initiatief in de stad andere manieren van stedelijke ontwikkeling 3 april 2012: excursie naar projecten in Rotterdam Architectuurcentrum CAST

initiatief in de stad andere manieren van stedelijke ontwikkeling 3 april 2012: excursie naar projecten in Rotterdam Architectuurcentrum CAST

Van der Leeuwkring - privaat initiatief voor publieke ruimte De Van der Leeuwkring is een initiatief van architectuurcentrum Air in Rotterdam. De stelling is dat Rotterdam niet alleen moet uitblinken in architectuur, maar ook in de publieke ruimte. De kring verkent de verschillende dimensies van de betrokkenheid van private partijen bij de publieke ruimte, brengt deze in debat en verbindt ze met hun eigen praktijk. In de kring zijn circa 25 directeuren en bestuurders van corporaties, ontwikkelings- en beleggingsmaatschappijen, juridische en financiële instellingen op persoonlijke titel bijeengebracht. Carol Hol - partner Concire

Bouwblok Boomgaardsstraat Architect Joost Kühne ontwierp en ontwikkelde zijn eigen woning aan de Boomgaardsstraat. Vanuit een klein bouwkavel kocht hij luchtrechten om het naastgelegen parkeerterrein te overbouwen. Met één gebouw maakte hij in één keer een straat af tussen twee vitale aders van de stad. Zijn gebouw is een slimme investering, maar voegt ook waarde en betekenis toe aan zijn omgeving. Joost Kühne - Architectenburo Kühne en Co

Tuin aan de Maas Aan de Maas, op de kop van de Müllerpier, ligt een ‘witte vlek’. Dit is een bouwterrein waar niets gebeurt en waar nauwelijks beheer plaatsvindt, omdat er woningbouwplannen liggen. Twee buurtbewoners besloten dat er in de tussentijd best iets kon gebeuren op deze grond. Niet lullen, maar poetsen: geen plannen maken, maar meteen beginnen. En zo verrees er aan de Maas een buurttuin met bloemen, fruit en groenten. Inmiddels omarmen vele buurtbewoners de tuin, evenals de gemeente Rotterdam. Piet de Jonge - buurtbewoner

Wallisblok / De dichterlijke vrijheid Het Wallisblok is een bouwblok aan de Schie. De panden dateren uit 1930, maar waren na enkele decennia sterk verzakt en verpauperd. De gemeente Rotterdamkocht in 2004 een groot deel van de woningen op. Geïnteresseerden konden de woningen ‘gratis’ overnemen van de gemeente, op voorwaarde dat ze de woningen op nieuwbouwniveau lieten renoveren. Hiermee wilde de gemeente een impuls geven aan de wijk. De 39 geïnteresseerden kopers hebben het blok in collectief particulier opdrachtgeverschap aangepakt en hier 42 woningen gerealiseerd. Laura Weeber - bewoner en architect Bert Sissingh - bewoner

De Machinist De herontwikkeling van de oude machinistenschool is een sleutelproject voor de gebiedsontwikkeling op het Coolhaveneiland. De Machinist is een trefpunt voor creatief Rotterdam en werkt tegelijk als vliegwiel voor Coolhaveneiland. Eigenaar Woonbron nam het initiatief voor de herontwikkeling, maar besloot nauw samen te werken met de exploitant, architect Leendert Steijger. Deze samenwerking is van groot belang voor het succes van De Machinist. Steijger heeft zelf als risicodragende partij opgetreden en heeft een sterke, oprechte betrokkenheid bij het project. Het project draagt ook bij aan de buurt, want naast culturele voorzieningen en een ontmoetingsplek, genereerde het project zo’n 60 banen die grotendeels door wijkbewoners vervuld zijn. Ton de Vent - Woonbron Leendert Steijger (o.v.) - exploitant

colofon Op verzoek van het landelijke Stimuleringsfonds voor Architectuur (SfA) participeert CAST in een inventarisatie van zo genoemde ‘bottomup’ initiatieven in de stadsontwikkeling. In totaal negen architectuurcentra in Nederland werken mee aan het in beeld brengen van initiatieven die ook of misschien juist in tijden van economische tegenspoed genomen worden door (collectieven van) bewoners, geloofsgemeenschappen, ondernemers, maatschappelijke instellingen en initiatiefrijke wereldverbeteraars. Doel is de eigen leef- en woonomgeving te verbeteren; de optelsom van deze initiatieven komt de stad als geheel ten goede en houdt deze in beweging. Deze inventarisatie maakt onderdeel uit van het landelijke stimuleringsprogramma stedenbouw dat het SfA uitvoert in opdracht van de ministeries van OCenW en IenM. CAST kiest ervoor om de focus te leggen op kansrijke verbindingen tussen vaak nietprofessionele initiatiefnemers en de traditionele partijen in de stadsontwikkeling zoals ontwikkelaars, corporaties, ontwerpers en de overheid. Welke kansen liggen er voor kennisuitwisseling en samenwerking, en hoe kan de stad Tilburg hier in zijn totaliteit profijt van hebben? Om deze en andere vragen te beantwoorden heeft CAST een palet aan activiteiten opgezet. CAST heeft Studio Papaver gevraagd om een interviewreeks, een excursiedag en een debatbijeenkomst te programmeren. Hiervoor zijn in eerste instantie betrokkenen bij enkele actuele samenwerkingsinitiatieven in de stad uitgenodigd. Daarnaast vraagt CAST professionals uit de ontwikkel- en ontwerpwereld om mee te doen en zelf voorbeelden aan te dragen van vernieuwende projecten die de stad in tijden van economische crisis juist op verassende wijze doorontwikkelen. Deze projecten kunnen van elk schaalniveau zijn, maar spitsen zich toe op nieuwe kansen voor samenwerking. Tijdens de excursie wordt een bezoek gebracht aan vijf inspirerende voorbeelden in Rotterdam, waarbij zoveel mogelijk verschillende typen initiatiefnemers aan het woord komen: de Van der Leeuwkring, het woon-werkgebouw van architect Joost Kühne aan de Boomgaardsstraat, het bewonersinitiatief de Tuin aan de Maas, het klushuizenproject Wallisblok dat in collectief particulier opdrachtgeverschap tot stand kwam en het culturele wijkbrandpunt De Machinist.

programma 9:30 10:00

Inloop deelnemers in Deprez, Tilburg

11:15 11:30 - 12:00

Aankomst Boomgaardsstraat, Rotterdam

12:00 - 12:45

Projectbezoek Boomgaardsstraat Joost Kühne | Kühne en Co

12:45 - 13:15

Lunch

13:15

Vertrek naar Tuin aan de Maas

13:30

Aankomst Tuin aan de Maas

13:30 - 14:00

Projectbezoek Tuin aan de Maas Piet de Jonge | buurtbewoner

14:00

Vertrek naar Wallisblok

14:15

Aankomst Wallisblok

14:15 - 15:00 15:00

Projectbezoek Wallisblok Laura Weeber | architect en bewoner Bert Sissingh | bewoner

15:15

Aankomst De Machinist

15:15 - 16:00

Projectbezoek De Machinist Ton de Vent | projectmanager Woonbron Leendert Steijger (o.v.) | exploitant

16:00 - 16:30

Afsluitende discussie

16:45

Vertrek naar Tilburg

18:00

Aankomst Deprez, Tilburg

Vertrek met bus naar Rotterdam

Van der Leeuwkring Carol Hol | directeur Concire

Vertrek naar De Machinist

Van der Leeuwkring betrokken Rotterdammers die bijdragen aan een vitale publieke ruimte in de stad

In 2002 is de Van der Leeuwkring opgericht, op initiatief van architectuurcentrum Air. Het is een groep van betrokken ondernemende Rotterdammers die zich bezig houdt met stedelijke vernieuwing. Vanuit het private opdrachtgeverschap en persoonlijke betrokkenheid bij de stad willen zij met de kring bijdragen aan een vitale publieke ruimte. “Privaat initiatief met meerwaarde voor de stad” is de missie. Hiertoe wil de kring verschillende vormen van private betrokkenheid bij de publieke ruimte te verkennen, deze met elkaar in debat brengen en met de praktijk verbinden.

Rotterdamse opgave. Dit gebeurt in een intensief programma van workshops en expertmeetings. In 2009 viel Larry Beasly uit Vancouver deze rol ten deel, in 2010 waren dit Allan Jacobs en Elizabeth McDonald en in 2011 was dit Patrick Janssens, burgemeester van Antwerpen. De Dag van der Leeuw is het jaarlijks hoogtepunt van de kring. In een groot gezelschap wordt dan de Van der Leeuwprijs uitgereikt, onthult de Guest Urban Critic zijn bevindingen over Rotterdam en vindt een gesprek op maat plaats over de stad, met de partners in de stad.

Kees van der Leeuw is een belangrijke inspiratie voor de kring, als belangrijk voorbeeld voor de manier waarop de stedelijke elite zich verbond met de stadsontwikkeling in Rotterdam. Hij was onder meer opdrachtgever van de Van Nellefabriek. Het blijkt immers dat de ontwikkeling van steden grotendeels gestuurd wordt door actoren met eigen motieven die niet primair bezig zijn met het maken van de stad. In onder andere de Van Nellefabriek liet Kees van der Leeuw zien dat je deze belangen kunt verbinden aan stedelijke schoonheid, met een win-win situatie als gevolg.

Op dit moment kent de Van der Leeuwkring de volgende leden: Coert Beerman | directievoorzitter Rabobank Rotterdam, Hedy van den Berk | directeur-bestuurder stichting Havensteder, Dirk de Boer | directeur LSI Project Investment, Hamith Breedveld | notaris Loyens & Loeff, Bart van Breukelen | directeur Synchroon ontwikkelaars, Kees Christiaanse | partners KCAP Architects & Planners, Margriet Drijver | bestuurder Com Wonen, Gerard van Drielen | lid College van Bestuur Hogeschool Rotterdam, Peter van der Gugten | algemeen directeur Proper Stok Ontwikkelaars, Leon Heddes | directeur projectontwikkeling Amvest Management, Carol Hol | directeur Concire, Kees Lansbergen | directeur Facilitair Bedrijf Erasmus Universiteit Rotterdam, Siwart Kolthek | voorzitter Raad van Toezicht stichting Air, Joop van der Leeuw | directeur Dura Vermeer Bouw Rotterdam, Charlie Martens | algemeen directeur Ballast Nedam Ontwikkelingsmaatschappij, Jos Melchers | directeur MAB Development, Arie Moerman | directeur Estrade Projecten, Nico Mol | directeur Vesteda Project, Paul Rutte | directeur Ontwikkelbedrijf NS Poort, Mariet Schoenmakers | directeur AM Concepts, Bianca Seekles | adjunct directeur Era Contour BV, Rob Vester | directeur Ontwikkelingsbedrijf Syntrus Achmea Vastgoed, Harry Vink | directeur Huisvesting Erasmus Medisch Centrum, Heino Vink | algemeen directeur Multi Vastgoed Nederland, Bert Wijbenga van Nieuwenhuizen | voorzitter Raad van Bestuur Woonbron.

Elk jaar werken de leden van Van der Leeuwkring aan een programma dat bijdraagt aan de missie van de kring. Het hele programma wordt betaald uit de contributie van de leden. Daarnaast is er sinds 2009 een aantal jaarlijks terugkerende onderdelen, zoals de Van de Leeuwprijs, de Guest Urban Critic en de Dag van der Leeuw. De Van der Leeuwprijs is een prijs voor Rotterdamse projecten die blijk geven van bewonderenswaardig privaat initiatief met aantoonbare meerwaarde voor de stad. Vorig jaar werd deze prijs toegekend aan de Rotterdamse Oogst, een initiatief dat de weg van ‘boer naar bord’ wenste te verkleinen. In 2009 ging de prijs naar architect Joost Kühne voor zijn project aan de Boomgaardsstraat. De prijs is geen geldprijs, maar gaat over waardering, (h) erkenning en enthousiasme. De Guest Urban Critic is een buitenlandse expert die gevraagd wordt zijn kennis te koppelen aan de

Meer informatie op www.vanderleeuwkring.nl

Achtergrond // Van der Leeuwkring // Manifest Ruimte voor Rotterdam

R UIMTE VO OR R O TTERDAM PR IVAAT IN ITIATIEF EN PUB LIEKE R U IMTE

m is een altijd durende belofte. De horizon chtbaar, de straat is altijd opgebroken. ad is de overtreffende trap de leidraad, vormt lijkheid vaak de regel. Architectuur is daarvoor uitstekend vehikel gebleken. Het heeft m terecht een internationale reputatie bezorgd. meer.

ke ruimte die de gebouwen aan elkaar verbindt erdam te vaak een schraal, gefragmenteerd sland gebleven.

r Rotterdam nu de opgave ook te excelleren in aagse publieke leven. Dat vereist een sterkere ssen het gebouw en de publieke ruimte.

n de overheid en het private initiatief uit tot ijk ingrijpen.

ourne tot Tilburg blijkt de economische en taliteit van een stad nauw verbonden met aandacht voor de publieke ruimte. Rotterdam gevoelig voor zijn. Rotterdam is een altijd durende belofte. De horizon is nooit zichtbaar, de straat is altijd opgebroken. In onze stad is de overtreffende trap de leidraad, vormt uitzonderlijkheid vaak de regel. Architectuur is daarvoor altijd een uitstekend vehikel gebleken. Het heeft Rotterdam terecht een internationale reputatie bezorgd. Maar er is meer. De publieke ruimte die de gebouwen aan elkaar verbindt is in Rotterdam te vaak een schraal, gefragmenteerd niemandsland gebleven. Het is voor Rotterdam nu de opgave ook te excelleren in het alledaagse publieke leven. Dat vereist een sterkere relatie tussen het gebouw en de publieke ruimte. Wij dagen de overheid en het private initiatief uit tot gezamenlijk ingrijpen. Van Melbourne tot Tilburg blijkt de economische en sociale vitaliteit van een stad nauw verbonden met gerichte aandacht voor de publieke ruimte. Rotterdam moet hier gevoelig voor zijn.

De Van der Leeuwkring is een kring van Rotterdamse opdrachtgevers. Een vitale cultuur van opdrachtgeverschap is onze inzet.

Wij willen vanuit het privaat initiatief bijdragen aan de publieke ruimte,maar der Leeuwk kunnen datDe nietVan alleen. is een kring Samen met bestuurders, Rotterdamse opdrachtgev collega-opdrachtgevers, Een vitale cul ambtenaren, onderzoekers van willen opdrachtgeversc en ontwerpers wij is onze in daarom werken aan Ruimte voor Rotterdam. Wij willen vanuit het pri initiatief bijdragen aa Dat betekent volgens ons ruimte,m hetpublieke volgende: kunnen dat niet all Samen met bestuurd collega-opdrachtgev ambtenaren, onderzoe en ontwerpers willen daarom werken Ruimte voor Rotterd

de publieke ruimte staat bol van persoonlijke symbolen waarmee Rotterdammers zich hun omgeving ondubbelzinnig toe-eigenen. Deze betrokkenheid vormt het vertrekpunt bij elke ingreep in de publieke ruimte. 1 Werk vanuit een gezamenlijk stadsbeeld aan de publieke ruimte en overstijg beperkende rolopvattingen. Samenhang tussen gebouw en publieke ruimte ontstaat alleen als overheid en private partijen gezamenlijk de opgave stellen. Private initiatiefnemers zijn medeverantwoordelijk voor de inrichting en bestemming van de publieke ruimte rond het vastgoed waarin zij investeren. De overheid moet die betrokkenheid actief ruimte geven en willen afdwingen. 2 Beoordeel stedelijke interventies op het publieke leven dat zij genereren. Uitmuntende architectuur blijft in dé architectuurstad van Nederland vanzelfsprekend. Zulke jaarboekarchitectuur is slechts een deel van het verhaal. Rotterdam vraagt nu ook om opdrachtgevers die samen met het stadsbestuur werken aan het publieke leven in de stad. Het vertrekpunt is een gezamenlijke programmatische visie op de publieke ruimte. Die visie wordt consequent doorgezet en commercieel valide gemaakt. 3 Werk met initiatiefnemers die hun investering op de lange termijn durven beschouwen. Private opdrachtgevers hechten belang aan de context waarin hun vastgoed gedijt. De betrokkenheid bij de publieke ruimte veronderstelt een langere termijn. Waardecreatie is belangrijker dan winstmaximalisatie. Trajectontwikkelaars onderscheiden zich daardoor van projectontwikkelaars, en gebiedsontwikkelaars van gebouwontwikkelaars. 4 Toon de inzet voor de publieke ruimte door vakmanschap, esthetiek, duurzame materialen en beeldende kunst zichtbaar te waarderen. Rotterdam koestert het imago van een stoere havenstad. Dat is te vaak een excuus voor een achteloze en functionele omgang met de publieke ruimte. Ook vertaling van de Rotterdamse stoerheid in zuiver conceptuele ontwerpen scoort goed, maar frustreert te vaak het publieke leven. Goed opdrachtgeverschap zet structureel in op mooie en uitnodigende publieke ruimtes. 5 Benader zonder voorbehoud private initiatieven die voortkomen uit betrokkenheid bij de publieke ruimte. In de publieke ruimte toont zich de diversiteit van de stad. Van een geveltuintje in het Oude Westen tot het plein van Unilever aan het Weena, van de hoeken van het Schouwburgplein tot het Skatepark Westblaak: de publieke ruimte staat bol van persoonlijke symbolen waarmee Rotterdammers zich hun omgeving ondubbelzinnig toe-eigenen. Deze betrokkenheid vormt het vertrekpunt bij elke ingreep in de publieke ruimte. 6 Maak publieke ruimte gericht op interactie en interesse. In straten en op pleinen vinden ontmoetingen plaats en nemen mensen kennis van de gebruiken en voorkeuren van anderen. Publieke ruimte die de diversiteit van de stad toont is inspirerend en onderscheidend. Louter consumptie is geen drager van het stedelijk leven en

Rotterd Alle maken Rotterd 7 durven make Zorg dat de stedelijke verscheidenheid zichtbaar wordt in de diversiteit van collectieve en publieke ruimtes. pleine De diversiteit van culturen en andere gemeenschappelijke 6 Maak publieke ruimte gericht op interactie en interesse. In straten en op pleinen vinden ontmoetingen plaats en nemen mensen kennis van de gebruiken en voorkeuren van anderen. Publieke ruimte die de diversiteit van de stad toont is inspirerend en onderscheidend. Louter consumptie is geen drager van het stedelijk leven en miskent de sociale en culturele potentie van de publieke ruimte.

verbanden roept om een vertaling in vastgoed en publieke ruimte. Collectieve ruimtes waarin mensen een gemeenschappelijk goed met elkaar delen zorgen voor betrokkenheid bij en binding aan de stad. Ook als deze collectieve ruimtes beperkt toegankelijk zijn, voegen ze nog rijkdom toe aan de publieke ruimte van Rotterdam.

8 Versterk het publieke karakter van echt publieke ruimte. De publieke ruimte is van iedereen. Tegelijk is te veel publieke ruimte in Rotterdam van niemand. Publieke ruimte als podium voor de stad verdient alle aandacht en zorg. Het is een primaire taak van de overheid. Zij moet aangeven op welke publieke ruimtes zij primair wil inzetten, en welke betekenis deze voor Rotterdam hebben. De kwaliteit van die ruimtes is een graadmeter voor de economische potentie van de stad en de waardering van de stedelijke democratie. Toon de trots van Rotterdam! 9 Geef bewust vorm aan de verbinding tussen publiek en privé. Door het scheppen van overgangssituaties tussen publiek en privé wordt de stad gelaagder. Rotterdam kan met de herwaardering van z’n binnenhoven, stadstuinen en foyers het stelsel van publieke ruimtes aanvullen en verrijken. De kwaliteit en herkenbaarheid van zulke tussenruimtes draagt bij aan de geborgenheid en leesbaarheid van de stad. 10 Verklein het publiek areaal als impuls voor publiek leven. Uitgifte van publieke ruimte brengt een proces van stedelijke ruilverkaveling op gang. Het is een kans om de publieke ruimte beter te begrenzen. Daarnaast levert het middelen en een moment op om de kwaliteit van de publieke ruimte te verhogen. Resultaat is de concentratie van het onderhoudsbudget op de ruimte die als zuiver publieke ruimte moet functioneren: het domein van de overheid.

De krach de pub voort ui d

11 Werk gemeenschappelijk aan het gedeelde belang van de publieke ruimte. Het is het resultaat dat telt. Het belang van de publieke ruimte is voor publieke en private partijen gelijk. Vergroting van de tegenstelling tussen publiek en privaat doet geen van beide recht. Ook in de beleving van de gebruiker bestaat die tweedeling niet. Het is tijd voor coproductie. De overheid accepteert en stimuleert het particulier initiatief, terwijl dat particulier initiatief de gekozen stedelijke strategie actief ondersteunt. 12 Benut de kracht van het particulier initiatief ook voor doelen op de lange termijn. De politieke cyclus van vier jaar is te kort voor de lange termijn die de publieke ruimte vereist. Daarom is het van belang het particulier initiatief niet alleen in te zetten voor successen op de korte termijn, maar ook voor de langere duur. Maar de gemeenteraad heeft altijd het laatste woord. 13 Plaats de publieke ruimte minstens voor de komende vijftien jaar op de gemeenschappelijke agenda’s van publieke en private partijen. De publieke ruimte is een zaak van de lange termijn en de stedelijke structuur. Rotterdam moet zich voor een periode van minstens 15 jaar committeren aan deze opgave, om successen als in Melbourne of Kopenhagen te overstijgen.

De Ro

Onze intenties zijn duidelijk, maar papier is geduldig en pleidooien zijn vrijblijvend. Wij delen het plezier van het vormgeven aan de stad, en willen het dus niet hier bij laten. De praktijk die wij voorstaan wordt al zichtbaar in gebiedsontwikkelingsprojecten of coalities als Pact op Zuid. Maar in de praktijk zijn de posities hard en is het spel moeizaam. Wij willen de ruimte die nodig is voor vernieuwing opzoeken en scheppen:

gemeensc

t We bieden een instrument voor concrete praktijkoefening op locatie aan. Met betrokken partijen willen wepublieke in de praktijk de grenzen van de uitdaging verkennen. Daarvoor initiëren we een serie BusinessCases, waarin we brengt de met belanghebbenden tot een gedeeld aanbod aan de stad komen. In dat aanbod worden gebouw, publieke ruimte en gebruik functioneel, ruimtelijk en financieel op elkaar betrokken. ’Ruimte voor Rotterdam’ geeft de ambitie in de Business Cases aan, de Van der Leeuwkring bewaakt die ambitie.

We voeden het maatschappelijk debat over de private betrokkenheid bij de publieke ruimte. Er komen debatten, ontmoetingen en publicaties. In het najaar verschijnt er een bundeling van essays die in samenhang met ‘Ruimte voor Rotterdam’ ontstaan. Bij deze publicatie wordt een landelijk symposium georganiseerd met als thema ‘private betrokkenheid bij publieke ruimte’. Wij willen onze eigen praktijk ijken aan de voorstellen in ’Ruimte voor Rotterdam’. Daar spreken we elkaar op aan, daar zijn we in het publieke debat op aanspreekbaar en daarvoor willen we ook het gesprek voeren met bestuurders en ambtenaren.

Met elkaar willen we zoeken naar een gedeeld referentiekader. Zonder debat en reflectie ontstaat er geen cultuur van goed opdrachtgeverschap. Zonder praktijk blijft het debat vrijblijvend.

Achtergrond // Van der Leeuwkring // Artikel Ruimtevolk

Boomgaardsstraat Woning en bedrijfsruimte aan de Boomgaardsstraat – Architectenburo Kühne & Co

De woning en bedrijfsruimte aan de Boomgaardstraat is een particulier bouwinitiatief. Dit project bleek niet alleen een slimme investering, maar het creëerde ook waarde voor de stad. Architect Joost Kühne ontwierp en ontwikkelde zijn eigen woning en bedrijfsruimte aan de Boomgaardstraat. Op een binnenstedelijke plek met alleen achterkanten stond een postzegel bouwgrond (100m2) te koop. Zijn visie reikte verder dan het bouwkavel. Hij bedacht de slimme oplossing om luchtrechten te kopen om zo het naastgelegen parkeerterrein te kunnen overbouwen. Hiervoor ging hij in onderhandeling met de gemeente en de eigenaar van het naastgelegen parkeerterrein. Er ontstond niet alleen een gebouw, de straat werd in een keer afgemaakt tussen twee vitale aders van de stad, Westblaak en Witte de Withstraat. Vanuit zijn architectenburo Kühne & Co werkt Joost aan meer van dit soort binnenstedelijke ‘archipunctuur’: relatief kleine ontwikkelprojecten waarvoor het architectenbureau op eigen risico plannen bedenkt en vervolgens onderzoekt welke opdrachtgever hier brood in ziet. Hij ziet het als een gat in de markt, vooral in deze tijden van crisis waarbij grote plannen stagneren of niet van de grond komen. Er is dan meer behoefte aan intelligente kleine initiatieven en projecten die gemakkelijker en sneller te realiseren zijn. Met dit woon-werkgebouw won Joost Kühne de Van der Leeuwprijs. De prijs wordt vanaf 2009 uitgereikt door de Van der Leeuwkring, die bestaat uit Rotterdamse ondernemers in de stedelijke ontwikkeling. Vanuit het private opdrachtgeverschap en persoonlijke betrokkenheid bij de stad Rotterdam willen zij bijdragen aan een vitale Rotterdamse publieke ruimte. Voor meer informatie over het architectenbureau Kühne en Co kijk op www.kuhneco.nl

Achtergrond // Boomgaardsstraat // Juryrapport Van der Leeuwprijs

toekenning VAN DER LEEUWPRIJS

voor privaat initiatief met meerwaarde voor de stad

5

Architektenburo KÜHNE & CO WINNAAR VAN DER LEEUWPRIJS 2009

4 VAN DER LEEUWKRINGPRIJS voor privaat initiatief met meerwaarde voor de stad

maandag 28 september 2009 Hotel New York

Pas zo’n vijftig jaar geleden kreeg het vak projectontwikkeling de vorm waarin we het nu kennen. Nog jonger is de discipline van gebiedsontwikkeling: zo’n vijf jaar geleden pas als term gemunt. Maar betrokkenheid en trots vormen al eeuwen de drijfveer om voortdurend te bouwen aan de stad. Kees Van der Leeuw, waarnaar de Van der Leeuwkring vernoemd is, was geen projectontwikkelaar of bouwer. Als ondernemer in koffie en thee, en als betrokken Rotterdammer heeft hij echter een fundamentele invloed gehad op de stad. Door het icoon van de Van Nelle fabriek, en door zijn invloed in de aard van het basisplan en de wederopbouw. Zijn primaire motieven waren echter economisch van aard: de productiviteit van zijn werknemers, het functioneren van de stad als economische motor.

Architektenburo KÜHNE & CO

DERdit LEEUWPRIJS 2009 Met het instellen van de Van der Leeuwprijs keert de Van derWINNAAR Leeuwkring VAN terug naar motief: De Van der Leeuwprijs wordt dit jaar voor het eerst uitgereikt door privaat initiatief of ondernemerschap dat meerwaarde heeft voor de stad. Het merendeel van de leden de Van der Leeuwkring, die bestaat uit Rotterdamse ondernemers in stedelijke Pas zo’n vijftig jaar geleden kreeg het vak projectontwikkeli van de kring bestaat uit bouwers, corporaties en ontwikkelaars, die professioneel bezig zijn met het ontwikkeling. Vanuit het private opdrachtgeverschap en hun persoonlijke Nog jonger is de discipline van gebiedsontwikkeling: zo’n vi betrokkenheid willen zij bijdragen aan een vitale Rotterdamse publieke ruimte. in en aan de stad. Met de drie nominaties voor de prijs verschuift de schijnwerper naar de echte bouwen Maar betrokkenheid en trots vormen al eeuwen de drijfveer De Van der Leeuwkring is een initiatief van AIR, het architectuurcentrum private ondernemers of initiatiefnemers: Rotterdammers dieKees op eigen initiatief, voor eigen rekening en Van der Leeuw, waarnaar de Van der Leeuwkring vern van Rotterdam. risico in de stad investeren. bouwer. Als ondernemer in koffie en thee, en als betrokken De uitreiking van de prijs vond plaats op maandag 28 september 2009 in Hotel New York te Rotterdam.

Leden Hans Becker voorzitter Raad van Bestuur Stichting Humanitas Rotterdam Coert Beerman directievoorzitter Rabobank Rotterdam Jean Baptist Benraad algemeen directeur Stadswonen Dirk de Boer directeur LSI project investment N.V. Hamith Breedveld notaris, Loyens & Loeff Bart van Breukelen directeur Synchroon ontwikkelaars Kees Christiaanse partner en oprichter KCAP Architects & Planners Margriet Drijver bestuurder Com Wonen Glenn Eduard regiomanager acquisitie en projectontwikkeling, AMVEST Erik Faber managing director ING Real Estate Development Peter van der Gugten algemeen directeur Proper Stok Ontwikkelaars Carol Hol directeur / partner Concire Willem Klos bestuurder ontwikkeling en techniek, Woonstad Rotterdam Siwart Kolthek bestuursvoorzitter Stichting AIR Joop van der Leeuw directeur Dura Vermeer Bouw Rotterdam BV Charlie Martens algemeen directeur Ballast Nedam Ontwikkelingsmaatschappij Arie Moerman directeur Estrade Projecten Mariet Schoenmakers directeur AM Concepts Rudy Stroink directeur TCN Property Projects 4Job van Zomeren directeur Era Contour

fundamentele invloed gehad op de stad. Door het icoon van

de aard van het basisplan en de wederopbouw. Zijn primaire De drie nominaties voeden een groot optimisme over de kracht en betekenis van het privaat initiatief in de productiviteit van zijn werknemers, het functionere de stad. Naast langlopende beleidstrajecten en ingewikkeldeaard: megaprojecten in publiek-private samenwerking laten de drie nominaties als pioniers zien watMet de ongekende mogelijkheden van de stad het instellen van de Van der Leeuwprijs keert de Van de zijn. Rob Kooij illustreert met zijn Santas-loods tussen de gigantische saphallen van de havendat wat de privaat initiatief of ondernemerschap meerwaarde heef betekenis van Stadshavens kan zijn: de haven en de stad kruisen Singeldingen laatcorporaties zien dat ereneen van deelkaar. kring bestaat uit bouwers, ontwikkela bouwen en aan stad. Metvoor de drie nominaties voor de p grote behoefte is om de publieke ruimte ook echt toe te eigenen, eninwat datde betekent ontmoeting ondernemers of initiatiefnemers: di en uitwisseling en misschien zelfs dialoog. Kühne en Co laat private zien wat de consequenties kunnenRotterdammers zijn van risico in de stad investeren. de keuze om alleen nog maar binnen de bestaande stad te bouwen en verder te verdichten.

De drie nominaties voeden een groot optimisme over de kr

Alle drie de nominaties hebben voorbij het bestaande iets gezien, enNaast dat weten te realiseren. de stad. langlopende beleidstrajecten en ingewikkeld De onherberzaamheid, leegte en achteloosheid doorgeprikt en de mogelijkheid om een als plek samenwerking laten degezien drie nominaties pioniers zien wa zijn. de RobConinck Kooij illustreert zijn Santas-loods tussen de gig te maken. Het gedicht ‘de plek’ van de vlaamse dichter Herman opentmet met: betekenis van Stadshavens kan zijn: de haven en de stad kr Je moet niet alleen, om de plek te bereiken, grote behoefte is om de publieke ruimte ook echt toe te eig thuis opstappen, maar ook uit manieren van kijken. en uitwisseling en misschien zelfs dialoog. Kühne en Co laa Je moet het maar kunnen zien. Je moet het maar als investering kunnen organiseren. Je moet maar stad te b de keuze om alleen nog maar binnen de het bestaande kunnen realiseren, niet alleen het project zelf maar ook de betekenis die het krijgt voor de omgeving. Dat is iets om als stad ontzettend trots op te zijn: het kan in Rotterdam. Dat wil dehebben Van der Leeuwkring Alle drie de nominaties voorbij het bestaande iets g zichtbaar maken en ontsluiten met de Van der Leeuwprijs. De onherberzaamheid, leegte en achteloosheid doorgeprikt

te maken. Het gedicht ‘de plek’ van de vlaamse dichter Her Je moet niet alleen, om de plek te bereiken,

over In de ogen van de Van der Leeuwkring moet het project van Joost Kühne vooraf de meeste thuis opstappen, maar ook uit manieren van kijken. architectuur verbeeldingskracht hebben gevergd. Een plek van louter achterkanten, met een postzegel grond koop. Je moet het maar kunnen zien. Je moet hettemaar als invest gesproken De uiterst slimme oplossing om luchtrechten te kopen en dekunnen bijbehorende onderhandelingen met realiseren, niet alleen het project zelf maar ook de b gemeente en eigenaar van het naastgelegen parkeerterrein getuigen vanals werkelijke visie.trots op te zijn: het kan in Dat is iets om stad ontzettend zichtbaar en ontsluiten met de Van derzijn Leeuwprijs. De concrete realisatie is een gebouwd statement voor de praktijk vanmaken Kuhne, een visitekaartje voor onderneming. Die investering zal zichzelf terugverdienen, maar is ook genereus voor de omgeving: In de ogen van de Van der Leeuwkring moet het project van de Boomgaardsstraat is af. De persoonlijke betrokkenheid van architecten als Joost Kühne bij de stad is verbeeldingskracht hebben gevergd. Een plek van louter ac een kapitaal dat gekoesterd moet worden, en waar nog veel De vanuiterst te verwachten is. Zeker gezien de te kopen en d slimme oplossing om luchtrechten opgaven waar de stad zich de komende periode voor gesteldgemeente zal zien. Daarom ontvangt Joost Kühne de en eigenaar van het naastgelegen parkeerterrein eerste Van der Leeuwprijs. Als waardering voor zijn initiatief,De enconcrete als oproep tot navolging. Om de ruimtevoor te de p realisatie is een gebouwd statement onderneming. Die investering zal zichzelf terugverdienen, m geven aan Rotterdamse architecten en ondernemers die zorgvuldig, inventief en realistisch de stad de Boomgaardsstraat is af. De persoonlijke betrokkenheid v verrijken. Rotterdam verdient het.

een kapitaal dat gekoesterd moet worden, en waar nog vee

VAN DER LEEUWKRINGPRIJS voor privaat initiatief met meerwaarde voor de stad De Van der Leeuwprijs wordt dit jaar voor het eerst uitgereikt door de Van der Leeuwkring, die bestaat uit Rotterdamse ondernemers in stedelijke ontwikkeling. Vanuit het private opdrachtgeverschap en hun persoonlijke betrokkenheid willen zij bijdragen aan een vitale Rotterdamse publieke ruimte. De Van der Leeuwkring is een initiatief van AIR, het architectuurcentrum van Rotterdam. De uitreiking van de prijs vond plaats op maandag 28 september 2009 in Hotel New York te Rotterdam.

Leden

Architektenburo KÜHNE & CO opgaven waar de stad zich de komende periode voor geste eerste Van der Leeuwprijs. Als waardering voor zijn initiatie WINNAAR VAN DER LEEUWPRIJS 2009 geven aan Rotterdamse architecten en ondernemers die zo

verrijken. Rotterdam verdient het. Pas zo’n vijftig jaar geleden kreeg het vak projectontwikkelin Nog jonger is de discipline van gebiedsontwikkeling: zo’n vi Maar betrokkenheid en trots vormen al eeuwen de drijfveer Kees Van der Leeuw, waarnaar de Van der Leeuwkring vern bouwer. Als ondernemer in koffie en thee, en als betrokken fundamentele invloed gehad op de stad. Door het icoon van de aard van het basisplan en de wederopbouw. Zijn primaire aard: de productiviteit van zijn werknemers, het functionere

7 Woning/bedrijfsruimte Boomgaardsstraat

foto: Edwin Prins

Op een onooglijke plek pal naast de culturele ader van de stad bouwde architect Joost Kühne voor eigen risico en rekening zijn privé woning gecombineerd met huisvesting voor zijn Architektenburo Kühne & Co. Dat was niet alles; met het gebouw maakte de ondernemer de stad in één klap een straat rijker. De beschikbare bouwkavel van 100m2 breidde hij uit met een overbouwing van de naastliggende zijstraat en parkeerplaats. Hiervoor kocht hij luchtrechten bij de gemeente en werkte hij in nauwe samenspraak met gemeente en eigenaren. Het resultaat is een deels zwevend langgerekt gebouw van 54 meter lang en slechts 5 meter diep, dat zich zonder moeite inpast in de bestaande omgeving en deze tegelijkertijd letterlijk afmaakt. Het gebouw is hiermee een bijzonder en inspirerend voorbeeld van een privaat initiatief dat, met overtuigingskracht en lef, een stedelijke leemte tot een plek wist te maken. Opdrachtgever en ontwerp: Joost Kühne, Architektenburo Kühne en Co Locatie: Boomgaardsstraat 34, Rotterdam Oplevering: 2009

Achtergrond // Boomgaardsstraat // Artikel Architectuur.NL

Met het ontwerp van één gebouw is Architektenburo Kühne & Co erin geslaagd een straat te creëren op een voorheen onoverzichtelijke binnenstedelijke locatie. Met een nieuwbouw van slechts 5 meter diep op kolommen is zowel het parkeerterrein behouden als een dynamische straatwand gecreëerd die de openbare ruimte aantrekkelijker maakt en een bijzondere werk- en woonfunctie toevoegt. Het gebouw staat in het Witte de Withkwartier, in het centrum van Rotterdam. Voorheen waren op deze locatie de grenzen tussen een parkeerplaats en twee achterafstraten nauwelijks duidelijk. De 54 meter lange nieuwbouw maakt hier ontegenzeglijk een einde aan. De nieuwbouw onttrekt ook – deels – het straatbeeld ontsierende grindbeton van de erachter gesitueerde parkeergarage aan het zicht. Het grootste deel van de nieuwbouw, waar het een breedte van slechts 5 m heeft, staat op kolommen. Hierdoor kan er op de locatie – net als voorheen – worden geparkeerd. Bijkomend voordeel is dat een deel van de auto’s in de nieuwe situatie droog staat. Een poort in het gebouw zorgt ervoor dat verkeer van en naar de voor- en achterliggende straat, respectievelijk de Boomgaardsstraat en Kromme Elleboog, mogelijk blijft. Aan de andere zijde van de poort is het gebouw dieper en loopt verder door naar achter, richting Kromme Elleboog. De voorgevel aan de Boomgaardsstraat volgt één strakke lijn. Gevel Boomgaardsstraat Opvallend is het verschil in materialisatie tussen voor- en achtergevel. De langgerekte voorgevel langs de Boomgaardsstraat is bijna geheel opengewerkt. Overal loopt het in vierkante kozijnen gevatte glas van vloer tot plafond. Dit moet de levendigheid van de straat naar binnen halen. Vanuit het kantoor op de eerste verdieping zijn de kruinen van voorbijgangers vaak letterlijk zichtbaar. Vloeren zijn in de gevel afleesbaar. Ervoor bevinden zich stroken van gemêleerde roodbruine handvormstenen, gemetseld in halfsteensverband. Opvallend detail zijn de rollagen aan de boven- en onderzijde van de metselwerkstroken. Naast de poort bevinden zich vier, iets naar voren staande betonkolommen. Ze lopen van straatniveau tot de dakrand en accentueren de entreepartij. Gesloten achtergevel De achtergevel van het gebouw vormt een contrast met de voorgevel. De gevel is bijna over het gehele oppervlak gesloten gehouden. Architect Joost Kühne gaf de tegenstelling extra cachet door stalen sandwichpanelen met horizontaal golfprofiel als materialisatie te kiezen. De sandwichpanelen bevinden zich ook op de kop van het gebouw en in de poort. Aan de onderzijde van de gevel

bevindt zich nog een strook metselwerk. Deze voorkomt dat de achtergevel architectonisch geheel loskomt van de voorgevel. De tegenstelling in materialisatie had een budgettaire oorzaak. Doordat het gebouw over het grootste deel van de lengte maar vijf meter breed is, resteert inpandig relatief weinig verhuurbaar vloeroppervlak. Hierdoor was het financieel geen haalbare kaart om een alzijdig gebouw met overal duur metselwerk te realiseren. Industrieel karakter Kühne heeft zich met zijn architectenbureau op de eerste etage gevestigd. Zelf bewoont hij de bovenste verdieping. De kantoorruimte heeft een industriële uitstraling. Dit wordt deels veroorzaakt door de in het zicht gelaten sandwichpanelen en de zeer slanke aluminium kozijnprofielen, die doen denken aan de stalen industrieramen van weleer. Ook de afwerking van de trappartijen met hekwerk van ronde stalen stangen draagt bij aan het industriële karakter. De stalen stangen keren terug in de uitvoering van de tafels. In de 8 meter hoge kantoorruimte bevinden zich splitlevel vloeren. Doorzichten benadrukken de lengte van de ruimte. Dakpark De langgerekte woning op de tweede etage culmineert noordelijk in een daktuin van circa 90 m2. Kühne zelf spreekt liever van een park. Op een hoogte van 11 meter bevinden zich drie platanen in een groot perk, dat tegen de – ter plaatse verstevigde – sandwichpaneelwand aan ligt. Aan de andere zijde gaat een golvende strook corten staal verschuiving van de laag grond tegen. Het betonnen dak onder het perk is extra sterk uitgevoerd. Onder de platanen moesten de bouwers rekening houden met puntbelasting. Het dak van de woning zelf is bedekt met sedum. Met het groene dak, de energiezuinige verlichting en de warmtepompinstallatie omhelst het gebouw de gedachte van het duurzaam bouwen.

Projectgegevens Ontwerpteam

Joost Kühne, David Beijersbergen van Henegouwen, Leo van Immerzeel

Opdrachtgever

Joost Kühne



Adviseur Constructies

De Wissel, Etten-Leur

Hoofdaannemer

Gebr. Verschoor, Pernis

Start bouw

Maart 2008

Oplevering

Februari 2009

Bruto vloeroppervlakte

800 m2

Bruto inhoud

3525 m3

Programma

Woning 200 m2, kantoor 340 m2, studio 43 m2, werkplaats 43 m2

Totale stichtingskosten

€ 2.250.000

Bouwsom

€ 1.670.000 incl. installaties (€ 317.450), excl. inrichting en BTW

Leveranciers Aluminium kozijnen

HEGE, Nijmegen

Leveranciers Prefab

H-Beton, Scherpenzeel

Metaalgevel en dak

Intradak, Molenaarsgraaf

Architecten hebben een goede kijk de voor de gebouwde omgeving is voor architecten de belangrijkste motivatie om op de kwaliteiten van gebouwen de rol van ontwikkelaar op zich te nemen. en hun omgeving. Steeds vaker Aan de hand van een aantal voorbeelden Achtergrond //met Boomgaardsstraat // Artikel houden ze zich bezig project- is te zien dat de aanleiding zeer divers AWM kan 92 — AWM 33 zijn. Corinne Schrauwen van Abken ontwikkeling.Welke ontwikkelSchrauwen architecten nam de taak als activiteiten kunnen architecten ontwikkelaar op zich in opdracht van een naar zich toe trekken? Welke groep particulieren. Matthijs Bouw van meerwaarde weten zij te creëren One Architecture ontwikkelde in samenwerking met de eigenaar het Deventer voor de gebouwde omgeving?

Uitdagend takenpakket Tekst Tosca Vissers Architecten als projectontwikkelaars Edwin Prins

ziekenhuisterrein. Bij elk voorbeeld dragen de architecten niet zelf het financieel risico van de ontwikkeling, maar kiezen samen met hun opdrachtgever een geschikte projectontwikkelaar die het aandurft om er een winstgevend project van te maken.

“De tijd van projectontwikkelaars die kilometers rijwoningen in een weiland voor VOOR de gebouwde omgeving is voor Architecten eendat goede kijk deOOG DE GEBOUWDE neerleggen enhebben zeker weten consumenarchitecten de belangrijkste motivatie om OMGEVING standaardproducten af gaan optendehun kwaliteiten van gebouwen de rol van ontwikkelaar op zich te nemen. nemen, is voorbij”, meent Rick Wessels, en hun omgeving. Steeds vaker Aan de Kühne, hand van een aantal Joost directeur vanvoorbeelden Architektenarchitect en directeur van biq stadsonthouden ze zich bezig met projectis te zien dat de aanleiding zeerendivers kan buro Kühne & Co ontwierp ontwikwerp uit Rotterdam. Hij vindt dat zijn. Corinne Schrauwen van Abken ontwikkeling. Welke ontwikkelkelde zijn eigen bedrijfsruimte en woning architecten zich veel vaker de rol van architecten nam de taak in het centrum van Rotterdam. Hijals kocht ontwikkelaar kunnen moeten toe-eigenen en zijn Schrauwen activiteiten architecten op zich vaneen een de luchtrechten vanindeopdracht grond met inschatting is dat de huidige situatie daar ontwikkelaar naar zich toe trekken? Welke groep particulieren. Matthijs Bouw van erfdienstbaarheid, die deels bij de de mogelijkheden voor biedt: “De crisis meerwaarde zij te creëren Architecture ontwikkelde in samengemeente en deels bij de eigenaar, een zorgt voor een weten trendbreuk in het ruimte- One werking metliggen. de eigenaar hetlocatie Deventer voor de gebouwde omgeving? belegger, Over de zegt lijk beleid in Nederland.” elk voorbeeld Kühne: “De plekBij is interessant, omdat ik Het willen creëren van een meerwaar- ziekenhuisterrein. dragen de architecten niet zelfdie hettwee vitale met mijn gebouw de straat, de voor de gebouwde omgeving is voor oede kijk Tekst Tosca Vissers risico van deinontwikkeling, stadsaders verbindt, één keer af kon architecten de belangrijkste motivatie om financieel ouwen maar kiezen samen met eenvoudig hun opdrachtgemaken.” Het was niet iedereen de rol van ontwikkelaar op zich te nemen. een geschikte projectontwikkelaar die vaker van zijn ideeën te overtuigen. De gemeenAan de hand van een aantal voorbeelden ver het aandurft om er een winstgevend project- is te zien dat de aanleiding zeer divers kan te moest van de parkeerplaats een project van te maken. bouwplek maken. Ook de belegger had zijn. Corinne Schrauwen van Abken ikkel- “De tijd van projectontwikkelaars die het liefst alles bij het oude gelaten. “Het Schrauwen architecten nam de taak als tecten kilometers rijwoningen inopdracht een weiland parkeerterrein is inmiddels opnieuw ontwikkelaar op zich in van een OOG VOOR GEBOUWDE neerleggen en zeker weten dat consumenelke ingericht en DE opgeschoond en de aanblik groep particulieren. Matthijs Bouw van OMGEVING ten hun standaardproducten af gaan creëren van de hele straat is sterk verbeterd.” One Architecture ontwikkelde in samennemen, is voorbij”, meent Rick Wessels, Volgens Kühne is het de taak van de werking met de eigenaar het Deventer ng? Joost Kühne, van Architektenarchitect en directeur stadsontarchitect omdirecteur de potenties van een locatie ziekenhuisterrein. Bijvan elkbiq voorbeeld buro Kühne & Co ontwierp en ontwikwerp uit Rotterdam. Hij vindt dat in kaart te brengen. “Ontwikkelen hoort dragen de architecten niet zelf het kelde zijn eigen bedrijfsruimte en woning architecten zich veel vaker de rol van dus ook bij het vak van de architect. financieel risico van de ontwikkeling, inArchitecten het centrummoeten van Rotterdam. Hij kocht ontwikkelaar toe-eigenen en zijn van nature direct een maar kiezenmoeten samen met hun opdrachtgeluchtrechten vaneen de grond eenoog inschatting is dat deprojectontwikkelaar huidige situatie daar hebben voor op hetmet eerste ver een geschikte die deidee erfdienstbaarheid, deels bij deKühne dehet mogelijkheden biedt: “De crisis onaantrekkelijke die plek.” Volgens aandurft om voor er een winstgevend gemeente en deels bij de eigenaar, zorgt voor een trendbreuk in het ruimtebezitten lang niet alle architecteneen die gave. project van te maken. belegger, liggen. Over de locatie zegtzich in lijk beleid in Nederland.” “Ze hebben nogal eens de neiging rs die “De plek is interessant, Het willen creëren van een meerwaar- Kühne: een visioen te verliezen dat veromdat buitenikde eiland met mijn gebouw de straat, die twee vitale de voor de gebouwde omgeving is voor de kijk werkelijkheid ligt en dat zich onvoldoende OOG VOOR DE GEBOUWDE onsumenstadsaders verbindt, in één keer af kon architecten de belangrijkste motivatie om verdiept in de context van een gebouw.” OMGEVING gaan uwen maken.” Het was niet eenvoudig iedereen de rol van ontwikkelaar op zich te nemen. Kühne stelt dat er de laatste jaren sprake Wessels, aker van zijn ideeën te overtuigen. De gemeenAan de hand van een aantal voorbeelden was van een architectuurhype, waarbij Joost Kühne, directeur van Architektenadsontprojectte moest van de parkeerplaats een is te zien dat de aanleiding zeer divers kan architecten als clowns werden ingezet om buro Kühne & Co ontwierp en ontwikat bouwplek maken. Ook de belegger had zijn. Corinne Schrauwen van Abken kkelhippe en oorspronkelijke ideeën te kelde zijn eigen bedrijfsruimte en woning l van het liefst alles bij het oude gelaten. “Het Schrauwen architecten nam de taak als ontwerpen: “Het is leuk voor de goede sier in het centrum van Rotterdam. Hij kocht n en zijn ecten parkeerterrein is inmiddels opnieuw ontwikkelaar op zich in opdracht van een van gemeenten of private partijen, maar de luchtrechten van de grond met een uatie ke daar groep ingericht en opgeschoond en de aanblik particulieren. Matthijs Bouw van het is de vraag of het duurzame oplossinerfdienstbaarheid, die deels bij de De crisis eëren van de hele straat is sterk verbeterd.” One Architecture ontwikkelde in samengen voor architectonische vraagstukken gemeente en deels bij de eigenaar, een t ruimteVolgens Kühne is het de taak van de werking met de eigenaar het Deventer g? zijn. Gelukkig neemt die hype wat af.” belegger, liggen. Over de locatie zegt architect om de potenties van een locatie ziekenhuisterrein. Bij elk voorbeeld Zijn ontwerp beantwoordt die vraag wel, meerwaar- Kühne: “De plek is interessant, omdat ik invindt kaarthij. te brengen. “Ontwikkelen dragen de architecten niet zelf het “Er ontstaat een nieuwehoort dus ook bij het vak van de financieel risico van de ontwikkeling, straatwand. Dat is nogal architect. wat, als je dat Architecten moetenkunt van doen. natureMeestal direct een maar kiezen samen met hun opdrachtgemet één gebouw wil idee hebben voor een op het eerste oog ver een geschikte projectontwikkelaar die een architect zich profileren met een onaantrekkelijke plek.” Volgens het aandurft om er een winstgevend gebouw, dat zich als los objectKühne op een bezitten lang niet alle architecten die gave. project van te maken. hoger plan tilt dan zijn omgeving.” “Ze hebben eens de neiging zich aan in die Met de ontwikkeling van zijn eigen kantoor creëert Joost Kühne nogal een meerwaarde stad Architektenburo Kühne &voor Codewerkt een visioen te verliezen dat ver buiten de land meerdere van dit soort ontwikkelprojecten werkelijkheid datrisico zich onvoldoende OOG VOOR DE GEBOUWDE nsumenwaarvoor zeligt op en eigen plannen verdiept in de context van gebouw.” OMGEVING an bedenken en vervolgens een bekijken welke Kühne stelt dat erhier de brood laatstein jaren essels, opdrachtgever ziet.sprake was van een architectuurhype, waarbij Joost Kühne, directeur van Architektensont-

— nd takenpakket “Degenen die echt willen, komen ten als er sowieso wel” ntwikkelaars

Edwin Prins

nd takenpakket en als ntwikkelaars

met mijn gebouw de straat, die twee vitale stadsaders verbindt, in één keer af kon maken.” Het was niet eenvoudig iedereen van zijn ideeën te overtuigen. De gemeente moest van de parkeerplaats een bouwplek maken. Ook de belegger had het liefst alles bij het oude gelaten. “Het parkeerterrein is inmiddels opnieuw ingericht en opgeschoond en de aanblik van de hele straat is sterk verbeterd.” Volgens Kühne is het de taak van de architect om de potenties van een locatie vindtte hij. “Er ontstaat een nieuwe in kaart brengen. “Ontwikkelen hoort straatwand. Dat is nogal wat, als je dat dus ook bij het vak van de architect. met één gebouw doen. Meestal wil Architecten moeten kunt van nature direct een architect metoog een ideeeen hebben voorzich eenprofileren op het eerste gebouw, dat zich als Volgens los object op een onaantrekkelijke plek.” Kühne hoger plan tilt dan zijn omgeving.” bezitten lang niet alle architecten die gave. Kühne & Co werkt aan “ZeArchitektenburo hebben nogal eens de neiging zich in dit soort eenmeerdere visioen tevan verliezen datontwikkelprojecten ver buiten de waarvoor ze op eigen risico plannen met mijn gebouw deen straat, die onvoldoende twee vitale werkelijkheid ligt dat zich bedenken en vervolgens bekijken welke stadsaders verbindt, in één keer af kon verdiept in de context van een gebouw.” opdrachtgever broodjaren iniedereen ziet. maken.” Het Kühne steltwas dat niet erhier deeenvoudig laatste sprake van zijn ideeën te overtuigen. Dewaarbij gemeenwas van een architectuurhype, tearchitecten moest van de parkeerplaats een als clowns werden ingezet om COLLECTIEF bouwplek OokPARTICULIER de belegger hippe enmaken. oorspronkelijke ideeën tehad OPDRACHTGEVERSCHAP het liefst alles “Het bij hetis oude gelaten. “Het sier ontwerpen: leuk voor de goede parkeerterrein is inmiddels van gemeenten of private opnieuw partijen, maar het Homeruskwartier in Almere ingericht en opgeschoond en de aanblik hetIn is de vraag of het duurzame oplossinworden woningen door bewoners, ook van de hele straat is sterk verbeterd.” gen voor architectonische vraagstukken een beperkt budget, zelf ontwikkeld Volgens Kühne isneemt het de taak van de zijn.met Gelukkig die hype wat af.” gebouwd. Een aantal bouwkavels architect om debeantwoordt potenties vandie eenvraag locatie Zijnenontwerp wel,is bestemd voor gestapelde bouw. Het plan in kaart te brengen. “Ontwikkelen hoort is om woontorens in het Homerusdus ook bijacht het vak van de architect. kwartiermoeten te ontwikkelen, waarbij Architecten van nature direct het een collectieve idee hebben voorparticuliere een op hetopdrachtgevereerste oog schap wordtplek.” ingezet als ontwikkelingsinonaantrekkelijke Volgens Kühne strument. Een van die woontorens, The bezitten lang niet alle architecten die gave. Urban Tree, ontworpen door “Ze hebben nogalwordt eens de neiging zich in Corinne een visioen te Schrauwen verliezen datvan verAbken buitenSchraude wen Architecten, inzich samenwerking met werkelijkheid ligt en dat onvoldoende René van van Architectenburo verdiept inde dePrie context een gebouw.”BO6 en Martijn Braunstahl van jaren MTBsprake ArchitecKühne stelt dat er de laatste ten.een Volgens Schrauwen zijn er twee was van architectuurhype, waarbij redenen kiezenom voor architecten alswaarom clowns bewoners werden ingezet particulier ideeën opdrachtgeverschap. hippecollectief en oorspronkelijke te Naast het economische is ersier een ontwerpen: “Het is leuk voormotief de goede sociaal-maatschappelijk motief: “Collectivan gemeenten of private partijen, maar geeftofdehet mogelijkheid om naast het het isviteit de vraag duurzame oplossineigenarchitectonische huis ook het ontwerp van de gen voor vraagstukken woonomgeving door het zijn. Gelukkig neemtte diebeïnvloeden hype wat af.” gebouw te delen met gelijkgestemde Zijn ontwerp beantwoordt die vraag wel, mensen.” De ontwerpopgave voor collectief opdrachtgeverschap in gestapelde bouw is volgens Schrauwen ook een uitdaging voor de architect. “Het roept allerlei interessante architectonische vraagstukken op. Worden het herkenbare individuele woningen of vormt het juist één krachtig beeld?” Een STAWONstudie, voorafgaand aan de ontwerpfase, wees uit dat de bewoners een expressief woongebouw wensen, dat vanuit de verte herkenbaar is. Voor de ontwikkelcompetitie hebben Schrauwen en haar collega’s met hun ontwerp The Urban Tree projectontwikkelaar Lingotto benaderd: “Omdat we zelf de middelen niet hebben voor de complete projectontwikkeling, zochten we een partij met financieel draagvlak.” Ze wonnen gezamenlijk de prijsvraag, waarop Lingotto de risicodragende positie op zich heeft genomen.

EP

KWALITEITSBORGING

Eco Arc

EP

— “Degenen die echt willen, komen er sowieso wel”

COL OPD

Luuk Kramer

EP

vind straa met een a gebo hoge Arch meer waar bede opdr

Edwin Prins

goedontwikkeling, maar werd door het centraal stellen van de kwaliteit van het plan, het risico voor de ontwikkelaar KWALITEITSBORGING verminderd. De uiteindelijke opbrengst voor de verkoper werd hierdoor zelfs van Matthijs Bouw, architect en directeur hoger dan bij een traditioneel proces. One One Architecture, heeft met succes een Architecture ervoor dat een deel experimentelezorgde ontwikkelmethode van de ontwikkelactiviteiten in beheer van gerealiseerd voor het Deventer ziekenhuis. het ziekenhuis bleef. “Wij hebben in Economie en Praktijk 93 — AWM 33 In de opgave werd niet alleen gestuurd op overleg met ziekenhuis eende stedenArchitecten alshet projectontwikkelaars een maximale opbrengst door vastEconomie en Praktijk 93 — AWM 33 bouwkundig voorstel gedaan op basis goedontwikkeling, maar werden door het Architecten als projectontwikkelaars daarvan een nieuw bestemmingsplan en centraal stellen van de kwaliteit van het beeldkwaliteitplan Met een plan, het risico voorontwikkeld.” de ontwikkelaar team van marketingmensen, en verminderd. De uiteindelijkejuristen opbrengst financiële expertswerd maakte Bouw zelfs een plan voor de verkoper hierdoor odrawaarvoor koper werd gezocht. hoger daneen bij een traditioneel proces. One n. “Meestal liggen deze activiteiten bij een Architecture zorgde ervoor datde een deel prijsvraag, waarop Lingotto risicodraprojectontwikkelaar, maar in dit geval van de ontwikkelactiviteiten in beheer gende positie op zich heeft genomen.van hebben wij dezebleef. taken“Wij naarhebben ons toegetrokOp het terrein van het Deventer ziekenhuis komt een grote variëteit aan woningen en appartementen het ziekenhuis in ken en voor overleg met het het ziekenhuis ziekenhuis voorbereid. een steden- De De methode heeft veel denkwerk en rollen zijn dusvoorstel omgedraaid.” grond uiteindelijke opbrengst van de totale bouwkundig gedaanDe en op basis KWALITEITSBORGING ur van overleg met de gemeente gekost: “Vooral werd pereen veiling verkocht aan Hopman. ontwikkeling is misschien lager, door daarvan nieuw bestemmingsplan en een het definiëren van de verschillende rollen “Met een onherroepelijk bod om discusextra investeringen in de stedenbouwkunbeeldkwaliteitplan ontwikkeld.” Met een Matthijs Bouw, architect en directeur van Economie enover Praktijk 93 — AWM 33 en het nadenken over een nieuwe manier sies achteraf grondexploitatie te en dige kwaliteit, maar de opbrengst voor de team van marketingmensen, juristen One Architecture, heeft met succes een Architecten als Bouw projectontwikkelaars nhuis. voorkomen.” om bestemmingsen beeldkwaliteitplanvindt waardebepaling grondeigenaar is hoger”, zegt Bouw. financiële expertsontwikkelmethode maakte Bouw een plan experimentele urd op nen op te tekenen, vergden veel tijd.” Het via grondexploitatie een onverstandige waarvoor een koper werd gezocht. gerealiseerd voor het Deventer ziekenhuis. stbenadering, omdat deniet echte waarde van op voormalige ziekenhuisterrein St. Geer“Meestal liggen deze activiteiten bij een In de opgave werd alleen gestuurd het truidenlocatie is zes hectare groot. Bijna de grond niet in opbrengst een grondexploitatie NIEUWE MARKT projectontwikkelaar, maar in dit de geval een maximale door vasthet alle naoorlogse bebouwing wordt gesloopt zichtbaar wordt. “Een veiling is een hebben wij deze takenmaar naarwerd ons toegetrokOp het terrein van het Deventer ziekenhuis komt een grote variëteit aan woningen en appartementen goedontwikkeling, door het slimmer instrument. onze plannen De genoemde voorbeelden geven aan dat ken en voor het ziekenhuis voorbereid. De en het terrein wordt ingericht als grote centraal stellen vanMet de kwaliteit van het odrangst publiek toegankelijke tuin rondom de mensen, groepen mensen publieke De methode heeft veel denkwerk en rollen zijn dus omgedraaid.” De grond uiteindelijke opbrengst vanofde totale plan, het risico voor de ontwikkelaar sn. oudbouw van ziekenhuis. Bovendien organisaties, zelf bepalen ze overleg met dehet gemeente gekost: “Vooral werd per veilingDe verkocht aan Hopman. ontwikkelinggraag is misschien lager,hoe door verminderd. uiteindelijke opbrengst s. One “Met komt er een grote variëteit aan grondgewillen wonen en hoe ze hun leefomgeving het definiëren van de verschillende rollen onherroepelijk bod om discusextra investeringen in de stedenbouwkunvooreen de verkoper werd hierdoor zelfs deel woningenover en appartementen. De willen organiseren. Wessels van biqde en het nadenken een nieuwe manier sies achteraf over grondexploitatie te One bonden dige kwaliteit, maarRick de opbrengst voor hoger dan bij een traditioneel proces. er van voorkomen.” ruimtelijke opbouw, rondom een hof met stadontwerp ziet een brede trend: om bestemmingsen beeldkwaliteitplanBouw vindt waardebepaling grondeigenaar is hoger”, zegt Bouw. Architecture zorgde ervoor dat een deel groen, sluit aanvergden bij de omgeving “Particulier opdrachtgeverschap, enkelnen op te tekenen, veel tijd.”en Het viavan grondexploitatie een onverstandige de ontwikkelactiviteiten in beheer van veel ur van enpast bij de wensen van toekomstige voudig en collectief, wordt belangrijker. voormalige ziekenhuisterrein St. Geerbenadering, omdat de echte waarde van het ziekenhuis bleef. “Wij hebben in een basis bewoners. Bouw stelt dat privatisering de Er liggen kansen, omdat architecten goed truidenlocatie is zes hectare groot. Bijna deoverleg grond niet in een grondexploitatie NIEUWE MARKT met het ziekenhuis een stedenn en laatste twintig jaar het publieke domein in staat zijn specifieke gebruikerswensen alle naoorlogse bebouwing wordt gesloopt zichtbaar wordt. “Een veiling is een bouwkundig voorstel gedaan en op basis tenhuis. een heeft verschraald en ingericht weer moetals worden te vertalen in een ontwerp. Als architecten en het terrein wordt grote slimmer instrument. Met onze plannen De genoemde voorbeelden geven aan dat daarvan een nieuw bestemmingsplan en nurd en op hebben terugveroverd door de publieke partijen. we een projectontwikkelaar oog hebben voor veranderende behoeften publiek toegankelijke tuin rondom de mensen, groepen mensen of publieke beeldkwaliteitplan ontwikkeld.” Met een astplan “Een ontwikkelaar is beter in fasering, het van gezocht die marketingmensen, het risico aandurft juristen en volopen bevolkingsgroepen, kunnenhoe ze ze oudbouw van het ziekenhuis. Bovendien organisaties, graag zelf bepalen team van het organiseren van de bouw en de verkoop kans ziet het project winstgevend te ontwikkelingsgerichte activiteiten aan de komt er een grote variëteit aan grondgewillen wonen en hoe ze hun leefomgeving financiële experts maakte Bouw een plan het een dan wij. woningen De competentiegerichte takenmaken.” Belangrijk waswerd om gezocht. binnen een dag leggen die in deze collectieve behoefbonden en appartementen. De willen organiseren. Rick Wessels van biq waarvoor een koper r al verdeling inopbouw, de door ons gevolgde kwalitatief kader voldoende flexibiliteit in ten voorzien. ziet De uitdaging is de bouwopruimtelijke rondom een hof met stadontwerp een brede trend: “Meestal liggen deze activiteiten bij een ngst etrokOpbouwen. het terreinAnders van het Deventer komt een grote aan en methode levert in elkbij geval een waardete kan maar eenziekenhuis ontwikkelaar gave niet langer te consumeren, maar deze veelvariëteit groen, sluitwoningen aan deappartementen omgeving en “Particulier opdrachtgeverschap, enkelprojectontwikkelaar, in dit geval s De id. creatie op voor het ziekenhuis. De niets met een projectvoorstel.” vorm te geven.”— past bij de wensen van toekomstige voudig en collectief, wordt belangrijker. hebben wij deze taken naar ons toegetrok- Op het terrein van het Deventer ziekenhuis komt een grote variëteit aan woningen en appartementen es. veel denkwerk en De bewoners. ndOne uiteindelijke opbrengst van de totale de Bouw stelt dat privatisering Er liggen kansen, omdat architecten goed kenDe enmethode voor het heeft ziekenhuis voorbereid. deel overleg met de gemeente gekost: “Vooral man. ontwikkeling is misschien lager, door en in uiteindelijke laatste twintig jaar het publieke domein staat zijn specifieke gebruikerswensen De methode heeft veel denkwerk rollen zijn dus omgedraaid.” De grond opbrengst van de totale eer van het definiëren van de verschillende rollen scusextra investeringen de stedenbouwkunheeft verschraald eninweer moet worden vertalen in een architecten overleg met de gemeente gekost: “Vooral te ontwikkeling werd per veiling verkocht aan Hopman. is ontwerp. misschienAls lager, door n en“Met het nadenken over een nieuwe manier e dige kwaliteit, maar de opbrengst voor de terugveroverd door de publieke partijen. hebben we een projectontwikkelaar oog hebben voor veranderende behoeften het definiëren van de verschillende rollen een onherroepelijk bod om discusextra investeringen in de stedenbouwkunenom bestemmingsen beeldkwaliteitplanpaling grondeigenaar is hoger”, zegt Bouw.manier “Een ontwikkelaar is beter innieuwe fasering, het van gezocht die hetover risico aandurft en volop bevolkingsgroepen, ze voor de en het nadenken over een sies achteraf grondexploitatie te dige kwaliteit, maar dekunnen opbrengst basis nen op te tekenen, vergden veel tijd.” Het ige organiseren van de bouw en de verkoop kans ziet het project winstgevend te ontwikkelingsgerichte activiteiten aan de om bestemmingsen beeldkwaliteitplanvoorkomen.” Bouw vindt waardebepaling grondeigenaar is hoger”, zegt Bouw. an en voormalige ziekenhuisterrein St. Geervan dan wij. competentiegerichte maken.” Belangrijk waseen omonverstandige binnen een nen opDe te tekenen, vergden veeltakentijd.” Het dag leggen die in deze collectieve behoefvia grondexploitatie ete een truidenlocatie is zes hectare groot. Bijna NIEUWE verdeling inMARKT deziekenhuisterrein door ons gevolgde kwalitatief kader voldoende flexibiliteit in ten voorzien. De uitdaging is de bouwopvoormalige St. Geerbenadering, omdat de echte waarde van n en alle naoorlogse bebouwing wordt gesloopt methode levert in elk geval een waardete bouwen. Anders kan een ontwikkelaar gave niet langer te consumeren, maar deze truidenlocatie is zes hectare groot. Bijna de grond niet in een grondexploitatie NIEUWE MARKT n plan enzichtbaar hetmet terrein wordt ingericht nen Dealle genoemde geven dat creatie op voorvoorbeelden hetbebouwing ziekenhuis. Deaan niets een projectvoorstel.” vorm te geven.”— naoorlogse wordt gesloopt wordt. “Een veilingalsis grote een publiek toegankelijke de mensen, groepenwordt mensen of publieke en het terrein ingericht als grote slimmer instrument.tuin Metrondom onze plannen De genoemde voorbeelden geven aan dat j een oudbouw van het ziekenhuis. Bovendien organisaties, graag zelf bepalen hoe zede publiek toegankelijke tuin rondom mensen, groepen mensen of publieke val komt er een grote variëteit aan grondgewillen wonenvan enhet hoeziekenhuis. ze hun leefomgeving oudbouw Bovendien organisaties, graag zelf bepalen hoe ze getrok- bonden Op het terrein van het Deventer ziekenhuis komt een grote variëteit aan woningen en appartementen Met de ontwikkeling van zijn eigen kantoor Joost Kühne een meerwaarde voor de stad woningen en appartementen. De willen organiseren. Rick Wessels van biq creëertwillen komt er een grote variëteit aan grondgewonen en hoe ze hun leefomgeving eid. De ruimtelijke opbouw, rondom een hof met stadontwerp ziet een brede trend: bonden woningen en appartementen. De willen organiseren. Rick Wessels van biq De methode heeft veel denkwerk en ond uiteindelijke opbrengst van de totale veel groen, sluit aan bij de omgeving en “Particulier enkelruimtelijkeopdrachtgeverschap, opbouw, rondom een hof met stadontwerp ziet een brede trend: overleg met de gemeente gekost: “Vooral man. ontwikkeling is misschien lager, door past bij de wensen van toekomstige voudig en collectief, wordt belangrijker. veel groen, sluit aan bij de omgeving en “Particulier opdrachtgeverschap, enkelhet definiëren van de verschillende rollen iscusextra investeringen in de stedenbouwkunbewoners. Bouw stelt dat privatisering de Erpast liggen kansen, omdat architecten goed bij de wensen van toekomstige voudig en collectief, wordt belangrijker. en hettwintig nadenken een nieuwe manier e dige kwaliteit, maar degebruikerswensen opbrengst voor de laatste jaarover het publieke domein in staat zijn specifieke bewoners. Bouw stelt dat privatisering de Er liggen kansen, omdat architecten goed om bestemmingsen beeldkwaliteitplanpaling heeft grondeigenaar is hoger”, zegt Bouw. verschraald en weer moet worden te laatste vertalen in eenjaar ontwerp. Als architecten twintig het publieke domein in staat zijn specifieke gebruikerswensen nen op te tekenen, vergden veel tijd.” Het dige terugveroverd door de publieke partijen. oog hebben voor veranderende behoeften heeft verschraald en weer moet worden te vertalen in een ontwerp. Als architecten voormalige ziekenhuisterrein St. Geerelop van “Een ontwikkelaar is beter in fasering, het van bevolkingsgroepen, kunnen zepartijen. terugveroverd door de publieke hebben we een projectontwikkelaar oog hebben voor veranderende behoeften truidenlocatie isde zesbouw hectare groot. Bijna ie NIEUWE MARKT activiteiten aan de organiseren en de verkoop ontwikkelingsgerichte “Een ontwikkelaar is beter in fasering, het van bevolkingsgroepen, kunnen ze gezocht dievan hetbebouwing risico aandurft engesloopt volop alle naoorlogse wordt dan wij. Dehet competentiegerichte takeneen dag leggen dievan in deze collectieve organiseren de bouw en de behoefverkoop kans projectingericht winstgevend te ontwikkelingsgerichte activiteiten aan de en het ziet terrein als grote nenin De genoemde voorbeelden aan dat verdeling inBelangrijk dewordt door ons gevolgde eit ten voorzien. De uitdaging isgeven de bouwopdan wij. De competentiegerichte takenmaken.” was om binnen een dag leggen die in deze collectieve behoefpubliek toegankelijke tuin rondom de mensen, groepen mensen of publieke methode levert in elk geval eenflexibiliteit waarde- in gave elaar niet langer tedoor consumeren, maar deze verdeling in de ons gevolgde kwalitatief kader voldoende ten voorzien. De uitdaging is de bouwopoudbouw van het Bovendien organisaties, graag zelf bepalen hoe ze creatie op voor het ziekenhuis. ziekenhuis. De vorm te geven.”— methode levert in elk een waardete bouwen. Anders kan een ontwikkelaar gave niet langer te consumeren, maar deze komt er een grote variëteit aan grondgewillen wonen en hoe zegeval hun leefomgeving creatie op voor hetRick ziekenhuis. niets met een projectvoorstel.” vorm te geven.”— bonden woningen en appartementen. De willen organiseren. Wessels De van biq ruimtelijke opbouw, rondom een hof met stadontwerp ziet een brede trend:

— ats De bouwopgave vormgeven in plaats van consumeren

Luuk Kramer

— De bouwopgave vormgeven in plaats van consumeren

Luuk Kramer

— De bouwopgave vormgeven in plaats van consumeren

Luuk Kramer

Luuk Kramer

EP

In he word met en ge beste is om kwar colle scha strum Urba Cori wen René Mar ten. V reden colle Naas socia viteit eigen woon gebo men colle pelde uitda allerl vraag indiv één k studi wees woon herk tie he met proje “Om voor zoch draa

Tuin aan de Maas Groenten-, kruiden- en bloementuin op braakliggend gebied – Stichting Tuin aan de Maas

Op de Müllerpier is een stuk binnenstedelijke stadsuitbreiding van Rotterdam gepland. De eerste woningen werden in 2002 opgeleverd. Anders dan verwacht liep de verkoop van de geplande nieuwbouw niet goed. Alleen het woonblok ‘De Eendracht’ stond er. Dit blok werd grotendeels bewoond, maar de rest van het terrein bleef een grote kale vlakte met stuifzand aan de Maas. Het gebied was een witte vlek voor de gemeente Rotterdam waar beheer niet nodig was, aangezien het toch zou worden bebouwd. De situatie veranderde niet, de bouw laat nog steeds op zich wachten. De bewoners, buurtgenoten, kinderen en bezoekers van de Müllerpier zagen dat de grond voor het oprapen lag en wilden (eetbaar) groen in hun buurt. In 2004 stapten ze naar de gemeente met de aanvraag voor het project ‘Groene Duimen’; een stukje groenontwikkeling in het gebied. Met steun van het ontwikkelingsbedrijf Rotterdam konden de initiatiefnemers twee jaar later aan de slag met een proeftuin. Na wat experimenten bleek de grond enorm vruchtbaar te zijn. Alle enthousiastelingen deden de tuinlaarzen aan en gingen met de handen in de aarden, zonder uitgetekend plan of ontwerp. De tuin is in de loop van de tijd uitgegroeid tot een bloementuin, plantentuin en een moestuin met 32 bedden aan eetbaar groen van in totaal 740m2. Er zijn ook druivenplanten, een peren- appel- en pruimenboom. Door de hoeveelheid aan groen zijn ook dieren en insecten aangetrokken tot de Müllerpier. Binnenkort zal een Rotterdamse imker een bak neerzetten met bijen en een koningin, zodat de bijen honing kunnen produceren. Samen met de planten groeide de waardering voor deze plek. Het is nu een groene oase in een versteend gebied, een biologische tuin, zonder gif en mest. Een plek van ontmoeting en ontspanning en educatie in Delfshaven. De bewoners hebben zich georganiseerd in de vorm van een stichting ‘Tuin aan de Maas’ en bestaat uit een bestuur met een voorzitter, penningmeester, secretaris en twee bestuursleden. Via een google group en een facebook groep worden oproepen gedaan voor tuindagen. Daarnaast wordt een website en blog bijgehouden.

Inmiddels heeft de Koninklijke heidemaatschappij het initiatief omarmd als voorbeeld van tijdelijke groene projecten in binnenlandse steden. Het KNHM helpt de initiatiefnemers bij de uitbreiding van de tuin door het faciliteren van een interactief ontwerpproces. Het totale proces wordt begeleid door Krachtgroen-gebiedsontwikkelaars. Tijdens creatieve workshops worden de ideeën en wensen van de buurtbewoners geïnventariseerd. Vervolgens worden deze ideeën en wensen uitgewerkt in schetsontwerpen. Naast het betrekken van buurtbewoners, ondersteunt KNHM de stichting Tuin aan de Maas om de plannen met alle betrokken partijen zoals de gemeente overeen te komen. Daarna kan de stichting aan het werk om de plannen daadwerkelijk uit te voeren. Naast het KNHM wordt het initiatief gesponsord door de Rabobank en heeft het Oranje fonds (in oktober 2011) het initiatief met 2500 euro beloond. Een aantal groene Rotterdamse initiatieven hebben Tuin aan de Maas benaderd om mee te doen: het oogstfestival, de Dag van de Architectuur met het thema ‘Zelf verzonnen’ en het verborgen tuinen weekend. Tuin aan de Maas was het eindpunt van de groene loper: een groene Rotterdamse marathon die langs groene hotspots en oases in de stad loopt. Daarnaast eindigde het initiatief bij de drie laatst genomineerden van de Van der Leeuwprijs. In 2011 is een contract getekend met het ontwikkelingsbedrijf Rotterdam om een paar jaar van de tuin te kunnen blijven genieten. Tot 2018 blijft de grond onbebouwd. Nu kan de tuin zich blijven uitbreiden ‘van Rozen tot Frambozen’. Meer informatie op www.tuinaandemaas.nl. Een filmpje is te zien op www.youtube.com/watch?v=jthb1viMSck

Achtergrond // Tuin aan de Maas // Artikel Trouw

Achtergrond // Tuin aan de Maas // Korte berichten

Wallisblok Kluswoningen in collectief particulier opdrachtgeverschap – Hulshof Architecten en Urbannerdam

Het project Wallisblok, ‘de Dichterlijke Vrijheid’ betreft een woonblok in de wijk Spangen te Rotterdam. Dit blok bestond grotendeels uit vooroorlogse woningen die in een zeer slechte staat van onderhoud verkeerden. Daarnaast waren er veel sociale problemen, waaronder drugsoverlast. De gemeente Rotterdam zocht naar een mogelijkheid om met het opknappen van dit deel van het blok een impuls te geven aan de verbetering van de gehele wijk. Eerdere herontwikkeling in de jaren ‘90 kwam niet van de grond, doordat de gemeente niet alle panden in het blok kon aankopen en doordat niet alle eigenaren geïnteresseerd waren in een renovatie van het blok. Parallel aan de zoektocht van de gemeente waren Hulshof Architecten en Urbannerdam (voorheen Steunpunt Wonen) in gesprek over het experimenteren met collectief particulier opdrachtgeverschap binnen bestaande bouw. Met dit idee hebben zij de gemeente Rotterdam benaderd. Uiteindelijk raakte de gemeente overtuigd dat dit experiment een waardevol idee was. De gemeente vroeg aan Hulshof om in een haalbaarheidsonderzoek te bekijken of het Wallisblok in Spangen geschikt was als test case. Uit dit onderzoek kwam naar voren dat het blok zich uitstekend leende voor collectief particulier opdrachtgeverschap, maar dat dit alleen haalbaar was als de panden gratis werden weggegeven. De noodzakelijke investering voor renovatie van de panden bleek immers gelijk aan de uiteindelijke woningwaarde na renovatie. Na enkele open dagen en flink wat publiciteit rond de ‘gratis’ woningen, schreven 350 geïnteresseerde kopers zich in. Uiteindelijk werd een groep van 39 kopers geselecteerd die het avontuur van collectief particulier opdrachtgeverschap voor een renovatieproject aangingen. Aan deze koop zat een aantal voorwaarden vast: een renovatieplicht tot een vastgesteld minimum-niveau, een bewoningsplicht van twee jaar zonder onderverhuur en verplichte collectieve aanpak. De collectieve aanpak gaf hierbij financieel meer mogelijkheden. Ineke Hulshof bedacht een pakket mogelijkheden waarmee kopers hun eigen woning konden samenstellen. Verschillende woonvormen konden gerealiseerd worden,

zowel appartementen, woon - werkwoningen als stadswoningen, al naar gelang de koperskeuze. De bouwtechnische staat van de achtergevel was zo slecht dat deze geheel vervangen moest worden. Dit bood de mogelijkheid om het woonoppervlak uit te breiden, individuele gevelindelingen te maken en terrassen aan te brengen op elke gewenste verdieping. Ook is een aantal woningen uitgebreid met dakopbouwen en voorzien van dakterrassen. Uiteindelijk variëren de woningen van 50 m2 tot 325 m2. Tevens konden de kopers bepalen of ze de woning kaal opgeleverd wilden hebben om vervolgens zelf voor de afbouw te zorgen of dat ze dit lieten doen. Urbannerdam heeft de kopersgroep gedurende het hele proces begeleid. Op 1 september 2007 is het project geheel opgeleverd. Het project had toen al veel waardering gekregen uit binnen en buitenland. Eind 2006 wonnen de initiatiefnemers de Job Dura prijs voor het ontwerpen van veilige ruimte. Het geldbedrag dat met deze prijs gepaard ging is gebruikt voor een ontmoetingsplek vlak naast het blok. Deze plek is ook door de rest van de buurt te gebruiken. Meer informatie op www.hulshof-architecten.nl en www.urbannerdam.nl

Achtergrond // Wallisblok // Artikel De Architect PR OJ E CT

Een effectieve cocktail Wallisblok in Rotterdam door Hulshof Architecten en De Dichterlijke Vrijheid Volgens het NOS journaal van enkele jaren geleden gaf de gemeente Rotterdam gratis woningen weg. Een betere publiciteit kon het Wallisblok niet krijgen. Natuurlijk was gratis niet gratis, maar de prijs viel mee: de toekomstige bewoners dienden minimaal duizend euro per vierkante meter te investeren in de cascorenovatie. Binnen het kader van een conceptplan van Hulshof Architecten is onder collectief opdrachtgeverschap een project tot stand gekomen dat een grote individuele vrijheid koppelt aan een krachtig architectonisch beeld. Bregit Jansen Foto’s Jeroen Musch Het Wallisblok werd het symbool voor een stadsvernieuwingsgolf die de verloedering van wijken als Spangen, Crooswijk en delen van Zuid moet keren. Hiervoor werd de eerste stap gezet in 2003, toen de gemeente Rotterdam de nota Rotterdam zet door presenteerde. De nota formuleerde drie speerpunten: het vasthouden en aantrekken van ‘gewenste’ bewoners in bedreigde wijken, het beheersen van de instroom van kansarme groepen in regio, stad en wijk en een betere spreiding van kansarmen over stad en regio.

bare collectiviteit, maar ook voor individuele rust en beschutting. Het Wallisblok moest bovendien deel uitmaken van een samenhangend stadsbeeld. Het collectief zocht, samen met Hulshof Architecten, naar een architectuur en een materialisatie die aan deze uitgangspunten gestalte geeft. Dit heeft geleid tot de integrale renovatie van het casco en het gebruik van materialen die aansluiten bij het historische beeld van het bouwblok en zijn directe omgeving. Het Wallisblok is gesitueerd vlak bij het met grote zorg gere-

Om dit beleid handen en voeten te geven is de zogenaamde hot spot-aanpak opgezet. Een ‘hot spot’ is een gebied van één of meer straten waar verpaupering, criminaliteit, vervuiling en verloedering het beeld bepalen. Per hot spot worden afspraken gemaakt over sloop/nieuwbouw, renovatie, beheer en aankoop-verbeter-verkooptrajecten. Hulshof Architecten ontwikkelde samen met Steunpunt Wonen en wooncorporatie Woonbron het plan om de renovatie van het Wallisblok in de vorm van collectief opdrachtgeverschap te voltrekken. De potentiële opdrachtgevers konden de woningen voor bijna niets kopen, maar kregen een verbeterplicht en een woonplicht. Het architectenbureau maakte een cascoplan, dat voorzag in een kader waarbinnen de opdrachtgevers hun afzonderlijke woningen zelf konden ontwerpen. Hulshof Architecten deed daarvoor het tekenwerk. Bewoners met veel kennis konden dit ook zelf doen om geld te besparen. Iedereen maakte wel gebruik van dezelfde aannemer. De toekomstige bewoners van het blok verenigden zich in de kopersvereniging De Dichterlijke Vrijheid (DDV). Ze werden bijgestaan door Steunpunt Wonen en dS+V. Een klein aantal van de oorspronkelijke bewoners is gebleven. Gedurende de bouw kregen zij vanuit Woonbron vervangende woonruimte aangeboden. DDV

58 de Architect, februari 2008

had een voorkeur voor sociale menging en controleer-

1

2

noveerde Mathenesseplein en de Lopers aan de andere zijde van de Schie en uit het zicht van de trespagevels en witte kunststof kozijnen van de jaren tachtig vernieuwingspraktijk. Voorheen bestond het Wallisblok uit benedenwoningen en bovenwoningen met een gedeelde opgang. Onder aanvoering van de werkgroep Bouw van de kopersvereniging kreeg ieder huishouden in de nieuwe opzet een eigen voordeur. Sommige woningen beslaan maar 50 vierkante meter, anderen woningen bestaan uit vier etages. Ook horizontale samenvoegingen zijn gerealiseerd. De oude kabels en leidingen zijn door de sloper verwijderd en iedere koper begon met een lege plattegrond en kon in aanzienlijke vrijheid zijn eigen woningindeling creëren. Die vrijheid is vergroot doordat de nieuwe houtskeletbouw achtergevel, die de oorspronkelijke baksteengevel vervangt, een stuk naar achteren is geplaatst. Dit maakt de woningen niet alleen een meter dieper, maar biedt ook de mogelijk om in de kapetage een groot dakterras te maken en om een grote schuifpui of openslaande deuren te realiseren. Dit levert een grote variatie op die door een uniforme houten bekleding tot een eenheid is gesmeed. De kopersgroep besliste bovendien dat de cascorenovatie voor iedereen een fatsoenlijke buitenruimte moest opleveren. Iedere woning heeft daarom een tuin, een balkon of een dakterras. Ook kan iedereen gebruik maken van de gezamenlijke tuin. De doelstellingen van de gemeente Rotterdam komen terug in het Wallisblok. Er is sprake van een zekere sociale mix en van een grote individuele woningdiversificatie. Aangenomen wordt dat opdrachtgevers die intensief hun eigen woning hebben vormgegeven zich sterker hechten aan de plek waar ze wonen. In dat geval is er hoop voor Spangen: de bewoners van het Wallisblok investeerden zeeën van tijd en energie in de totstandkoming van hun woningen. In de zuidoosthoek van Spangen en rondom het Mathenesseplein ontstaat daarom bij gratie van de effectieve cocktail van maatregelen geleidelijk aan een duurzaam stadsbeeld en een gedifferentieerde woonbuurt.

3

Herbestemming van het Wallisblok tot 42 woningen, Rotterdam

1 Situatie

Opdrachtgever Kopersvereniging ‘De Dichterlijke Vrijheid’, Rotterdam Ontwerp Hulshof Architecten, Delft Projectarchitect Ineke Hulshof Medewerkers Bastiaan Burg, Age Fluitman Adviseur constructie Contructie- en Adviesburo van Moorsel, Waalwijk Aannemer BAM Volker Bouwmaatschappij, Capelle a/d IJssel Interieurarchitect diverse opdrachtgevers i.s.m. Hulshof Architecten, Delft Bruto vloeroppervlakte ca. 7400 m � Netto vloeroppervlakte ca. 5500 m � Bruto inhoud ca 22.900 m � Netto inhoud ca 16.000 m � Programma 42 woningen met zelfstandige toegang Voorlopig ontwerp april 2005 Definitief ontwerp juni 2005 Aanvang bouw september 2005 Oplevering augustus 2006 - augustus 2007 Bouwsom inclusief installaties €5.000.000 excl btw

het blok is uitgevoerd in

2 De nieuwe achtergevel van houtskeletbouw. De daken zijn voorzien van terrassen en de binnenhof is voor gemeenschappelijk gebruik. 3 Aan de buitenkant van het Wallisblok is niet te zien dat de binnenkant volledig is veranderd.

59

Tweede verdieping

Eerste verdieping

1

Begane grond

60 de Architect, februari 2008

2 1 Uit deze afbeelding blijkt de grote variëteit aan woningen binnen het Wallisblok. Zij variëren van 45 tot 160 vierkante meter. 2 De interieurs zijn door de bewoners zelf ontworpen. 3 In de woningen op de derde verdieping vervult de oorspronkelijke houten kap een prominente rol.

3 P R O J E C T Wallisblok in Rotterdam 61

Achtergrond // Wallisblok // Hoofdstuk uit het evaluatierapport SEV Evaluatierapport Wallisblok experiment

3.

KNELPUNTEN EN SUCCESFACTOREN IN HET PROCES

Architectenbureau Hulshof en Steunpunt Wonen Rotterdam namen het initiatief om het Wallisblok te behouden voor de sloop en de woningen met geïnteresseerde kopers te renoveren. Beide partijen hadden ervaring opgedaan met (collectief) particulier opdrachtgeverschap, maar wisten van tevoren niet precies hoe dit proces zou verlopen. Specifiek hierin was de setting van het blok: de wijk Spangen had een zeer negatief imago. Hoe krijg je kopers zover om in deze woningen te investeren? Daarnaast was de bouwkundige staat van het Wallisblok erg slecht. Toen het project kon worden verbonden aan de hotspotaanpak van de gemeente, begon het te lopen. Om toekomstig bewoners te werven was het project vertegenwoordigd op een stand op de woonmarkt in Rotterdam. Daarna stond in Aedes-magazine een bericht over het ‘gratis’ weggeven van woningen in Rotterdam en vanaf dat moment liep het storm. Toch haakten vervolgens ook veel mensen af. Reden hiervoor was de slechte staat van de woningen. Mensen schrokken van de hoeveelheid werk die nog moest worden verricht. Daarnaast moesten geïnteresseerden bij de inschrijving een solvabiliteitsverklaring hebben van de bank. De woningen waren ‘gratis’, maar de renovatie was een grote investering. Uiteindelijk bleef een groep geïnteresseerden over die zich vanaf januari 2005 in een kopersvereniging verenigden. In de periode die volgde heeft de kopersvereniging, ondersteund door architectenbureau Hulshof en Steunpunt Wonen Rotterdam, het project ontwikkeld en laten uitvoeren. In augustus 2007 zijn de laatste woningen opgeleverd en op 1 september 2007 vond dus de officiële opening plaats. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste knelpunten en succesfactoren genoemd die tijdens de renovatie van het Wallisblok naar voren zijn gekomen. De laatste paragraaf sluit af met de hieruit voortkomende ‘lessen uit het Wallisblok’.

3.1

Initiatie- en definitiefase

Benodigde partijen Tijdens het Wallisblokproject hebben vijf partijen een belangrijke rol gespeeld: de bewoners, Steunpunt Wonen Rotterdam, het architectenbureau, de gemeentelijke projectleider en de corporatie als achtervang/risicodrager. Over het algemeen verliep de samenwerking tussen deze partijen goed. De bewoners hadden echter liever meer vrijheid gehad in de keuze van de architect. Ondanks deze kanttekening zijn gezamenlijk veel problemen opgelost. Bijvoorbeeld de onverwachte overdrachtsbelasting van de belastingdienst, het overtuigen van banken om een hypotheek te verstrekken en de opheffing van kleine VvE’s in het woonblok. Opheffing VvE’s Het Wallisblok was verdeeld onder allerlei kleine VvE’s. Het heeft veel tijd gekost om deze woningen uit te kopen, omdat 100% van de deelnemers van de VvE het eens moeten zijn met de beslissing. Een rechter heeft de beslissing genomen dat de VvE’s in het Wallisblok mee moesten doen, maar dit is juridisch een ingewikkeld proces. Overdrachtsbelasting

15

Opheffing VvE’s Het Wallisblok was verdeeld onder allerlei kleine VvE’s. Het heeft veel tijd gekost om deze woningen uit te kopen, omdat 100% van de deelnemers van de VvE het eens moeten zijn met de beslissing. Een rechter heeft de beslissing genomen dat de VvE’s in het Wallisblok mee moesten doen, maar dit is juridisch een ingewikkeld proces. Overdrachtsbelasting Om te voorkomen dat de belastinginspecteur overdrachtsbelasting zou heffen over de marktwaarde van de woning – i.p.v. de aankoopsom die aanmerkelijk lager ligt – , is er een Wijk Ontwikkelingsmaatschappij (WOM) opgericht. Dit kostte uiteindelijk net zoveel geld en veel meer tijd. In latere projecten heeft Steunpunt Wonen Rotterdam m.b.v. een jurist de belastinginspecteur geïnformeerd over het project. Met een verkoopbeding in het contract hoeven bewoners alleen nog maar overdrachtsbelasting over de aankoopsom te betalen en niet over de uiteindelijke marktwaarde. Woningverdeling Vanwege de grote vrijheid die geïnteresseerden hadden om hun wensen over de woningindeling aan te geven, was het een grote puzzel om alle individuele ideeën in één blok te passen. Uiteindelijk moest worden geloot om een definitieve keuze te maken. Steunpunt Wonen Rotterdam heeft deze indeling gemaakt en een belangrijke rol gespeeld in het bij elkaar houden van de groep. Grijp je kans! Een succesfactor was het enthousiasme van bewoners en partijen om samen dit project te doen slagen. Zij geloofden in het eindresultaat, namelijk het creëren van mooie woningen op basis van persoonlijke wensen en ideeën. Dit leverde extra energie op om door te gaan, ook als er soms moeilijke beslissingen moesten worden genomen. Citaat bewoner: “We hebben de hoeveelheid werk onderschat en het heeft ons veel tijd gekost om precies te krijgen wat we wilden. Toch hebben we geen seconde spijt gehad van deze beslissing. Het is een grote kans geweest dat wij hier onze eigen woning tegen deze prijzen mochten ontwikkelen.” Citaat begeleidende partij: “Als we de vele knelpunten van tevoren hadden kunnen bedenken, waren we het project niet gestart. Toch heeft niemand van ons spijt. We zijn juist ontzettend trots op wat we hebben bereikt met de bewoners en andere partijen.”

Een andere succesfactor is de snelheid waarmee het project in collectief particulier opdrachtgeverschap is ontwikkeld. In 2005 is de kopersvereniging opgericht en halverwege 2007 waren de laatste woningen opgeleverd. De koper van de woning is tevens opdrachtgever en ontwikkelaar, waardoor de communicatie- en Evaluatierapport Wallisblok experiment beslissingslijnen korter zijn. Het werken in collectief particulier opdrachtgeverschap kan echter ook voor vertraging zorgen, omdat de individuen collectief beslissingen moeten nemen. Deze moeten altijd democratisch worden genomen. Verschillende doelen en een nieuwe doelgroep voor Spangen Vooraf was door geen enkele partij tot doel gesteld om nieuwe doelgroepen aan te trekken in Spangen. Voor de 16 bewoners waren de argumenten duidelijk: veel eigen ruimte voor relatief weinig geld, woning vrij indeelbaar en een woning naar eigen ontwerp. Het doel voor Steunpunt Wonen Rotterdam was het behoud van een ‘mooi’ blok voor de stad en om bewoners hun eigen woning te laten ontwerpen naar de persoonlijke smaak. Het doel voor de gemeente was het opknappen van het verloederde particuliere bezit, de aanpak van kleine VvE’s en het fysiek opknappen van het Wallisblok. Het doel van Hulshof Architecten lag grotendeels samen met dat van Steunpunt Wonen Rotterdam, maar was ook het collectief laten opknappen van de woningen. Door toeval kwamen deze doelstellingen samen. Dit resulteerde in een belangrijke (onbedoelde) succesfactor: een nieuwe groep bewoners voor de wijk Spangen.

3.2

Planfase

Keuze aannemer en opzichter De bewoners hadden gekozen voor een grote aannemer. Deze aannemer had geen specifieke ervaring met collectief particulier opdrachtgeverschap voor een bestaand pand. Ook de opzichter had geen ervaring hierin. Het ontwikkelen van een pand met bewoners is een complex proces: collectieve en individuele wensen die per pand soms overeenkomen en soms verschillen. Geen enkele bouwtekening was hetzelfde, met soms lastige details. Voor deze details had de aannemer, volgens de bewoners, niet voldoende tijd en aandacht. Specifieke renovatie-eisen Een groot knelpunt voor de bewoners was de verplichting om de nieuwbouweisen in een oude woning te realiseren. Het creëren van de juiste vluchtwegen was lastig, omdat de woningen uit een oude basisstructuur bestonden. Deze eis veroorzaakte extra kosten en een verlaagde bruikbaarheid van de woningen. Rol kopersvereniging De kopersvereniging heeft in de sturende rol moeten groeien. Zij vormden de vertegenwoordiging van alle bewoners en dus de opdrachtgever en zakelijk partner. Het besef dat je als opdrachtgever de knoop door kan hakken kwam pas tegen het einde van het project. Citaat kopersvereniging: “Wij hadden als kopersvereniging geen goed beeld over onze eigen rol. Pas later in het project kregen we het gevoel ‘de baas’ te zijn.”

3.3

Realisatie- en beheerfase

Bouwtekeningen en oplevering woningen De belangrijkste realisatiepartijen, zoals de aannemer, opzichter en onderaannemers, hadden geen specifieke ervaring met collectief particulier opdrachtgeverschap. Ook de kopersvereniging had geen ervaring met dit soort partijen, maar moest deze wel aansturen. Een gevolg hiervan was allerlei miscommunicatie in het proces. In de bouwtekeningen ontstonden bijvoorbeeld kleine foutjes, doordat individuele bewoners rechtstreeks met de aannemer communiceerden over aanpassingen van de bouwtekeningen. De

17

bouwtekeningen van de onderaannemers werden vervolgens niet goed aangepast, waardoor allerlei fouten bij de oplevering van de woningen zichtbaar werden. De kopersvereniging had (achteraf gezien) beter moeten aansturen op het collectieve belang en individuele bewoners de aanpassingen via de architect moeten laten regelen. Dit kost alleen wel meer tijd en geld. Daarnaast moest de aannemer onder grote tijdsdruk werken. Bewoners wilden graag zo snel mogelijk hun woning in en wilden niet wachten op de opzichter die de woning nog moest controleren. Fouten die tijdens de controle door de opzichter hadden moeten worden gezien, waren nu niet gesignaleerd. Kosten Alle woningen waren in werkelijkheid groter (en dus duurder) dan in eerste instantie op de plattegronden was vastgesteld. Ook waren er andere posten die tegenvielen, zoals de niet goed ingeschatte indicatieprijzen en meerwerk door de aannemer. Sommige bewoners hebben om die reden ervoor moeten kiezen om meer zelfwerkzaamheid toe te passen. Een belangrijk knelpunt voor de bewoners is meerwerk (extra kosten) geweest dat de hoofdaannemer heeft moeten verrichten. Het bestek was hierin niet volledig. De bewoners (als ontwikkelaars) hadden te weinig ervaring om goede sturing te kunnen geven aan de architect en de aannemer en om goed het bestek te kunnen controleren. Het meerwerk leverde aan het einde van de bouwperiode een grote discussie op die zij uiteindelijk verloren.

3.4 1.

De lessen uit het Wallisblok Zorg bij collectieve projecten voor duidelijke afspraken: wie is waarvoor verantwoordelijk? De verantwoordelijkheid voor de verdeling van de kavels moet liggen bij de externe adviespartij. Dit mandaat moet vooraf worden geregeld.

2.

Regel direct de opheffing van kleine VvE’s binnen het woonblok. Het Wallisblok was verdeeld onder

allerlei kleine VvE’s. Het heeft veel tijd gekost om de woningen uit te kopen, omdat alle deelnemers van Evaluatierapport Wallisblok experiment de VvE het eens moeten zijn met die beslissing. 3.

Benader vanaf de start van het project een aantal banken voor een hypotheek. Banken vinden het moeilijk om collectief particulier opdrachtgeverschap te begrijpen en sturen soms een bouwkundig adviseur om de staat van woningen te inspecteren. Het werkt beter wanneer de kopersvereniging direct één of twee banken benadert en het project uitlegt.

18

4.

Een stevige projectleiding is van essentieel belang. In een project in collectief particulier opdrachtgeverschap moeten allerlei knelpunten (zoals financiering, de juiste aannemer, vergunningen, regels, de belastinginspecteur en de hoeveelheid losse VvE’s) worden overwonnen. Deze knelpunten zullen per project en gemeente verschillen. Het gaat om het flexibel inspringen op knelpunten. De projectleider moet enerzijds besluitvaardig zijn, maar ook in staat zijn de juiste snaar te kunnen raken.

5.

Diverse partijen zijn noodzakelijk: overheid (met extra geld), een ervaren adviespartij en een achtervang. Daarnaast een ervaren architect en aannemer die de complexiteit van collectief particulier opdrachtgeverschap begrijpt. De doelgroep is zeer kritisch op het creatieve proces en de uitvoering hiervan. De architect en aannemer zullen dus voldoende tijd moeten nemen om dit proces goed door te nemen. Laat de groep bewoners zijn eigen architect en aannemer kiezen.

6.

De kopersvereniging had moeite om haar rol als opdrachtgever en zakelijk partner te vinden. Een externe adviseur (op juridisch bouwkundig gebied) had deze groep op belangrijke punten in het proces kunnen adviseren, bijvoorbeeld bij het vaststellen van het bestek.

7.

Houd rekening met meerwerk. Bij renovatie van oude woningen kom je altijd verrassingen tegen. Het ideale proces bestaat niet.

8.

Houd de procedure rondom bouwtekeningen strak. Aanpassingen van de bouwtekeningen moeten via de architect gaan, om problemen met aannemers en onderaannemers (die niets weten van de aangepaste tekeningen) te voorkomen.

9.

Om te voorkomen dat de belastinginspecteur overdrachtsbelasting zou heffen op de marktwaarde van de woning, is er een Wijk Ontwikkelingsmaatschappij (WOM) opgericht. Dit kostte uiteindelijk net zoveel geld en veel meer tijd. In latere projecten heeft Steunpunt Wonen Rotterdam met behulp van een jurist de belastinginspecteur geïnformeerd over het project. Met een verkoopbeding of de renovatieverplichting in het contract geldt de overdrachtsbelasting alleen op de aankoopsom.

10. Woningen van het Wallisblok werden opgeleverd voordat de woningen klaar waren. Hierdoor ontstonden verwarrende situaties: fouten door de aannemer waren niet meer vast te stellen.

Download het volledige evaluatierapport op de website van KEI kenniscentrum: http://www.kei-centrum.nl/websites/kei/files/KEI2003/Projecten/Evaluatie%20Wallisblok.pdf

De Machinist Een trefpunt voor creatief Rotterdam als vliegwiel voor Coolhaveneiland - Woonbron

In de jaren negentig werd duidelijk dat de positie van het Coolhaveneiland in Rotterdam aan het veranderen was door allerlei ontwikkelingen in de directe omgeving. De werkgelegenheid in het gebied verminderde, doordat veel havengerelateerde bedrijven wegtrokken uit de wijk. Woonbron Delfshaven, deelgemeente Delfshaven, Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam en Stadswonen hebben samen de Stuurgroep Coolhaveneiland opgericht. Deze stuurgroep wilde bekijken hoe het Coolhaveneiland weer een positieve draai kan krijgen. Hiertoe is in 2006 een convenant getekend waarin is vastgelegd op welke wijze en in welke richting het Coolhaveneiland ontwikkeld zou moeten worden. Een van de gebouwen op Coolhaveneiland is De Machinst. Dit pand stamt uit 1952 en dankt zijn naam aan de vroegere machinistenschool die er gehuisvest was. Later nam het Scheepvaart en Transport College zijn intrek in het gebouw. Toen dit College een nieuw onderkomen kreeg, kwam De Machinist leeg te staan. Woonbron besloot het pand te kopen en samen met ontwikkelaar Kristal te herontwikkelen. Zij zagen in dit gebouw een sleutelproject in het grotere kader van de gehele gebiedsontwikkeling van het Coolhaveneiland. Niet alleen ruimtelijk zou het een belangrijke bijdrage leveren aan het gebied, maar ook op het gebied van de ‘couleur locale’ en de wijkeconomie. Akropolis architecten werd benaderd om het ontwerp voor de herbestemming te maken. Het idee achter de herontwikkeling is dat De Machinist zich ontwikkelt als boegbeeld van het Rotterdamse creatieve ondernemerschap, waarbij voor de bewoners van het Coolhaveneiland extra werkgelegenheid wordt gecreëerd. In de Machinist moeten ondernemers en organisaties elkaar ontmoeten om te komen tot innovatieve producten. Startende, jonge en gerenommeerde ondernemers kunnen zo de deuren open zetten naar de omgeving en naar elkaar. Maar De Machinist moet meer zijn dan een verzameling bedrijven. Er moest ruimte zijn voor ontwikkeling, uitwisseling, groei, expressie, ontmoeting en inspiratie. Een ‘kennis-, kunst en cultuurfabriek’ met een podium voor horeca, stadscafé, sociëteit, debat, expositieruimte, muziek en theater. Tot de herontwikkeling begon, besloten de eigenaren het pand in bruikleen te geven aan een anti-kraak instelling. In De Machinist woonden creatievelingen, studenten van de Willem de Koon-

ing academie, dansers, filmmakers en kunstenaars. Een publiek dat goed voorsorteerde op de toekomstige functie van het pand. Een van de kunstenaars maakte verschillende muurschilderingen. De eigenaar van het pand en de renovatie-architecten besloten de schilderingen niet weg te halen, maar ze juist een plek te geven in de nieuwe situatie. Om de culturele brandpuntfunctie te kunnen verwezenlijken, was een goede exploitant van groot belang. Woonbron ging op zoek naar een geschikte uitbater en kwam terecht bij Leendert Steijger, architect bij MIII architecten, die al eerder soortgelijke projecten had gedraaid. Steijger was niet alleen als uitbater betrokken bij het project, maar ook als ontwerper van het interieur van het pand. Toen tijdens de beginfase van de herontwikkeling een zakenpartner failliet ging, heeft Steijger zijn pensioenrechten als onderpand aan de bank afgegeven, om zo de inrichtings- en exploitatiekosten van De Machinist gefinancierd te krijgen. Deze grote betrokkenheid van Steijger is van groot belang voor het succes van het project. Hij laat hier een nieuwe rol van de architect zien, als risicodragende en betrokken partij. De invulling van De Machinist komt voort uit de inzichten die MIII Architecten opdeed met het ontwerpen van twee Quality Centres, in Almere en Den Bosch. Hierbij was de gedachte dat sociale cohesie ontstaat in omgevingen waar faciliteiten zijn geclusterd. In de Quality Centres werden onder meer kinderopvang, restaurant, vergaderruimte en flexwerkplekken gecombineerd. Deze opzet is voortgezet in De Machinist. Hier bevinden zich onder meer kantoorruimte, een restaurant, een café, flexwerkplekken en kinderopvang onder één dak. De aanwezigheid van het café, restaurant, een sociëteit, bioscoopzaaltje en het feit dat zich op de zolder een salsadansclub heeft gevestigd dragen er alle toe bij dat De Machinist ook buiten kantooruren levendig kan blijven. De latere ontwikkeling van de buitenruimte aan de Coolhaven tot evenemententerrein moet verder bijdragen aan een verhoogde sociale cohesie. Daarnaast raakt De Machinist ook ingebed in de wijk doordat er de herontwikkeling totaal zo’n 60 banen opleverde die voor het grootste deel ten goede gekomen zijn van de bewoners van Delfshaven. Meer informatie op www.demachinist.nl

Achtergrond // De Machinist // Artikel Volkskrant

Achtergrond // De Machinist // Artikel Architectuur NL