Hoofdsponsor
Inhoudsopgave pagina 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13/14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.
1
Voorwoord Monumentenzorg Stationsstraat 61 De Vendel Molen De Vriendschap De Nieuwe Molen Oude Begraafplaats Markt 5 Markt 7 ULO-school Directeurswoning (Kerkewijk 63) Fiets- en wandelroute Ritmeesterfabriek (Kerkewijk 65) Directeurswoning Ritmeester (Kerkewijk 67) Directeurswoning (Kerkewijk 113) Ritmeester Sigarenfabriek (Kerkewijk 115) Marechausseekazerne Directeurswoning gasfabriek Huize De Tol De Eekhoeve Voormalig kerkje (Dijkstraat 173) Hospice Berkenstein St. Willibrorduskerk St. Willibrordusschool Dwarshuisboerderij (Ruisseveen 9) Overige monumenten Stempelkaart
Voorwoord In het weekend van 10 september 2011 kunt u op vele plaatsen in Nederland de Open Monumentendag bezoeken. Monumenten en gebouwen worden gratis opengesteld om u op een eenvoudige manier in contact te brengen met monumenten en bijzondere gebouwen in uw directe leefomgeving. Het thema dit jaar is ‘Nieuw gebruik – Oud gebouw’. Ook in Veenendaal zijn op zaterdag 10 september monumenten gratis toegankelijk. Dat oude gebouwen een nieuwe bestemming kunnen krijgen hebben we in Veenendaal de laatste jaren aangetoond. Een mooi voorbeeld is De Cultuurfabriek aan het Kees Stipplein. Het gebouw is een combinatie van nieuwbouw en gerestaureerde authentieke elementen. De oude schoorsteenpijp, de gebrandschilderde ramen en de oorspronkelijke gevel van Hollandia Wol – uit de 19e eeuw - zien we terug in De Cultuurfabriek. Dat geeft het gebouw een bijzondere uitstraling en verbindt de geschiedenis van Veenendaal met de toekomst. Een ander voorbeeld is de herontwikkeling van de Ritmeesterfabriek. Door particulier initiatief wordt dit prachtige stuk cultureel erfgoed behouden voor het nageslacht. Een belangrijk pand dat jarenlang dienst heeft gedaan in de voor Veenendaal zo belangrijke sigarenindustrie. Beeldbepalende oude gebouwen worden op deze manier in stand gehouden.
Het comité Open Monumentendag Veenendaal is er ook dit jaar weer in geslaagd een mooi programma samen te stellen dat voor iedereen toegankelijk is. De vele vrijwilligers die hierbij betrokken zijn wil ik daarvoor hartelijk danken. Zonder hun enthousiasme en enorme inzet is een Open Monumentendag in Veenendaal eenvoudigweg niet mogelijk. Ik draag het behoud van monumenten een warm hart toe. Zo ben ik jarenlang voorzitter geweest van het comité Open Monumentendag in Rhenen. En als wethouder zet ik me in voor het behoud en herstel van cultuurhistorisch erfgoed in Veenendaal. Open Monumentendag Veenendaal draagt bij aan de bewustwording van de mooie en bijzondere monumenten en gebouwen die we in Veenendaal hebben. Ik wens u veel plezier toe bij het ontdekken van het prachtige erfgoed dat Veenendaal rijk is.
Arianne Hollander wethouder
2
ik Deze foto heb
Monumentenschildje Veenendaal
niet ontvangen
De vlag die u tegenkomt op de Open Monumentendag
Monumentenzorg Wat is een monument? Kerken en kastelen, woonhuizen, molens en boerderijen zijn uniek en waardevol voor een land. Deze gebouwen kunnen wettelijk beschermd worden vanwege hun schoonheid of door hun wetenschappelijk of cultuurhistorische betekenis. Deze gebouwen worden als monument aangemerkt. Behalve gebouwen, kunnen ook terreinen en dorpsen stadsgezichten een monument zijn. Monumenten kunnen onderverdeeld worden in rijks-, provinciale en gemeentelijke monumenten. De provincie Utrecht kent alleen rijks- en gemeentelijke monumenten. Een rijksmonument is ten minste 50 jaar oud en wordt door de rijksoverheid beschermd met als doel de monumentale waarde ervan te behouden. Gemeentelijke monumenten worden door de gemeente aangewezen. Dit gebeurt wanneer een monument geen nationale betekenis heeft, maar wel van plaatselijk belang is en daarom ook behouden moet blijven. Monumentenzorg waakt ervoor dat ons erfgoed beschermd, onderhouden en in stand gehouden wordt. Monumenten zijn de schakels die heden en verleden verbinden.
3
Wat is de Open Monumentendag? Frankrijk organiseerde in 1984 de eerste ‘Journée Portes Ouvertes’. Dit idee werd door Nederland overgenomen en in 1987 vond hier de eerste Open Monumentendag plaats. Nu vinden elk jaar in september in Europa de ‘European Heritage Days’ plaats. De Open Monumentendag wordt elk jaar op de tweede zaterdag (en zondag) van de maand september gehouden. Op deze dag(en) worden monumenten gratis voor het publiek opengesteld. Het doel hiervan is om zo de publieke belangstelling voor monumenten en het draagvlak voor monumentenzorg te vergroten. De Open Monumentendag was in Nederland een van de eerste instrumenten om de bevolking op grote schaal in contact te brengen met monumenten. Om de organisatie uit te kunnen voeren, is de landelijke stichting Open Monumentendag opgericht. In verschillende gemeentes zijn comités opgericht die verantwoordelijk zijn voor hun eigen programma. In deze comités zijn vrijwilligers van cruciaal belang, zowel bij de voorbereiding van de dag als op de dag zelf.
Fiets- en wandelroute
Stationsstraat 61
Het landelijk thema voor de Open Monumentendag 2011 is ‘Nieuw gebruik-Oud gebouw’. Hiervan zijn ook in Veenendaal een aantal voorbeelden te vinden. Rond dit thema zijn een twintigtal oude panden geselecteerd die in de loop der jaren een andere bestemming hebben gekregen. Een groot aantal van deze panden is opgenomen in de fiets- en wandelroute (zie pagina 13 en 14). Monumenten die vandaag voor het publiek zijn opengesteld, zijn herkenbaar door de vlag of bannier van Open Monumentendag. Er zijn twee routes gemaakt van ongeveer acht kilometer. U kunt ervoor kiezen om één van beide routes of beide routes achter elkaar te fietsen of wandelen. Bij de Cultuurfabriek kunt u een stempelkaart halen. Bij acht panden kunt u uw kaart laten afstempelen. Na afloop kunt u de stempelkaart weer bij de Cultuurfabriek inleveren. Onder de deelnemers, die een volle stempelkaart hebben ingeleverd, worden mooie prijzen verloot. De prijsuitreiking is om 16.30 uur bij de Cultuurfabriek.
Aan de Stationsstraat staat op nummer 61 nog één van de historische boerderijen die er in dit gebied hebben gestaan. Vroeger werd het gebouw behalve als woning voor de boer en zijn gezin ook gebruikt voor de huisvesting van de ‘veestapel’. Dat laatste met name in de winter. Tegenwoordig is de gehele boerderij in gebruik als woning. Achter de boerderij is in een bijgebouw een handwerkatelier gerealiseerd.
4
De Vendel Aan Vendelseweg 69 staat De Vendel. Dit voormalige boerderijcomplex is in 1784 gebouwd. Dit complex bestond uit een langhuisboerderij en twee aangebouwde schuren. De naam, “De Vendel”, is ontleend aan “Het Groote Veenlo”. Het Groote Veenlo was een kleine stuwwal, waarop De Vendel is gevestigd. Deze stuwwal is een heuvel in het landschap, die is ontstaan doordat in de voorlaatste ijstijd een gletsjer de grond heeft opgeduwd. In 1985 is het pand grondig verbouwd. Zo zijn onder meer de zijgevels gewijzigd, een groot aantal dakkapellen geplaatst, een nieuwe aanbouw aan achterzijde gerealiseerd en het huidige hek geplaatst. Door de ingrijpende restauratie zijn alleen de voor- en achtergevel nog origineel. Na de verbouwing heeft het pand een herbestemming gekregen. Het complex is sinds 1985 in gebruik als restaurant.
5
Activiteiten De Vendel is open voor bezichtiging. In de Vendel is een foto-expositie te zien met oude foto’s van De Vendel toen het nog een boerderij was. Verder is er een trekkershow. Om 12.00 en 15.00 uur vertrekken de klassieke landbouwtrekkers voor een rit naar De Eekhoeve (Dijkstraat 115). Verder is er een huifkarrentocht langs de molens.
Molen De Vriendschap De windkorenmolen De Vriendschap aan de Nieuweweg in Veenendaal werd in 1872 gebouwd. Het is een houten achtkantige met riet gedekte stellingmolen op een vierkante, stenen onderbouw. De molen uit 1872 werd gebouwd ter vervanging van de omstreeks 1870 gesloopte standerdmolen, genaamd ‘Oude/Stichtse Molen’, aan de huidige Molenstraat in Veenendaal. Op deze plek herinnert het molenmonument hier nog aan. De houten achtkant werd niet nieuw gebouwd maar is naar alle waarschijnlijkheid afkomstig van een andere, gesloopte molen. De laatste eigenaar van het maalderijcomplex stamt uit het molenaarsgeslacht Van Eden dat de molen al sinds 1891 bedient. In 1898 kon Jan Jacob van Eden met zijn gezin verhuizen naar het molenaarshuis naast de molen. In 1928 werd de maalderij door zoon Gerrit overgenomen. De vraag naar maalproducten bleef echter zodanig toenemen, dat de productie drastisch uitgebreid moest worden om de concurrentie de baas te blijven. Het gevolg was dat veel werd gesloopt en vervangen en de molen omgeven werd door silo’s en bedrijfsgebouwen. Zo werd in 1952 het ‘gaande werk’ uit de molen verwijderd om plaats te maken voor silo’s.
Hoe de situatie er destijds uitzag, is goed te zien op bovenstaande foto. In 1960 volgde Gert van Eden zijn vader op. Gert is tot op de dag van vandaag vrijwillig molenaar van Molen De Vriendschap. Sinds 1995 is de molen weer volledig in ere hersteld. De molen werd door Z.K.H. prins Claus (beschermheer van De Hollandsche Molen) opnieuw als maalvaardige windkorenmolen in bedrijf gesteld. Activiteiten Molenrondleidingen door de molenaars. Verder zijn er demonstraties machinaal dorsen. Ook zijn er oude ambachten te zien zoals riet vlechten, kant klossen, spinnenwiel bouwen, korven vlechten en koek bakken.
6
De Nieuwe Molen Terzijde van de huidige molen stond hier vroeger een houten standerdmolen: de Geldersche Molen. Deze moest wegens bouwvalligheid worden gesloopt. Er naast werd (eerst) een vervangende stenen molen gebouwd en deze werd “De Nieuwe Molen” genoemd. De familie Van Eden is vanaf ongeveer 1630 eigenaar van deze molen. Gerrit van Eden besloot om de oude standerdmolen te slopen. In 1911 is de huidige ronde stenen stellingmolen gebouwd en draagt nog steeds als naam “De Nieuwe Molen”. In 1924 overleed Gerrit van Eden en kwam de molen in bezit van Harm van Eden. Tot 1946 werd er met de molen gemalen. Vanaf die tijd begon de mengvoederindustrie zich steeds meer te ontwikkelen. Door deze ontwikkeling konden de grondstoffen die gebruikt moesten worden niet meer door de stenen in de molen worden gemalen. Hierdoor kwam de molen stil te staan en verviel de molen steeds meer. In 1976 heeft Harm van Eden de molen verkocht aan de gemeente Veenendaal. Daarna is de molen overgegaan naar de Stichting De Utrechtse Molens. Vanaf 2005 is het dagelijks beheer van de molen in
7
handen van Stichting Het Utrechts Landschap. Vrijwilligers zorgen ervoor dat er met windkracht weer graan gemalen wordt. In de molen is ook een winkel waar ambachtelijk gemalen meelproducten worden verkocht. In 2010/2011 is de molen ingrijpend gerestaureerd. Zo is het oude voegwerk aan de buitenkant in zijn geheel verwijderd en vervangen. Ook zijn de vloerbalken van de lui- en kapzolder hersteld. Verder is aan de binnenzijde een nieuwe stuclaag aangebracht. Vanaf april 2011 draait de molen weer. Activiteiten Molenrondleidingen door de molenaars. De molenaars geven maaldemonstraties (bij voldoende wind). Een imker geeft uitleg over het houden van bijen. Ook wordt er graan gedorst met de vlegel door mensen in Oud-Veluws kostuum. Verder worden er poffertjes gebakken en kan er molenmeel en het jubileumboek “Zo gaat De Nieuwe Molen”worden gekocht. In de tuin van familie Zwart (naast de molen) staan kraampjes met tweedehands boeken en kunstnijverheidsproducten.
Oude begraafplaats Rond 1800 telde Veenendaal zo’n 2000 inwoners. Begraven werd er nog steeds in en rond de Oude Kerk. Met het besluit dat vanaf december 1812 geen doden meer begraven mochten worden in de kerk kwam hier verandering in. Daarnaast werd gesteld dat een kerkhof op 40 meter afstand van de bewoonde wereld moest liggen. Door deze regel kon de begraafplaats rond de Oude Kerk ook niet meer gebruikt worden. Na dit besluit heeft het nog 17 jaar geduurd voordat de gemeenten Ede en Veenendaal een stuk grond aankochten om een nieuwe algemene begraafplaats aan te leggen. Hiervoor werd een perceel, genaamd “het Heuveltje”, tussen de Oude Kerk en de Oude Molen uitgekozen. De plek van het nu bestaande molenmonument in de Molenstraat staat in Veenendaal bekend als De Meulenpol. In 1829 vond hier de eerste begrafenis plaats. Op basis van de aantallen inwoners in deze periode is berekend dat er minstens 6000 en misschien wel meer dan 7000 mensen begraven zijn op deze begraafplaats. Aan het begin van de 20ste eeuw liep het
inwoneraantal van Veenendaal op. De Oude Begraafplaats dreigde vol te raken en de gemeente Veenendaal moest uitwijken naar een nieuwe begraafplaats. In 1917 is begonnen met het begraven op de begraafplaats aan de Munnikenweg. De Oude begraafplaats is gedurende 30 jaar alleen nog maar gebruikt voor bijzettingen in bestaande graven. In 1986 werd de Oude Begraafplaats gerenoveerd. Een deel van de meest karakteristieke grafmonumenten werden herplaatst langs het nieuw aangelegde wandelpad over het midden van het grafveld. De gedenkstenen geven nu niet meer de positie aan waar de op de gedenkstenen genoemde personen daadwerkelijk begraven liggen. De overige grafstenen zijn vernietigd. Uitzondering vormen de drie graven met een hekje eromheen. In 2009 is de begraafplaats opnieuw gerenoveerd. Activiteiten De Oude Begraafplaats is als wandelgebied toegankelijk voor publiek. Bewonerscommissie Holle Kamp zal aanwezig zijn en kan u meer vertellen over de historie en renovatie van de Oude Begraafplaats.
8
Markt 5 Dit woonhuis stamt uit het laatste kwart van de negentiende eeuw. In de periode van ongeveer 1946 tot 1953 deed het pand dienst als ambtswoning van de burgemeester. In 1959 wijzigde de functie van woonhuis naar kantoor. Hiervoor werd het pand verbouwd. Hierbij werden onder meer de bestaande dakkapellen op voor- en achterdakschild vernieuwd en vergroot. In 1994 veranderde het inmiddels als antiekwinkel ingerichte pand opnieuw. Nu ten behoeve van een horecafunctie. In dit gemeentelijke monument zit nu een café-restaurant.
9
Markt 7 Evenals de andere panden rondom de Markt zijn de nu bestaande gebouwen niet de eerste bebouwing op deze plek. Het pand Markt 7 is in zijn huidige verschijningsvorm in 1906 gebouwd als woon- winkelhuis, in opdracht van de drogist, apotheker D.H. Recter, die zelf de ‘eerste steen’ ervan legde (zie de gedenksteen in de portiek). Vermoedelijk zal er sprake zijn geweest van verbouw van de bestaande bebouwing en is een geheel nieuwe voorgevel geplaatst. De gevel is uitgevoerd in de “Jugendstil” bouwstijl. In de gevel zitten versieringen van verfijnde asymmetrische en bloemvormige motieven. Het pand is een rijksmonument en bouw- en cultuurhistorisch van grote waarde voor Veenendaal.
10
ULO-school In dit voormalige schoolgebouw (Kerkewijk 53) is sinds 1993 Notariskantoor Ottens gehuisvest. Als gevolg van een nieuwe onderwijswet werd in 1920 door het bestuur van de “Vereniging ter Bevordering van Christelijk Onderwijs te Veenendaal” besloten een ULO-school (Uitgebreid Lager Onderwijs) te stichten. Ter voorbereiding werd vast grond aan de Kerkewijk gekocht om daar een school met woonhuis voor het schoolhoofd te bouwen. De bedoeling was dat de verschillende kerken in Veenendaal het plan bekostigen. Na verschillende plannen en ontwerpen kreeg aannemer J.H. Scholten in 1923 de opdracht tot het bouwen van de ULO-school. Zijn offerte met een bedrag van f 39.100,- kwam bij de aanbestedingen als laagst uit de bus. Er kwam een school bestaande uit vier lokalen. In het eerste jaar telde de school 4 leerkrachten en 83 leerlingen. Voor verlichting van de school werd elektriciteit aangelegd en er kwam gasverwarming, een enorme luxe destijds. In 1937 werd de grondwaterpomp verruild voor een aansluiting op het waternet.
11
In de loop van de jaren werden er nog enkele lokalen aangebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog diende de school als onderkomen voor Duitse militairen. Na de oorlog werd de naam veranderd in Koningin Juliana School, en was daarmee de eerste school in Nederland die na troonsbestijging van Juliana in 1948 haar naam ging dragen. In 1953 werd de school tijdelijk bewoond door slachtoffers van de Watersnoodramp in Zeeland. Tussen 1952 en 1970 functioneerde de zolder van de school als openbare bibliotheek. In het pand aan Kerkewijk 55 is een makelaarskantoor gevestigd.
Directeurswoning (Kerkewijk 63) In 1887 vestigde sigarenfabriek “De Nijverheid” zich in een oude smederij aan de Markt. Aan de Kerkewijk werd een nieuwe fabriek gebouwd. Deze fabriek is op 31 januari 1913 geopend. Hierna werd de fabriek aan de Markt gesloten. Naast de fabriek werd voor Jochem van Schuppen een directeurswoning gebouwd. Deze woning is in 1913 opgeleverd. In 1915 kreeg de fabriek een nieuwe naam, namelijk “Ritmeester sigarenfabriek”. Het aantal personeelsleden is van 352 personeelsleden in 1933 uitgegroeid naar 1700 personeelsleden in 1939. Deze groei kwam mede door het succes van de introductie van een nieuwe sigaar, de Bolknak. In de jaren zeventig kwam de kentering. De economische situatie verslechterde snel en de concurrentie nam toe. Hierdoor moesten fabrieken sluiten en vielen er massaontslagen. In 2005 werd aangekondigd dat de productie naar Duitsland werd verplaats. In de voormalige directeurswoning is nu “De Kleuver bedrijfscommunicatie” gevestigd.
Activiteiteiten Het pand is open gesteld en de eigenaar geeft rondleidingen. De interne structuur van het pand is behouden. Er is slechts één raam vergroot in de noordgevel. Het pand verkeert gezien de ouderdom in uitzonderlijk gave staat. Daarom is het pand zeker een bezoek waard.
12
Fiets- en wandelroute Vanuit Cultuurfabriek Stempel
RA
(Synagogestraat)
Einde LA (Verlaat), RD (Prins Bernhardlaan) Prins Bernhardlaan blijven volgen, wordt Stationsstraat (pand 61)* p. 4 Stationsstraat blijven volgen tot net voor viaduct, hier LA (VOORZICHTIG) oversteken Fietspad volgen langs A12 Bij Honda-garage RA (onder viaduct) Nieuweweg Bij Nieuweweg RK begraafplaats na bezichtiging VOORZICHTIG oversteken p. 28
Voor Apostolische kerk LA (Mulderslaan) VOORZICHTIG, 1e pad RA (a.h.w. om de molen rijden) De Nieuwe Molen* p. 7 Stempel Naar beneden lopen dan LA (VOORZICHTIG) T-splitsing RA (Weverij), Bij rotonde RA (Zandstraat) 1e weg LA (Kostverloren) VOORZICHTIG oversteken Naar ingang Oude begraafplaats*(volg aanwijzing hek) p. 8 Stempel Begraafplaats verlaten LA (fiets aan de hand nemen), Weverij oversteken (VOORZICHTIG) RD, Achterkerkstraat inrijden richting Oude Kerk*, p.28
Terug langs kerk en school (pand 251 253)** p. 25/26
Pand Markt 5* en 7* p. 9 en 10
Fietsend richting A12, onder viaduct door, Vendelier oversteken, direct LA(bij verkeerslicht)
Marktplein richting Hoofdstraat volgen, (hier wel lopen) einde RA (Kerkewijk)
Grote Beer, na ongeveer 25 meter fietspad RA (Nieuweweg)
{Wilt u alleen de Noord-route wandelen of fietsen, van ong. 8 km, dan gaat u nu 1e weg LA (Sandbrinkstraat) Dan 1e weg LA (Tuinstraat) deze uitrijden, Brouwersgracht oversteken, richting Cultuurfabriek} Einde Noord-route
Nu 1e weg RA (1e Melmseweg), dan 1e klinkerweg (Eigen weg) LA Aan uw rechterzijde passeert u het oude volkstuinencomplex Bij Y-splitsing links aanhouden (rechts ziet u de Vendel, Vendelseweg 69)* p. 5 Stempel Einde weg LA (Holleweg) Bij Omloop (voor huisnr 12) RA, door hekje naar de molen (De Vriendschap)* p. 6 Stempel Verlaten uitrit molen dan RA (Nieuweweg)
13
Wilt u ook de West-route wandelen of fietsen dan vervolgen we de Kerkewijk, langs Brugkerk p. 28 en de panden: 55*,p. 11 63*, p. 12 Stempel 67*,p. 16 Bij nr.42 LA (Vijftien morgen) (VOORZICHTIG oversteken)rijden naar ingang Ritmeester (bureau Binnenstad) Stempel Vanaf Ritmeester LA, direct RA(’t Holle Goed) Voor tankstation RA fietspad richting Kerkewijk, deze oversteken en LA , Kerkewijk vervolgen. Langs panden 113*p. 17en 115*.p. 18 Net voor pand 116* RA, hekje door (hekje ook weer sluiten) Lopend door hofje (achterzijde van pand 116122*) p. 19 van voormalige Marechausseeka-
zerne, op parkeerplaats RA, daarna direct LA (De Clercqstraat) 1e weg LA, bij Kerkewijk RA(links pand 126*) p.20 we rijden langs pand 156* “Huize De Tol” p.21 Na “Huize De Tol” 1e weg RA (Bergweg), deze uitrijden en VOORZICHTIG de Rondweg oversteken Zandheuvelweg volgen (langs Scouting) Zandheuvelweg gaat over in zandpad, einde RA na ong. 40 meter LA (1e klinkerpaadje,Eigen weg) Einde klinkerpaadje RA is Houtwal, doorrijden tot Dijkstraat LA. Tegenover huisnr. 112 pad ingaan naar landwinkel “De Eekhoeve” p.22 Stempel De Eekhoeve verlaten, terug naar Dijkstraat LA, langs pand 173*, p. 23 Dijkstraat vervolgen, voor bord doodlopende weg rechts aanhouden tot aan Nijhofflaan RA, gaat over in Vondellaan Bij bord Vondellaan 57-59 (hospice Berkenstein) RA, langs pand Vondellaan 57* p.24 Na huisnr 57A zandpad LA, gaat over in van Maerlantstraat, dan 1e weg LA (Van Veldekelaan)
Einde RA (Vondellaan) 2e weg RA (fietspad) via spoortunnel RD via Slagvink naar Goudvink daar LA Goudvink blijven volgen tot aan Ruisseveen (links staat pand Ruisseveen 9, “Oud Ruisseveen”* p.27 Hier gaan we RA (langs de tennisvelden en kunstwerk) Einde Ruisseveen, na brug LA fietspad langs De Grift ( de Grift houden we aan onze linkerzijde) Volgen , onder tunnel door, brug over direct RA (huizen horen bij Panhuis) Bij kruispunt RD (Panhuis), 2e weg RA (Korte Molenstraat) 1e weg LA (Molenstraat) U rijdt langs monument “Molen Plastiek” rechts aanhouden, Molenstraat vervolgen Einde Molenstraat, De Weverij oversteken (VOORZICHTIG) Fietspad RD inrijden, op T-splitsing fietspad LA Einde fietspad RA (Kerkewijk), dan 1e weg LA (Sandbrinkstraat), 1e weg LA (Tuinstraat) deze uitrijden, Brouwersgracht oversteken, richting Cultuurfabriek, Einde Route.
14
Ritmeesterfabriek (Kerkewijk 65) Sinds 2007 staat het voormalige Ritmeestercomplex leeg. Maar in opdracht van de directie van Ritmeester Cigars wordt dit enige nog niet gesloopte industrieel erfgoed in Veenendaal herontwikkeld in een straks herkenbaar multifunctioneel gebied, het Ritmeesterkwartier, dat recht doet aan de cultuurhistorische waarde van de plek. De geschiedenis van Ritmeester gaat terug tot 1887 met de oprichting van de Tabak- en sigarenfabriek J. van Schuppen. In 1898 werd de naam gewijzigd in ‘De Nijverheid’, twee jaar later in Ritmeester Cigars. Vanaf dat moment ontwikkelde Ritmeester Cigars zich van een marginale huisindustrie tot een internationaal bedrijf. Verspreid over diverse locaties werkten er ooit bijna 2.000 mensen. Iedereen stond wel in enige relatie tot elkaar. Soms werkten er op hetzelfde moment drie generaties uit een familie. Op zijn hoogtepunt verlieten in een jaar maar liefst 106 miljoen sigaren de fabriek. De in 1913 betrokken locatie aan de Kerkewijk 65 is uiteindelijk als enige productielocatie overgebleven en uitgegroeid tot het thans verlaten complex. De productie werd in 2005 verplaatst naar het voormalige Oostblok. Duidelijk herkenbaar is het oorspronkelijke monumentale
15
bouwdeel van voor 1933, waarin Huibers & Jarring Architecten, een van de ontwerpers van het toekomstige Ritmeesterkwartier, is gevestigd. De ingang van het fabriekscomplex ligt ook al lang niet meer aan de Kerkewijk 65, maar aan de Vijftien Morgen 4. Hier houdt Ritmeester zaterdag 10 september in het kader van Monumentendag 2011 een feestelijk Open Huis. Bezoekers kunnen aan de hand van een maquette, mega fotodoeken en persoonlijke toelichting van de projectontwikkelaar en de architecten, zien hoe het toekomstige Ritmeesterkwartier er medio 2013 zal uitzien. En natuurlijk nog eventjes kijken naar het ‘verleden’.
Activiteiten In het voormalig fabriekscomplex zijn verschillende activiteiten voor jong en oud. Een sigarenmaker geeft demonstraties van de oude ambacht sigaren maken. De ingang van het complex bevindt zich aan de Vijftien Morgen (naast de Engelenburg).
Directeurswoning Ritmeester (Kerkewijk 67) De directeurswoning aan Kerkewijk 67 werd in 1910 gebouwd, voorafgaand aan de bouw van de andere directeurswoning en de nieuwe fabriek. De woning kreeg de naam “Middelwijck”. Op 11 mei 1940 werd de woning verwoest, net als tegenover gelegen woonhuizen. Het Nederlandse leger bombardeerde de Kerkewijk en vernielde de huizen om schootsveld vrij te maken. De wederopbouw van de huizen werd snel ter hand genomen. De herbouw in opdracht van J. van Schuppen Hzn. staat vermeld op de gevelsteen boven de entree met de tekst ”Middelwijck. Gebouwd 1910. Door den oorlog verwoest 11 mei 1940, wederopgebouwd 1940-1941. Gedenksteen geplaatst door J. van Schuppen Hzn 11 mei 1941”. In 1969 werd het huis, toen bewoond door H. van Schuppen, bestemd als kantoor van de Ritmeester sigarenfabriek. Hoewel het gebouw veel elementen uit de stijl “Delftse School” heeft, is de bouwstijl te omschrijven als traditionalistisch.
In de rechterzijgevel bevinden zich monumentale kunstwerkjes. In dit pand zit nu een tandartsenpraktijk.
16
Directeurswoning (Kerkewijk 113) Het woonhuis is in 1902 in opdracht van de Maatschappij voor Textiel industrie, voorheen C. Roessingh en Zoon te Enschede, gebouwd. In 1937 ging de textielfabriek Roessingh failliet, waarop de fabriek werd overgenomen door Panter Sigarenfabriek. Dit pand doet nu dienst als makelaarskantoor.
17
Ritmeester Sigarenfabriek (Kerkewijk 115) Het betreft hier het voormalige kantoorgebouw van de nieuwe fabriek van de Ritmeester sigarenfabrieken.
18
Marechausseekazerne (Kerkewijk 116-122) Dit stalgebouw met een kantoor (later een woning) op de hoek van de Kerkewijk en (nu) de Da Costastraat vormt met het blokje woningen (118-120-122) en de later aangebouwde nieuwe woningen langs de Da Costastraat en de oostkant van de verlengde Groen van Prinstererstraat nu de Marechausseehof. In de volksmond werd dit vanouds aangeduid als Marechaussee kazerne, hoewel er feitelijk geen sprake was van een ‘kazerne-achtige’ situatie. Er was een stalling voor paarden, met daarboven een hooi- en stro- zolder, een bergruimte, een kantoortje en een blokje van vier woningen. De deur in het hogere middendeel geeft toegang tot twee woningen. Het mooie kleinschalige complex werd kort na 1900 gebouwd voor de huisvesting van de marechaussee die na aanhoudende onlusten in Veenendaal hierin permanent werd gehuisvest. Achter de woningen waren (grote) moestuinen waarop ook de latere bewoners (functionarissen van de gemeentepolitie) hun eigen volkstuintjes hadden. Toen de
19
woningen in verval raakten en na bijna een eeuw aan grondige renovatie toe waren, nam Woningstichting Patrimonium het complex over en werd dit uitgebreid tot zijn huidige omvang. Het entreeportiek van nummer 120 bevat een natuurstenen gedenksteen met de tekst “De eerste steen gelegd/ den 17 juni 1904 door / Wouter van de Weteringh/ geboren den 2 maart 1902”.
Directeurswoning gasfabriek (Kerkewijk 126) Eind negentiende eeuw kreeg Veenendaal een eigen gasfabriek om in de energie voor de straatverlichting te gaan voorzien. De toepassing van het hier uit steenkool gewonnen gas werd in latere jaren in toenemende mate ook voor kookdoeleinden en voor verwarming toegepast. Beschikbaar komen van aardgas maakte het lokale gasproductiebedrijf overbodig. De fabriek werd (om veiligheidsredenen) op ruime afstand van de bebouwde kom neergezet. Bij de fabriek werd voor de huisvesting van de directeur een ruime en tamelijk luxe afgewerkte woning gebouwd. In de loop der jaren is veel van de vroegere grandeur van de woning verloren gegaan, niet in de laatste plaats door de afbraak van de serre met waranda aan de Kerkewijkzijde. Na vertrek van garagebedrijf Van der Kolk werden de bedrijfsgebouwen afgebroken. De grond was vervuild door teer en andere afvalstoffen. Na reiniging van de grond werd ter plekke de kleine woonwijk ‘Quartier Kerkewijk’ gerealiseerd met nieuwe woningen gesitueerd langs de De Clercqstraat.
De vroegere directeurswoning werd geheel gemoderniseerd en aan de achterzijde uitgebouwd ten behoeve van de vestiging van notariskantoor Vinke, nu Vinke & Van der Veer notarissen.
20
Huize De Tol (Kerkewijk 156) Deze villa is in 1915 gebouwd. Dit karakteristieke pand is onregelmatig van vorm en wordt gekenmerkt door zijn verschillende topgevels en zijn toren. Huize De Tol werd aan het eind van de twintigste eeuw gerenoveerd en uitgebreid. De buitenzijde kreeg toen de huidige gekleurde coating. Ongeveer op de plek van het pand werd vroeger tol geheven als men Veenendaal in wilde of wilde passeren. Vandaar de naam ‘Huize De Tol’. Het huis (de villa) werd gebouwd als woonhuis. Nu is er een orthodontistenpraktijk in gevestigd.
21
De Eekhoeve (Dijkstraat 115) Boerderij De Eekhoeve is in 1925 gebouwd. Het is een T-boerderij, in het voorste gedeelte werd gewoond en in het achterste deel stond het vee. Daar is nu de landwinkel gevestigd. Vader Kees Hardeman is in de Tweede Wereldoorlog als boerenknecht op de Eekhoeve begonnen. Na de oorlog pachtte hij de boerderij en in de jaren ’70 kocht hij het. Nu is v.o.f. de Eekhoeve eigendom van Gert, Arris, Fijtje en Wilco Hardeman. Oorspronkelijk was het een gemengd agrarisch bedrijf met koeien, kippen en varkens. Door de ligging in een gebied met belangrijke landschappelijke waarden, dichtbij de Utrechtse Heuvelrug, kon de familie Hardeman niet verder uitbreiden. Daarom hebben ze gekozen voor een aantal nevenactiviteiten. De boerderij heeft 12 hectare grasland, 2 hectare bos en een kas waar eenjarige perk- en kuipplanten en aardbeien worden geteeld. Ook is er op het erf een kinderboerderij, een moestuin, een terras en de landwinkel te vinden. Hieraan is sinds enkele jaren de zorgboerderij toegevoegd.
De boerderijwinkel bestaat sinds 1985. Hier worden ambachtelijke boerderijproducten uit eigen stal en van eigen bodem verkocht. Activiteiten De Eekhoeve ligt langs de fietsroute en is zeker een bezoekje waard.
22
Voormalig kerkje (Dijkstraat 173) In het voormalige zaalkerkje werden op zondag diensten gehouden voor de boerenfamilies en andere omwonenden uit de omgeving. De boeren in de omgeving moesten hun koeien gewoon met de hand melken. Dit vergde veel tijd. Het melken was aan bepaalde tijden gebonden. Als men tweemaal per dag de lange wandeling naar het centrum moest maken (de Sionskerk is pas veel later gebouwd) en weer terug, kwam het melken in het gedrang. Vandaar dat de Hervormde Gemeente hier ‘in de Hondskont’ en overigens ook in ‘Het Veeneind’ de kerk bij de mensen heeft gebracht. Nadat door de veranderde omstandigheden het gebouwtje niet meer voor kerkelijke doeleinden nodig was, is dit verkocht en verbouwd en ingericht tot woningen. In de oude situatie bevond zich op de nok van het dak een dakruitertje waarin een echte bronzen kerkklok heeft gehangen. Na sluiting als kerkgebouw is de kerkklok verplaatst naar één van de andere gebouwen van de Hervormde Gemeente.
23
Hospice Berkenstein (Vondellaan 57) De boerderij Berkenstein vormt samen met Van Veldekelaan 5 (ook gemeentelijk monument) het enige herkenbare overblijfsel van de agrarische geschiedenis in (dit deel van) de tegenwoordige Dichtersbuurt. De voormalige boerderij is in 2004 in opdracht van de gemeente Veenendaal gerestaureerd. Hierbij is het tussenlid tussen boerderij en bakhuisje verwijderd en is het oorspronkelijke karakter qua gevelindeling hersteld. Kozijnen, ramen en deuren zijn vernieuwd. In de voorgevel is een breed venster vervangen door twee smallere vensters. De boerderij is nu in gebruik als hospice en in bezit van Woningstichting Patrimonium.
24
St. Willibrorduskerk (Nieuweweg Noord 251) De kerk kan getypeerd worden als een pseudobasiliek, omdat er aan de zijgevels verhoogde ‘zijbeuken’ zijn, maar even goed als een moderne vertaling van het type zaalkerk, waarbij koor en schip een eigen zadeldak hebben van verschillende hoogte. De kerk is – net als de pastorie – opgebouwd in een steen met lichte kleur en een donker trasraam, dat geheel rondom loopt. Het schone metselwerk is in Noords verband gemetseld. De vensters zijn rond of rondboogvormig en voorzien van dubbele rollagen. De ramen zijn van staal. De lekdorpels zijn van grèstegels. De dubbele houten entreedeuren zijn getoogd; rondom is er siermetselwerk en de gehengen zijn van gesmeed ijzer. De St. Willibrorduskerk werd in 1869 opgericht, die op zijn beurt in 1934 werd vervangen door het huidige gebouw.
25
De kerk is in 1971 door de R.K. parochie verkocht. Thans is de kerk herbestemd door een hoveniersbedrijf.
St.Willibrordusschool (Nieuweweg Noord 251) De school bestaat uit éém bouwlaag met volumes onder schilddaken, waarvan de voorste net iets lager is dan het hoofddak daarachter en (noordwaarts) terugligt ten opzichte van het hoofdvolume. De uitbouw aan de Westzijde, eveneens met een schilddak, is van 1938. De daken hebben brede gemetselde schoorstenen en zijn gedekt met gesmoorde Hollandse pannen en afgewerkt met eenvoudig lijstwerk. Aan de zuiden noordzijde is het dakoverstek geschoord. De zuid gevel is sterk horizontaal geleed en bestaat van onder uit schoon metselwerk. De noordgevel heeft overhoeks blauw geglazuurde tegels. De R.K. school werd in 1930 geopend. Het gebouw is thans in gebruik als kantoor van een schoolbegeleidingsdienst.
26
Dwarhuisboerderij (Ruisseveen 9) De dwarshuisboerderij bestaat uit een voorhuis van één bouwlaag met schildkap en een dwars daarop geplaatste, langgerekte stal, voorzien van een zadeldak Beide daken zijn gedekt met gesmoorde Tuiles du Nord. Kozijnen,ramen,deuren, daklijsten en luiken zijn van hout. De voorgevel van het voorhuis is asymetrisch en zesassig. Er zijn vijf vensters en in de derde as van links bevindt zich een inpandige entree. Portiek en vensters zijn licht getoogd en voorzien van een strek. De huidige boerderij is gebouwd in 1916 ter vervanging van zijn voorganger Groot Ruisschenveen uit 1757. Het bestaande bakhuisje bleef hierbij behouden. In 1984 werd de boerderij verbouwd waarbij de voorgevel onveranderd is gebleven (alleen de ramen zijn licht gewijzigd), maar de zijgevels hebben diverse wijzigingen ondergaan.
27
De boerderij is thans in gebruik als woonhuis.
Overige monumenten Deze drie monumenten zullen naast de eerder omschreven monumenten ook worden opengesteld op de open monumentendag. In bijde kerken zullen diverse muzikale optredens plaatsvinden.
28
Stempelkaart Een volle stempelkaart geeft kans op een VVV bon van a 75,00. De trekking hiervan zal plaatsvinden in De Cultuurfabriek om 16.30 uur door wethouder A. Hollander.
De Cultuurfabriek
De Vendel
Molen De Vriendschap
De Nieuwe Molen
De Oude begraafplaats
Kerkewijk 63
Ritmeester kwatier
De Eekhoeve
Naam: .................................................................
Tel. Nr: ................................................................
Adres:..................................................................
Woonplaats:........................................................
29
Grafisch ontwerp Huisstijl en logo Website ontwerp en hosting Advertenties Brochures Zakelijk en familiedrukwerk
Kerkewijk 96 3904 JG Veenendaal T 0318 - 51 79 44 I www.henzenontwerp.nl
Colofon Publicatie van het Comité Open Monumentendag in Veenendaal E.
[email protected] Redactie Esther van den Brandhof Opmaak Henk Hoogeveen Oud beeldmateriaal Hennie Henzen Nieuw beeldmateriaal Bert van den Bos Uitgave Augustus 2011 Meer informatie www.openmonumentendag.nl
