops ontwikkeld, voor installateurs zijn er technische (‘bijspijker’) workshops en daarnaast een introductie tot deze nieuwe markt en de gebruikers waarvoor de techniek bedoeld is. • Tool vaststellen klantvraag: een instrument dat de installateur helpt om met de opdrachtgever(s) en eventueel gebruikers een gesprek te voeren over de mogelijkheden, waaraan vooral behoefte is en hoe

54

tica nodig zijn.

verschillende functies samenhangen.

55

56

Colofon Ontwerp & lay-out design@cetera B.V., Rijswijk

Drukwerk Koninklijke Broese & Peereboom, Breda

Productiecoördinatie Afdeling Communicatie uneto-vni

© uneto-vni, maart 2008

uneto-vni Bredewater 20 - 2715 CA Zoetermeer Postbus 188 - 2700 AD Zoetermeer T 079 325 06 50 - F 079 325 06 66 [email protected] - www.uneto-vni.nl