Innovatie. Multifunctioneel energie eiland in de Noordzee Pagina 10. Hoe te verdienen aan een goed idee?

Innovatie

maart 2008

Hoe te verdienen aan een goed idee? Pagina 4

Multifunctioneel energie eiland in de Noordzee Pagina 10

Nieuwe smaak: veel innovaties in de gezondheid Pagina 12

Onze manier van communiceren zal drastisch veranderen Pagina 17

TUPQ UBMLJOHJOOPWBUJPO/ TUBSU EPJOHJU/

IBMishelpingcustomersrethinkthewaytheworldworks.Fromintelligentpower networksandadvancedwatermodelingtosmartvaccinesandgreendatacenters, weareapplyinginnovativethinkingtohelpsolverealworldproblems.Start transformingyourbusinessatjcn/dpn/doing.STOPTALKINGTUBSUEPJOH

De inhoud van deze bijlage valt niet onder verantwoordelijkheid van de Telegraaf-redactie

Themabijlage INNOVATIE

“Het is slecht nestelen op een kale dakpan”

INNOVATIE

MAART 2008

I

nnovatie zie je overal. In onze huizen, in onze computers, in onze auto’s, in onze fabrieken en zelfs in ons eten en drinken. We zien haast elke dag wel een vernieuwing, denk maar aan nieuwe producten zoals de TomTom, de Bugaboo, met Omega-3 verrijkte margarine, of aan nieuwe diensten als internetbankieren, medische teleconsulten en Marktplaats. Dankzij ondernemerschap en innovatie is Nederland nu één van de meest welvarende landen ter wereld. Maar, resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. Met de opkomst van landen als China, India en Brazilië neemt de internationale concurrentie toe. Dit biedt natuurlijk ook kansen! Het vermogen tot innoveren wordt daarom steeds crucialer voor ondernemers en voor Nederland als geheel: zonder innovatie geen groei. Groei in economische zin, maar ook voor het leveren van een bijdrage aan het oplossen van problemen in de maatschappij. Denk hierbij aan problemen in de zorg-, onderwijs- en veiligheidssector. Tegelijkertijd wordt innovatie ook steeds moeilijker: het moet sneller, technologieën worden complexer en steeds vaker gecombineerd. Bedrijven werken steeds meer samen, met elkaar en met kennisinstellingen, nationaal en internationaal, en specialiseren zich. Concurrentie dwingt ze daartoe, ambitie verleidt ze daartoe. Bedrijven worden sterk afhankelijk van elkaar en van bijvoorbeeld universiteiten. Die groeiende afhankelijkheden doen denken aan natuurlijke leefomgevingen, waar verschillende soorten floreren in een goede harmonie met elkaar. Dit geldt volgens mij ook steeds meer voor ondernemerschap en innoveren. Ook die gedijen het best in een goed ‘ecosysteem’.

Hoe te verdienen aan een goed idee? Pagina 4

Multifunctioneel energie eiland in de Noordzee Pagina 10

Nieuwe smaak: veel innovaties in de gezondheid Pagina 12

Onze manier van communiceren zal drastisch veranderen Pagina 17

TUPQ UBMLJOHJOOPWBUJPO/ TUBSU EPJOHJU/

IBMishelpingcustomersrethinkthewaytheworldworks.Fromintelligentpower networksandadvancedwatermodelingtosmartvaccinesandgreendatacenters, weareapplyinginnovativethinkingtohelpsolverealworldproblems.Start transformingyourbusinessatjcn/dpn/doing.STOPTALKINGTUBSUEPJOH

DE INHOUD VAN DEZE BIJLAGE VALT NIET ONDER VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE TELEGRAAF-REDACTIE

° Het beste ecosysteem leidt tot de meeste innovaties, nieuwe bedrijven, nieuwe banen, economische groei, en het werkt als een magneet op nieuwe investeringen van binnen en van buiten. En alleen in een goede biotoop kunnen soorten optimaal functioneren. Het is immers slecht nestelen op een kale dakpan. Binnen de innovatiebiotoop spelen verschillende elementen een belangrijke rol. Bijvoorbeeld onderwijs, ondernemerschap, onderzoek en ontwikkeling, vestigingsklimaat, formele en informele netwerken en internationale samenwerking. Er gebeurt veel en er is duidelijk sprake van een groeiende dynamiek. Vooral bij het midden- en kleinbedrijf zie ik stijgende investeringen in innovatie. Toch, als je een vergelijking maakt met het buitenland, kan je vaststellen dat er nog veel te winnen valt. Veel scores kunnen echt beter, bijvoorbeeld op het gebied van starters, aanwas van technisch geschoolden, investeringen in innovatie, aantal bedrijven dat innoveert, samenwer-

king tussen bedrijven en kennisinstellingen, internationale samenwerking en samenwerking binnen de overheid. Er gaan daarom bij voortduring geluiden op, dat het ‘anders’ moet. Over de vraag ‘hoe’ zijn de meningen meestal verdeeld: de één wil meer investeren in excellente wetenschap, de ander meer in samenwerking tussen MKB en kennisinstellingen, de ander voornamelijk in ondernemerschap en innovatie. De één wil fiscale regelingen, terwijl de ander gerichte steun van de overheid wil. Het lijken vaak of-of-of ideeën. Maar in mijn visie gaat het om een én-én-én aanpak. Je kunt de onderdelen van het ecosysteem niet los van elkaar zien. Het verbinden van excellente wetenschap met het stimuleren van ondernemerschap en innovatie loopt als een rode draad door alles wat wij doen. Het ministerie van Economische Zaken geeft Nederland op ver-

Mediaplanet produceert, financiert en ontwikkelt themakranten In pers, online en via broadcasting. www.mediaplanet.com

schillende manieren een financiële steun in de rug bij investeringen in innovatie. Ruim 73 procent van de middelen die wij inzetten komt terecht bij de motor van onze economie, namelijk bij het midden- en kleinbedrijf. Al met al zijn we met innovatie in Nederland op de goede weg. We zien een groeiend bewustzijn, dat investeren in innovatie en excellentie cruciaal zijn voor de toekomst van ons land.

INHOUD

Mee in de vaart der volkeren

P. 4

Wie niet waagt wie niet wint

P. 4

Het idee in een gouden kistje

P. 6

Expert Panel

P. 7

Vernieuwende energie

P. 8

Water als vriend in de vooruitgang P. 10 De nieuwe smaak

P. 12

Innovatie als kransslagader

P. 15

Innovatieve medicijnen

P. 17

Telefotogamemultimedianavigator P. 17 Zorgen voor innovatie voor zorg

P. 18

Therapietrouw

P. 19

Ir. Willem Zwalve Directeur Innovatie, SenterNovem, Den Haag

Innovatie - publicatie Mediaplanet publishing house B.V. Project Manager: Jasmijn Visser, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 005 Production Manager: Judith Kloppenburg, Mediaplanet Publishing House B.V. +31 20 7077 003 Design & Repro: Thomas Rohlfs, [email protected], +31 20 7077 011 Tekst: Cor Dol & Klaartje Jaspers Mediaplanet is de leidinggevende Europese uitgever van themakranten in pers, online en via broadcasting. Als u zelf een idee heeft over een onderwerp, of misschien wel een heel thema, aarzelt u dan niet om contact met ons op te nemen. Mediaplanet Publishing House, Kristiina Kansen, Country Manager tel: +31 20 70 77001 www.mediaplanet.com

Jasmijn Visser

Gedistribueerd met De Telegraaf, maart 2008

A dvocAten

en

o ctrooigemAchtigden

Een goed idee verdient bescherming! octrooien-merken-modellen-domeinnamen-handelsnamen-auteursrecht

Sweelinckplein 1, 2517 GK Den Haag • Telefoon: (070) 3654833 • Website: www.Arnold-Siedsma.nl

Je merknaam is je beste reclame

“Productinnovatie vraagt om denkwerk. Maar ik heb minstens zo lang nagedacht over de merknamen waaronder ik mijn producten in de markt zet. Het moesten echt merknamen zijn die mensen niet meer uit hun hoofd krijgen. Toen ik ze eenmaal had, heb ik ze meteen geregistreerd. Daar heb ik geen spijt van, want de bekendheid van mijn producten is razendsnel gegroeid. Een goede merknaam is je beste introductie op de markt.”

Door uw merk te registreren, stelt u uw merk veilig en kunt u voorkomen dat anderen het gebruiken. In de Benelux moet u daarvoor bij het Benelux-Bureau voor de Intellectuele Eigendom zijn. Op www.boip.int staat alle informatie over merkregistratie en kunt u uw registratie direct regelen. U kunt ons ook bellen op 070 349 12 42.


Mee in de vaart der volkeren Economische groei, en dus welvaartsgroei, staat niet los van innovatie. Kennis, innovatie en ondernemerschap zijn de sleutel tot welvaartsgroei. Als we met de BV Nederland vooruit willen, zullen we dus moeten innoveren. Maar hoe staan we er eigenlijk voor? Door Cor Dol i.s.m. het ministerie van Economische Zaken

N

ederland heeft alles te bieden wat voor innovatieve bedrijvigheid noodzakelijk is. We hebben een goed opgeleide beroepsbevolking, ontwikkelen hoogwaardige kennis en Nederland bruist van de creativiteit. Denk aan ‘Dutch Design’ als een zeer gewild exportproduct. Begin februari won Marlies Dekkers de Franse modeprijs. Nederland heeft ook altijd gebruik kunnen maken van haar voordelige geografische ligging (gateway to Europe). Om de economische positie van Nederland door innovatie te behouden en te versterken is het nodig dat de geproduceerde kennis gecommercialiseerd wordt. Dit vraagt om continue inzet van alle partijen die actief zijn op het terrein van innovatie: overheid, bedrijfsleven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. Grote uitdagingen We hebben te maken met grote, deels nieuwe maatschappelijke uitdagingen, bijvoorbeeld op het gebied van klimaatverandering, energievoorziening, veiligheid, zorg en mobiliteit. Het ontwikkelen en benutten van kennis, het bewerkstellingen van innovatie en het bevorderen van innovatief ondernemerschap zijn onontbeerlijke ingrediënten om adequaat op deze uitdagingen te kunnen reageren. Het kabinet wil juist op deze terreinen samen met belanghebbende richtinggevende maatschappelijke innovatieagenda’s uitwerken. Deze agenda’s vragen om een brede, internationaal georiënteerde aanpak en moeten oplossingen aanreiken voor vraagstukken rondom bijvoorbeeld schone energie, goed onderwijs, duurzaam waterbeheer, gezonde voeding en

in 7 stappen

goede gezondheidszorg. En daaraan valt te verdienen, vooral omdat niet alleen Nederland, maar alle westerse landen met dit soort problemen geconfronteerd worden. Beleid De uitdaging ligt met name in het vergroten van de private uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling. De overheid zorgt voor de juiste randvoorwaarden voor mensen en organisaties om te innoveren en voert een passend en gericht beleid dat innovatie stimuleert. Maar let wel: innovatie kun je niet regisseren. Het gaat om inventiviteit en creativiteit onder mensen, bij bedrijven, universiteiten en tal van andere organisaties. In het beleidsprogramma heeft het kabinet vier pijlers benoemd om Nederland ondernemender, innovatiever en concurrerender te maken: verhoging van het rendement van hoger onderwijs en on-

als het gaat om werkende technische

oplossingen

1… beoordeling van uw uitvinding 2……. gesprek + plan van aanpak 3…………onderzoek + 3D design 4………… engineering + drawing 5………….. prototyping + testing 6…………….. 20 jarig NL octrooi 7…………….. commercialisering

advies & raadgeving brainstormsessies parametrisch 3D ontwerpen berekening & EEM simulatie productie tekeningen productiebegeleiding

Techniek + IE-bescherming + Marketing Te g =T Totaalondersteuning aan Uitvinders =

Wie niet waagt wie Stel, u heeft een goed idee en vermoedt dat daar wel wat mee te verdienen valt. Maar hoe zoiets aan te pakken?

E

en goed idee kan inderdaad waardevol zijn, maar het is de truc om het goede idee op de juiste manier om te zetten in een tastbaar product. Wouter Pijzel, directeur van de Nederlandse Orde van Uitvinders (NOVU) kent de dagelijkse praktijk en obstakels van de ontwikkeling van idee tot markt. “Het eerste wat je moet doen, is onderzoeken of iets al is beschermd met een octrooi. Het kan best zijn dat je geweldige idee al eerder door iemand anders is bedacht en dan is het weggegooid geld als je gaat proberen dat verder te ontwikkelen. We kunnen op een snelle en effectieve manier octrooionderzoek doen. Als er al een identieke uitvinding geoctrooieerd is, dan is er eigenlijk maar één volgende stap: stoppen. Verder ontkom je er niet aan

van idee naar markt

Duidelijk, Open, Laagdrempelig, Persoonlijk, Risicomijdend en… als Uitvinder Baas blijven over Uw Uitvinding

derzoek, een grotere inzet van kennis, innovatie en ondernemerschap voor het oplossen van maatschappelijke vraagstukken zoals energie, water, zorg, onderwijs en veiligheid, meer ruimte voor ondernemerschap en zorgen dat plaatsen in Nederland bereikbaar blijven. Dit vraagt niet alleen om inzet van EZ. In het (tweede) Innovatieplatform werken overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen samen om een impuls te geven aan innovatie en ondernemerschap, waarbij de aandacht ook uitgaat naar innovatie in maatschappelijke sectoren. Daarnaast werken de relevante departementen in het project Nederland Ondernemend Innovatieland samen aan een rijksbrede langetermijnstrategie voor ondernemen en innovatie, innovatieagenda’s voor de benoemde maatschappelijke vraagstukken en beleidslijnen, onder andere op het terrein van menselijk kapitaal en sociale innovatie.

Een kleinschalig no-nonsense bureau met een sterk pragmatische instelling. Onze bedenksels werken niet alleen in theorie maar vooral ook in de praktijk.

De beste constructeurs hebben zelf ooit op de werkvloer gestaan!

om marktonderzoek te doen. Je idee kan nog zo mooi zijn, als er geen markt voor is, kost het alleen maar geld.” 3xO+O De NOVU hanteert de formule 3xO+O als hulpmiddel om van het ideeënstadium naar het vindingsstadium te komen. Het staat voor het doen van drie cruciale onderzoeken: octrooionderzoek, marktonderzoek en technisch onderzoek, inclusief prototype. De vierde O staat voor het vervaardigen van in ieder geval een aanzet voor het ondernemingsplan. Met het ondernemingsplan krijg je de meeste uitvinders op de kast, is de ervaring van Pijzel. “We vragen aan uitvinders om hun ondernemingsplan te laten zien, wat gaat het kosten, wanneer ga je eraan verdienen, et cetera.

=èXeZ`Xcj èefm\i\efgqËe Ifkk\i[Xdj 9à?f^\jZ_ffcIfkk\i[Xd`j\\e èefmXk`\e\kqf^f\[ÔeXeZ`\\c%Jkl[\ek\e ÔeXeZ`\\cdXeX^\d\ekfm\ikif]]\eq`Z_q\c] \e\\e^f\[`[\\mXe\\el`kmè[\i% Q\[\[\eeXd\càbfe[\iqf\beXXi[\ ÔeXeZ`ëc\kf\bfdjkmXe\\edfY`\c\[\dfekXY\c\ dè`^fc]YXXe%Efl#[`\kf\bfdjk`j\i[lj% <\ejfc`[\jkXXcka\jXd\en\ibè^kljj\e \\efe[\ie\d\i\e[\ÔeXeZ`ëc\fgc\`[è^\e mXe[\?f^\jZ_ffcIfkk\i[Xd% @ek\i\jjXekmffilXcjY\[ià]f] gfk\ek`ëc\Y\^\c\`[\i6Fm\iki\]a\q\c]ffb \eY\cd\k'(' )+(++++f]bàbfg _f^\jZ_ffcifkk\i[Xd%ec

LARA-Inventing.nl erkend en gecertificeerd NOVU lid

LARA-Engineering.nl advies- en ingenieursbureau


Ingezonden Mededeling Kunt u mij een dashboard printen?

Uitvinders en studenten

Vindt u dit een onwaarschijnlijke vraag,

In samenwerking met de NOVU begeleidt Jaap Sneeuw met collegadocenten Corjan Aalbregt en Sanjay Drigpal van de Hogeschool Rotterdam & Omstreken studenten Economie/Financieel Management bij het helpen van idee via uitvinding naar commerciële lancering voor uitvinders. Studenten in groepjes van vier personen helpen hierbij een uitvinder gedurende twintig weken. “Afhankelijk van de doelgroep, consumenten of bedrijven, doen ze een bepaalde vorm van marktonderzoek. Het komt wel eens voor dat de uitvinder geadviseerd moet worden niet verder te gaan. Als de uitvinder geen prototype heeft en/of geen octrooi heeft, wordt het marktonderzoek lastig, want je zit met een soort geheimhouding, terwijl je wel het onderzoek moet doen bij de doelgroep.” De studenten houden zich bezig met marktonderzoek, maar ook met octrooionderzoek en het schrijven van een businessconcept en businessplan. “Voor het marktonderzoek nemen we bij de doelgroep bijvoorbeeld enquêtes af, bekijken de prijs en concurrentie en beoordelen of

de consument dat geld ervoor over heeft.” Zowel de NOVU, uitvinders, studenten als de Hogeschool zijn zeer enthousiast over deze vorm van praktijkgericht onderwijs.

iets wat eerder thuishoort in fictie? Niet voor Materialise. Dit Belgische bedrijf staat al bijna 20 jaar aan de top van de rapid prototyping industrie, waarin 3D printen dagelijkse kost is. Of het nu om een boormachine of een auto-onderdeel gaat, vooraleer een product van de band rolt, test de fabrikant eerst grondig het design en de functionaliteit. Kunststoffen prototypes bieden daarbij een houvast. Materialise startte in 1990 als één van de eerste Europese rapid prototyping service bureaus. Rapid prototyping

Meer informatie www.hogeschool-rotterdam.nl

maakt het mogelijk om in recordtijden een fysiek model te bouwen. Productontwikkelaars sturen hun file naar Materialise en enkele dagen later ontvangen ze een 3D print-out, het eerste

niet wint Elke uitvinder, of hij wil of niet, is een beetje ondernemer.” Een professionele partij zal ook altijd vragen naar het octrooi of andere beschermingsvormen en naar een ondernemingsplan. Prijs en snelheid Met name diensten, vaak gerelateerd aan het internet, maken momenteel een grote vlucht door. “Op zich maken die niet gebruik van een nieuwe techniek. Het octrooi is daar ook niet het aangewezen beschermingsmiddel, maar dan moet je meer denken aan bescherming van een domein of merknaam en het auteursrecht. Prijs en snelheid worden heel serieuze concurrenten van de wat ouderwetse beschermingsmiddelen als het octrooi, omdat tegenwoordig alles zo’n korte levenscyclus heeft.” Momenteel is

achttien maanden de gemiddelde tijd voor de ontwikkeling van idee naar markt. Pijzel: “Tachtig procent kan zelfs binnen die tijd. Met meer dan achttien maanden wordt het wel problematischer. Dan stijgt de kans dat de concurrent ermee komt of de markt er geen behoefte meer aan heeft.” Vertrouwen is heel belangrijk, zowel van de kant van de uitvinder als van de ‘informal’ of ‘dragon’, die aan de uitvinder geld, kennis, kunde, tijd en zijn netwerk ter beschikking stelt om de vinding op de markt te brengen. “De uitvinder is wat schichtig om het idee neer te leggen bij iemand die ermee vandoor kan gaan. Andersom zit de informal vaak helemaal niet te wachten op halfbakken ideeën. Dat wederzijds vertrouwen is heel belangrijk en daar moet je voorzichtig mee omgaan.” Prototype Lara en Freddy de Jong van Lara Inventing helpen uitvinders met het op de markt brengen van goede uitvindingen. Ook zij starten met een gefundeerde inschatting van de octrooibaarheid, technische maakbaarheid en marktpotentie. Als die positief uitpakt, volgt een gesprek met de uitvinder en een indicatie voor de kosten van het vervolgtraject.

LOS & STIGTER

octrooien • merken • modellen • licenties anno1910

“Vaak treden obstakels al in die eerste fasen op”, beschouwt Lara de Jong. “Iets bestaat al en is al geoctrooieerd. Of de kosten zijn bepalend. Het hele ontwikkelingstraject van idee naar markt kost toch geld en dat moet op een gegeven moment wel terugverdiend kunnen worden.” Met een tekeningenpakket

Innovatie is het toepassen van kennis kan vervolgens een prototype gemaakt worden. “Met het prototype kun je testen of de uitvinding werkelijk aan de verwachtingen voldoet of dat er wellicht nog een aanpassing nodig is. Maar uiterst belangrijk voor representatieve doeleinden. Met een prototype kun je daadwerkelijk laten zien wat de uitvinding behelst.” De gang naar de markt is de laatste stap in het proces. Vaak is het niet eenvoudig om de verbinding met het bedrijfsleven te maken. Maar ook daar zijn initiatieven voor.

Zaken en Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Door het opzetten van zoheten business development centers rond kennisinstellingen in Nederland poogt het programma kennis te ontsluiten en zogenoemde technostarters (uitvinders met technische ideeën die zelf een bedrijf opzetten) te stimuleren. Martin Stutterheim, verantwoordelijk voor TechnoPartner: “In de centers proberen we ideeën te ontwikkelen en voor die ideeën de juiste partner te vinden. Dat kan een nieuw bedrijf zijn, maar ook een bestaand bedrijf. Achterliggende gedachte is dat innovatie meer banen oplevert. Daartoe proberen we ook investeringsfondsen van de grond te krijgen.” Inmiddels zijn er zo’n vijftien business development centers en hebben investeringsfondsen zo’n 120 miljoen (waarvan de helft een lening van Economische Zaken is) opgebracht. “Innovatie is het toepassen van kennis. Het moet van de stoffige plank af en op deze manier willen we uitvinders stimuleren om ondernemer of in ieder geval ondernemend te worden. Als je het niet probeert, kom je er nooit. Dat geldt in alle opzichten.”

schien zelfs uw shampooflesje zit wel één of ander onderdeel dat ooit begon als prototype van Materialise. Afhankelijk van de functie van het prototype zal de ene of de andere techniek gebruikt worden. De meeste prototypingtechnieken bouwen de stukken laagsgewijs op. Het gebruikte materiaal bepaalt in hoge mate de functionaliteit van het prototype. Binnen het brede technieken- en materialengamma van Materialise, zit steevast een oplossing voor elke toepassing. www.materialise.com

OCTROOIEN • MERKEN • MODELLEN LICENTIES • JURIDISCHE ADVIEZEN

hoofdkantoor gevestigd is. Het bureau heeft nevenvestigingen in Utrecht en Eindhoven. Los en Stigter verleent diensten op het terrein van de bescherming van uitvindingen, de registratie van handelsmerken, modellen en auteursrecht in binnen- en buitenland. Het bureau beschikt over specialisten op het terrein van werktuigbouwkunde, elektrotechniek en chemie met inbegrip van biochemie. Ook houdt het bureau zich bezig met het opstellen van licentie-, R&D- en samenwerkingsovereenkomsten, alsmede het voeren

www.losenstigter.nl

wagen, elk huishoudapparaat of mis-

Toepassen van kennis TechnoPartner is een actieprogramma van de ministeries van Economische

Octrooibureau Los en Stigter B.V. is opgericht in 1910 in Amsterdam, waar sindsdien het

van onderhandelingen dienaangaande.

tastbare stuk van hun ontwerp. In elke

Amsterdam Weteringschans 96 1017 XS Amsterdam Tel.:020-6236832 Fax: 020-6260007 Utrecht Maliebaan 26 3581 CP Utrecht Tel.:030-2369712 Fax: 030-2369695 Eindhoven Vestdijk 9 5611 CA Eindhoven Tel.:040-2467971 Fax: 040-2431175 e-mail: [email protected]


Het idee in een gouden kistje Iets bedenken is misschien niet zo moeilijk. Maar iets bedenken dat op grote schaal toegepast zou kunnen worden is geld waard. Veel geld soms. Bescherming is daarom óók een goed idee.

”

Er zijn uitvinders die enthousiast en met een onbeschermde vinding de boer op gaan. Zij vallen vaak in de valkuil die wij het ‘chocoladereepscenario’ noemen”, vertelt Wouter Pijzel van de Nederlandse Orde van Uitvinders. “Ze staan binnen een uur weer buiten en hebben een schouderklopje en een chocoladereep voor de moeite gekregen, terwijl iemand anders er met de vinding vandoor gaat.” Het spreekt voor zich: het beschermen van een idee is voor uitvinders van groot belang. Wouter Kanneworff is adviseur van Octrooicentrum Nederland (OCNL) en hij bakent om te beginnen het begrip ‘idee’ af. “In feite is dat een vaag begrip, dat niet te beschermen is. De uitwerking ervan is wel te beschermen. Je kunt een wens hebben, een idee dat ‘het mooi zou zijn als’. Maar is het ook realiseerbaar? Dat is waar bescherming begint.” Intellectuele eigendom Intellectuele eigendom is een verzameling van rechten die de eigenaar het uitsluitend recht geven op het maken en verkopen van een product, het gebruiken van een naam en het verveelvoudigen van een werk. “De vier belangrijkste rechten

UW

zijn het octrooi, merkenrecht, modelrecht en auteursrecht: die maken de intellectuele eigendom, zoals dat genoemd wordt. Een octrooi is het recht op een uitvinding, waarmee anderen verboden kan worden de uitvinding commercieel toe te passen, te produceren of te verhandelen. Maar je moet inbreuk wel zelf aankaarten en dat kan tot forse rechtszaken leiden.” Intellectuele eigendom onderscheidt zich van de zogenoemde industriële eigendom door de toevoeging van het auteursrecht. Een auteursrecht ontstaat automatisch wanneer een ‘werk van letterkunde, wetenschap of kunst’ is gemaakt en geeft de rechthebbende het alleenrecht het openbaar te maken en/of te verveelvoudigen. Een merk is een teken waarmee het product zich onderscheidt van anderen. Dat kan de naam van een product of dienst zijn, maar ook een logo of de vorm of verpakking van het product. Een model is het uiterlijk van een voortbrengsel of een deel ervan. Octrooi “Een octrooi kan aangevraagd worden als een vinding technisch, nieuw en inventief is”, legt Kanneworff uit. “Technisch wil zeggen dat het industrieel toepasbaar moet zijn. Een mooie asbak in de vorm

van een peer is bijvoorbeeld niet octrooieerbaar. Nieuw lijkt een breed begrip, maar in feite zegt het dat de vinding wereldwijd niet eerder openbaar gemaakt is. Inventief is het meest rekbare begrip, want wanneer is iets inventief? We onderscheiden dat iets niet inventief is als het voor de vakman voor de hand liggend is.” Bepaalde branches maken meer gebruik van octrooien dan andere. Een lastige vraag is of software octrooieerbaar is. “In ieder geval zijn er mogelijkheden in combinatie met hardware. Er is in die branche een geleidelijke toename waarneembaar. De tendens is sowieso dat er

Aanpassing wet Medio 2008 zal de octrooiwet aangepast worden. “Er bestaat nu nog een zesjarig en een twintigjarig octrooi, maar er is veel onduidelijkheid over de waarde van een zesjarig octrooi, omdat dat niet vergeleken wordt met de bestaande techniek. Het zesjarig octrooi gaat er daarom uit. Verder is besloten een aantal leges te verlagen, zeker voor de eerste jaren van het octrooi. Vanaf tien jaar worden de kos-

wereldwijd steeds meer octrooien worden aangevraagd. Op die manier kunnen fabrikanten bijvoorbeeld beter optreden tegen goedkope Chinese import. Een gevolg van de globalisering.”

bruikt om de vinding mee in de markt te zetten, geeft de koper van het product de mogelijkheid om de producent te identificeren. Een tevreden klant koppelt zijn tevredenheid aan het merk, dat daardoor de opgebouwde goodwill met zich meedraagt. Ook als het merk later voor een ander of verbeterd product van dezelfde producent wordt gebruikt, zal de consument door het merk vertrouwen hebben in het nieuwe product”, zegt Camille Janssen van het Benelux-Bureau voor Intellectuele Eigendom (BBIE). Bescherming van merkrechten is dan ook essentieel voor een succesvol innovatieproces.

Merk Naast de bescherming van de uitvinding is het ook van belang zorg te dragen voor de registratie van het merk dat de uitvinder wil gebruiken voor zijn uitvinding. “Octrooihouders, maar feitelijke alle ondernemers, zullen zich altijd op hun markt moeten onderscheiden van hun concurrenten. Het merk dat wordt ge-

ten hoger. De gedachte erachter is dat op het moment dat de uitvinder aan zijn vinding gaat verdienen, het octrooi duurder wordt. Dat maakt de start iets aantrekkelijker.” Overigens is het opstellen van een octrooi een kostbare zaak. Het is daarom belangrijk om te onderzoeken of de vinding echt nieuw is. Bovendien moet de uitvinder het specifieke van zijn vinding heel precies omschrijven. Kanneworff: “Het is een technisch en specialistisch werk om octrooien te schrijven. Dat

maakt het ook duur. Het wordt gedaan door universitair geschoolde technici, die nog een specialistische opleiding hebben gevolgd. Dat geeft ook aan hoe complex de materie is. De kosten kunnen oplopen van vier- tot zesduizend euro en een veelvoud voor octrooien in andere landen. Er zijn soms ook alternatieven als geheimhouding mogelijk. Maak altijd een afweging van de kosten en baten. Octrooien zijn geen garantie voor succes.”

MERK VERDIENT DE BESTE BESCH ERMI NG !

Uw merk is een waardevol bezit, Het is voor uw klanten het symbool voor kwaliteit en betrouwbaarheid. Wees er dus zuinig op. Zorg dat uw merk

Al 120 jaar bewezen de beste bescherming voor uw merk

goed is beschermd door een registratie. Neem daarbij geen risico en laat u adviseren door ervaren deskundigen, die uw merken op hun waarde weten te schatten. Novagraaf is dan een logische keuze, het grootste Intellectual Property adviesbureau in Europa, met een wereldwijd netwerk. Bij ons is uw merk in vertrouwde handen en krijgt het de optimale bescherming die uw merk verdient. Overigens, wilt u meer weten over de waarde van uw merken of vraagt u zich wel eens af of uw merken wel commercieel en fiscaal goed zijn uitgenut? Ook hiervoor kunt u bij Novagraaf terecht.

Meer informatie: www.novagraaf.nl/contact Tel: 020 56 41 444 Email: [email protected]

European Leaders in Intellectual Property with main offices in Amsterdam, Brussels, Genèva, London, Paris

Ad Telegraaf 260x192.indd 1

20-02-2008 13:20:48


Expertpanel

Over bescherming door octrooi, model en merkrecht

1

Gebouwd op octrooien Het succes van grote merken is niet vanzelf komen aanwaaien. Belangrijk is de bescherming door octrooi, model- en merkrecht.

Ingenieur Addick Land, octrooigemachtigde bij Arnold + Siedsma: “Waarom bent u bereid meer geld neer te leggen voor een bepaalde computer? Design, naam, kwaliteit, exclusiviteit. Die waarden worden vastgelegd in de intellectuele eigendom. Het octrooi beschermt de technische invulling, het modelrecht beschermt het uiterlijk en het merkenrecht de naam. Je koopt een auto om de techniek en kwaliteit, maar vaak ook omdat er een bepaalde naam op staat. Het succes van zo’n naam en product valt of staat met de bescherming van de intellectuele eigendom. Het ontmoedigt anderen om hetzelfde na te maken. Daarmee wordt een merk exclusief. Het lastige van een octrooi is om de technische principes vast te leggen en daarnaast de namakers zoveel mogelijk te ondervangen, zodat anderen niet door de mazen van het net doorglippen. Als namaak niet kan worden tegengegaan, kun je als beginnend of zelfs gevorderd bedrijf geen fatsoenlijke marge maken op het product. Zo simpel is het. Het kan niet

Addick Land zo zijn dat een bedrijf dat jaren en jaren research heeft gedaan en een product heeft ontwikkeld, dat binnen twee weken nagemaakt ziet door de concurrent. Daar zijn octrooien voor. Op die manier kan je exclusief zijn.”

2

Niet te vroeg en zeker niet te laat Gegeven: een octrooi beschermt een uitvinding. Maar dat geldt voor een beperkte tijdsduur, met allerlei nieuwe kansen als gevolg.

Bernd Schneider, voorzitter van de Stichting Het Beste Idee Van Nederland:” In 1999 begonnen we met het initiatief voor Het Beste Idee Van Nederland, wat vijf jaar geleden een innovatiecompetitie in Nederland werd. Het is een competitie die voor iedereen toegankelijk is. Veel mensen en deelnemers zijn zich niet bewust van bescherming van een idee, ze-

Bernd Schneider ker niet wat betreft het wanneer, waar en hoe. Maar als je een techniek op televisie laat zien, is het openbaar. Dus: eerst beschermen, maar ook weer niet te vroeg. Als je in het ontwikkelingstraject zit, moet je oppassen dat je de techniek of vinding niet te vroeg vastlegt. Als je het na het octrooieren verder verandert, kun je niet nog eens het octrooi aanvragen. De octrooiliteratuur is voor iedereen toegankelijk en als je dan kijkt naar de huidige stand van de techniek, kun je een beter startpunt maken voor de ontwikkeling van een product. Als een octrooi verlopen is, mag je de techniek gebruiken. Door verandering van technieken of andere materiaaltechnieken krijg je nieuwe mogelijkheden, zeker om de verlopen octrooien opnieuw in te vullen. Genoeg kansen voor jonge ontwerpers. Het octrooi is goed om respect af te dwingen en je kunt een voorsprong op de markt opbouwen.”

3

Arpad Kupecz De duidelijkheid van het octrooi Een octrooi moet zo duidelijk mogelijk zijn om de uitvinding adequaat weer te geven en te beschermen.

Arpad Kupecz, eigenaar/directeur Los & Stigter: “Een octrooi kan betrekking hebben op een product, maar ook op een methode. Bijvoorbeeld: een medicijn, maar ook de methode om het te maken. Een octrooiaanvraag moet op een bepaalde manier worden opgesteld. Allereerst beschrijven we de huidige stand van techniek en de eventuele nadelen ervan en vervolgens hoe de uitvinding deze nadelen kan opheffen. Als de verbetering nieuw is, inventief is en een technisch effect heeft, is deze in beginsel octrooieerbaar. Die zaken worden in het octrooi nader toegelicht en geïllustreerd aan de hand van uitvoeringsvoorbeelden. Een octrooi moet kunnen

worden nagewerkt door een deskundige. In feite geef je een receptuur in de aanvraag, zodat het nagemaakt kan worden. Aan het eind van het octrooi volgen de conclusies. Die conclusies zijn je uitsluitende rechten en dat is in feite waar het om gaat. Het is belangrijk om het octrooi zo nauwkeurig mogelijk te omschrijven, zodat bij schending door onbevoegden een rechter kan vaststellen of de uit het octrooi voortvloeiende rechten inderdaad geschonden worden. Een octrooi is een juridisch stuk. Punten, komma’s en definities kunnen daarom uitermate belangrijk zijn. Binnen de kaders van het octrooi kun je je recht laten gelden tegen inbreukmakers. Een octrooigemachtigde kan de uitvinder daarbij ook van dienst zijn

De beste samenwerking tussen Technostarter en Launching Customer Winnen doe je met zijn tweeën! Voor de TechnoPartner Award 2008 zijn we op zoek naar succesvolle partners in business: een Technostarter en Launching Customer.

Of u bent een Launching Customer, en u heeft bijgedragen aan de doorbraak van een Technostarter. Schrijf u dan in als duo voor de TechnoPartner Award. Dé beloning voor het beste duo van Technostarter en Launching Customer.

Het beste duo! U heeft een nieuw product of proces ontwikkeld, en uw eerste klant, een Launching Customer, stond aan de basis van uw huidige bedrijfssucces.

Wie pakt in 2008 de winst? Een prijs van B 25.000 voor u samen. Ga naar www.technopartneraward.nl voor meer informatie. Inschrijven is mogelijk tot 4 april 2008.


Vernieuwende energie, want het moet blijven stromen Klimaatverandering en de eindigheid van fossiele brandstoffen maakt innovatie op het gebied van energieopwekking noodzakelijk. En er gebeurt dan ook veel, in grote en kleinere vormen.

I

nnovaties in de energiewereld behelzen niet alleen het vinden van nieuwe manieren van energieopwekking. Belangrijk is ook het ‘verduurzamen’ van bestaande energiebronnen. “Een aantal huishoudens wordt bijvoorbeeld voorzien van zogenoemde microwarmtekrachtcentrales. Je wekt elektriciteit op met gas en tegelijkertijd genereer je warmte voor je huis”, legt Tom van der Horst van TNO Nederland uit. “Door de fossiele brandstoffen

zo goed mogelijk te gebruiken, wordt geprobeerd op een hogere efficiency te komen. Overigens levert dat geen enorme besparingen op, in de orde van vijftien procent. Maar het is na de bekende HR-ketel een volgende stap. Het verduurzamen van bestaande energiebronnen is belangrijk en er vindt veel innovatie plaats. De infrastructuur voor deze energiebronnen ligt er en je kunt dus tegen relatief lage kosten innovaties introduceren. In de nieuwe energiemix

die er uiteindelijk moet komen, moet je dit wel serieus meenemen.” Een ander alternatief is bijvoorbeeld het opslaan van CO2 in de bodem, met name oude gasvelden leden zich daar goed voor. Bij alle innovaties is er een kostenvraag: loont het? “Dit hangt toch van de schaalgrootte af. Hoe meer er gebruik van wordt gemaakt, hoe goedkoper het wordt.” Behoefte verminderen “Je kunt ook kijken hoe je de energiebehoefte kunt verminderen”, snijdt Van der Horst een ander punt aan. “In de gebouwde omgeving, dus steden en dorpen, wint die gedachte terrein, want daar wordt veertig procent van onze energie verbruikt. Je kunt nul energiewoningen maken, die super zijn geïsoleerd en deels op zonne-energie draaien. Daar zitten veel kansen en gemeenten en projectontwikkelaars pikken de technologieën op. Er zijn gemeenten die duidelijk streven naar het predikaat CO2-neutraal en ontwikkelaars beseffen dat ze mee moeten om meer kansen op de markt te hebben.” Naast het optimaliseren van bestaande methoden enerzijds, wordt anderzijds ook gezocht naar nieuwe manieren van energieopwekking.

Verschillende mogelijkheden Erik van Engelen is manager innovatie bij Essent. Hij legt uit dat het bedrijf samen met partners naar alternatieve methoden zoekt. “OPAC staat voor Ondergrondse Pomp Accumulatie Centrale. Bovengronds creëren we een meer. Het water van dat meer laten we door 1400 meter diepe buizen in een ondergronds bassin stromen, zodat energie met waterkracht wordt gecreëerd. Dat water wordt weer omhoog gepompt als er bijvoorbeeld windenergie over is. Tachtig procent blijft er per cyclus over.” Essent experimenteert ook met Blue Energy. Erik: “Door het mengen van zoet rivierwater en zout zeewater kan energie worden opgewekt. Het zout geeft een stroomstootje af, dat door een membraan opgevangen wordt. Nederland heeft veel water en daarom is het interessant om de mogelijkheden - samen met KEMA - te onderzoeken. De daadwerkelijke toepassing ligt echter nog zo’n tien tot vijftien jaar in de toekomst.” Met Solidaridad ontwikkelde het bedrijf de mogelijkheid om restproducten uit de landbouw, met name de schil van koffiebonen, te gebruiken om door verbranding ervan energie op te wekken. Het ethisch pro-

bleem dat andere vormen van biomassa hebben – in feite wordt menselijk voedsel gebruikt om energie te maken – gaat hier niet op: het gaat om een restproduct dat anders weggegooid zou worden. Het potentieel is enorm en de verwachtingen navenant.

Verduurzamen van bestaande energiebronnen belangrijk Energiemix Zonne-energie wordt door een nieuwe subsidieregeling van Economische Zaken gestimuleerd. “Als je nu teruglevert aan het net word je daarvoor beloond”, vertelt Tom van der Horst. “Dat zijn goede regelingen om zulke ontwikkelingen aantrekkelijk te maken. Verder zie ik veel in de windmolenparken op zee, dat zit aantrekkelijk in elkaar. Wij pleiten voor een energiemix van verschillende alternatieven, waarvan in de loop der tijd gaat blijken hoe sterk de onderdelen zijn om als dragers van het energiebestel te kunnen dienen.”

130#&&3./6 LP S UJ OH

OVNNFSTWPPSé KYK0802P01_260X195.indd 3

$B EF BV U

4VSGOBBSXXX[FTUFSOMLJKL PGCFMo

JQ

4UPQUBVUPNBUJTDI

11-02-2008 15:18:38


Ingezonden Mededeling Innovatieve én praktische oplossingen voor de problemen van morgen. De internationale energiewereld staat aan de vooravond van de grootste uitdaging uit zijn geschiedenis: het realiseren van een duurzaam evenwicht tussen economische belangen, het veiligstellen van het energieaanbod, en de toenemende milieu- en klimaatzorgen. Innovatie is een absolute voorwaarde om deze uitdaging succesvol te kunnen aangaan. Als energieadvies- en testen certificeringbedrijf is KEMA al 80 jaar gespecialiseerd in het bedenken van innovatieve, maar tegelijkertijd praktische oplossingen voor de problemen van morgen. Wereldwijd adviseren wij internationale instellingen, overheden en bedrijven onder meer over energiebesparing,

Vergisting De Raedthuys Groep is een investeringsmaatschappij voor duurzame energie, maar ontwikkelt ook projecten in winden bio-energie en beheert deze duurzame energie-installaties ook. “Innovaties in de branche zijn voor de maatschappij van evident belang,” vertelt Michel Arninkhof van de Raedthuys Groep. Aanvankelijk werd voornamelijk geïnvesteerd in ‘wind op land’ (de winning van windenergie op land), maar in het kader van de diversiteit en spreiding van risico wordt nu ook gekeken naar bio-energie. “Vergisting en verbranding zijn bewezen technologieën, maar de totaalconcepten zijn zeker in Nederland nog niet direct bewezen. Als je kijkt naar de meest innovatieve kanten daarvan, dan heeft vergis-

ting betrekking op het gebruik van zoveel mogelijk ‘inputstromen’. Daar moet je dus flexibel in zijn. Vergisting heeft op zichzelf ook weer een restproduct, dat digestaat heet. Dat digestaat op zich kan ook weer als brandstof dienen, maar in Nederland gebeurt er op dat gebied nog niet zo heel veel.” Subsidie “Biomassa is vrij nieuw in Nederland. Veel bio-energie wordt op dit moment gerealiseerd door het bijstoken in kolencentrales.” Gewone elektriciteitcentrales die op kolen draaien, krijgen dan ook restproducten uit de landbouw te verwerken. “Dat is in ons land redelijk ver ontwikkeld. Daardoor zijn andere opties in de bio-energie een beetje blijven lig-

gen, zoals vergisting en kleinschalige verbranding. Als investeringsmaatschappij zien wij er veel in.” Maar er zit een kritisch addertje onder het gras. In augustus 2006 is de subsidie voor duurzame energie stopgezet; desondanks zet de Raedthuys Groep de ingeslagen weg door. “Er wordt een beetje met twee maten gemeten. De conventionele manier van energie opwekken krijgt niet alle kosten doorberekend die er wel zijn, bijvoorbeeld milieukosten. Het gaat bij wijze van spreken tot de schoorsteen en wat daarna komt is voor rekening van de samenleving. Voor windenergie en bio-energie worden dat soort kosten wél meegenomen in de totaalprijs, waardoor het onrendabel wordt. Die subsidie heeft de duurzame energie dus wel nodig.” On-

hernieuwbare

energievormen,

danks mooie woorden van het kabinet ziet Arninkhof vooralsnog weinig daden.

energieopslag, CO2-afvang en geavan-

Restproduct Met name de insteek op reststromen is voor Arninkhof een belangrijke insteek naar de toekomst. Ook hier komt namelijk de ethische kant van biomassa weer om de hoek kijken. “Het is niet logisch om producten als maïs of graan direct in energie om te zetten. Er kan ook voedsel van gemaakt worden. Daarnaast speelt het issue van controleerbaarheid, bijvoorbeeld bij palmolie. Waar palmolieplantages worden aangelegd, verdwijnt het oerwoud. Dat moet genuanceerd worden, maar is er veel kaf onder het koren. Wij blijfen uit deze discussie, omdat we ons zuiver richten op restproducten.”

De verwachte toename van nieuwe ener-

ceerde inspectietechnologieën.

gievormen kan uiteindelijk alleen gerealiseerd worden met een betrouwbaar en aangepast elektriciteitsnet. Daarom besteedt KEMA veel aandacht aan Smart Grids, oftewel, ‘intelligente energienetwerken’. Wij voorzien dat het energienetwerk interactief moet worden om het toenemende en complexere energieverkeer te kunnen verwerken. Een interessant vraagstuk waarin KEMA als voorzitter van het European Technology Platform Smart Grids een voortrekkersrol heeft.

www.pure-energie.nl

Duurzame energie In de visie van de Raedthuys Groep is duurzame energie de energie van de toekomst. Want duurzame energie is een oneindige bron van schone en daarmee milieuvriendelijke energie. Hierdoor vervult duurzame energie een sleutelrol in zowel de voorzieningszekerheid van de energiebehoefte in Nederland als in de bestrijding van het broeikaseffect. De Raedthuys Groep zet zich in voor de ontwikkeling en bredere toepassing van duurzame energie in heel Nederland. Bio-energie: integratie in de bedrijfsketen De Raedthuys Groep ziet met name de integratie van bioenergie in bestaande (bedrijfs)ketens als een goede optie. Complementair aan bestaande processen wil Raedthuys resten afvalstoffen verwerken tot energie in de vorm van biogas, groene stroom en warmte. Daarmee hebben producenten van resten afvalstoffen niet alleen meer grip op deze stromen, maar kunnen zij de opgewekte energie ook weer gebruiken voor hun productieproces. Er zit energie in uw bedrijf! Dus mocht u kansen zien voor uw bedrijf, neemt u dan vooral contact met ons op. Wij onderzoeken samen met u graag de mogelijkheden.

Raedthuys Groep duurzame energieprojecten ONTWIKKELEN - EXPLOITEREN - BELEGGEN - VERZEKEREN

Raedthuys Groep, Postbus 3141, 7500 DC, Enschede, 053 - 434 12 00, www.pure-energie.nl

10


Water als een vriend in de vooruitgang Nederland heeft een reputatie hoog te houden als het gaat om de roemruchte strijd met het water. Het is dan ook niet vreemd dat juist op dit gebied allerlei innovaties gaande zijn, van energieopwekking tot kunstmatige eilanden.

B

egin februari presenteerde het Innovatieplatform tijdens de Kustconferentie in het Scheveningse Kurhaus haast revolutionaire plannen. Een multifunctioneel energieeiland in de Noordzee bijvoorbeeld. “Het is technisch haalbaar en financieerbaar”, meldde Hans de Boer, lid van het Innovatieplatform. “Nederland kan zich met hoogwaardige innovatieve en multifunctionele eilanden internationaal profileren.” De deelnemers aan de conferentie waren het erover eens dat Nederland sinds de Deltawerken een etalage mist om het hoge innovatieve gehalte van de watersector te laten zien. Het actieplan zoals dat in februari werd gepresenteerd heeft een grote exportwaarde, maar geeft bovendien antwoord op klimaatontwikkelingen en energieschaarste. Ze stimuleren ruimte, groen en milieuontwikkeling, verbeteren de kwaliteit van de leefomgeving en onder-

steunen de maatschappelijke dynamiek en ondernermerschap van de water-, energie en milieusector. Voorwaar geen kleine plannetjes. Het tulpeiland in de Noordzee bijvoorbeeld moet dienen voor duurzame energieopwekking en opslag, natuur, recreatie, viskweek en als haven. Blue Energy Yge ten Kate is themaleider Water en Energie bij Rijkswaterstaat, dat met een groots innovatieprogramma (WINN) bezig is. “Nederland is een waterrijk land. Het is interessant om te onderzoeken of we met de middelen die we hier tot onze beschikking hebben iets kunnen doen in de richting van energieopwekking. We zijn met het bedrijfsleven op zoek gegaan naar technologieën en initiatieven.” Die initiatieven bleken inderdaad te leven. Blue Energy, nieuwe turbinetechnieken die gebruikmaken

Nederland kan zich met hoogwaardige innovatieve en multifunctionele eilanden internationaal profileren van getijdenstroming, een golfgetijdenrotor. “We hebben stromende rivieren en een zee voor de voordeur. Bij het IJsselmeer en Waddenzee is een harde scheiding tussen zoet en zout water, er zijn stuwen en sluizencomplexen waar wel degelijk energie te winnen valt. Misschien niet grootschalig, maar alle beetjes helpen.” Blue Energy wordt door Ten Kate hoog ingeschat. “In potentie kan er behoorlijk wat energie bij gewon-

nen worden. Het werkt met membranen, met aan de ene kant zoet en aan de andere kant zout water. In die membranen worden zoutdeeltjes opgevangen, die een elektrisch stroompje afgeven. Het knappe van de membraan is dat dat stroompje direct wordt opgevangen. Je hebt vrij veel membranen nodig om te komen tot een megawatt. Dan moet je qua omvang denken aan een zeecontainer.” Voor de verdere toekomst wordt nu al gekeken naar energieopwekking door algen. “Er zijn al bedrijven mee bezig en er is een proeflocatie in Flevoland. Daarnaast kijken we bijvoorbeeld naar het omzetten van de warmte van water in energie.” Bouwen met de natuur Het project ‘Flood Control 2015’ is erop gericht om alle waterkeringen in

Nederland met sensoren en elektronica permanent te kunnen bewaken, zodat elke ongewenste dijkverandering direct wordt gesignaleerd. Er ontstaat dan meer tijd om te bekijken of en welke noodmaatregelen er genomen moeten worden. Om beter en eerder te voorspellen, zijn er nieuwe technieken nodig die zwakke onderdelen in rivieren kustverdediging kunnen opsporen. Deze nieuwe technieken kunnen ook gebruikt worden in het buitenland, zodat Nederland voorop blijft lopen en kan profiteren van de opgebouwde reputatie in de wateradvieswereld. Het project ‘Building with Nature’ richt zich op de ontwikkeling van nieuwe kennis die nodig is voor een duurzame inrichting van kust-, delta- en riviergebieden. De ontwerpen gaan uit van het ecosysteem en maken gebruik van natuurlijke processen, zonder de infrastructurele en economische randvoorwaarden te nege-

iÀ}iÊiÊÜ>Ì

iÌÀÕÜL>Ài]Ê`ÕÕÀâ>iÊiÊ

!LSONAFHANKELIJKKENNISBEDRIJFDATGESPECIALISEERDISIN HOOGW TOEKOMSTVANONZEENERGIEVOORZIENINGEN GEBRUIK)NNOVATIEVE %NERGIE EILAND +%-! WERKT MET "UREAU ,IEVENSE AAN EEN INNOVATIEF CONCEPT VOOR GROOTSCHALIGE ELEKTRICITEITSOPSLAG MET EEN @VALMEERCENTRALEHET%NERGIE EILAND(ET)NNOVATIEPLATFORM HEEFTDITCONCEPTAANGEDRAGENALSCONCREETENREALISTISCH VOORBEELDVOOREENMULTIFUNCTIONEELEILANDINDE.OORDZEE (ET FACILITEERT DE GROEI VAN WINDENERGIE EN GEEFT NIEUW ELAN AAN DE .EDERLANDSE WATERBOUW /OK DE 4WEEDE +AMER ÏN HET +ABINET ZIJN POSITIEF (ET EILAND BIEDT VELE EXTRA MOGELIJKHEDEN ZOALS ENERGIEOPWEKKING VIA WINDTURBINES OP DE DIJK GETIJDENENERGIE EN AQUATISCHE BIOMASSA ENRUIMTEVOORRECREATIEENNATUUR

Ý«iÀiViÊÞÕÊV>ÊÌÀÕÃÌ°

11


Computers te water! IBM is wereldwijd bezig met drie projecten die met watermanagement te maken hebben. Ook daarbij is zeker sprake van innovaties. Het Informatietechnologiebedrijf is een van de deelnemers aan drie waterprojecten die op wereldniveau spelen. Het gaat daarbij om het behoud van grote riviersystemen. Djeevan Schiferli, Business Development Executive Climate & Energy: “Dagelijks worden er veel beslissingen genomen die effect hebben op de kwaliteit van rivierwater, wereldwijd. En de kwaliteit van het rivierwater heeft weer gevolgen voor de gezondheid van de mensen en de economie stroomafwaarts. Als je langs de oever een bos kapt, heeft dat wellicht gevolgen voor de vispopulatie in de rivier. Er zijn heel veel data en informatie beschikbaar, maar die zijn heel divers van vorm.

ren. Vakgebieden als ecologie en techniek trekken in alle projectfasen samen op: samen ontwerpen, beoordelen, afwegen, bouwen en beheren. Dit project richt zich onder andere op de inrichting van de Zuidwestelijke Delta, waaronder het Oosterscheldegebied, en hoe de natuurlijke zandstroom langs de Hollandse kust gebruikt kan worden voor kustbescherming. ComCoast In het project ComCoast werkten tien organisaties uit vijf landen langs de

Noordzee (Denemarken, Duitsland, Nederland, België en Engeland) samen aan alternatieven voor het verhogen van de waterkeringen rond de Noordzee. “Aanleiding zijn de veranderende klimaatomstandigheden. Dat heeft gevolgen voor de hoogte van de zeespiegel en daarmee de bescherming daartegen”, schetst Frans Hamer de aanloop voor ComCoast. Hij is namens Rijkswaterstaat aan het project verbonden geweest. “Je moet beseffen dat de huidige benadering meestal zit in het opwerpen of verhogen van dijken. Wat

ComCoast beoogt is niet alleen naar de veiligheid kijken, maar die veiligheid combineren met ruimtelijke inrichting en ruimtegebruik langs de kust. We hebben onderzocht hoe je op een andere manier in veiligheid kunt voorzien. De oplossing zit niet in de hoogte, maar in de breedte. Want waarom maak je dijken hoog? Omdat je de binnenzijde van de dijk pertinent droog wil houden. Het gebruik van de ruimte daarentegen houdt niet per se rekening met het drooghouden van dat gebied. In veel gevallen kun je best toestaan dat er af en toe water over de dijk komt. Dan krijg je een heel andere benadering.” Drempels waarop je kunt rekenen Door ComCoast niet alleen theoristisch te houden, maar ook de praktijk op te zoeken is het project bekend en succesvol geworden. “We hebben demonstratiegebieden ontwikkeld en aan de hand daarvan problemen laten zien en oplossingen duidelijk gemaakt. Na-

Data van klimaatverandering, van vegetatie, van regenhoeveelheden, maar het één staat in een Worddocument, het ander in een database en het derde in een spreadsheet, simpel gezegd. Het delen ervan is een probleem. Wetenschappers hebben geprobeerd al die data in een model te verwerken om zo bijvoorbeeld voorspellingen te doen. Die modellen verschillen ook weer van elkaar. Voor ons ligt de uitdaging erin om die data en modellen te vangen in een raamwerk, een modelling framework, om zo autoriteiten betere beslissingen te laten nemen. We zijn betrokken bij een project in Paraguay en als dat goed gaat, gaan we die innovatie ook toepassen in de Yangtshe in China en de Mississippi in de Verenigde Staten.” Een andere innovatie betreft een observatienetwerk in de Hudsonrivier, waarbij fysische, biologische en che-

bij de dijk bij Delfzijl hebben we een grootschalige proef gedaan om te laten zien wat er gebeurt als er meer water over de dijk komt. Een van de resulaten van ComCoast is dat dijkverbreding is opgenomen als een nadrukkelijk element in de gebiedsontwikkeling van Perkpolder, aan de zuidoever van de Westerschelde. Daar wordt de veiligheid niet alleen door een enkele dijk gegeneerd, maar zijn gebieden opgenomen waar twee dijken werken en gebieden waar opslibbing een belangrijke rol speelt. Het concept van ComCoast is daar doorgevoerd.” Als je goed kijkt naar wat er achter de dijk mogelijk is aan het opvangen of gebruiken van water, dan moet je er vooral voor zorgen dat je mikt op doorbraakvrije dijken in plaats van voorkomen dat er af en toe wat water over de dijk stroomt. “We hebben nu torenhoge dijken die evengoed door kunnen breken. Dat is per saldo veel onveiliger dan lagere dijken die niet doorbreken. Je maakt drempels waar je op kunt rekenen.”

mische data via duizenden sensoren in real time kunnen worden verzameld en geanalyseerd. “Dat netwerk is zeker innovatief. Ook hier geldt weer dat we op deze manier beter kunnen observeren en daarmee beter begrijpen en voorspellen hoe de rivier zich gedraagt en gaat gedragen.” Ook is IBM deelnemer in Flood Control 2015. Informatie uit verschillende kanalen (in dit geval bijvoorbeeld de sensoren in dijken) wordt ook hier in een modelling framework verzameld om een beter beeld te krijgen van de actuele situatie, om zo beslissingnemers beter werk te laten doen.

Meer informatie www.ibm.com

Vriend of vijand “Door het afsluiten met dijken sluit je bovendien een natuurlijk proces als aanzanding of erosie helemaal af. Het is dus slim om de dijk te plaatsen waar hij deze processen het minst verstoort en waar de aanzanding wellicht bevorderd kan worden. We kunnen veel meer samenwerken met het water en de natuur in plaats van die als vijand te zien. Laten we ons voordeel doen met wat de natuur ons brengt.” Als voorbeeld noemt Frans Hamer het Verdronken Land van Saaftinghe langs de Westerschelde. Ooit braken de dijken daar door en liep het land onder, dat vervolgens aan zijn lot werd overgelaten. Maar: “Daar kun je zien wat opslibbing en sedimentatie doet. Op de dijken en duinen na is het nu het hoogste gebied van Zeeland. Natuurlijk kun je niet alle gebieden aan de natuur overlaten, maar het illustreert hoe je de natuur in je voordeel kunt laten werken.”

iÀ]ÊiiÊÃiÊVL>Ìi°

Ê>>L>ÀiÊ«ÃÃ}iÊÊiiÊ`Þ>ÃViÊ}iÛ}°ÊÊ

WAARDIGZAKELIJKTECHNISCHADVIES METENINSPECTEREN ENTESTENCERTIFICEREN INVESTEERT+%-!WERELDWIJDINDE TECHNIEKISDAARBIJALRUIMJAARONSVERTREKPUNT/OKOPHETGEBIEDVANWATER "LUE%NERGY +%-!STAATIN.EDERLANDAANDEWIEGVAN"LUE%NERGY EENVORMVANDUURZAMEENERGIEOPWEKKINGDIEGEBA SEERD IS OP HET VERSCHIL IN ZOUTCONCENTRATIE TUSSEN ZEEWATERENRIVIERWATER!LINHEBBENWIJHIERVOOR EEN BELANGRIJKE INNOVATIEPRIJS IN ONTVANGST MOGEN NEMEN%RISGEENANDEREENERGIEBRONNODIGDANZOET ENZOUTWATERBOVENDIENISDEZEINNOVATIEVEMETHODE VAN ENERGIEWINNING NIET AFHANKELIJK VAN WEERSOMSTAN DIGHEDEN/PDEZEMANIERKANOPELKEPLEKWAARZOUT ENZOETWATERSAMENKOMTDUURZAMEENERGIEOPGEWEKT WORDEN

7ATERUITROOKGAS 4IJDENS DE VERBRANDING VAN FOSSIELE BRANDSTOFFEN WORDEN GROTE HOEVEELHEDEN WATERDAMP GEVORMD IN DEROOKGASSEN7ATNIETBIJIEDEREENBEKENDIS ISDAT DEZEWATERDAMPEENAANTREKKELIJKEBRONISVANWATER VANZEERHOGEKWALITEIT:ELFSVOORCONSUMPTIE+%-! HEEFTEENTECHNOLOGIEONTWIKKELDOMINÏÏNSTAPDIT WATER TE WINNEN EN TE ZUIVEREN (IERDOOR KAN EEN ELEKTRICITEITSCENTRALEVERANDERENVANEENWATERGEBRUIKER IN EEN WATERLEVERANCIER "OVENDIEN WORDT OP DEZE MANIER ENERGIE TERUGGEWONNEN %EN AANTREKKELIJKE VORMVANPRAKTISCHEINNOVATIE

WWWKEMACOM

12


De nieuwe smaak Nieuwe smaken, nieuwe voedingsmiddelen, gezondere voeding: als consumenten worden we ook steeds kritischer. We willen weten wat we eten en we vragen om nieuwe producten.

O MORA Kip Zo Zoet Zuur Deze Mora Wokloempia’s zijn makkelijk en snel te bereiden in de wok. Met rijst, nasi of bami erbij heb je zó een heerlijke oosterse maaltijd op tafel. Maar ook lekker als tussendoortje of voorgerecht. Ze zitten boordevol groenten en hebben een lage energiewaarde. Mora Wokloempia’s: veelzijdig, verantwoord maar bovenal erg lekker! Mmm…van Mora!

www.mora.nl

De way of life van Amerikanen is voor veel Europeanen interessant. En dan vooral de producten die de bevolking er consumeert. De auto’s en de kleding, maar ook de foodproducten. American Food Service importeert al het goeds uit de VS, waaronder de gezonde producten SteaZ en Arizona dieetthee. American Food Service (AFS) is opgericht in 1995. AFS is een jong, dynamisch en servicegericht bedrijf met veel herkenbare producten en noviteiten. AFS importeert producten speciaal uit de Verenigde Staten en brengt ze in Europa op de markt. Het bedrijf levert de producten buiten Nederland ook in onder andere België, Frankrijk, Spanje Griekenland, Finland en Engeland. AFS levert tevens aan Aruba, Curacao, Suriname, ZuidAmerika en het Midden-Oosten.

ok in de voedingsmiddelenindustrie geldt dat innovatie alleen maar kan ontstaan als kennis van de plank wordt gehaald en wordt omgezet in concrete producten. De Stichting Food & Nutrition Delta (FND) is een samenwerkingsverband van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw, MKB Nederland, het overig bedrijfsleven en diverse kennisinstellingen. Albert Zwijgers houdt zich binnen de stichting bezig met het onderwerp ‘voeding en gezondheid’. Innovatie genoeg op dat vlak. “De wetenschap heeft ons bijvoorbeeld pro-activ gebracht, dat het cholesterol helpt verlagen. Wat steeds belangrijker wordt is verder bijvoorbeeld de vraag om producten tegen overgewicht. En Nederland vergrijst. Dat vraagt om producten die het lichaam goed kunnen onderhouden. Voorheen werden producten vaak vanuit de technologie op de markt gepusht, maar tegenwoordig luisteren wetenschappers en producenten veel meer naar de consument. Die heeft inderdaad ook veel kennis.” Ondanks dat er veel wetenschappelijke research wordt ge-

daan naar voedingsproducten die de markt graag ziet, laat de vertaalslag naar die daadwerkelijke producten vooralsnog wat op zich wachten, vindt Zwijgers. “Daar moeten we meer aandacht aan besteden. De kennis is er, wereldwijd zelfs.”

Innovaties genoeg op gezondheidsvlak Veel gezondheid “Waar producenten voorheen veel fratsen uithaalden met allerlei zogenaamd werkende middelen in onze voeding, wordt daar tegenwoordig toch wel paal en perk aan gesteld”, is de ervaring van Hans van Trijp. De hoogleraar marketing en consumentgedrag annex voedingsdeskundige aan de Universiteit van Wageningen vertelt dat sinds januari 2007 de wet op dit gebied is aangepast, producenten niet zomaar meer van alles kunnen beweren. “De innovaties

vinden veel plaats in de hoek van de gezondheid”, onderkent Van Trijp. “Er worden nieuwe functionele supplementen aan de voeding toegevoegd. Ook is er veel aandacht om gezonde producten gemakkelijker voor consumptie te maken. Groente- en fruitshots bijvoorbeeld, of allerlei gezonde yoghurtjes. Het is vrij makkelijk om die producten in de dagelijkse praktijk te gebruiken.” Meer verbreding in de smaak “Ik zie niet zo heel veel innovatie op het gebied van smaak”, vervolgt Van Trijp. “Wel verbreding. Kijk bijvoorbeeld naar thee, daar zijn tegenwoordig meer smaken en soorten dan voorheen. Er is keuzeverbreding, maar geen dominante smaak. Het zijn geen grote slagen voorwaarts, het vierde smaakje in de serie is niet meer echt innovatief te noemen. Verder zie je dat gezondheid belangrijk is, maar langzaam toch wordt ingehaald door duurzaamheid. Zie het zo: voeding en gezondheid is als het ware iets voor jezelf, maar veel mensen willen tegenwoordig meer doen. Welzijn en milieu en zaken als fair trade worden belangrij-

Mercer’s Wine Ice Cream

Manhattan Ice Coffee

American Food Service B.V. uit Maarssen heeft zijn assortiment uitgebreid met een uniek product: Mercer’s Wine Ice Cream.

is een100% natuurlijk product.

Dit is Wine Ice van hoge kwaliteit met een unieke verpakking. Het is voor 12% gevuld met room en bevat 5% alcohol. Het product is verkrijgbaar in de volgende smaken: • Red Raspberry Cardonnay • Royal White Riesling • Ala Port • Peach White Zinfandel. Ook verkrijgbaar in twee liter verpakking.

SteaZ Organic Soda

Geno minee Geheel volgens de trends van dit moment…. Een rd voor In ovatio drankje dat lekker smaakt, gezond is voor het menselijk n Awa 2008 rd lichaam en ook nog eens voorzien is van een fair trade de ca (Horecava) in tegor ie Foo keurmerk. SteaZ bevat alleen de beste biologische d& Bever age. ceylon groene thee, biologische rietsuiker, natuurlijke smaakstoffen en pure gletsjerwater. Elke fles SteaZ wordt Arizona Green Tea gebrouwen van speciaal AFS is de eerste die de Europese geselcteerde tedere groene markt kennis heeft laten maken met theeblaadjes van gezond, de Arizona dieetthee. Deze bevat biologisch gekweekte alleen natuurlijke producten. De theestruiken. SteaZ is verkrijgbaar smaakstoffen komen van vruchten in de volgende smaken: of zijn gezoet met honing. Dit maakt • Orange Arizona honderd procent natural. • Cola • Raspberry De verpakking van het product • Key Lime heeft zoveel uitstraling dat het • Energy reacties oproept bij de consument. Drink De natuurlijke smaken van dit product slaat goed aan bij een hele grote Berry doelgroep van zowel volwassenen als jongeren. • Energy Drink

Manhattan Ice Coffee is in de volgende niet te versmaden smaken verkrijgbaar: • Cappuccino • French Vanille • Hazelnut Dit product is al langer op de Amerikaanse markt te verkrijgen, gezien de ontwikkelingen hiervan ontwikkelt Manhattan Ice Coffee zich als een trend. Ook al in andere delen van Europa, met name in Spanje en Griekenland is het al een begrip. De verkoop van Manhattan Ice Coffee neemt toe in Nederland en de verwachting is dat het in de zomer een hit zal zijn.

American Food Service B.V. Gageldijk 9, hal 9 3602 AG Maarssen Tel. 030 – 261 36 04

Fax. 030 – 261 36 24 www.americanfood.nl [email protected]

13


ker en bieden een bredere stroom aan innovaties. Mensen zullen die producten makkelijker uit de schappen gaan pakken.” Precies in dat spoor loopt een innovatie die producten uit de landbouw een stuk gezonder, of liever, minder ongezond maakt. Innovatief bestrijdingsmiddel Arne Aiking werkte 25 jaar in het buitenland en bracht spreekwoordelijke eeuwen door in kwekerijen over de hele wereld. Daar pikte hij het idee op dat ultraviolet licht prima werkt tegen schimmels en bacteriën, en ook nog goedkoper is in het gebruik dan gif. Lampjes van een grote fabriek uit Eindhoven in plaats van gif: als het om bestrijdingsmiddelen gaat lijkt de keuze eenvoudig. “Met Clean Light hebben we de UVGewasbeschermingsmethode ontwikkeld”, vertelt Aiking. “Europa besteedt per jaar nog altijd bijna 500 miljoen euro aan gif voor de landbouw, maar met deze methode wordt dat vervangen door een klein beetje licht. Het principe is dat schimmels, bacteriën en virussen veel gevoeliger zijn voor UV-licht dan groene planten. De apparatuur wordt rond gereden in een aardappelveld, kas of wat dan ook, om met de speciale UV-lampen op planten te schijnen. De dosis UV-licht is hoog genoeg om de bacteriën te doden, maar laag genoeg om te zorgen dat

de plant er geen last van heeft.” In kassen leven bepaalde insecten die juist weer gunstig zijn voor de bestrijding van ongewenste gasten. Lieveheersbeestjes eten bijvoorbeeld graag luizen. “De UVlampen kunnen specifiek gericht worden op de omgeving waar de luizen zitten, bijvoorbeeld op de onderkant van de plant, terwijl lieveheersbeestjes en hommels liever op de bloemen zitten. Gif kan niet richten, het waait zo met de wind naar het perceel van de buren. Het is een zeer innovatieve methode: het is niet eerder aangetoond en hierdoor is patent bescherming verkregen in de EU, Verenigde Staten en Japan. Aiking: “Deze methode betekent veel voor de

economie. Aardappelboeren bijvoorbeeld kunnen rekenen op een flinke kostenverlaging. Voor het milieu betekent het een lastenverlaging. De consument heeft minder gif op z’n voedingsmiddelen wat de voeding gezonder maakt. Het is een revolutionaire vinding.”

De verpakking is als het ware een deel van de communicatie geworden

Het oog wil ook wat Ook de verpakking van onze voedingsmiddelen is aan innovatie onderhevig. “Heel belangrijk”, vindt Hans van Trijp. “De verpakking moet de consument uitnodigen om allereerst het product te proberen en vervolgens ook te blijven gebruiken. Eén keer overtuigen is niet meer genoeg. De verpakking is als het

ware een deel van de communicatie geworden. Het product moet overtuigen, maar de verpakking moet dat communiceren. Het is belangrijk voor de herkenning van het product. Daarnaast zie je tegenwoordig steeds meer dat de verpakking dient om te laten zien hoe het product gebruikt moet worden.” Belangrijke innovatie aan de verpakking

zijn in de ogen van de hoogleraar de stoomverpakking en de lichtgewicht flessen. “Momenteel zitten we een beetje te wachten op de volgende grote stap. Ik zit dan met name te denken aan een verpakking die verse producten langer houdbaar maakt.” Albert Zwijgers heeft wat dat betreft goede hoop. “Er zijn hele opleidingen voor het ontwikkelen van goede verpakkingen. Ook op dit gebied moeten we luisteren naar wat de consument wil. Een pot appelmoes is natuurlijk prachtig, maar als je ‘m niet open krijgt, zal de consument die pot de volgende keer fijn in de winkel laten staan. Nee, het is geen revolutie, dat geef ik direct toe. Meer een evolutie.”

Innovatie en Elegantie in Tafelcultuur.

„Flow”

Voor dealerinformatie bel: 0162-408670

Villeroy & Boch

www.villeroy-boch.com

1748 – 2008

15


Ingezonden Mededeling

”Innovatie is de kransslagader van een onderneming”

De SENZ windkracht 10 paraplu Spelen met de wind is nog nooit zo leuk geweest! De SENZ stormparaplu baant

Een gevleugelde uitspraak: een onderneming die niet innoveert, bestaat over vijftig jaar niet meer. Makkelijker gezegd dan gedaan, maar er is hulp onderweg.

zich moeiteloos een weg door elke wind, van een rustig briesje tot een zware storm. Door het slimme design klapt de

E

en fotovakhandel die tien jaar geleden niet heeft ingezien dat digitale camera’s een groot deel van de markt zouden overnemen, heeft heden ten dage een probleem. Het voorbeeld dat manager corporate communicatie van Syntens Herman Poos geeft, is eenvoudig herkenbaar. “Je moet als ondernemer dus voortdurend kijken hoe je op nieuwe ontwikkelingen kunt inspelen. Wat Nederland betreft valt er nog wel wat te winnen: dertig procent van de omzet wordt uit nieuwe producten of diensten gehaald en daarmee zitten we Europees gezien onder de middenmoot.” Duidelijk innovatie is de afgelo-

SENZ Original niet om en is hij windbe-

Je moet als ondernemer kijken hoe je op ontwikkelingen kunt inspringen pen jaren te zien geweest in de ICT en ecommerce en technologie. Maar ook organisatorisch valt er bij veel bedrijven wel wat te vernieuwen. Poos: “Door werkprocessen anders in te richten kan de creativiteit en het talent van werknemers veel meer gestimuleerd worden. Dat levert vaak goede resultaten op. Ver-

stendig tot maar liefst windkracht 10!

der valt er winst te halen in technologische innovaties, maar mensen moeten er ook mee om kunnen gaan, ze moeten gemotiveerd zijn. Veel ondernemers zijn gericht op productinnovatie, maar missen de passie om naar de markt te gaan. In feite is een innovatie pas geslaagd als de klant die als toegevoegde waarde kan herkennen. Ondernemers hebben er daarom belang bij meer marktgericht te innoveren in plaats van productgericht.” Laveren Nico Verspaget van Quadia Web TV ondervindt beide zijden van de me-

daille. Zijn product, web-tv, is op zichzelf een innovatief product. Tegelijkertijd maakt hij eens per maand een programma over innovatie, Gouden Bergen. “In iedere markt moet je je ogen open houden en de ontwikkelingen proberen voor te blijven, maar niet te ver. Het is continu laveren tussen technologische ontwikkelingen, de markt en de ontwikkeling van je eigen bedrijf.” Ook Verspaget constateert de verandering in werkprocessen. Waar voorheen sprake was van een manager die een bepaald aantal mensen kon managen, wordt tegenwoordig meer gekeken naar in hoeverre een team in staat is om de visie van het bedrijf vorm te geven. “Het team bepaalt als het ware de weg, want dat zijn de specialisten. Je moet werknemers geïnteresseerd houden en meenemen op je reis door de vernieuwing. Niet innoveren betekent op zijn best stilstand en dat geldt voor elk bedrijf. De snelheid van de innovatie is afhankelijk van de sector, maar als ondernemer is het belangrijk voortdurend te blijven kijken waar kansen liggen en hoe nieuwe ontwikkelingen opgepakt kunnen worden.” Moeite “Veel ondernemers hebben moeite om hun kennis te delen”, gaat Herman Poos in op de vertraging in Nederland. “Vanwege angst dat de concurrent met de opgedane kennis aan de haal gaat. Dat betekent dat we bruggen moeten slaan om meer samen te werken, kennis te delen en wat dat kan opleveren. Daar zit voor het bedrijfsleven de grote plus. Innovatie geeft toegevoegde waarde. Op dat vlak kan nog veel verbeterd worden. Je kunt denken aan allerlei combinaties op vele gebieden. Breng bijvoorbeeld kunstenaars eens in contact met technici en industrieel vormgevers. Dat kan een interessante kruisbestuiving opleveren.”

De SENZ is ontworpen door drie Delftse TU studenten en heeft inmiddels al diverse internationale design awards gewonnen. Daarnaast is de SENZ paraplu door TIME Magazine verkozen tot één van de beste uitvindingen van 2007! Na een overweldigend verkoopsucces zijn ze nu weer volop verkrijgbaar bij de bekende verkooppunten. Geniet voortaan van de regen. It makes SENZ! De SENZ Original is €49,95 en de SENZ Mini (nu new & improved!) is €39,95. Kijk voor meer informatie en verkoopadressen op www.senzumbrellas.com

vrijwilliger voor patiënt

gezocht: gezonde mannen en vrouwen tussen 18 en 65 jaar onderzoek 076391

onderzoek 071441

Voor onderzoek naar een middel ter behandeling van leukemie zoekt PRA International gezonde mannen tussen de 18 en 65 jaar die: • bereid zijn om gedurende een periode 5 dagen (4 nachten) of gedurende een periode 11 dagen (10 nachten) in het onderzoekscentrum te verblijven • niet roken of matig roken • bereid zijn om voor het onderzoek een medische keuring te ondergaan.

Voor onderzoek naar een eerder onderzocht middel ter behandeling van endometriose zoekt PRA International gezonde vruchtbare (of gesteriliseerde) vrouwen tussen de 18 en 45 jaar die: • bereid zijn om in ons onderzoekscentrum te verblijven: voor de korte groepen gedurende een periode 5 dagen (4 nachten) en voor de lange groepen gedurende 18 dagen (17 nachten), gevolgd door drie ambulante bezoeken • vruchtbaar zijn en een regelmatige menstruatiecyclus hebben • geen hormonale anticonceptie gebruiken • bij binnenkomst in de kliniek op de 2e - 5e dag van hun menstruatiecyclus zijn • niet roken of matig roken • bereid zijn om voor het onderzoek een medische keuring te ondergaan.

periode onderzoek

Groep 2a: 16 - 20 maart 2008 Groep 2b: 17 - 21 maart 2008 Groep 3: 24 - 28 maart 2008 Groep 4: 31 maart - 4 april 2008

Groep 5: 7 - 11 april 2008 Groep 6: 14 - 24 april 2008 Groep 7: 28 april - 8 mei 2008 Groep 8: 12 - 22 mei 2008

vergoeding € 577,-*

vergoeding € 1.232,-*

Voor deelname aan groep 2 t/m 5

Voor deelname aan groep 6 t/m 8

onderzoek 074301 Voor onderzoek naar een bestaand middel ter behandeling van beenmergkanker (ziekte van Kahler) zoekt PRA International gezonde mannen tussen de 30 en 65 jaar die: • bereid zijn om gedurende een periode 8 dagen (7 nachten) in ons onderzoekscentrum te verblijven • niet roken • geen medicijnen gebruiken of medische klachten hebben • bereid zijn om voor het onderzoek een medische keuring te ondergaan • bereid zijn om na de kliniekperiode, indien de hoeveelheid radioactiviteit nog te hoog is, thuis urine en/of ontlasting te verzamelen en deze ongeveer om de dag in te leveren bij het klinisch onderzoekscentrum. Het betreft hier een onderzoek met radioactief (14C) gemerkte medicatie.

Wij zijn altijd op zoek naar mannelijke en vrouwelijke vrijwilligers van 18 tot 80 jaar die mee willen werken aan onze geneesmiddelenonderzoeken. Jaarlijks doen ongeveer 2.000 gezonde vrijwilligers en patiënten

periode onderzoek

De keuringen starten vanaf vier weken voor aanvang van de studie (aanvang studie: op dag 2-5 van de menstruatie). Verblijfsdata in de kliniek: binnenkomst op dag 2-5 van menstruatie. Voor de korte periode verblijf in de kliniek gedurende 5 dagen (4 nachten), voor de langere periode verblijf in de kliniek gedurende 18 dagen (17 nachten), gevolgd door drie ambulante bezoeken. De nakeuring voor de korte groepen vindt plaats op de 11e tot 13e dag na de start in de kliniek en voor de lange groepen 40 e tot 46e dag na de start in de kliniek. Bij binnenkomst in de kliniek dient u vier uur nuchter te zijn.

er aan mee. Zonder vrijwilligers kan geen onderzoek worden gedaan. Zonder onderzoek komen geen nieuwe medicijnen beschikbaar. PRA International is een onafhankelijk wetenschappelijk

vergoeding € 603,-*

voor deelname aan de korte groepen

instituut in Zuidlaren dat onderzoek

vergoeding € 2.197,-*

verricht voor bekende internationale

voor deelname aan lange groepen

farmaceutische bedrijven. Soms

periode onderzoek Groep 1: 21 - 28 april 2008

vergoeding € 1.041,-* voor deelname tot 28 april 2008.

Voor het thuis verzamelen van urine en/of ontlasting, €14,- per dag extra.

* Daarnaast ontvangen deelnemers een reiskostenvergoeding van € 0,19 netto per km, met een min. van € 12,- en een max. van € 160,- (840 km) per retourreis, ongeacht de wijze van vervoer.

gebeurt dit in samenwerking met (universitaire) ziekenhuizen.

geneesmiddelenonderzoek = mensenwerk meedoen of meer weten?

Ja, ik ben geïnteresseerd in de onderzoeken van PRA International en ontvang graag meer informatie. naam

m/v

geboortedatum lengte

gewicht

adres postcode telefoonnummer

woonplaats e-mailadres

Stuur deze bon in een gesloten envelop (zonder postzegel) naar PRA International, Antwoordnummer 22224, 9470 VG Zuidlaren. TG06-03

Bel gratis met PRA International op werkdagen tussen 8.00 en 18.00 uur: 0800-7427622 vanuit Nederland, 0800-73014 vanuit België en 0800-1860374 vanuit Duitsland. Verwijs hierbij naar de vermelde studiecodes. U kunt tevens een e-mail sturen naar [email protected] of kijk op de website.

www.vrijwilligerPRA.com

17


Innovatieve medicijnen Nieuwe of vernieuwde medicijnen verschijnen niet zomaar op de markt. Het is dan ook een product dat de nodige zorgvuldigheid vereist. Een ontwikkelperiode van twaalf jaar is eerder regel dan uitzondering.

”

Er wordt veel geld gestoken in onderzoek en ontwikkeling. Wetenschappers bekijken of ze op basis van stoffen tot een nieuw geneesmiddel kunnen komen. Als dat lukt, is het een proces dat ongeveer twaalf jaar in beslag neemt. Na die tijd is het middel getest en goedgekeurd en als het wordt vergoed door de

Een nieuw geneesmiddel moet absoluut veilig zijn verzekeraar, ook verkrijgbaar”, legt Paul Wouters, hoofd communicatie van Nefarma uit. Nefarma is de vereniging van innovatieve geneesmiddelenbedrijven in Nederland. “Eerst wordt preklinisch onderzoek gedaan, dus kijken naar stoffen en zien hoe ze uitwerken op bepaalde aandoeningen. Dat gaat soms op basis van een idee, maar soms door toeval. In een groot aantal gevallen komt er niets uit. Als er wel iets uitkomt, wordt

het verder onderzocht op andere reacties, bijwerkingen en dergelijke. Eerst op dieren, later op mensen. Dat is de fase van het klinisch onderzoek. Het wordt uitgebreid getest voordat het op de markt komt. Een nieuw geneesmiddel moet natuurlijk absoluut veilig zijn. De kosten van het hele onderzoek bedragen per nieuw geneesmiddel bijna een miljard euro.”

oudere patiënten – een groot verschil of iemand één keer per dag of één keer per week een medicijn moet innemen. Vernieuwingen kunnen ook betrekking hebben op minder bijwerkingen of een

andere, prettigere manier van innemen.” De meeste vernieuwingen hebben in toenemende mate betrekking op specifieke aandoeningen. Het zijn medicijnen die niet voor een algemeen

ziektebeeld werken, maar in heel specifieke gevallen. Dat zijn steeds vaker niet alleen chemische middelen, maar ook biotechnologische producten. Biotechnologie Juist die ontwikkeling in de biotechnologie is snel gegaan. Martin van der Graaff van Nefarma legt uit. “We krijgen steeds meer informatie over ziekteprocessen. Vooral bij ziektes waarvoor meer dan één oorzaak is aan te wijzen, kunnen wij van de biotechnologie profiteren. Denk daarbij aan reumatische aandoeningen en een aantal vormen van kanker. De productie gebeurt door DNA in te brengen bij micro-organismen of zoogdiercellijnen, die vervolgens lichaamseigen stoffen aanmaken. Die stoffen zijn op te zuiveren en te gebruiken als medicijn. Door biotechnologie is bijvoorbeeld insuline in veel grotere hoeveelheden te produceren. Dat geldt ook voor groeihormonen en bloedstollingseiwitten. Sommige levensbedreigende ziektes zijn door de beschikbaarheid van geneesmiddelen nu chronische ziektes geworden.”

Vernieuwingen Zo gauw duidelijk wordt dat er werkelijk iets nieuws op stapel is, wordt het patent aangevraagd. Dat patent is na het uitbrengen van het medicijn nog gemiddeld acht jaar geldig. “Wereldwijd gaat het jaarlijks om zo’n veertig middelen per jaar. Soms zijn dat echt doorbraken. De afgelopen vijf jaar is op het gebied van het bestrijden van borstkanker erg veel gebeurd, er zijn medicijnen gekomen tegen aids, er is een vaccin ontwikkeld tegen baarmoederhalskanker en ook tal van minder bekende aandoeningen. Soms zijn vernieuwingen kleine veranderingen, die voor patiënten echter van belang zijn: het is – vooral voor

Telefotogamemultimedianavigator Vernieuwing in de elektronica gaat uitzonderlijk snel. De digitalisering heeft op grote schaal toegeslagen en de ontwikkeling in een duizelingwekkende versnelling gezet.

E

en mobiele telefoon is nog niet op de markt geïntroduceerd of het is haast alweer een ouderwets model. De ontwikkeling van digitale elektronica gaat ongelooflijk snel. Nog niet eens zo heel lang geleden was je een bezienswaardigheid met een digitaal horloge of een mobiele telefoon. Tegenwoordig zijn die gemeengoed geworden. De mogelijkheden voor technologische ontwikkeling zijn er en de producten zijn voor iedereen bereikbaar. En het lijkt erop dat er geen weg meer terug is. Integratie De integratie van verschillende systemen zorgt voor geavanceerde apparatuur. Een blackberry bijvoorbeeld is een minicomputer met belfunctie: allerlei applicaties die op een ‘normale’ computer werken, werken ook op een dergelijk apparaat. Fotograferen, e-mailen, bellen en muziek luisteren: het is allemaal mogelijk met een enkel apparaat. Digitale televisie met blu-ray dvd-speler (die de strijd met HD DVD lijkt te gaan winnen) en geïntegreerde geluidssystemen zullen binnen een paar jaar algemeen zijn. Achteruitkijkspiegels in de auto met een scherm voor navigatie, compleet met telefoon. Digitale koelkasten die zelf de inhoud scannen en bij tekorten online bestellen bij de supermarkt: technologisch is het allemaal mogelijk

en het is ook al uitgeprobeerd. Niet iedereen is blij met een zelfbestellende koelkast, maar het is wél mogelijk.

Onze manier van communiceren zal de komende jaren drastisch veranderen Communiceren Met name onze manier van communiceren zal de komende jaren drastisch wijzigen. Mobiel internet is vanzelfsprekend en het zal gemakkelijker zijn om online te zijn dan offline. Het moet ook steeds sneller: nu al is e-mail meer een middel voor ouderen dan voor jongeren. Voor hen is het te langzaam. Het leven in de virtuele wereld vereist snelheid en aangezien de virtuele en reële wereld steeds meer in elkaar zullen gaan overlopen is juist snelheid en overal bereikbaar kunnen zijn een logische ontwikkeling. Huis van de toekomst Binnenshuis zal de innovatie echter eveneens toeslaan. Er zijn inmiddels ‘huizen van de toekomst’ die in feite dus ‘huizen van nu’ zijn. Zo’n beetje alles wordt centraal met een touch panel be-

dient. Een dergelijk panel geeft als het ware een doorsnee van de woning, met bijvoorbeeld een index voor de huiskamer. Met het panel kan je zo de verwarming regelen, zonneschermen en gordijnen openen of sluiten, zenders op de televisie zoeken, het alarm uitzetten, audioapparatuur instellen, het lichtmanagement bepalen. En bij het verlaten van het huis met één druk op de knop het licht centraal uitschakelen, checken of in alle kamers licht en geluid uit zijn en alvast de garagedeur openen. Met het toenemen van de vraag naar zorg en het afnemen van het aanbod is het voor senioren die langer in hun eigen huis willen en moeten blijven wonen een uitkomst. In samenwerking met woningcorporaties worden momenteel woningen ontwikkeld die meer elektronica bevatten en op bepaalde noodsituaties én comfort zijn ingesteld. Het is heel normaal om met een afstandsbediening je auto te kunnen openen, maar voor het gebruik in huis beschouwen veel mensen het als luxe. Innovaties in de elektronica maken het mogelijk om comfort te combineren met veiligheid en zorg.

18


Zorgen over innovatie De zorg staat voor een aantal grote uitdagingen. Ons land vergrijst en de vraag naar zorg neemt toe. Tijd voor innovatie. Maar lukt dat ook goed?

E

r is sprake van een groeiende vraag naar zorg. Bovendien wordt de zorgvraag steeds complexer en meer divers. Bovendien dreigt een tekort aan menskracht om deze zorg te leveren. Nederland staat voor de uitdaging een balans te vinden tussen de zorgvraag en het zorgaanbod, waarbij de kosten moeten worden beperkt, goede kwaliteit moet worden gehandhaafd en toegankelijkheid gewaarborgd. Inzet van kennis, innovatie en ondernemerschap is daarbij noodzakelijk. Barbara van der Linden is projectleider zorg voor het Innovatieplatform en heeft als zodanig goed zicht op de ontwikkelingen in

Nooit meer verdwalen Innovaties in andere velden vinden hun ingang in de zorg. Zo heeft een informatietechnologie bedrijf een prototype rollatornavigator ontwikkeld. “Het is een apparaat dat speciaal bedoeld is voor ouderen”, legt een woordvoerder namens de firma uit. “Het is een soort navigatiesysteem zoals dat ook in de auto wordt gebruikt. Het apparaat kan je op de rollator plaatsen, maar hij kan ook gewoon in de jaszak. Ideaal voor ouderen die momenteel niet naar buiten durven omdat ze bang zijn te verdwalen. Je kunt van tevoren een route instellen en

die wordt ook opgeslagen. Als de gebruiker van het systeem van de ingestelde route afwijkt, krijgt hij een alarmsignaal en wordt bovendien een melding doorgegeven aan het thuisfront. Via Google Earth kan de gebruiker van het systeem opgespoord worden.” De navigator heeft een zeer hoge gebruiksvriendelijkheid en een simpel display. Voor de toekomst denkt hij bijvoorbeeld aan het gebruik door kinderen.

ChipSoft BV Tt. Melissaweg 23 1033 SP Amsterdam Postbus 37039 1030 AA Amsterdam telefoon 020 4939 000 e-mail [email protected] web www.chipsoft.nl

de branche. “Het belangrijkste is dat er veel goede ideeën zijn om vernieuwing in de zorg door te voeren. En dat is ook erg nodig. Vergrijzing en de afname van de werkende bevolking maken innovatie noodzakelijk. Het kostbaarste zijn de ‘handen aan het bed’, dus alles wat je kunt doen om te zorgen dat dat zo efficiënt mogelijk gebeurt en met de inzet van technische mogelijkheden om de kosten te drukken, zal de komende jaren urgenter worden.” Regels, cultuur, tegenstrijdigheden Desondanks wil het met de innovatie in de zorg nog niet erg vlotten, althans niet genoeg naar de zin van Van der Linden. “Met mensen van verschillende departementen hebben we een analyse gemaakt om te zien wat het probleem is. Er zijn veel belemmerende regels, maar ook cultuur en tegenstrijdigheden. Je wilt enerzijds verantwoord met publiek geld omgaan, maar anderzijds ruimte geven aan initiatieven en experimenten. Dat werkt elkaar wel eens tegen. Met het Innovatieplatform proberen we daar in ieder geval een positieve slinger aan te geven. Als de experimenten slagen, gaat de minister de regelgeving aanpassen. Het gaat om experimenten die baanbre-

kend zijn, in die zin dat ouderen echt langer thuis kunnen blijven wonen. Geen kleine dingetjes, maar een aanpak over de hele linie, met technieken in huis, organisatie van zorg, financiering en aansturing.” Dat zou op zich een belangrijke innovatie zijn. Hoe toepassen? Er zijn allerlei technische mogelijkheden die het mogelijk maken langer thuis te blijven wonen: gordijnen en zonwering die elektronisch open en dicht kunnen bijvoorbeeld. “Het is er, maar nog niet goed ingevoerd. De zorg is daar nog niet voldoende op ingesteld. Geleidelijk aan raken we er wel aan gewend. De laatste jaren is er veel aandacht geweest voor de verbetering van kwaliteit. De urgentie is nu om innovaties toe te passen om arbeid te besparen. ICT-toepassingen zijn er, maar worden niet makkelijk toegepast. Zorgorganisaties moeten daarin investeren, maar kunnen het niet terugverdienen, omdat ze worden betaald voor uren die ze thuis bij patiënten doorbrengen.” Organisaties doen een investering die ervoor zorgt dat ze juist minder uren hoeven te besteden en daardoor snijden ze in hun eigen vingers.

Zorg-ICT verdient een gezonde toekomst ChipSoft is een succesvolle, dynamische en snelgroeiende onderneming die is gespecialiseerd in het automatiseren van de Nederlandse gezondheidszorg. Door ons aanpassingsvermogen en een eigentijdse visie zijn wij in korte tijd uitgegroeid tot trendsetter in dit marktsegment. Ons product, het CS-EZIS (Elektronisch Zorg Informatie Systeem) is een technologisch zeer modern informatiesysteem waarmee de werkprocessen van zorgverleners optimaal worden ondersteund. Het systeem wordt gekenmerkt door de flexibiliteit, gebruiksvriendelijkheid en de zeer uitgebreide functionaliteit die gestoeld is op jarenlange ervaring in de Nederlandse gezondheidszorg.

Het EPD volgens ChipSoft

Een belangrijk steekwoord in de automatisering van de zorg is het EPD (Elektronisch Patiënten Dossier). Een eenduidige definitie van de term is echter maar moeilijk te geven en zorgverleners zien vaak iets anders voor zich dan wat er van overheidswege wordt voorgesteld. Omdat voor elke zorginstelling, discipline of werkveld en voor elke arts, secretaresse of verpleegkundige andere eisen worden gesteld aan de wijze waarop gegevens worden vastgelegd en geraadpleegd, is het niet mogelijk een kant-en-klaar EPD neer te zetten. ChipSoft bouwt het EPD op als een dossier binnen het CS-EZIS, waarbij alle relevante functies en informatiestromen worden gecombineerd en geïntegreerd afhankelijk van de werkcontext van de gebruiker. Het CS-EZIS is ontwikkeld met het oog op intuïtieve en eenvoudige registratie en gestructureerde weergave van relevante informatie. Omdat alle gegevens slechts een keer worden vastgelegd, is de kans op fouten kleiner en wordt de patiëntveiligheid vergroot. Alle zorgverleners bekijken en gebruiken immers dezelfde gegevens, of dit nu gaat om patiëntgegevens, onderzoeksuitslagen, medicatie, opnames of statistiek. Doordat het CS-EZIS vooruitloopt op de ontwikkelingen en doeltreffende implementatiemogelijkheden bevat, bewijst het systeem keer op keer zijn onmisbare waarde bij de inzet van een volwaardig Elektronisch Patiënt Dossier.

r scopiesdnoauswsgieezet. Na o d n e t e h : k De pradketMijDL (Maag, Darm, Leveier)h-aerteft die

informatie met zorg

ijze van medicat r de prelgt de werkw f de patiënt o vo t r is ie al ss ci o eren zijn voo e d vo ie sp p in e o t d e sc rt h o e ij d le B n . o n tr et van het e ndicatie con ollingswerende middele estimuleerd. Tijdens h De opbouw ndoscopie-i g e st t dossier. De s e t rd d al e o n h zo w va in k, e e n d ti o a n re rz o e tr e is to d vo g e n in g o re t t e e e h nte rh foto’s en liv es heeft voo n ingevuld zodat efficië scopebeeld n opgeslagen. Op deze e d ia d e e consequenti im rd met CS-Mult ssier worde eltreffend worden andaardwaa de integratie to’s die direct in het do medicatie st do ij kz an d n e l fo egenereerd ord envoudig en artsenbrief g onderzoek w emt met een voetpedaa wd tekengereedschap e is u h n e e t rd e n ou wo behandelaar htsgebieden met ingeb laglegging is afgerond, rs ac d ve n n aa e k n e e o n kun nderz men. Nadat het o zijn opgeno aangemerkt. slagen foto’s naar wens pge waarin de o

19


voor zorg EPD Niet alleen in de thuiszorg is er genoeg op te lossen, ook in andere zorgsectoren is de noodzaak van innovatie groot. Van der Linden: “In ziekenhuizen bijvoorbeeld, is het een groot probleem dat er nog steeds geen elektronisch patiëntendossier (EPD) is, waarmee medische gegevens uitgewisseld kunnen worden. Met zo’n EPD kunnen gegevens over een patiënt op één plek verzameld worden, zodat artsen en verpleegkundigen altijd up-to-date informatie hebben. Het Innovatieplatform wil een flinke versnelling geven aan de invoering van het EPD. Er zijn flinke investeringen

nodig van ziekenhuizen, maar ze zijn er onzeker over om het te doen. Het Innovatieplatform wil ze zekerheid geven om die stap te kunnen zetten. Het laatste is dat we willen sturen op uitkomsten om zo de meest effectieve zorg te krijgen. De inspectie kijkt nu nog of een zorginstelling een bepaald protocol in de kast heeft liggen, maar dat zegt niets over de kwaliteit van de zorg die geleverd wordt. We willen instellingen meer de vrijheid geven om zelf op zoek te gaan naar de beste zorgmethode en dan afgerekend worden op de uitkomst. Die zogenoemde uitkomstindicatoren willen we sneller invoeren.”

Verantwoord medicijngebruik Om optimaal te profiteren van je medicijnen, moet je ze goed innemen. Toch doet lang niet iedereen dat: uit onderzoek blijkt dat 30 tot 40 procent van de medicijngebruikers medicatie niet of niet goed innemen. Door Klaartje Jaspers

W 9224-65 MotoRizr Z8 Landscape

20/2/08

14:11

aarom slikken mensen hun pillen niet? Sommigen vergeten ze, anderen kiezen er bewust voor ze niet in te nemen, weer anderen weten niet goed hoe het moet of kunnen het gewoon niet. Dat laatste geldt bijvoorbeeld voor mensen met astma die hun medicatie vaak al jaren probleemloos inhaleren. Als ze ouder worden, kan de ademkracht afnemen en eindigt het medicijn vaak ongemerkt in de mond in plaats van de longen. Als iemand het op tijd had gezien en ze een ander inhalatieapparaatje had geven,

Page 1

was er niets aan de hand geweest. Vaak gaat het mis in de communicatie tussen de zorgverlener en de patiënt. Mensen begrijpen niet altijd waarom het zo belangrijk is medicijnen volgens voorschrift in te nemen, of twijfelen aan de beslissing van de arts. Ook de bijwerkingen schrikken mensen soms af. Bijvoorbeeld pubers met suikerziekte die bang zijn dikker te worden van de insuline of mensen die door bloeddrukverlagers vaker naar het toilet moeten, terwijl ze van hun hoge bloeddruk zelf niets merken. Zij slaan soms liever een pilletje over.

Experience crystal clear sound and vision on the go

Discover the complete in-box entertainment experience

• MOTO Z8 for crystal clear viewing and S9 Stereo Bluetooth Headphones for high fidelity sound • Bourne Identity feature film on microSD card to start your entertainment collection ®

™

www.motorola.com/motorizrz8 The Bluetooth trademarks are owned by their proprietor and used by Motorola, Inc. under license. All other products or service names are the property of their respective owners. © Motorola, Inc. 2008. All rights reserved. The Bourne Identity: Film © 2002 Kalima Productions GmbH & Co. KG. All Rights Reserved/Images © 2008 Universal Studios. All Rights Reserved.

,,Het is altijd beter je bezwaren of twijfels met een zorgverlener te bespreken”, zegt therapietrouwdeskundige Marnix Westein van de Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF). “Samen kun je kijken wat er eventueel beter kan. Je kunt vaak nog beter tot een compromis komen waaraan je je trouw houdt, dan dat je de voorschriften niet opvolgt.” Met partners als apothekers, huisartsen, wetenschappers en de overheid wil Westein het ondeugdelijk medicijngebruik voor 2015 met de helft terugdringen.

Innoveer Snel & Succesvol Innovatie workshops Consultancy Training

®

the bright way to innovate Het innovatiebureau dat u helpt op een inspirerende manier doelgericht te innoveren.

Ga naar www.sunidee.com en maak kans op een innovatie scan voor uw afdeling.

www.sunidee.com

Innovatie. Multifunctioneel energie eiland in de Noordzee Pagina 10. Hoe te verdienen aan een goed idee?

Recommend Documents