inhoudsopgave inleiding ............................................................................................................................................................................................3 vier voorbeeldprojecten ....................................................................................................................................................................4 naar criteria voor educatieve mediakunst ........................................................................................................................................6 aanbevelingen .................................................................................................................................................................................8 deelnemers expertbijeenkomst mediakunst ....................................................................................................................................9
inleiding Uit een praktijkscan die Kunst Centraal uitvoerde in opdracht van het Fonds voor Cultuurparticipatie naar mediakunstprojecten in het primair onderwijs, bleek dat het aanbod nog niet heel omvangrijk is. Veel projecten hebben weliswaar de noemer mediakunst, maar gaan feitelijk over computervaardigheden (ict) of mediawijsheid. Mediakunst (ook wel e-cultuur genoemd) gaat echter verder dan de inzet of het kritisch leren omgaan met nieuwe media. Het gaat om het kunstzinnig gebruik van nieuwe media, dus voor de productie of consumptie van kunst. Bij educatieve mediakunstprojecten leren leerlingen om zich met behulp van nieuwe digitale technieken uit te drukken. Josien Paulides, programmacoördinator voor Cultuureducatie met Kwaliteit bij het Fonds voor Cultuurparticipatie, zou het aantal educatieve mediakunstprojecten graag zien stijgen: ‘Nieuwe media staan dicht bij de belevingswereld van leerlingen, dus mediakunst zorgt voor goede aansluiting.’ Toch neemt mediakunst binnen het CmK-programma slechts een marginale plaats in, hooguit 5%. ‘Dat mag best meer zijn. Mediakunst kan de sleutel zijn om binnen te komen bij leerlingen.’ Hoe kunnen we educatieve mediakunst stimuleren en met welke criteria zouden fondsen en andere financiers dergelijke projecten kunnen beoordelen? Tijdens een expertmeeting van Kunst Centraal op dinsdag 28 april 2015 gingen makers, bemiddelaars, beleidsmakers en docenten op zoek naar de succesfactoren voor goede mediakunstprojecten voor het onderwijs. Deze nota is een samenvatting van hun bevindingen en vormt een eerste aanzet voor een beoordelingsleidraad en beleidsaanbevelingen.
3
focus op mediakunst
vier voorbeeldprojecten Tijdens de expertmeeting werden vier voorbeeldprojecten gepresenteerd. Ze vormden de opmaat om door te denken over wat wel en wat niet werkt. Deze projecten zijn geselecteerd uit de praktijkscan op basis van de volgende criteria: • Is meerdere keren uitgevoerd in het primair onderwijs • Organisatorische kwaliteit (herhaalbaarheid, past binnen het PO schoolsysteem qua lengte, tijdsduur, locatie, rol van de leerkracht) • Artistieke kwaliteit • Didactische kwaliteit (leeropbrengsten voor kinderen, helder doel) • Draagt bij aan creatieve ontwikkeling en een onderzoekende houding van kinderen • Redelijkheid van begroting/prijs
Soundspheres (Kunstgebouw) Een mediakunstproject voor PO (bovenbouw) en VO waarbij leerlingen in hun eigen woonomgeving geluiden opnemen en deze mixen tot een eigen sfeercompositie (‘soundsphere’). Het project is onderdeel van het Doe Kunst-abonnement voor basisscholen. Dat zorgt voor een goede afzet (bereik in 2010-2011: 3575 leerlingen van 72 scholen). Op VO-scholen was de afzet daarentegen nihil. Mogelijk vanwege het ontberen van een abonnementsstructuur, mogelijk doordat het project mikt op een te brede doelgroep en te weinig is afgestemd op het VO. Groot voordeel blijkt dat het project technisch eenvoudig is en dat vergroot het gebruiksgemak voor scholen. Ook de samenwerking tussen een vakleerkracht (eerste les) en reguliere leerkracht (vervolglessen) werkt goed. Sleutelwoorden: abonnementsstructuur – gemak van eenvoud – vakleerkracht – heldere doelgroep
3D printen (Kunstbalie ism 3D portal) Een mediakunstproject voor de bovenbouw van de basisschool waarbij leerlingen via inspirerende voorbeelden van 3D-kunstenaars en –designers samen iets ontwerpen dat vervolgens met een 3D-printer ook gemaakt wordt. Een 3D-printer in de klas is al voldoende voor een wow-effect, maar van een educatief project is dan nog geen sprake. De kunstenaars (via filmpjes en hun kunstvoorwerp in de klas) benadrukken het belang van creativiteit en ontwerpen: ‘Waarom zou je iets gaan printen dat al bestaat? Ga iets bedenken wat er nog niet is.’ Gemiste kans, aldus het oordeel van deelnemers aan de expertmeeting, is dat kinderen zelf in 2D en niet in 3D ontwerpen. Sleutelwoorden: voorbij het wow-effect – kunstenaars – zelf ontwerpen
De Kleurkamer (Monobanda ism Kunst Centraal) Een mediakunstproject voor groep 3-4 van de basisschool, waarbij kinderen schilderen met licht. Ze doen dat, gehuld in witte kleren, in een afgesloten witte installatie waarbinnen verplaatsbare witte objecten staan. Met een remote controller kunnen ze dit alles met gekleurd licht inkleuren en zo hun eigen landschap creëren. De Kleurkamer was een attractie op diverse kunstfestivals en is in samenwerking met Kunst Centraal doorontwikkeld tot een educatief project waarin beleving en creëren centraal staan. Kinderen kunnen hun ontwerpen delen op een speciale Facebookpagina met stopmotionfilmpjes. Sleutelwoorden: creëren – van kunst tot educatie
focus op mediakunst
4
Cinekid Medialab Het Medialab is onderdeel van het Cinekid Filmfestival (jaarlijks in de herfstvakantie) en biedt kinderen van 3 tot en met 14 jaar een digitale speeltuin met de nieuwste installaties en spelletjes, van elektroklei tot en met de Birdly (virtueel vliegen). Studenten van pabo Hogeschool Holland leiden schoolklassen rond. Sommige experts missen het educatieve aspect, mede omdat het aanbod overweldigend is en je niet de diepte in gaat. Jammer is ook dat het locatiegebonden is. Sleutelwoorden: beleving – nieuwste snufjes – belang van educatieve diepgang
5
focus op mediakunst
naar criteria voor educatieve mediakunst Om succes- en faalfactoren te identificeren namen deelnemers de hele productieketen onder de loep, van pril idee (creatie) tot en met gebruik in de klas en leerresultaten bij leerlingen (consumptie). Een goed project, zo is de achterliggende gedachte, past in alle schakels van de keten. Een idee kan briljant zijn, maar toch ongeschikt voor een lessituatie, bijvoorbeeld omdat het (technisch) te complex of te duur is. Een project kan educatief volmaakt zijn, maar toch op de plank blijven liggen omdat het de scholen niet weet te bereiken. De expertmeeting resulteerde in aandachtspunten voor ontwikkelaars van educatieve mediakunstprojecten annex beoordelingscriteria voor financiers. We rangschikken ze hier niet naar de schakels van de keten (zo bleken eisen voor creatie en consumptie nogal eens moeilijk te onderscheiden), maar naar de aspecten inhoud, techniek, didactiek en randvoorwaarden.
inhoud: geen kunstje, maar kunstonderwijs Meerwaarde Een project moet iets brengen en bieden dat de school zelf niet in huis heeft, maar wel behoefte aan heeft. Het is belangrijk dat kunstenaars bij hun eigen kern en kracht blijven: hun meerwaarde is creativiteit, het buiten de lijnen denken. En toch moeten ze ook binnen de kaders van leerdoelen denken en rekening houden met de dagelijkse praktijk van leerkrachten om hen zo te verleiden iets met mediakunst te doen in de klas. De ontwikkelaar moet een helder antwoord hebben op de vraag ‘waarom zou een school dit project willen?’ Diepgang Met de mogelijkheden van nieuwe media kun je leerlingen en leerkrachten makkelijk enthousiasmeren en verwonderen (het wow-effect). Maar een project moet meer brengen dan een kunstje of gadget, het moet kunstonderwijs zijn. Dat kan door de creativiteit en verbeelding van leerlingen te prikkelen, hen zelf iets te laten maken en ontwerpen, hen op andere gedachten en ideeën te brengen. De techniek is daarbij middel, de creativiteit en de kunst het doel. Juist digitale media stellen leerlingen in staat voorbij de grenzen van het bekende te denken, te spelen met wat er is en kan zijn en nieuwe werelden te creëren. Door mediakunst leren ze nadenken over (de mogelijkheden van) zichzelf en de wereld om hen heen. Afgestemd op duidelijke doelgroep Een kleuterklas stelt andere eisen dan de bovenbouw van een basisschool en die verschilt weer van een brugklas of tweede fase van het voortgezet onderwijs. Het project moet daarom afgestemd zijn op een duidelijke doelgroep en bij de mogelijkheden en interesses van die specifieke leeftijdsgroep.
techniek: houd het simpel en uitdagend Gebruiksvriendelijk Voor leerkrachten is eenvoud en gebruiksgemak essentieel. Ze haken af bij te veel ‘knopjes’ en mogelijkheden. De techniek moet bovendien letterlijk en figuurlijk passen in een klas met dertig leerlingen. Enorme installaties zijn niet handig. Programma’s waar slechts enkele leerlingen of groepjes tegelijk mee kunnen werken vragen inventieve didactische oplossingen om in een klas met 30 kinderen mee te kunnen werken. Betaalbaarheid Voor scholen is betaalbaarheid een belangrijke overweging om al dan niet met een project te gaan werken. Naast de inhuur van het project plus eventuele vakleerkracht gaat het bij mediakunst ook om benodigde materialen, hardware en software. Nadenken over alternatieve, goedkopere oplossingen is bij een educatief mediakunstproject belangrijker dan de nieuwste technische snufjes. Open source software is ook een pre.
focus op mediakunst
6
Opschaling & onderhoud Een project kan (technisch) werken, maar werkt het ook op tweehonderd scholen? Is het eenvoudig uit te zetten over meer scholen en een langere periode en is daarbij voorzien in onderhoud zodat alles ook blijft werken?
didactiek: actieve leerlingen en leerkrachten Rol vakleerkracht Een vakleerkracht is essentieel om het project in te leiden en leerkrachten en leerlingen te enthousiasmeren. Het is daarbij wel zaak dat de leerkracht een actieve rol toebedeeld krijgt, zodat deze mediakunst ook in de vingers krijgt. De vakleerkracht kan de leerkracht daarin meenemen. Practice what you preach Zet nieuwe media ook in als instructievorm, bijvoorbeeld door een instructiefilmpje te gebruiken. In vrijwel elke klas staat een digibord, maak daar gebruik van. Zelfs de vakleerkracht zou misschien virtueel kunnen zijn. Activerende werkvormen Zoals gezegd is de wow-factor een goede start, maar geen einddoel. Dat zijn actieve leerlingen die zelf aan de slag gaan met nieuwe media om iets te creëren en te leren. Onderschat kinderen niet Kinderen zijn dagelijks omringd met nieuwe media en gebruiken ze ook. Ze zijn snel in het ontdekken van de ‘knoppen’ en hoe iets werkt. In het mediakunstproject ontdekken ze het wat: hoe ze nieuwe media kunnen gebruiken om hun verbeelding te laten werken. Misschien is niet de hele klas al bedreven in de techniek. Mik dan niet op het laagste niveau, maar zorg dat er voor elk wat wils is (differentiatie).
randvoorwaarden: zoek de samenwerking Vertrouwde distributiekanalen Een goed project dat in de la blijft liggen is uiteindelijk een slecht project. De beste garantie voor gebruik in de klas is door vertrouwde distributiekanalen te gebruiken, zoals opname in een kunstabonnement of kunstmenu. Samenwerking met bemiddelende organisaties is een pre. Co-creatie Samenwerking door de hele productieketen is een pre. Geen samenwerking om de samenwerking, maar elkaar aanvullen en stimuleren en daardoor het project krachtiger te maken. Vooral de samenwerking tussen ontwikkelaars en leerkrachten is vruchtbaar. Niet alleen is dit de korte slag om een project passend te maken voor het onderwijs, het zorgt bovendien voor professionalisering in en draagvlak voor mediakunst. Verdienmodel De ontwikkelkosten zouden gefinancierd moeten worden door fondsen, daarna moeten scholen de kosten dragen. Genoemd als alternatief is een preordersysteem: scholen tekenen in op een project en bij een x aantal scholen wordt het project daadwerkelijk ontwikkeld. Ken het aanbod Een project moet aanvullend zijn op bestaand aanbod. Veel projecten zijn bijvoorbeeld gericht op de bovenbouw van de basisschool, terwijl er voor jongere kinderen nauwelijks aanbod is. Een ontwikkelaar/intermediair moet dus weten wat er al is en van collega’s weten waar die mee bezig zijn. Kennisdeling en uitwisseling is daarvoor essentieel.
7
focus op mediakunst
aanbevelingen Bovenstaande criteria zijn, zoals vermeld, mede bedoeld als leidraad voor fondsen en andere financiers om educatieve mediakunstprojecten te beoordelen op hun merites en mogelijkheden. Daarnaast zijn tijdens de expertmeeting de volgende aanbevelingen geformuleerd:
munt een heldere definitie van mediakunst Ontwikkel een visie op de rol van mediakunst in het cultuuronderwijs en formuleer als onderdeel daarvan een heldere definitie van mediakunst. Op dit moment is het begrip mediakunst een vlag die vele ladingen dekt. Het is belangrijk om uit te dragen dat mediakunst geen ict of mediawijsheid is, maar gaat over het kunstzinnig gebruik van nieuwe media (zie ook paragraaf 1). Benoem daarbij ook wat kinderen leren van mediakunstprojecten. Het LKCA zou, met gebruikmaking van de expertise uit onderwijs en werkveld, hierin een voortrekkersrol kunnen vervullen richting ministerie OCW.
faciliteer een Lab Mediakunst De meeste deelnemers aan de expertmeeting kenden elkaar van naam, maar hadden elkaar nog nooit ontmoet. De uitwisseling tussen makers, bemiddelaars en leerkrachten werkte inspirerend en fungeerde als een creatief lab of snelkookpan waar ideeën en plannen opborrelden. Het smaakte naar een vervolg. Het LKCA zou dergelijke multidisciplinaire netwerkbijeenkomsten (‘Lab Mediakunst’) kunnen faciliteren. Deze bijeenkomsten zouden geïnitieerd kunnen worden door een medewerker mediakunst van een instelling voor kunsteducatie. Te denken valt aan thematische bijeenkomsten (mediakunst inzetten bij andere schoolvakken, wat moeten kinderen leren van mediakunst?) en ontwerpbijeenkomsten.
maak zichtbaar wat er is Er is behoefte om zicht te hebben op succesvolle projecten. Zoek daarvoor een goede en praktische vorm zoals bijvoorbeeld etalagebijeenkomsten. Zo worden het bestaande aanbod en leemtes daarin zichtbaar. Ontwikkelaars kunnen hun aanbod daarop afstemmen.
stimuleer de ontwikkeling van mediakunstprojecten Het Fonds voor Cultuurparticipatie neemt (eventueel samen met andere fondsen) het initiatief tot een stimuleringsregeling waarbij educatieve mediakunstprojecten in de ontwikkelingsfase gefinancierd worden. Hanteer voor het opstellen van de regeling en toewijzing de genoemde criteria.
focus op mediakunst
8
deelnemers expertbijeenkomst mediakunst 28 april 2015 Experts Naam Tessa Stoke Harm Hofmans Alex Prooper Roel van de Laar Guido Paap Irene de Jong Shailoh Phillips Theo van Delft Iris Douma Simon van der Linden Rick Companje Tijmen Schep Lieke de Gunst Jesse Smale Robin van Westen Shirley Hendrikse Gerard van Wolferen Martin Boverhof Edith Jansen
Organisatie Functie Cinekid Sr. Producent / projectleider educatie Kunstbalie Consulent kunsteducatie / mediakunst Alex P Kunstenaar De Elektruck Eigenaar / kunstenaar Hogeschool Leiden, cluster educatie Docent Beeldende Vorming / Moderne Media Kunst Centraal Projectleider Mediakunst Pier K Projectleider Media Theo van Delft Kunstenaar / kunstdocent TU Eindhoven Industrial Design Docent / onderzoeker / kunstenaar Monobanda Play Mede eigenaar / designer Doodle 3 D / Global 4 D Ontwikkelaar o.a. doodle 3D Set up Eigenaar / designer Basisschool De Plantage Houten Leerkracht Basischool Delteyk Werkhoven Leerkracht Waag Society Projectontwikkelaar / fondsenwerver STRP Projectleider STRP Kids, School & Senior HKU Docent Muziek & Technologie Born Digital Creative director, visual programmer & VJ Kunstgebouw Teamleider Cultuureducatie
Overige genodigden Josien Paulides Vera Meeuwis Frank van der Hulst Linda van de Fliert
FCP LKCA Kunst Centraal Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap
Programma coördinator Medior Onderzoek Directeur Beleidsmedewerker Creatieve Industrie
Scherper Stellen Ros & Zunneberg Tekstproducties Kunst Centraal Kunst Centraal
Gespreksleider Verslag Projectmedewerker Projectleider
Organisatie Ernst Houdkamp Bea Ros Petra Janssen Duyghuysen Hinke Breimer
9
focus op mediakunst
