Inhoud
Voorwoord bij de 24e druk 11
1 Inleiding Marcel van Aken en Wim Slot 13 1.1 Adolescentie: een eerste typering 13 1.2 Puberteit en adolescentie 14 1.2.1 Oorsprong van de begrippen puberteit en adolescentie 15 1.2.2 Onderscheid tussen puberteit en adolescentie? 15 1.2.3 Begin en einde van de adolescentie 15 1.2.4 Leeftijd 16 1.3 Een moeilijke leeftijd? 17 1.3.1 Altijd problematisch? 17 1.4 Een ontwikkelingspsychologisch uitgangspunt 19 1.4.1 De adolescentie als een karakteristieke ontwikkelingsperiode, met daaraan verbonden specifieke ontwikkelingstaken 19 1.4.2 De adolescentie als onderdeel van een ontwikkelingsproces met continue en discontinue momenten 20 1.4.3 Ontwikkelingspsychopathologie: het samenspel tussen individu en omgeving 22 1.5 De opzet van dit boek: adolescentie als periode van transities 23 2 Theorieën over de adolescentie Luc Goossens en Koen Luyckx 25 2.1 Inleiding 25 2.2 De rol van theorieën over de ontwikkeling 25 2.2.1 Ontwikkelingstaken 26 2.3 Drie typen van theorieën over de adolescentie 28 2.3.1 Psychoanalytische theorieën over de adolescentie 28 2.3.2 Sociaal-culturele theorieën over de adolescentie 30 2.3.3 Cognitieve theorieën over de adolescentie 30 2.3.4 Integratie en wederzijdse aanvulling 31 2.4 Contextuele theorieën 32 2.4.1 De structuur van de omgeving 32 2.4.2 De rol van de geschiedenis 33 2.4.3 Aansluiting tussen kenmerken van het individu en de omgeving 36 2.4.4 Besluit 36 2.5 Toegepaste ontwikkelingspsychologie en positieve ontwikkeling van jongeren 37 2.6 Besluit 38 3 Biologische ontwikkeling Theo Doreleijers, Eveline Crone en Lucres Jansen 39 3.1 Inleiding 39 3.2 Kinderen komen in de puberteit 39
6
Psychologie van de adolescentie
3.3 3.4 3.5 3.6 3.6.1 3.7
Hormonale veranderingen en de ontwikkeling van de primaire en secundaire geslachtskenmerken 41 Lichaamsbouw en andere lichamelijke veranderingen 43 Hersenmassa en hersenfuncties 44 Psychologische aspecten van biologische veranderingen 47 Vroegrijpheid 47 Besluit 49
4 Cognitieve ontwikkeling Tjeert Olthof 50 4.1 Inleiding 50 4.2 Benaderingen van cognitieve ontwikkeling 50 4.3 De Piagetiaanse benadering 51 4.4 De informatieverwerkingsbenadering 57 4.5 De psychometrische benadering 62 4.6 Besluit 64 5 Emotionele ontwikkeling Hedy Stegge 66 5.1 Inleiding 66 5.2 Functionalistisch perspectief op emoties 66 5.3 De ontwikkeling van emotionele competentie 68 5.3.1 Oorzaken van emoties: wat voel ik en waarom? 68 5.3.2 Strategisch emotioneel gedrag: hoe reageer ik in deze situatie? 69 5.3.3 Emotioneel bewustzijn: woorden voor gevoelens 70 5.4 Emoties in de adolescentie 71 5.4.1 Emotionele turbulentie 72 5.4.2 Gedrag in emotionele situaties 73 5.5 Schaamte 74 5.6 Emotieregulatie en probleemgedrag in de adolescentie 76 5.6.1 Regulatieproblemen en depressie 76 5.6.2 Agressie, narcisme en emotieregulatie 78 5.7 Besluit 80 6 Ontwikkeling van autonomie Wim Beyers, Bart Soenens en Maarten Vansteenkiste 82 6.1 Inleiding 82 6.2 Het paraplubegrip autonomie: onafhankelijkheid versus vrijwillig functioneren 82 6.2.1 Autonomie als onafhankelijkheid of separatie 83 6.2.2 Autonomie als vrijwillig of zelfgedetermineerd functioneren 84 6.2.3 De twee definities van autonomie nader vergeleken 85 6.3 Ontwikkeling van autonomie 87 6.3.1 Autonomie als separatie of loskomen van de ouders 87 6.3.2 Autonomie als vrijwillig of zelfgedetermineerd functioneren 90 6.4 Autonomie als bron van welbevinden en basis voor latere ontwikkeling 91 6.4.1 Gevolgen van separatie en het ontwikkelen van onafhankelijkheid 91 6.4.2 Gevolgen van zelfgedetermineerd of vrijwillig functioneren 92 6.5 Contexten die bijdragen tot de ontwikkeling van autonomie, of net die ontwikkeling hinderen 93 6.5.1 Opvoedingsprocessen vanuit het separatie-individuatie perspectief 94 6.5.2 Opvoedingsprocessen vanuit het zelfdeterminatie perspectief 95
Inhoud
6.5.3 6.6
Invloeden van buiten het gezin 97 Besluit 98
7 Morele ontwikkeling Tjeert Olthof 99 7.1 Inleiding 99 7.2 Morele ontwikkeling 99 7.3 Morele oordelen en andere oordelen 99 7.4 De biologische basis van het vermogen tot moreel oordelen 100 7.5 Morele ontwikkeling en de ontwikkeling van moreel affect 101 7.6 Morele ontwikkeling en morele internalisatie 102 7.7 De ontwikkeling van moreel redeneren 102 7.8 Moraliteit en sekse 105 7.9 Moraliteit en cultuur 106 7.10 Moreel gedrag: relaties met oordelen, affect en identiteit 107 7.11 Samenvattende conclusies 109 8 Psychosociale ontwikkeling: de rol van het gezin Maja Deković en Kirsten Buist 111 8.1 Inleiding 111 8.2 Gezinnen met adolescenten 111 8.3 Opvoeding in de adolescentie 113 8.3.1 Opvoedingsgedrag van de ouders 115 8.4 Opvoeder-kindrelatie: gehechtheid en conflicten 117 8.4.1 Gehechtheid 118 8.4.2 Conflicten 119 8.5 Het gezin als systeem van relaties 120 8.5.1 De relatie tussen broers en zussen 120 8.5.2 Het gezin als geheel 121 8.6 Gezin en maatschappij 124 8.7 Gezinnen van allochtone afkomst 126 8.8 Besluit 129 9 Psychosociale ontwikkeling: de invloed van leeftijdgenoten Ron Scholte en Rutger Engels 130 9.1 Inleiding 130 9.2 Vriendschappen van adolescenten: kenmerken, dynamiek, effecten en invloeden 130 9.2.1 Kenmerken van vriendschappen 130 9.2.2 Dynamiek van vriendschappen: ontstaan, stabiliteit en beëindiging 132 9.2.3 Effecten van vriendschappen 132 9.2.4 Invloeden van vriendschappen: sociale, emotionele en cognitieve ontwikkeling 134 9.3 Vriendengroepen: kenmerken en invloeden 135 9.3.1 Kenmerken van vriendengroepen 135 9.3.2 Invloeden van vriendengroepen 136 9.3.3 Vrienden en etniciteit in Nederland 138 9.4 Groepen op school: sociale status, sociale verwerping en pesten 138 9.4.1 Sociale status 138 9.4.2 Sociale verwerping 140 9.4.3 Pesten 141 9.5 Ouder-adolescentrelaties 143 9.6 Besluit 145
7
8
Psychologie van de adolescentie
10 Psychoseksuele ontwikkeling Hanneke de Graaf 146 10.1 Inleiding 146 10.2 Ontwikkelingen in het denken over seksualiteit 147 10.3 Genderidentiteit en genderrol 148 10.4 Soloseks 149 10.5 Relatievorming 150 10.6 Seksuele contacten met anderen 151 10.7 Kennis en attituden 152 10.8 Seksuele voorkeur 153 10.9 Problemen tijdens de seksuele ontwikkeling 154 10.10 Seksuele voorlichting 158 10.11 Besluit 160 11 Identiteitsontwikkeling Harke Bosma 161 11.1 Inleiding 161 11.2 Identiteit in de adolescentie: begripsbepaling en benaderingen 162 11.3 Zelfconcept- en zelfwaarderingsproblemen 163 11.4 Loevingers theorie over ego-ontwikkeling 165 11.5 De identiteitstheorie van Erikson 167 11.5.1 Inleiding 167 11.5.2 Identiteitsverwarring 168 11.5.3 Het identiteitsstatussenmodel van Marcia 168 11.5.4 Identiteitsstatusontwikkeling in de adolescentie 170 11.5.5 Identiteitsontwikkeling als proces van exploratie en bindingen 171 11.5.6 Trajecten in de identiteitsontwikkeling 172 11.5.7 Adaptieve en niet-adaptieve vormen van identiteit en identiteitsontwikkeling 173 11.5.8 Verschillen in identiteit op basis van geslacht 174 11.5.9 Verschillen in identiteit op basis van etniciteit 175 11.5.10 Identiteitsstijlen 177 11.6 Besluit 178 12 Internaliserende problemen Frits Boer 180 12.1 Inleiding 180 12.2 Externaliserend versus internaliserend 180 12.3 Problemen of stoornissen 181 12.3.1 Categoriaal versus dimensioneel 181 12.4 Internaliserende problemen in relatie tot de normale ontwikkeling 183 12.5 Internaliserende stoornissen 190 12.5.1 Angststoornissen 190 12.5.2 Stemmingsstoornissen 193 12.5.3 Somatoforme stoornissen 195 12.5.4 Eetstoornissen 196 12.6 Internaliserende problemen en stoornissen: principes van behandeling 198 12.6.1 Angststoornissen 198 12.6.2 Depressie 199 12.6.3 Somatoforme stoornissen 199 12.7 Besluit 199
Inhoud
13 Externaliserende problemen Wim Slot 201 13.1 Inleiding 201 13.2 ‘Normale’ jeugdcriminaliteit 201 13.3 De omvang van jeugdcriminaliteit 201 13.4 Wordt jeugdcriminaliteit een groter probleem? 203 13.5 Deviante ontwikkelingstrajecten 204 13.6 Afnemende criminaliteit aan het einde van de adolescentie 208 13.7 Ernstige, agressieve en persistente jeugdcriminaliteit 209 13.8 Seksuele delicten 209 13.9 Stoornissen 210 13.9.1 ODD, CD en APD 210 13.9.2 Kenmerken en prevalentie van ODD 211 13.9.3 Kenmerken en prevalentie van CD 211 13.10 Risico’s 212 13.10.1 Inleiding: risico’s en bescherming 212 13.10.2 Biologische factoren als risico 213 13.10.3 Riskante erfelijke invloeden 213 13.10.4 Riskante individuele kenmerken 215 13.10.5 Riskante invloeden van ouders 215 13.10.6 Sekseverschillen en risico’s 216 13.10.7 Etniciteit en risico’s 218 13.10.8 Riskante vrienden 219 13.11 Alcohol-, tabak- en drugsgebruik in de adolescentie 221 13.11.1 Inleiding 221 13.11.2 Soorten drugs en cijfers over het gebruik 221 13.11.3 Zorgen over problematisch gebruik 222 13.11.4 Drugsgebruik in relatie tot depressie en antisociaal gedrag 224 13.12 Besluit 225 14 Hulpverlening aan adolescenten Paul Goudena 226 14.1 Inleiding 226 14.2 Het kader van de ontwikkelingspsychopathologie 226 14.3 Probleemgebieden in de adolescentie 227 14.4 De relatie tussen de adolescent en de hulpverlener 228 14.5 Vormen van hulpverlening 231 14.5.1 Begeleiding en ondersteuning 231 14.5.2 Diagnostiek en behandeling 233 14.6 Structuur van de hulpverlening 243 14.7 Besluit 244 Literatuur 245 Personenregister 278 Zakenregister 280 Personalia 287
9
