Inhoud. Voorwoord. 2 De weg van de eenzaamheid. De Camino de Levant van Valencia naar Santiago Bram van der Wees

JACOBSSTAF - 2007

Voorwoord ‘Als deze Jacobsstaf verschijnt, zullen honderden aankomende pelgrims druk bezig zijn met de voorbereiding van hun tocht. Kaarten liggen op tafel, reisgidsen worden bestudeerd en er wordt druk gesurfd op de digitale camino.’ Zo begint het artikel van Huberta Wiertsema en Arno Cuppen over de oversteek van de Pyreneeën in het voorjaar. Zonder een goede voorbereiding kan deze oversteek riskant zijn. Vandaar alvast enkele tips van de auteurs, die een deel van het jaar aan de voet van de Pyreneeën doorbrengen. Bram van der Wees liep in het voorjaar de Camino de Levant tussen Valencia en Santiago. Hij komt langs zonnige sinaasappelboomgaarden, loopt daarna door een dikke laag sneeuw en zit vervolgens op een zonovergoten terras. Deze weinig bekende pelgrimsroute stelt je voor verrassingen, zoals Van der Wees laat zien. Langs deze ‘weg van de eenzaamheid’ ontmoet hij weinig medepelgrims, maar hij loopt desalniettemin een behulpzame burgemeester tegen het lijf, en zelfs Don Quichot. Het voorjaar is een uitstekende tijd om een pelgrimstocht voor te bereiden of te lopen. Tijdens de voorjaarsbijeenkomst van het Genootschap kunt u alvast warmlopen. Lees verderop in dit nummer de details van het programma, dat in het teken zal staan van toneel en poëzie.

Kopij inleveren tot 26 maart 2007

Inhoud 2

De weg van de eenzaamheid. De Camino de Levant van Valencia naar Santiago Bram van der Wees

7

Loop en laat je verbeelding spreken Arnold Wennekers

9

Sobrado dos Monxes Jan Galjé



11 De oversteek van de Pyreneeën Huberta Wiertsema en Arno Cuppen 12 Flarden 15 Galicische klanken: Milladoiro Paul Kentie 16 Geloof & Geluk. Pelgrimstekens en insignes Aart en Mieke Ligthart 19 Register 2006 23 Jacobusboek Jeroen Gooskens 25 Genootschap

La Mancha, het land van de wind. Foto: Bram van der Wees

PAGINA 

JACOBSSTAF - 2007

De weg van de eenzaamheid

De Camino de Levant van Valencia naar Santiago

Bram van der Wees

In februari en maart 2006 liep Bram van der Wees de weinig bekende pelgrimsweg van Valencia naar Santiago. Een tocht van zes weken dwars door de lege binnenlanden van Spanje.

enkele honderden pelgrims geheel of gedeeltelijk, te voet of per fiets, afgelegd.

Onderweg

Schertsend maar treffend wordt deze weg ook wel ‘de sinaasappelroute’ genoemd. Van Valencia voert het eerst drie dagen zuidwaarts naar Almansa en vandaar naar het westen, via Albacete naar Toledo. Dan gaat het door de Sierra de Gredos naar het noorden, naar Ávila, waarna de weg noordwest gaat naar Zamora, Ourense en Santiago de Compostela. En inderdaad, de eerste drie weken staan vooral in het teken van eindeloze sinaasappelplantages, afgewisseld met weidse akkers met olijven- en perzikboompjes. De Camino van de Eenzaamheid noemt men deze route, en dat is grotendeels waar: lange dagafstanden, weinig dorpen tussendoor, lege akkers en veel stilte. Maar ‘eenzaamheid’ is niet altijd synoniem aan ‘stilte’. Er zijn dagen waarop de industrieterreinen zich langs de weg blijven rijgen, of waar het pad zich kilometers lang bij de snelweg voegt. Voor wie de stilte in het hart zoekt, is dit echter een uitgelezen mogelijkheid. In het gebied tussen Valencia en Toledo (La Mancha, de streek van Don Quichot) zijn de afstanden lang, maar de stadjes prachtig. Don Quichot is door al die stadjes tot unique selling point verheven, zodat je hem regelmatig tegenkomt.

Klokslag vijf uur, zoals telefonisch afgesproken, bel ik aan bij het kantoor van de ‘Asociación Amigos del Camino de Santiago de la Comunidad Valenciana’. Voorzitter Luciano Arochena doet zelf open en voert me binnen in het ruime appartement dat compleet beschikbaar is voor deze vereniging. Trots toont hij me de werkkamer, de voorraadruimte, de vergaderruimte en natuurlijk de voorzitterskamer. Ongelovig kijk ik rond. Ons Nederlandse Genootschap zit er tegenwoordig aardig bij in Utrecht, maar een compleet appartement: wie betaalt dat? ‘Ik,’ verklaart de voorzitter, ‘tenslotte moet iemand er voor zorgen.’ In deze Latijnse cultuur leveren dergelijke goede werken nog aanzien in de wereld en een beter plekje in de hemel op. Voor mij is belangrijk dat hij bereid is om op een dag dat het kantoor gesloten is toch langs te komen om deze zeldzame buitenlander, die in februari en maart de tocht van Valencia naar Santiago wil maken, te voorzien van een authentieke Valenciaanse pelgrimspas. Enkele jaren geleden besloot deze vereniging dat het tijd werd om de middeleeuwse Cami de Llevant, destijds vooral gebruikt door pelgrims uit zuidelijk Spanje en Zuid-Italië, te beschrijven, in kaart te brengen en te markeren. Tevens werd door hen hard gewerkt aan het regelen van onderdakvoorzieningen. In 1999 verscheen een fraai vormgegeven gids en sindsdien wordt deze route jaarlijks door

PAGINA 

De route en het landschap

Na ruim twee weken met lange dagen langs de sinaasappels is de aankomst in Toledo zowel lastig als een verademing. Lastig is dat de stad, zoals veel grotere Spaanse steden, te voet nauwelijks te benaderen is vanwege het

JACOBSSTAF - 2007

De weg van de eenzaamheid. Foto: Bram van der Wees.

netwerk van snelwegen eromheen. Jacobus stuurde een engel in de persoon van de eigenaar van een souvenirwinkel in de stad, die me van de onveilige snelweg plukte en een lift naar Toledo bezorgde. De binnenstad van Toledo zelf is van grote schoonheid: compleet middeleeuws en terecht werelderfgoed! Na Toledo wordt het landschap gaandeweg heuvelachtiger, groener en ruiger. En ongekend mooi. Groene valleien, rotsige heuvels met immense rotsblokken, brede stroken graasland waarlangs de herders met hun kudden trekken (op de zogeheten Cañada), afgewisseld met schilderachtige bergdorpen waar de bewoners zich ver van de bewoonde wereld weten. Na een week lopen ligt daar Ávila, de stad van Theresia, een van de beroemdste mystici onder de katholieke heiligen. De stadsmuur is geheel intact, en daarbinnen plooit zich ook een compleet middeleeuwse stad met een uitgelezen sfeer. Vervolgens neemt het landschap weer een eindeloze rust aan en glooit het in de richting van het hooggelegen Toro, waar men de beste wijn voor zichzelf houdt, en daarna naar

Zamora, de stad van de Semana Santa. Stilte en afstand zijn ook hier de belangrijkste trefwoorden, en daarna komt men bij Puebla de Sanabria weer in bergachtige streken en vervolgens al snel in Galicië. Voor de pelgrim-op-herhaling breekt hier het gevoel van ‘thuiskomen’ aan: hij herkent de groene valleien, mistig en dampend, de holle wegen en natte paden en overal om hem heen de gaten in de grond waarvandaan de kabouters de passant in de gaten houden. ‘Geen paniek,’ fluiten de vogels de boodschap door, ‘het is maar een pelgrim’. Wie raakt hier niet bevangen door de mystiek van Galicië? Via de prachtstad Ourense, ook door een dikke korst industrieterreinen van het mooie landschap gescheiden, komt men in Santiago. Van verre wenken de torens van de kathedraal de pelgrim toe: welkom thuis! Jacobus De Camino de Levant is een echte jacobsroute. Het is niet moeilijk om onderweg vele fotorolletjes vol te schieten met jacobusbeelden. De pelgrim voelt zich daardoor al snel op de goede weg. Vrijwel alle plaatsen hebben middeleeuwse romaanse of vroeggotische kerken, die steevast nog in gebruik zijn. Het is niet vreemd om op woensdagmorgen om half elf terecht te komen in een mis met vijftig bezoekers. Maar ook kom je ’s avonds gemakkelijk een mis voor drie bezoekers en zes slotzusters achter tralies tegen. Hier heersen nog oude gebruiken...

PAGINA 

JACOBSSTAF - 2007

Jacobus is ook onderweg aanwezig en houdt de pelgrim op het juiste spoor. Toen ik de eindeloze vlakten wilde ontvluchten en besloot om in Quintanar de la Orden de trein te nemen, bleek het in de gids aangegeven station niet te bestaan. Jacobus had snel alle spoorwegen laten weghalen! Onderdak Chinchilla heet het plaatsje, en de gids vermeldt dat ik me voor de albergue de peregrinos moet melden bij Paco van de Policia Local. Hij is er, maar vertelt me dat de albergue in de winter niet beschikbaar is door kou en vochtigheid. Geen nood, Paco belt voor de pelgrim even naar het plaatselijke hostal, en dat levert een prima kamer op voor negen euro. Half geld! Het is langs deze route niet echt moeilijk om onderdak te vinden. Het uitgestrekte Spaanse land biedt in vrijwel elk dorp van formaat een of meer hostals voor reizigers of truckers. Ze zijn steevast voorzien van een bar en een restaurant en het sanitair is redelijk tot uitstekend. De prijzen liggen tussen de 20 en 25 euro per nacht. Maar voor de ware pelgrim is er een netwerk van albergues opgebouwd: gebouwtjes van het Rode Kruis, sportzalen, kerkzaaltjes en gemeentelokaaltjes. Vanaf Algemesi zijn er al echte refugio’s, die uitsluitend bestemd zijn voor pelgrims. Ze zijn altijd toegankelijk via de aardige mensen van de Policia Local. Die weten wat een pelgrimspaspoort is, zetten daar direct een stempel in, trekken een sleutel uit een la, of ze bellen een beheerder en wijzen je de weg. Na enige tijd kreeg ik er plezier in en zocht ik ook in plaatsen waarvan de gids geen albergue vermeldde toch eerst de Policia Local op. Vaak leverde dat een goede slaapplek op, bijvoorbeeld in Mora, onder het grote podium op de markt, waar de stoelen

PAGINA 

voor de zomerconcerten liggen opgeslagen, maar waar ook een artiestenruimte is, met douche, toilet en zes bedden. Buiten sneeuwde het en raasde het verkeer, binnen bezorgde een warme slaapzak mij een verkwikkende nachtrust. Voor de liefhebbers van een monastiek onderkomen zijn er langs de route enkele kloosters, waaronder het eeuwenoude imposante Monasterio de Oseira in Galicië. Vrijwel elk dorpje op de route heeft een bar en een winkel. Het is niet moeilijk om ’s morgens een ontbijt te krijgen in een bar, al gaan deze vaak pas tussen acht en negen open. Er zijn voldoende winkeltjes onderweg en vrijwel elk dorp heeft een bron. ’s Avonds kan men voor tapas en raciones ook weer terecht in de bar. De hostals hebben doorgaans een eigen bar met eetgelegenheid. De restaurants zijn zoals gebruikelijk pas vanaf negen uur open, een tijdstip waarop de pelgrim allang te ruste is. Ontmoetingen Na vertrek uit Ávila voert de tocht naar het dorp Hernansancho. Eigenlijk wil ik nog wat verder komen, maar het weer gooit roet in het eten. Het water valt bij bakken uit de hemel en ik besluit in het gehucht Gotarrendura in de bar wat te schuilen en te drogen. Op het pleintje prijkt op het gemeentegebouwtje echter het bordje ‘Albergue de Peregrinos’ en dat verleidt mij binnen te stappen. Meteen komt de burgemeester naar beneden, die in mij een echte, aldaar zeldzame pelgrim herkent, en ondanks mijn verweer dat ik alleen maar wil drogen en dan weer verder ga, wordt de vergaderzaal ontruimd, een matras uit de kast getrokken en een wastafel aangewezen. Hier kan ik niet meer weg: zoveel gastvrijheid moet beloond worden met een verblijf van een nacht. In de bar komt de ene na de andere dorpeling informeren naar het wel en wee van de pelgrim. Ook verklaren

JACOBSSTAF - 2007

Don Quichot. Foto: Bram van der Wees.

vele aanwezigen zelf ook al in Santiago te zijn geweest... met de bus en de pastoor welteverstaan. Later repeteert het plaatselijk orkestje van tamboers en pijpers in mijn slaapkamer en ik mag zelf meedoen op tamboerijn. Als ik ’s avonds in de bar zit te eten komt het orkest langs voor een aubade aan de pelgrim. Langs de Camino de Levant geen tienduizenden pelgrims, zeker niet in februari of maart, maar toch wordt de pelgrim er snel uitgepikt. De schelp achter op de rugzak doet weer zijn wonderlijke werk en zorgt voor contact, een kop koffie, een gratis knipbeurt bij de kapper, voor onderdak in een onooglijk dorp en belangstelling in een bar. ‘Bent u echt een pelgrim?’ ‘En helemaal uit Nederland?’ ‘En helemaal te voet?’ Zo moet de sfeer van de Camino Francés geweest zijn in de vroege jaren tachtig! Wie die sfeer wil ervaren, moet de Levant lopen!

De gids en de bewegwijzering De gids geeft een degelijke beschrijving van de route en bevat uniek kaartmateriaal waarop de route ingetekend is. De fraaie vormgeving is enigszins ten koste gegaan van de inhoud en de leesbaarheid. Het lettertje is erg klein en in grijs gedrukt. De speciaal gemaakte kaarten geven alleen de relevante informatie en laten iets te veel weg, zodat het niet gemakkelijk is om vast te stellen of je op de goede weg bent. Ook is bij de grotere plaatsen nogal eens wat bebouwing weggelaten, waardoor de oriëntatie moeilijk wordt. Verder is niet aangegeven of het landschap bestaat uit bos, akkers of bergachtig terrein. De hoogtekaarten hebben een steeds wisselende schaal en bij de bepaling van de dagafstanden zijn de stukken binnen de steden niet meegeteld: men loopt dus meer dan de aangegeven afstanden.

PAGINA 

JACOBSSTAF - 2007

De route is voor zowel lopers als fietsers geschikt. De gids bevat helaas geen overzichtskaart, zodat men soms geen houvast heeft. Voor wie dat wil, zijn er van het Instituto Geografico Nacional provinciekaarten van 1:200.000 verkrijgbaar. De routes zijn gemarkeerd met de bekende gele pijlen, die echter in de dorpen en steden ontbreken. Dan dient men de ‘uitgang’ te vinden door de tekst goed te lezen en de kaarten te bestuderen. Ook buiten de dorpen wil er nog wel eens een pijl ontbreken. Men dient dus steevast bedacht te zijn op het volgen van de juiste route. De gids is geheel en uitsluitend in het Spaans geschreven. Een redelijke basiskennis van het Spaans is noodzakelijk. De gids bevat duidelijke gegevens over onderdak. Op de website www.vieiragrino.com is een actuele, uitgebreidere lijst van onderdakmogelijkheden beschikbaar. Tot slot De Cami de Llevant loopt dwars door Spanje. Ik liep de weg in februari en maart, en dat leverde buitengewone weerverschillen op. In Valencia waren de terrassen vol, de zon scheen en de sinaasappels hingen in de boompjes. In Mora sneeuwde het, in Toledo zat ik weer op een terras. In de Sierra de Gredos lag een halve meter sneeuw, maar in Ourense was het 21 graden in de zon. Geruststellend: in Santiago regende het gewoon elke dag. De route tussen Valencia en Santiago is opgedeeld in 42 dagetappes. Het is vanwege de afstanden tussen de dorpen nauwelijks mogelijk om af te wijken van de voorgeschreven etappes. Daarbuiten is simpelweg geen onderdak. De pelgrim is dus exact zes weken onderweg. Wie dat te lang vindt, of zoveel tijd niet kan vrijmaken, kan ook goed begin-

PAGINA 

nen in Toledo, dat via Madrid uitstekend bereikbaar is. Dan slaat men het wat saaie stuk tussen Valencia en Toledo over. Maar dan mist men wel Quichot en de prachtige plaatsen San Clemente en Tembleque. De Cami de Llevant is een pelgrimsweg voor gevorderden. Wie de sfeer van de Camino Francés niet kent, weet deze weg van Valencia mogelijk onvoldoende te waarderen. Voor lopers uit Nederland kost het wat moeite en wat tijd om ‘pelgrim’ te worden. De aanwezigheid van een Hollander op deze route is immers niet vanzelfsprekend. Maar wie in Valencia begint heeft na 500 kilometer Toledo bereikt en voelt zich dan als pelgrim wel verbonden met de Cami de Llevant, de weg van de eenzaamheid. Praktische informatie De gids De Valencia a Santiago. Otra ruta a Compostela is geschreven door Amparo Sanchez Ribes en uitgegeven door de ‘Asociacion Amigos del Camino de Santiago de la Comunidad Valenciana’. ISBN: 84-609-71678. Verkrijgbaar in Valencia bij verscheidene boekhandels, in Nederland bij het Nederlands Genootschap van Sint Jacob en verder bij gespecialiseerde reisboekhandels. De prijs ligt rond de 25 euro. De ‘Asociación Valenciana’ heeft een website: www.vieiragrino.com. Hier zijn adres en openingstijden zijn te vinden, maar ook meer informatie over de Camino de Levant. Valencia is per vliegtuig goed te bereiken. De Spaanse goedkope luchtvaartmaatschappij Vueling vliegt dagelijks rechtstreeks van Schiphol op Valencia. Toledo is goed te bereiken via Madrid. Ook hier vliegt Vueling dagelijks naartoe. In Madrid kan men vanaf station Atocha een hogesnelheidstrein nemen die in een ruim halfuur Toledo bereikt.

JACOBSSTAF - 2007

Loop en laat je verbeelding spreken Arnold Wennekers Arnold Wennekers werd tijdens het afleggen van de Camino Francés in 2003 getroffen door een bijzondere plaquette. De plaquette bevindt zich op het hoogste punt bij de Frans/Spaanse grensovergang. Het is een eenvoudige bronzen plaat op een grote steen, geplaatst in 1999. Bij thuiskomst heeft hij de Baskische titel ‘Ibili eta amets egin’ en de Franse tekst vertaald. In de hoop dat nóg meer mensen kunnen delen in het bij de camino horende gevoel deel uit te maken van een groter geheel. Het is druilerig weer deze morgen bij het vertrek van Jérôme uit Saint-Jean-Pied-de-Port. Op de steil stijgende weg naar Hontto mengt de fijne motregen zich met het zweet op zijn gezicht. Hij zal spoedig worden omgeven door de grauwgrijze mist en zich bevinden in een witte tunnel. Alles wordt aan zijn zicht onttrokken, behalve zijn stok, zijn schoenen en een strook asfalt. De stilte om hem heen maakt zijn gedachten haast hoorbaar. Och, wat doet het ertoe? Zon of regen, stilte of lawaai, dag of nacht, de weg die naar Sint-Jacob in Galicië voert is nog erg lang. De klok slaat negen op deze vijfentwintigste julidag en Jérôme loopt nog steeds door. Een stenen kruis: hij verlaat de zwarte, verharde weg en gaat verder door het afgemaaide gras dat het spoor volgt van de aloude weg. Onmerkbaar verandert de mist in een nevel. Het lost langzamerhand op, maar scheert nog langs de rotsen van Leizar Atheka. Hiervan worden de contouren soms prijsgegeven, dan weer veranderd in geheimzinnige schaduwen. Van tijd tot tijd ziet de pelgrim

Jérôme nu de bleke zon, die door de nevel schemert en haar licht werpt op het midden van de weg. Vermoeid gaat hij naast zijn rugzak zitten, zijn stok tegen zich aan houdend. Zijn ogen vernauwen zich tot spleetjes, gericht op de eindeloze verte voor hem, die op tien passen afstand al begint. Tien passen tegenover hem staat glimlachend Valerius Corvinus, de oude centurion van het vierde legioen van Flavia. Hij keert over deze bergen terug naar Aquitanië. De veldslagen en zijn verwondingen van Cantabrië, de tevreden glimlach over de schoonheid van het Iberisch Schiereiland op het gezicht van consul Octavianus Augustus op de Briñasbrug over de Ebro. Het komt allemaal terug in zijn herinnering. Vlakbij het ravijn – 25 Juli 1813 – BernardAntoine Carrère, met een van pijn vertrokken gezicht. De venijnige sabelhouw van een Engelsman kostte hem de helft van zijn onderarm. Zoveel glorieuze veldtochten, zoveel gewonnen gevechten met zijn vijftigste regiment, zonder ook maar een schrammetje! Van Ulm tot Salamanca… Om uiteindelijk vroegtijdig oud te worden en bijna invalide. En op tien passen afstand bidt emir Abd-alRahman al-Gafeki. Hij dankt Allah. Hier, bij deze rotsen en verderop, waar het gras werd omgeploegd onder de hoeven van de talloze lastdieren en zijn onoverwinnelijke leger. En verderop, bij Poitiers, bidt Karel, genaamd Martel, hertog van Austrasie, en smeekt hij de hulp af van God. Een beetje lager gelegen zit Artzain Zamar te

PAGINA 

JACOBSSTAF - 2007

peinzen. De bergtop Ohry ligt aan de horizon. Hier ligt zijn enige geluk: de kleine kudde, die hem begeleidt over heuvels en dalen. Zijn thuis, zijn ziel en zijn zaligheid liggen hier. En temidden van de stenen cirkel daar beneden ligt de smeulende houtskool met daarop de verkoolde resten van zijn vader. Een paard hinnikt. Jérôme beweegt met een lichte schok. Een vaag gevoel van droogte in de keel. Hij doezelt. Niet ver van de nauwe bergpas drinkt Aymeri Picaud wat. Zijn kalebas is bijna leeg en zijn maag ook. Wat hij draagt weegt zwaar en de gehuchten liggen tot aan Compostela ver van elkaar af. Waar blijft dan toch die befaamde abdij van Roncesvalles met het verse brood, de geurige soep, de robijnrode wijn en het zachte beddenstro?

Roncevalles Collegiata. Foto: Tieleke Huijbers

Ook verbergt Charles Dinigo zich op tien passen afstand. De Gestapo zit op zijn hielen. Twintig jaar en nu al opgejaagd, om te worden geslagen en gemarteld in het fort van Ha. Hij verkiest het liever gearresteerd te worden door Carlos Sanchez, de kalme wacht die surveilleert voor zijn huisje. De grens bij Bentarte, het kamp van het verzet,

PAGINA 

de Mirands, Gibraltar, en wie weet misschien Londen? Daarboven, op duizend passen afstand, wacht Loup, graaf van Vasconïe, geduldig af. Vanaf de bergkam van Xangoa ziet hij heel het leger van Karel de Grote. Van voren de bewapende infanteristen met hun gegijzelden, Basken en Moren, tot aan de muilezels daarachter, zwaar beladen met de oorlogsbuit van de Navarrezen uit Pamplona. Over een uur zal Roland ten onder gaan in een spervuur van keien en rotsblokken, en met hem Eggihard en Anselme en nog vele anderen. Vlakbij, op de weg, beeft Jeanne. Het konvooi koetsen en wagens wordt geblokkeerd door de sneeuw. Hare Hoogheid, prinses Elisabeth de Valois, is beloofd aan de Heerser over alle Spanjaarden, Philips II. Deze heeft koorts en Jeanne geeft hem de door Chirurgijn Gaston Moncade voorgeschreven druppels. Ze heeft het geproefd en trekt tien stappen lang een vies gezicht. Tien stappen, honderd stappen, duizend stappen, de mist verdwijnt… de mist is verdwenen. De zon blaast het gezicht van Jérôme nieuw leven in. Zijn dagdromen vermengen zich met de universele herinnering. Zijn existentie versmelt met de hele geschiedenis. Hij opent langzaam zijn ogen en een hevig verlangen overvalt hem. De geur van narcissen stroomt hem tegemoet vanuit het zuiden. Ergens luidt de klok van Aymery, in de richting van Elizachar. Een paard hinnikt. Het wordt tijd om de camino te beginnen.

JACOBSSTAF - 2007

Sobrado dos Monxes Jan Galjé In het verre verleden waren kloosters de vaste en misschien ook wel voornaamste pleisterplaatsen van jacobspelgrims. Hoewel de jacobspaden door Frankrijk en Spanje nog steeds bezaaid zijn met kloosters, zijn de meeste hiervan ‘ontmonnikt’ of ‘ontnond’ geraakt en nog slechts als ‘monument historique’ of doodgewone ruïne te bewonderen.

het vrouwenklooster door een abdis. Een van beiden was de baas over het geheel. Sympathiek aan dubbelkloosters was dat ook een vrouw, dus een abdis, de scepter over het geheel kon zwaaien. In emancipatorische zin is dit wellicht het verst ontwikkelde middeleeuwse verschijnsel op dit gebied, een soort feminisme avant la lettre.

Kloosters die in onze dagen een officiële refugio onder hun dak hebben ingericht, zijn schaars. Een van de dankbaarste voorbeelden van zo’n klooster is de cisterciënzerabdij Sobrado de los Monjes in Spanje, oftewel in het Galicisch: Sobrado dos Monxes. Tijdens mijn laatste twee pelgrimages mocht ik daar verblijven en dat verblijf heeft beide keren een zo diepe indruk op mij gemaakt dat ik erover schrijven wil en pelgrims langs de Camino primitivo en de Camino del norte wil verleiden om in Sobrado een buitengewone pelgrimsnacht door te brengen.

In 1142 sloot Sobrado zich aan bij de op dat moment op de toppen van haar expansie verkerende cisterciënser orde. Zij werd daarmee het eerste cisterciënsenklooster op het Iberisch Schiereiland. In de komende honderdvijftig jaar zouden daar nog zestig tot zeventig kloosters op volgen. Ten aanzien van het belang voor de jacobspelgrimage heeft de orde altijd vooropgelopen. Veel van de vooral ook Nederlandse en Belgische cisterciënsenkloosters leven volgens de zeer strikte hervormingen van het Franse klooster La Trappe in de vroege negentiende eeuw en zijn om die reden trappistenkloosters geworden. In Spanje is dat ook gebeurd met de ‘caminokloosters’ Cobreces (Santander) langs de Camino del norte, Oseira (Ourense) langs de Via Sanabria en San Pedro de Cardeña (Burgos) langs de Camino Francés. Hun bewoners heten dan ook Trapensas (Trappisten). Maar de monniken van Sobrado zijn gewoon Cisterciensas gebleven. Zij vormen een naar huidige begrippen goed bemande communiteit van 25-30 monniken en novicen.

Sobrado werd gesticht in 952 als een benedictijns dubbelklooster. Dat is een klooster voor monniken en monialen (nonnen) onder één dak. Daar werden vaak gniffelende fantasieverhalen over verteld. In Frankrijk is het meest indrukwekkende voorbeeld van een dubbelklooster de abdij Fontevraud, gelegen aan de Loire nabij Saumur. Het is in 1099 gesticht door de kloosterhervormer Robert d’Arbrissel, dus een klooster voor zowel mannen als vrouwen. Hoewel de beide sekses het Opus Dei (het Werk Gods, de kerkelijke ceremonies) gezamenlijk vierden, moet toch wel gezegd worden dat hun dagelijkse levens zich gescheiden van elkaar afspeelden. Het mannenklooster werd bestierd door een abt,

Van de oorspronkelijk twaalfde-eeuwse abdij is niet veel meer over. In de zestiende eeuw werden de monastieke gebouwen vervangen door een renaissancistische schepping. De middeleeuwse kerk moest er in de zeventien-

PAGINA 

JACOBSSTAF - 2007

de eeuw aan geloven ten gunste van een even immense als somptueuze barokke bidcreatie. Het zijn indrukwekkende bouwsels waarvan de geest zich evenwel mijlenver verwijderd heeft van de oorspronkelijke en, als het goed is ook nog hedendaagse, spiritualiteit van de cisterciënsers. Daar ging en gaat het nog steeds om: eenvoud, kaalheid, soberheid, en meer daarvan.

gezamenlijk worden gegeten. Maar vrees de muizen niet. Die doen zich daar, als wij er niet zijn, tegoed aan de welvaartsresten van onze pelgrimage. Het is overigens doodstil in de kloostergang. Ga op een stoel zitten en laat de sfeer op je inwerken. Doe een tijdje niets, lees je gids voor morgen, schrijf in je dagboek of aan je geliefde. Of denk na over wat je de afgelopen weken allemaal hebt meegemaakt.

Komend langs de Camino del norte voert het pelgrimspad na Ribadeo en Mondoñedo via Villalba, Baamonde en Miraz automatisch langs Sobrado. Maar vanaf de Camino primitivo moeten we daar een list voor verzinnen. Als je braaf de gidsen en de pijlen volgt, dan word je na Lugo in Palas de Rei of Melide op de (overvolle) Camino Francés gezet. Maar het is vele malen aantrekkelijker om na Lugo in twee redelijke dagetappes via Friol naar Sobrado te gaan. In Friol kun je dan overnachten in Pension Benigno, waar een nette eenpersoonskamer ‘con bagno’ slechts € 7,50 kost. En in Sobrado wacht je de monastieke herberg. Zij is gevestigd in een van de twee classicistische claustra (kloosteromgangen) die het klooster rijk is. Het claustrum waarin je binnenkomt en waarin ook de refugio is ondergebracht heet toepasselijk ‘claustro de los peregrinos’. De slaapzaal heeft twee verdiepingen en veel sfeer. Zij biedt gulle gastvrijheid aan minstens zestig pelgrims. In de eetkeuken kan een potje worden gekookt en

Sobrado heeft nog twee verrassingen. Allereerst het middag- en avondofficie, de ‘visperas’ en de ‘completas’. Als je niet al te laat in de middag arriveert, dan kun je die in de kapel over je heen laten komen. Ze zijn er met genoeg en ze zingen mooi. Het is een geheel eigen officie en mijzelf overkomt het niet vaak dat ik in een monnikenkoor het gregoriaans mis. De tweede verrassing bevindt zich ergens in het onmetelijke kerkgebouw. Het is een enorme maquette op een schaal van 1 op 25 van de kathedraal van Santiago de Compostela met al haar aanbouwsels. Zij bestrijkt een oppervlak van vijf bij vijf meter en is tot in de meest minutieuze details uitgevoerd met beelden en ornamenten. Dit overzicht krijg je nooit in de werkelijkheid. Een fantastische opsteker voor het aanschouwen van ons einddoel in levenden lijve. Je zou eigenlijk in één keer van Sobrado naar Santiago moeten kunnen wandelen, zonder het lawaaierige massatoerisme van Arzúa of Arca te hoeven meebeleven...

PAGINA 10

JACOBSSTAF - 2007

De oversteek van de Pyreneeën Huberta Wiertsema en Arno Cuppen Als deze Jacobsstaf verschijnt, zullen hondernog nooit meegemaakt.’ En een – naar eiden aankomende pelgrims druk bezig zijn gen zeggen – zeer ervaren Oostenrijker, na met de voorbereiding van hun tocht. Kaareen vergeefse poging om tegen alle adviezen ten liggen op tafel, reisgidsen worden bestuin de besneeuwde berg over te steken: ‘Tja,’ deerd en er wordt druk gesurfd op de digitale ondertussen zijn armen berustend de lucht camino. De grote trek naar het zuiden staat instekend. voor de deur. De eersten zullen zelfs al op pad gaan, voor de lange tocht te voet. Kortom, een goed moment om nog eens aandacht te vragen voor een belangrijke etappe op vrijwel ieders weg: de oversteek van de Pyreneeën, met name in het vroege voorjaar. Het feit dat eind december de eerste struiken al in de knop stonden, doet daar weinig aan af. Het is immers niet alleen de eventuele sneeuw die de oversteek lastig of zelfs gevaarlijk kan maken. Andere factoren zijn de soms loeiharde wind, de soms plotse- Ochtendmis over Baskenland. Foto: Michel Botton. ling opkomende mist, de lengte van de etappe en het feit dat het voor velen de De genoemde weersomstandigheden zijn, eerste etappe is. gelukkig, uitzonderlijk. Maar het is natuurHier willen we alvast twee tips geven: 1. Oelijk de kunst om juist die uitzonderingen te fen, zeker als je je tocht aan de voet van de onderkennen, om veilig over te komen. En ... bergen begint, thuis met de bepakking die te kunnen genieten van je tocht. Want deze je wilt meenemen; 2. Informeer ter plaatse etappe kan een van de mooiste van je camino naar de weersomstandigheden en... handel zijn. naar de adviezen die je krijgt. Want als zelfs Op de website van onze pelgrimsherberg ge‘berglanders’ zich door de Pyreneeën in de ven we graag nog wat aanvullende tips voor luren laten leggen, moeten wij mensen uit de de bergetappe van Saint-Jean-Pied-de-Port polder extra opletten, nietwaar? Twee Zwitnaar Roncesvalles: www.espritduchemin. sers, nadat zij de berg waren afgeblazen, teorg. rug naar Saint-Jean-Pied-de-Port, bibberend van de kou: ‘Wij wonen op zo’n duizend Buen camino! meter hoogte, maar zoiets als dit hebben we Huberta Wiertsema en Arno Cuppen

PAGINA 11

JACOBSSTAF - 2007

Flarden rac. De camping ligt bij een grote boerderij. Er staan caravans op het terrein en daar zijn mensen bij. Er komt een vriendelijke man van voor in de dertig naar me toe. De camping is helaas dicht. ‘Maar die caravans dan?’. ‘Wij zijn wegwerkers. We werken verderop aan de autoroute en hier overnachten we.’ Ik zet hem mijn probleem uiteen. ‘Kom mee, we gaan naar de boerderij.’ Henk Ruhe liep naar Santiago vanuit Nederland en Portugal. Vanuit zijn huidige woonplaats Milfontes in Portugal verhaalt hij ons over zijn eerste pelgrimsavonturen in Frankrijk. Tijdens deze tocht zit het weer niet mee, maar Sint Jacob draagt zorg voor een goede ontvangst. Het wordt een lastige loopdag. Ik wil in een ruk doorgaan naar Bergerac. Het wordt een afstand van 52 kilometer en ik heb geen kaart van dit gebied. Dan maar rechttoe-rechtaan langs de Route Nationale. Het wordt een dagje snelverkeer vlak langs mijn voetzolen. Er drijft een loodgrijze lucht over. Gauw de poncho aan. Die werkt even, tot me een vrachtwagen tegemoetkomt. Voor ik het weet staat de poncho als een zwam omhoog en ben ik nat. Dan zijn er drie vrachtwagens op een rij, in afdaling van een heuvel. Ze denderen langs me en ik sta vertwijfeld in de berm. Opnieuw nat, maar nu door en door. Ik ben in de berm gaan staan en heb geschreeuwd: ‘OOK-DAT-IS-PEL-GRI-ME-REN!’ Dat luchtte op. Dan zie ik langs de weg een campingbordje. Het is in Campsegret, een stuk vóór Berge-

PAGINA 12

Achter de heg staat een oude man te schoffelen in de moestuin. ‘Voilà,’ zegt mijn begeleider. Ik zeg dat ik pelgrim ben en dat ik moe ben en… ‘Het is goed, het terrein is van mijn dochter. Ik zal haar zeggen dat het moet van Saint Jacques. U komt vanavond bij ons in de caravan eten.’ Ik zeg dat ik al van alles heb ingekocht. ‘Dat gooit u dan weg. Vanavond bij ons. Oké?’ Het weer is intussen beter. Ik zet mijn tentje op. Ik ben er even in gaan liggen. Een paar minuutjes uitrusten… voor ik het weet ben ik weg. Ik weet niet hoe lang ik heb geslapen. Dan… ‘Ik stoor u niet?’ Het is de dochter, ze komt geld ophalen. ‘We hebben op u gewacht.’ Ik ga mee de caravan in. Er is als aperitief een Ricard. Het hoofdgerecht is vissoep. ‘Heeft mijn vrouw gemaakt, de vis heeft ze zelf gevangen.’ Daarnaast zijn er kippenpootjes, buiten gegrild. We eten uit de schalen. Aan een gemeenschappelijke kopjesdoek veeg je je vingers af. Wat een lieve mensen, ik voel een golf van geluk. Er is wijn van de Bergerac, recht uit het vat aan de overkant van de weg. Het smaakt al-

JACOBSSTAF - 2007

lemaal zo lekker. Er zijn witte druiven uit de streek en volop walnoten, direct van de boom. Ik eet ze met stokbrood. Intussen vertellen ze over zichzelf en vragen ze wie ik ben. Hij heet Jean-Luc en zijn vrouw heet Mathilde. Hij komt uit Tarbes, richting Hautes-Pyrenées. ‘We hebben geen kinderen, maar we hebben wel een hondje.’ Het is een klein keffertje. Bij aankomst stond het vast aan een touwtje, het was een ander klein hondje aan alle kanten aan het berijden. ‘Het andere hondje, u hebt het gezien? Het is van een maat van me.’ Een copain uit het zuiden. De maat heeft zich bij het werk lelijk bezeerd. ‘Hij ligt nu in het ziekenhuis. Dus nemen we zijn hondje erbij.’ Intussen eten we door. ‘Er zwerft een grote hond over de camping en door het dorp. Mensen zijn op vakantie gegaan en hebben ’m buiten gezet. Hij is agressief geworden, maar het is een lief dier. Als je hem eten geeft, is hij blij.’ Het is een fantastisch maal in een kleine caravan die met drie personen overvol is en nu lekker warm wordt. Ik zeg dat ik me bij ze thuis voel. Ik heb ze mijn eigen afkomst verteld en zeg dat zo met elkaar eten de wereld beter maakt. Intussen is het keihard gaan regenen. We hebben uren doorgepraat. Ik dank ze hartelijk als ik wegga. Ik mag niet helpen met de afwas. ‘En als u ergens mee zit, dan bonst u maar op de deur.’ Ik ben een beleving rijker. Pelgrimeren is mooi. ’s Nachts is er inderdaad een grote hond, een boxer. Ik voer hem mijn stokbrood en hij krijgt er geitenkaas bij. Het beest snuift enorm. Ik heb al een naam, ik noem hem Bandon, van abandonné, in de steek gelaten. ‘Neem het andere geitenkaasje ook maar,’ en ik rits de tent dicht. Het beest

snuffelt nog rond. Hij pist tegen een van de flappen. Dan vertrekt hij, in afwachting van zijn baas.

Op pad naar Santiago loopt Aalt van de Glind plotseling in een laaghangende wolk. Hij staat oog in oog met een mistboog, een bijzonder weersverschijnsel. Later, op het eind van zijn tocht, breekt de zon opeens door de wolken. Mistboog ‘In de vorm van een kei of een paar steentjes neem je iets van thuis mee. Je zonden, je toekomstverwachting, je liefde. Spreek het uit in je gebed. Laat alles achter bij dit kruis.’ Zo had mij verleden jaar een pelgrim verteld. Dus loop ik weer in Spanje. Van Rabanal del Camino naar Molinaseca, met op het hoogste punt op iets meer dan vijftienhonderd meter el Cruz del Ferro, ‘het Kruis van IJzer’. Ik ben vroeg opgestaan. Achter wolken komt de zon op. Het licht neemt langzaam maar zeker toe. Het is opnieuw een belevenis. Ik geniet van wolken soms onder mij in het dal. Ik geniet van de zon die af en toe schijnt. De sfeer is bijna geheimzinnig. Soms hoor ik in de verte andere pelgrims praten. Om een uur of negen zie ik iets wat ik meen verkeerd te zien. Een soort regenboog, maar dan wit. Verbeelding, denk ik.

PAGINA 13

JACOBSSTAF - 2007

Muntjes

Mist bij El Acebo. Foto: Tieleke Huijbers

Maar even later zie ik het weer. Duidelijk een halve cirkel, wit, en vooral daar waar hij de grond raakt een soort oplichting van het witte. Aangenaam spannend. Ik wrijf m’n ogen uit. Het is echt. In verwondering loop ik langzaam door. Ik kijk mijn ogen uit. Het is net of ik steeds dichterbij die boog kom. Alsof ik er zo dadelijk onderdoor ga lopen. Naar een andere zijde. ‘Ik zal toch niet doodgaan of zoiets,’ loop ik te mompelen. En dan hoor ik stemmen: Duitse pelgrims. Aards en degelijk. Ze hebben het over de mooie ochtend. Ik stap nu bijna de witte boog in en op hetzelfde moment zie ik het kruis middenin de boog. Een paar stappen verder lost de boog op met de ochtendmist. Bij het kruis zijn de Duitsers bezig met het maken van foto’s. Aan een picknicktafel eet ik wat. Ik doe mijn gebeden. Ik loop naar het kruis en gooi mijn steentjes op de grote hoop. Nog even tikkend, rammelend, voor ze tot rust komen tussen grotere keien. Mijn rugzak weegt minder als ik opgewekt verder ga. Paasfeest bij het kruis. N.B.: de witte boog is een zogenaamde mistboog, die vrij zeldzaam is.

PAGINA 14

Op donderdag 4 mei loop ik van Santiago naar Finisterre, een schiereiland in de oceaan en het ‘uiteinde van de aarde’. Lang voor het christendom was het al een heilige plek van de Kelten. Hier verbranden pelgrims hun schoenen en andere spullen. Na meer dan vijfentwintighonderd kilometer sta ik tijdens een bewolkte morgen op die rotsachtige punt. Tussen de rotsen liggen asresten en halfverbrande schoenen. Er is verder niemand. Na weken en dagen kan ik niet meer verder en sta ik stil bij mezelf. Mijn schoenen moeten nog langer mee, maar een klein offer breng ik wel. Ik steek een papieren zakdoekje in brand en glimlach om het vuurtje. Ik ben blij dat ik niet verder hoef. Ik ben dankbaar dat ik op eigen kracht tot hier gekomen ben. Ik besef dat er zo veel meer is dan al mijn materiële bezittingen. En of andere pelgrims dat ook doen weet ik niet, maar ik pak wat muntgeld en gooi het de zee in. Precies op dat moment breekt de zon door. Verrassend zo licht. De muntjes schitteren nog even in het vuur van de zon en verdwijnen in de diepte. Opnieuw ben ik onder de indruk van het wonder van aarde, water, vuur en lucht. Er was licht om mij heen en er was licht in mij. Ik ga terug en stevig doorstappend haal ik de bus van elf uur, terug naar Santiago. Op weg naar huis.

JACOBSSTAF - 2007

Galicische klanken: Milladoiro Paul Kentie Wie ooit in Santiago de Compostela is geweest, moet de muziek van Milladoiro haast wel kennen, bewust of onbewust… De muziek die altijd uit de talrijke winkels, cafés en restaurants klinkt en zo de sfeer van deze oude stad bepaalt, is meestal van deze muziekgroep. Het was Milladoiro die rond 1978 de aloude, vaak mondeling overgeleverde, Keltische muziektradities van Galicië oppakte en een nieuw leven inblies. En nog altijd geldt Milladoiro als de belangrijkste vertegenwoordiger van de Galicische muziek. Ook wereldwijd is deze muziek intussen populair geworden en zo trekt Milladoiro, als één van de toonaangevende Keltische groepen, de hele aardbol over. Mede daarom zijn ze ook maar weinig in de Lage Landen te zien. De meeste leden van Milladoiro speelden al vroeg in diverse traditionele muziekgroepen voordat zij elkaar in 1978 ontmoetten bij een project rond overgeleverde muziek van Antón Seoane en Rodrigo Romaní. Met de komst van Xosé A. Méndez, die zich bezighield met de klassieke muziek uit Galicië, ontstond een jaar later de groep Milladoiro en vormde zich ook het zo typische eigen geluid van Milladoiro. ‘Chamber folk’, zoals ze dat zelf wel omschrijven. De groepsnaam verwijst naar de steenhopen die de pelgrims op hun route naar Santiago de Compostela als merkteken achterlaten. De titel ook voor het allereerste platenproject uit 1978, dat zo’n markant ‘merkteken’ werd voor de Galicische muziek.

In navolging van Milladoiro ontstonden er overal al snel nieuwe muziekgroepen, die vaak erg klonken als Milladoiro, zoals Citania. Geleidelijk aan gingen deze groepen echter meer op zoek naar een eigen geluid en werd het spectrum breder. Zo ontstond een heel dynamische muziekscene, die ook internationaal begon op te vallen. In Nederland trad Milladoiro voor het eerst op in 1997, op het Harpfestival in Vlissingen, gevolgd door een kleine serie concerten in 2000. Ook hier bereidde Milladoiro het pad voor anderen. Artiesten en groepen als Luar na Lubre, Berrogüetto, Carlos Nuñes, Susana Seivane, Xosé Budino, Uxía en Leilia stonden sindsdien op de podia. Groepen als Ialma, Camaxe en Contrabanda, voortkomend uit de Galicische gemeenschap in Brussel, veroverden hier eveneens een publiek. Vandaag de dag is eigenlijk geen enkel Keltisch muziekfestival nog compleet zonder een Galicische groep. In de maand april zal Milladoiro Nederland aandoen. Voor alle Santiagogangers is een gang naar het theater een uitgelezen kans Milladoiro in levende lijve te zien en te horen, zo weer helemaal in de ban van Galicië te komen en allicht nieuwe inspiratie op te doen. Tijdens deze ‘25+’ concerten speelt Milladoiro het mooiste uit hun indrukwekkende repertoire en nieuwe songs van hun komende album. Voor wie meer wil weten over Milladoiro is er de muzieksite: www.voltavolta. com of de groepssite www.milladoiro.com.

PAGINA 15

JACOBSSTAF - 2007

Geloof & Geluk

Pelgrimstekens en insignes Van oktober 2006 tot februari 2007 kon men in het Bruggemuseum-Gruuthuse in Brugge pelgrimstekens en profane insignes uit de middeleeuwen bewonderen. Dit vond plaats in het teken van de tentoonstelling Geloof & Geluk. Naar aanleiding van deze tentoonstelling en de expositie die Filips de Schone tot onderwerp had, werd op 30 en 31 januari 2007 in het Groeningemuseum te Brugge een symposium georganiseerd. Aart en Mieke Ligthart hebben namens het genootschap hieraan deelgenomen. Het was erg de moeite waard en een korte impressie van hun reis willen zij graag geven. Insignes zijn volkse sieraden uit de periode van de dertiende tot het midden van de zestiende eeuw. De meeste van deze draagspeldjes zijn met behulp van een gietmal gegoten uit een gemakkelijk te verwerken lood-tinlegering. Ze werden in grote hoeveelheden vervaardigd en verkocht en kenden een verspreiding onder alle lagen van de bevolking. Mensen van alle rangen en standen tooiden zich met insignes. Men droeg een insigne opgespeld of vastgenaaid op een hoed, mantel of ransel. Of als sieraad, maar altijd met een bepaalde betekenis: als liefdesteken, als symbool van vroomheid, als bedevaartsouvenir,

PAGINA 16

Aart en Mieke Ligthart soms als beschermend amulet, maar bovenal om de identiteit van de drager te laten zien. Ook konden insignes aangeven tot welke broederschap of politieke stroming iemand behoorde. Pelgrims kochten ze als aandenken in de bedevaartplaatsen die zij bezochten. De behoefte van mensen om zichzelf en anderen te voorzien van onderscheidings- en herkenningstekens was toen al populair. Men weet dat er miljoenen pelgrimsinsignes moeten zijn geweest. Met behulp van de metaaldetector zijn sinds de jaren zeventig vele duizenden insignes gevonden in Nederland en Vlaanderen. Juist de massale vervaardiging en het grootschalige gebruik vertellen veel over de culturele leefwereld van de middeleeuwen. Middeleeuwse beeldcultuur De tentoonstelling ademde de sfeer van het middeleeuwse Vlaanderen. Van de late twaalfde eeuw tot halverwege de zestiende eeuw veranderde de maatschappij ingrijpend tot een verstedelijkte, moderne samenleving. Die ontwikkeling lag in feite aan de basis voor de beeldcultuur die we nu kennen. Dat zien we bij de middeleeuwse mens aan de sieraden waarmee hij of zij zich tooide: van kostbare en veelal unieke juwelen tot in reeksen goedkope volkssieraden. Men droeg sieraden als ‘tekens’, vandaar de benaming ‘insigne’. Uitgangspunt van de tentoonstelling was de stelling dat de mens een insigne opspelt met een bepaalde bedoeling, om een boodschap uit te zenden en dat de ander die boodschap ook lezen kan. Visuele communicatie dus. De metalen bedevaartspeldjes kwamen in zwang als teken dat men een bepaalde be-

JACOBSSTAF - 2007

devaart had volbracht. Men geloofde dat een gedeelte van de kracht van het vereerde overging naar het insigne als de insigne in aanraking was geweest met het vereerde beeld of ter ere daarvan gedragen werd. Het kwade kon zo worden afgeweerd en daarmee geluk worden gevonden. Elke bedevaartplaats had zijn eigen specifieke insigne, ook de bedevaartplaatsen in Vlaanderen. Rome had zijn Petrussleutel, Canterbury – voor de bedevaart naar de tombe van Thomas Becket – insignes met zijn afbeelding, Maastricht had zijn Sint Servaas en vanuit Santiago kon de pelgrim de jacobsschelp of beeltenissen van Jacobus meebrengen. De pelgrim was door het dragen van insignes herkenbaar en kon zo rekenen op liefdadigheid op de weg heen, maar ook op de weg terug. Immers, de pelgrim was een reiziger Gods. Het gold als een daad van barmhartigheid om pelgrims te helpen. Thema’s Het was een tentoonstelling die de bezoeker veel vrijheid bood. Per zaal was er een thema. Het nodigde uit om het middeleeuwse geloof en vooral het volksgeloof te leren kennen en te vergelijken met het denken over religie en magie in onze tijd. Door naar het verleden te kijken, kunnen we beter realiseren waarom en hoe we ons nog steeds gedragen. Naast de insignes waren er schilderijen en beelden te zien. Zo was er een uniek triptiek uit de Jeruzalemkerk tentoongesteld van de

Brugse schilder Jan Provoost, voor het eerst sinds vele eeuwen en na veel speurwerk. De afzonderlijke luiken worden normaal bewaard in Antwerpen en Rotterdam en in een lezing werd toegelicht waarom de drie delen bij elkaar horen. Verder was er een fraai schilderij van een ‘Moor’, waarvan men aanneemt dat hij deel uitmaakte van de lijfwacht van Karel V. De ‘betere luiden’ hadden betere insignes van goud of zilver en lieten dat graag zien. Daarnaast kon men een schitterend bewerkte jacobsstaf bewonderen, stempelboeken uit die tijd (ter grootte van een A4’tje!), bijbels die men onderweg meenam en enkele jacobsschelpen van pelgrims, die ermee werden begraven. Prof. dr. Jos Koldeweij, hoogleraar Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Nijmegen, gespecialiseerd in kunst uit de late middeleeuwen, bedacht het concept voor de tentoonstelling. Hij beheert een archief van middeleeuwse insignes en ampullen en is erg geïnteresseerd in nieuwe vondsten en informatie. Gegevens die hij graag zou willen hebben, zijn: afbeeldingen, materiaal, afmetingen, vindplaats en vondstjaar. Alleen als de eigenaar geen bezwaar heeft, worden de gegevens in de database opgenomen. Het emailadres is [email protected]. U kunt uiteraard ook de werkgroep Cultuur en geschiedenis van het genootschap benaderen. Twee tentoonstellingen De tentoonstelling was ondergebracht in het voormalig stadspaleis van de Gulden-Vlies-

PAGINA 17

JACOBSSTAF - 2007

ridder Lodewijk van Gruuthuse. Deze had in 1472 een kapel laten bouwen als luchtbrug tussen zijn paleis en het koor van de OnzeLieve-Vrouwekerk. Deze kapel, van waaruit men achter ramen de mis in de kerk kon volgen, vormde het concrete verbindingspunt tussen Geloof & Geluk, een tentoonstelling over geloof en devotie, en de tentoonstelling De schoonheid en de waanzin, die het verhaal over Filips I, bijgenaamd de Schone en zijn Castiliaanse vrouw Johanna de Waanzinnige vertelt. Filips de Schone (1478-1506) is geboren in Brugge en gestorven in Burgos, en was heerser over een groot gedeelte van Europa. Tijdens zijn korte koningsschap heeft hij veel kunst verzameld en opdrachten voor kunst verstrekt. De tentoonstelling is voor het eerst gehouden in Burgos en was daar een groot succes. Onder grote belangstelling, ook van Project6

21-04-2006

13:28

Pagina 1

de media, en dat zal vooral te maken hebben gehad met de aanwezigheid van prins Philip en prinses Mathilde, werd de expositie in de Onze-Lieve-Vrouwekerk geopend. Men kan er het volgende bewonderen: de stamboom van Karel V, een wieg met wapenschilden van Filips I, het hart van Filips I in een loden kist (vanuit Burgos naar Brugge overgebracht om bijgezet te worden bij zijn moeder, Maria van Bourgondië), een schitterend bewerkte toernooihelm, Filips’ immens grote zwaard (bijna mansgroot), fraaie muziekinstrumenten (het eerste orgel van de wereld, of was het een klavecimbel?), een mooi processiekruis, wandtapijten en veel manuscripten. Ter conclusie kan worden gezegd dat beide exposities een unieke kijk gaven op een bloeiperiode in de Vlaamse en West-Europese geschiedenis van de late middeleeuwen.

Fietsvervoer Uw fiets retour vanuit Santiago de Compostela naar Nederland en Belgie ! In samenwerking met het Spaanse bedrijf Tournride verzorgt Soetens Transport elke vrijdag het vervoer met fietsen vanuit Santiago de Compostela naar Vessem (NL). Vanuit het distributiecentrum in Vessem wordt uw fiets door heel Nederland en Vlaanderen thuis afgeleverd. U betaalt voor de verzekering, de stalling in Santiago de Compostela en het vervoer naar huis éénmalig € 119,-- incl. btw. Vraag naar de mogelijkheden. SOETENS TR ANSPORT Tel. 0031 (0)497 591673 kantoor gsm 0031 (0)653713539 fax 0031 (0)497 541076 e-mail: [email protected]

PAGINA 18

JACOBSSTAF - 2007

Register van de

Jacobsstaf Register jaargang 18

Geregistreerd naar: • Onderwerp • Auteur • Boekbespreking

Register naar onderwerp A

Algemene ledenvergadering 25 maart 2006 18/35 Auf dem Ökumenische Pilgerweg Niekerk J. v. en Voorhuijzen A 18/168

B

Bibliotheek van het Genootschap

18/151, 201

C

Caminofestival Caminos in kleur Huijbers T. en Galjé J. Caspar, Balthasar, Melchior Dorenbosch T. Compostelaregister

18/35 18/120 18/176 18/46, 91, 155, 204

D

De camino als idee De camino Norte? Niet doen ! De eerste voorzitter De granzen van een pelgrim De Jacobsstaf verandert De passie van Jan Kerstholt De ziel gaat te voet Dwalen door de Jacobsstaf

18/181 18/30 18/114 18/15 18/180 18/17 18/162 18/98

F

Finisterre, gedicht Koot J. Flarden Fotowedstrijd Brouwer B. en Galjé J.

Valkenburg M. Galjé J. Hulten J. van Vliet J. van Hulten J. van Hulten J. van Zon M. van Stokmans H. en Wienk J.

18/140 18/2, 70, 117 18/37

PAGINA 19

JACOBSSTAF - 2007

G H

Gedicht Finisterre Gedicht Meseta in maart Gelezen bij de buren Hoe een Jacobspad wordt gedragen

Koot J. Galjé J. Wienk J. Zeinstra S.

18/140 18/12 18/75 18/76

J

Jacobsweg als inspiratiebron Jacobusboek Jacobus in Rolde Jacobus in Zwijndrecht

Vliet C. van Mors K. Kamsma A. Vliet C. van

18/50 18/63 18/177

N

Najaarsledenvergadering 11 nov. 2006

Holtmaat H.

18/142

O

Op weg naar Santiago tussen Genève en Le Puys Berg K. van den

18/138

P

Pelgrimstocht Pelgrims in Zevenaar

Bergen H. van Wienk J.

18/56 18/69

R

Religieus toerisme

Poel K. van der

18/179

T

Tannhäuser, een pelgrim in de opera Te voet naar Compostela, heel lang geleden

Heugten P. van Burgman H.

18/58 18/185

U

Uitslag fotowedstrijd

Wienk J.

18/73

V

Van de voorzitter Van Tallin naar Santiago

Dorenbosch T. Dorenbosch T.

18/38, 76, 141, 187

W

Wandelen en mediteren Weg of doel? Werkgroep Herbergen Werkgroep Cultuur en Geschiedenis www.santiago.nl

Galjé J. Reacties van lezers Slegers C. Gresnigt H. Brouwer A.

18/172 18/64 18/45 18/86 18/33

PAGINA 20

JACOBSSTAF - 2007

Register naar auteur B

Berg K. van den Bergen H. van Brouwer A. Brouwer B. en Gakjé Burgman H.

Op weg naar Santiago tussen Genève en Le Puys Pelgrimstocht www.santiago.nl Fotowedstrijd Te voet naar Compostela, heel lang geleden

D Dorenbosch T. Caspar, Balthasar, Melchior Ibid Van Tallinn naar Santiago Ibid Van de voorzitter Dijk Th. van Verslag Algemene Ledenvergadering

18/138 18/56 18/33 18/37 18/185 18/176 18/19 18/38, 76, 141, 187 18/77

G

Galjé J. Ibid Ibid Ibid Gresnigt H.

Meseta in maart De camino Norte? Niet doen! Caminos in kleur Wandelen en mediteren Werkgroep Cultuur en Geschiedenis

18/12 18/30 18/120 18/172 18/86

H

Heinrichs R. Heugten P. van Holtmaat H. Hulten J. van Ibid Ibid Huijbers T.

Weg of doel? Tannhäuser, een pelgrim in de opera Najaarsledenvergadering 11 nov. 2006 De passie van Jan Kerstholt De eerste voorzitter De Jacobsstaf verandert Caminos in kleur

18/13 18/58 18/142 18/17 18/114 18/180 18/120

K

Kamsma A. Koot J.

Jacobus in Rolde Gedicht Finisterre

18/63 18/140

M

Mors K.

Jacobusboek

18/183

N

Niekerk J. van, Voorhuijzen A. Auf dem Ökumenische Pilgerweg

18/168

P

Poel K. van der

Religieus toerisme

18/179

R

Reacties van lezers

Weg of doel?

18/64

PAGINA 21

JACOBSSTAF - 2007

S

Slegers C. Stokmans H.

Werkgroep Herbergen Dwalen door de Jacobsstaf

18/45 18/98

V

Valkenburg M. Vliet J. van Vliet C. van Ibid

De camino als idee De grenzen van een pelgrim Jacobsweg als inspiratiebron Jacobus in Zwijndrecht

18/181 18/15 18/50 18/177

W

Wienk J. Ibid Ibid Ibid

Pelgrims in Zevenaar Uitslag fotowedstrijd Gelezen bij de buren Dwalen door de Jacobsstaf

18/69 18/73 18/75 18/98

Z

Zeinstra S. 12-02-2007 Zon M. van

Hoe een Jacobspad wordt gedragen De ziel gaat te voet

18/76 18/162

Een franciscaanse voetreis

18/145

Advertentie_CPT

10:27

Pagina 1

Boekbespreking Roodenburg K.

Ook in 2007 maken wij Culturele rondreizen per luxe touringcar door Europa langs de aloude “Jacobs-wegen”. Deze reizen, op basis van half-pension zijn “all-in”, niet alleen v.w.b. entree’s, excursies, gidsen,“royal-class-beenruimte”in de bus; maar ook een glas wijn bij het diner. Naast de chauffeur gaat een cultureel gekwalificeerde reisleider mee, die meerdere pelgrimages te voet heeft gemaakt en dus ook daarin ervaringsdeskundige is. Natuurlijk zijn de hotels ook van zeer goede kwaliteit. Zij zijn tevens vaak gelegen in het centrum van een te bezoeken stad, zodat u na het diner nog even kunt rondwandelen. Voor groepen/ instellingen organiseren wij dit alles op aanvraag “op maat”. Wilt u “de Camino”naar Santiago de Compostela, aangevuld met twee aanlooproutes en terug via de Camino del Norte of de “Via Francigena naar Rome met de Gotthard-variant retour”of een andere Cultuurreis als een reis langs een selectie van Hanzesteden tot en met Kaliningrad (Rusland) en Litouwen o.l.v. een gids. Bezoek onze website “www.cpt-cultuurreizen.nl” , Vraag ons programma per e-mail, [email protected], per telefoon of fax.

PAGINA 22

JACOBSSTAF - 2007

Jacobusboek

De vrede van de morendoder Gied ten Berge en Wantje Fritschy: Pelgrimeren naar de morendoder. Valkhof Pers 2006. ISBN-10: 9056252356. Aan de pelgrimsstoet naar Santiago lijkt geen eind te komen. In 2005 gingen meer dan honderdduizend pelgrims op pad. Het ligt dus voor de hand dat ook de stroom boeken die erover verschijnt bijna oeverloos is. De grote vraag is hoe je temidden van deze overvloed aan alle lezers nog iets nieuws tevoorschijn kunt toveren. Het onlangs verschenen tweeluik ‘Pelgrimeren naar de morendoder’ van Gied ten Berge en Wantje Fritschy maakt deze vraag opnieuw actueel. Ten Berge fietst zijn eigen route, maakt zijn eigen kiekjes en zijn eigen associaties. Hij is een Nederlandse man van zestig, ‘rooms’, heeft gestudeerd en is meer dan dertig jaar medewerker bij IKV en Pax Christi. Dat levert het nodige op: het boek is vlot en leesbaar geschreven en allerlei observaties zijn cultureel ingebed. De hele uitgave is verder keurig verzorgd. Voor elk is er wel wat wils: kerkgeschiedenis en vredesbeweging, demonen, engelen en heiligen, religie en filosofie, romaans en gotiek, gezellige dorpstafereeltjes en verre horizonten. Maar de bonte verscheidenheid is tevens de achilleshiel van dit boek. De caleidoscoop doet de lezer verdwalen. Ik mis de focus van een persoonlijke zoektocht die gaandeweg meer gaat boeien. Te veel (wisselende) figuren bevolken het boek. De ene naam is nog niet doorgedrongen of een ander heeft het stokje al overgenomen. Volstrekt willekeurig sla ik het boek open op bladzijde 70 en vind daar vermeld: een ontzettend aardig Nederlands

Jeroen Gooskens echtpaar, een Italiaanse student en zijn oom, twee fans die in een gastenboek schrijven, een 53-jarige Duitse beroepsofficier, Rinus de diaken en twee zwaarbewapende Franse oud-beroepsmilitairen. Wellicht een waarheidsgetrouwe afspiegeling van het bonte pelgrimsbestaan, maar waar de pelgrim zelf wel de tijd had om van de indrukken bij te komen, is dat voor de lezer een brug te ver. Zo’n tiental is van het goede te veel. De schrijver had de lezer een dienst bewezen door spaarzamer te selecteren en op minder mensen uitgebreid in te gaan. En waar hij zeker dieper op in had mogen gaan, was zijn eigen ziel en zaligheid. Een uitzondering maak ik voor de poëtische vingeroefeningen van de schrijver. Ze zullen weliswaar de Nederlandse literatuurgeschiedschrijving niet halen, maar als producten van de ‘tweede naïviteit’ (op bladzijde 65) zijn ze in ieder geval wel persoonlijk en authentiek. Het neemt niet weg dat de fietser te snel is geweest in het aaneenrijgen van allerlei dagelijkse indrukken, om die uiteindelijk in boekvorm aan ons toe te vertrouwen. Het boek zou aan diepgang hebben gewonnen met enige vertraging. Dan had de zeef van de tijd zijn werk kunnen doen en was de melodie van de pelgrimage helderder uitgekristalliseerd. Of zou je daarvoor toch te voet moeten gaan? Jacobus en de pelgrim: de kip of het ei? Fritschy is de vrouw van de pelgrim. Zij fietst in het eerste deel een stuk mee, om vervolgens als historica thuis het tweede deel van het boek te verzorgen: een speurtocht naar de achtergronden van de tocht der tochten. Kel-

PAGINA 23

JACOBSSTAF - 2007

tische en nog oudere pelgrimssporen laat ze voor wat ze zijn (tijdgebrek?) om zich vooral te richten op de christelijke episode. De Jacobusfiguur en de legenden die hem tot apostel van Spanje hebben gebombardeerd, de opkomst van Santiago de Compostela als nummer drie naast de klassieke christelijke pelgrimsoorden Jeruzalem en Rome, de context van de reconquista en de rol van Cluny: het zijn allemaal thema’s die in de pelgrimswereld breed bekend en vaak verhaald zijn. Maar met de doorverbinding naar de spiritualiteit van Cluny (de godsvredebeweging) legt de schrijfster toch ook eigen accenten. Zij is vooral getroffen door de observatie (ook al door ‘onze’ kunsthistorica Mireille Madou onderstreept) dat Jacobus veel vaker als pelgrim te voet dan als morendoder te paard ten tonele wordt gevoerd. Dit brengt haar tot de interessante stelling dat niet het apostelgraf aan de basis staat van het pelgrimeren naar Santiago, maar eerder andersom. De populariteit van het pelgrimeren heeft Jacobus tot een populaire heilige gemaakt. Uiteindelijk werd Jacobus de christelijke pelgrim par excellence. In de discussie over weg of doel dus bijval voor hen die het zwaartepunt van het pelgrimeren niet leggen bij het apostelgraf in Santiago, maar bij het onderweg zijn zelf. Zoals ik zelf in mijn boek ooit schreef: ‘Ik vrees het einddoel meer dan dat het wenkt; niets immers is mooier dan onderweg zijn.’ In deze discussie gaat de theologe Ineke Albers nog een stapje verder. Onlangs verdedigde ze bij haar promotie op de Universiteit van Tilburg de stelling dat pelgrimeren weldadig is. Niet dankzij de christelijke betekenisgeving, maar vooral dankzij het lopen zelf. Mythen en metaforen, heiligen en engelen onderweg, wierook en kathedraal, het is allemaal een schitterende stoffering. Maar het blijft barok van de bovenbouw. Het gaan zelf

PAGINA 24

is de basisbeweging die het lijf doorademt en de geest doordesemt. Pelgrimeren blijft vooral bidden met je voeten. Die stelling onderschrijf ik volledig, op voorwaarde dat de heilzame en helende werking van het pelgrimeren niet wordt gereduceerd tot fysiologische aspecten als dopamine en doorbloeding. Om te pelgrimeren heb je voeten nodig om te gaan, maar ook ogen om het wonder van de schepping te zien, en oren om het geheim van de stilte te horen. Want wat is pelgrimeren anders dan een queeste met hart en ziel, om in onthechting en onthaasting en ontmoeting het ware leven op het spoor te komen? De laatste Jacobsstaf met artikelen van Marijn van Zon, De ziel gaat te voet, en Jan Galjé, Wandelen en mediteren, was daarvan weer een waardige illustratie. Wie dat leest, wil weer aan de wandel! En wie zo wandelt, wil er meer over lezen! Schoonheid langs de Franse Jacobswegen 12- d a a g s e c u l t u u r r e i s p e r t o u r i n g c a r Jacobswegen door Frankrijk is die vanuit Le Puy misschien wel de bekendste omdat hij niet alleen prachtig is qua natuurschoon maar ook indrukwekkend om de vele mooie kerken, kastelen, kloosters en oude stadjes. Voldoende aanleiding voor ons dus om juist rond deze route een prachtige reis per touringcar te plannen. Maar ook van andere routes zullen we iets ‘meenemen’: we starten in Vézelay, volgen de route vanuit Le Puy tot aan St. Jean-Pied-de-Port en keren terug via de Charente, Poitiers en Tours.

Periode: zondag 16 september t/m donderdag 27 september 2007. Prijs: ca € 1350,- (bij max. 25 deelnemers). Inbegrepen: de reis per luxe touringcar, verzorging in prima hotels (h.p.), alle excursies en entrees en deskundige (tweehoofdige!) begeleiding. Uitgebreide informatie bij de leiding: drs. Tieleke Huijbers, docente kunstgeschiedenis. tel. 070 3932805 en bij Panta Rhei Cultuurreizen. tel. 045 5325502.

JACOBSSTAF - 2007

Van de Voorzitter Tijs Dorenbosch Iets terugdoen In ‘Bulletin’, het blad van de Confraternity of Saint James, onze Engelse zusterorganisatie, las ik dat er bij hen de traditie bestaat, dat, als je ‘de’ tocht hebt volbracht, je op de een of andere manier iets terugdoet in relatie tot de pelgrimsweg. Ik moest daaraan denken tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van ons bestuur met de regiocontactpersonen. Onze vereniging draait bijna geheel op vrijwilligers en inderdaad, je zou kunnen zeggen dat het merendeel van hen dat ook doet vanuit de optiek iets terug te willen doen. Toch valt er een nuance aan te brengen: sommigen van hen zijn nog nooit naar Santiago de Compostela gelopen of gefietst. Ze willen nog altijd gaan of verkeren gewoon niet in de onmogelijkheid dat te doen. Toch zijn ze zo gefascineerd door de pelgrimage, dat ze graag hun diensten verlenen. Ons genootschap is er ‘om mensen op weg te helpen’ in de breedste zin des woords, om kennis en inzicht met betrekking tot het pelgrimeren in het algemeen en inzake de Jacobsweg in het bijzonder te verdiepen en te verbreiden, voor- en nazorg aan te bieden en in feite alles te doen wat binnen de

grenzen van het mogelijke en het wenselijke uitvoerbaar is. Die grenzen worden mede bepaald door het aantal mensen dat zich geroepen voelt, incidenteel of structureel tijd voor dienstverlening binnen onze vereniging vrij te maken. Op regionaal niveau is er bijna overal behoefte aan versterking, vervanging of aanvulling van het groepje mensen dat ‘de kar trekt’. Ik wil u aansporen om eens met uw regiocontactpersoon te praten over datgene wat u terug zou kunnen doen. Wat we doen, willen we goed doen (al lukt dat niet altijd). In deze tijd is het hebben van een website een must. Maar ook hier geldt: ‘noblesse oblige’. Zoals de Jacobsstaf zich in de loop der jaren heeft bewezen als onmisbaar orgaan van onze vereniging, zo zal ook de website www.santiago. nl de etalage van het genootschap moeten worden. Dat betekent investeren in techniek, vormgeving en inhoud. Daar zijn we druk mee bezig. Als het goed is, merkt u het als u ons virtueel bezoekt. Overigens bent u ook altijd welkom in Lange Nieuwstraat 9 in Utrecht. Daar ontmoet u mensen die graag iets terugdoen.

PAGINA 25

JACOBSSTAF - 2007

Algemene ledenbijeenkomst 24 maart 2007, Utrecht De voorjaarsbijeenkomst van het Genootschap wordt gehouden op zaterdag 24 maart 2007 in Utrecht en is bestemd voor leden en introducés. Deze keer is gekozen voor een combinatie van accommodaties in de Nicolaikerk en het Centraal Museum. Beide locaties zijn gelegen aan het Nicolaaskerkhof te Utrecht, midden in de stad, op 20 minuten lopen van het Centraal Station en uitstekend bereikbaar met het openbaar vervoer: vanaf CS lijn 2, halte Agnietenkapel, halte voor de kerk. Er wordt u een gevarieerd keuzeprogramma aangeboden. Het thema van de gehele dag is: Toneel en Poëzie. ’s Morgens vanaf 10.15 uur vindt de algemene ledenvergadering plaats in de Nicolaikerk. Dan worden onder andere jaarverslagen, financiële zaken en bestuursmutaties aan de orde gesteld. De penningmeester, Bas Brouwer, is aftredend en herkiesbaar. Er is minstens één vacature in het bestuur. Het bestuur stelt voor mevrouw Adrie Dik (Alkmaar) tot bestuurslid te benoemen. Kandidaten voor een bestuursfunctie kunnen informatie krijgen en zich melden bij Tijs Dorenbosch, bereikbaar via ons Huis van Sint Jacob. Na het officiële gedeelte is er rond 11.45 uur ruimte voor pelgrimservaringen. Dit programma-onderdeel wordt ook de Pelgrimsparade genoemd. De pelgrimsparade wordt dit keer gegoten in de vorm van een panelinterview o.l.v. Bram van der Wees met pelgrims die afgelopen jaar onderweg geweest zijn naar Santiago. De leidraad is ‘Poëzie onderweg’. Degenen die hiervoor geen belangstelling hebben, kunnen aan diverse andere activiteiten

PAGINA 26

deelnemen. Zo kunt u aanwezig zijn bij de toneelvoorstelling ‘Sjaak’ in de aula van het Centraal Museum. ‘Sjaak’ is geschreven door Rinus Pankow en zijn dochter Marian. Vier acteurs en een muzikant leiden u langs vergeten plaatsjes in België, via Parijs en Bordeaux, naar de juli-hitte van het Spaanse land. Daarnaast kunt u deelnemen aan de algemene info wandelaars/fietsers in de Refter en een bezoek brengen aan de Infomarkt in de Benedenkapel van het Centraal Museum. U kunt ook zelf deelnemen aan de Infomarkt door een bijdrage te leveren bijv. in de vorm van een persoonlijk verslag, informatieverstrekking, foto’s muziek of een presentatie. Tevens kunt u tegen betaling of met museumkaart een bezoek brengen aan het Centraal Museum zelf, het Dick Brunahuis en het Rijksmuseum het Catharijneconvent, dat een tentoonstelling heeft met als thema: In godsnaam 1000 jaar kloosters. Het middagprogramma omvat diverse werkgroepen, zoals de werkgroep Spiritualiteit, Herbergen/Hospitaleren en Jongeren. Er is voorts gelegenheid voor het bezoeken van de Infomarkt, informatie voor lopers en fietsers en het derde optreden van de toneelvoorstelling ‘Sjaak’, maar nu in de Nicolaikerk. ‘s Middags is er gelegenheid deel te nemen aan de stadswandeling of kunt u op eigen gelegenheid de musea bezoeken. Na de pauze om 15.00 uur begint de poëziewedstrijd. De Jacobspelgrimage is een verschijnsel dat niet weinigen onder ons aanzet tot lyrische ontboe-

JACOBSSTAF - 2007

zemingen. Het pad, de stilte, de weidsheid, de sfeer, de eenzaamheid, het ontmoeten van een lief mens, de kwetsbaarheid, de ontroering, het beleven van al deze dingen kan emoties in ons teweeg brengen, die ons wellicht soms de grenzen van onze alledaagse en functionele taal doen overschrijden en woorden en zinnen in ons doen opwellen die dichterlijk genoemd zouden kunnen worden. Heel wat pelgrims komen onderweg of later thuis daad-werkelijk tot het schrijven van gedichten. En vrijwel iedere aflevering van de Jacobsstaf bevat wel één of meer van deze pelgrimmagische pennenvruchten. Voor deelname aan deze wedstrijd verwijzen wij u naar de voorwaarden in deze Staf of op onze website. De geselecteerde inzendingen zullen door hun makers worden voorgelezen, waarbij de gedichten worden beoordeeld door een jury, bestaande uit Tijs Dorenbosch, Jan Galjé, Thijs Hanrath en de stadsdichter van Utrecht, Ingmar Heytze. Na de uitslag van de Poëziewedstrijd zal om 16.00 uur uitgeleide worden gedaan aan de pelgrims die dit jaar op pelgrimstocht zullen gaan. De gehele bijeenkomst wordt regelmatig opgeluisterd met pelgrimsmuziek en muzikaal afgesloten met een orgelconcert op één van de drie in de kerk aanwezige orgels, waarna tot 17.45 uur volop gelegenheid is voor verdere ontmoetingen, onder het genot van een hapje en een drankje in

het Café Saint Jacques. De meest actuele informatie over de voorjaarsbijeenkomst vindt u, zoals gewoonlijk, op onze website www.santiago.nl. Aanmelding Aanmelding voor deze voorjaarsbijeenkomst geschiedt bij voorkeur door het vóór 9 maart a.s. opsturen van de volledig ingevulde adresdrager van deze Jacobsstaf aan het adres: Nederlands Genootschap van Sint Jacob, Lange Nieuwstraat 9A, 3512 PA Utrecht. Of aanmelding via de website. Adresdrager zoek? Stuur een brief of mail naar [email protected], maar vermeld dan duidelijk, naam, adres, woonplaats en indien mogelijk, lidnummer. Geef ook uw voorkeur voor het programma-onderdeel aan en of u gebruik wenst te maken van de lunch (€ 6,50). Zo ja, vermeld dan uw bank/-gironummer i.v.m. automatische incasso. De organisatie is weer in handen van de werkgroep, die bestaat uit: Bas Brouwer, Bets Everts, Fons Boink, Gerard Goudriaan, Herman Holtmaat, Tijmen Stoof en Ton Aarts. Uw vragen, reacties en suggesties kunt u mailen aan Bas Brouwer: [email protected] Mede namens de werkgroep Voorjaarsvergadering 2007, Theo van Dijk algemeen secretaris

PAGINA 27

JACOBSSTAF - 2007

Uitnodiging voor de Algemene Ledenvergadering op 24 maart 2007 in Utrecht Voorafgaand aan de vele andere activiteiten tijdens de algemene ledenbijeenkomst op 24 maart 2007 in de Nicolaikerk, gelegen aan het Nicolaaskerkhof te Utrecht (zie elders in deze Jacobsstaf), vindt de Algemene Ledenvergadering plaats. U kunt zich hiervoor opgeven middels de bijgevoegde adresdrager of via een e-mail met naam, adres, woonplaats en, indien mogelijk, lidnummer naar [email protected]. Wie zich daarvoor heeft aangemeld, zal tijdig de stukken voor deze algemene ledenvergadering ontvangen. Agenda 1. Opening (10.15 uur) 2. Mededelingen 3. Notulen Algemene Ledenbijeenkomst 11 november 2006 (zie elders). 4. Jaarverslag 2006 van de algemeen secretaris

5. 6. 7. 8.

Financieel overzicht 2006 Verslag kascontrolecommissie Benoeming leden kascontrolecommissie Samenstelling bestuur (zie onderstaande toelichting) 9. Rondvraag 10. Sluiting Toelichting bij agendapunt 8 ‘samenstelling bestuur’. Bestuurslid Bas Brouwer (penningmeester) is aftredend en herkiesbaar. Er is nog steeds een vacature in het bestuur. Het bestuur stelt voor mevrouw Adrie Dik (Alkmaar) in deze vacature tot bestuurslid te benoemen. Kandidaten voor een bestuursfunctie kunnen zich melden bij de voorzitter, Tijs Dorenbosch, te bereiken via ons infocentrum in Utrecht. Theo van Dijk, algemeen secretaris

Uit de buitenlandse Jacobus-bladen In decemberuitgave van De Pelgrim, het driemaandelijkse tijdschrift van het Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela, vertelt Dirk Aerts dat wanneer je weer thuiskomt van je pelgrimstocht je pas ontdekt waarover het gedurende heel je tocht echt gegaan is. Sebastian de Fooz uit Gent verhaalt in zijn boek ‘Te voet naar Jerusalem’ hoe hij na zijn pelgrimages naar Santiago de Compostela en Rome, nu naar Jerusalem is gepelgrimeerd. De provincie Antwerpen kent veel Jacobalia: Martin kellens doet hiervan verslag. Hugo Morael wordt voorgesteld als de nieuwe voorzitter

PAGINA 28

van het Vlaams Genootschap in het artikel ‘Bij Benadering’. Verder worden meerdere belevenissen van pelgrims in diverse artikelen verteld. ‘Bulletin’, het blad van de Confraternity of Saint James (GB) verhaalt o.a. over de Vía Tolosane (de weg van Arles via de Col du Somport), brengt nieuws over de nieuwe Engelse refugio in Miraz en geeft een verslag van de Refugio Gaucelmo in Rabanal. ‘Unterwegs’, de uitgave van de Fränkische Jakobus Gesellschaft uit Würzburg (Duitsland), kent artikelen over enkele Jakobuswegen in Duitsland.

JACOBSSTAF - 2007

Poëziewedstijd Nederlands Genootschap van Sint Jacob Bas Brouwer en Jan Galjé De Jacobspelgrimage is een verschijnsel dat niet weinigen onder ons aanzet tot lyrische ontboezemingen. Het pad, de stilte, de weidsheid, de sfeer, de eenzaamheid, het ontmoeten van een lief mens, de kwetsbaarheid, de ontroering; het beleven van al deze dingen kan emoties in ons teweeg brengen, die ons wellicht soms de grenzen van onze alledaagse en functionele taal doen overschrijden en woorden en zinnen in ons doen opwellen die dichterlijk genoemd zouden kunnen worden. Heel wat pelgrims komen onderweg of later thuis dan ook daadwerkelijk tot het schrijven van gedichten. En vrijwel iedere aflevering van de Jacobsstaf bevat wel één of twee van deze pelgrimmagische pennenvruchten. Het Bestuur van het Genootschap heeft daarom besloten een poëziewedstrijd te organiseren, waarvan de uitslag tijdens de voorjaarsbijeenkomst op zaterdag 24 maart 2007 bekend-gemaakt zal worden. Voor deelname aan deze wedstrijd gelden de volgende voorwaarden: 1. De wedstrijd staat open voor leden van het genootschap. 2. Deelnemers dienen uiterlijk op 3 maart 2007, hun gedicht te hebben ingeleverd, op een van de volgende wijzen: per post, m.b.v. de adresdrager, gericht aan het Nederlands Genootschap van Sint Jacob, Lange Nieuwstraat 9a, 2512 PA Utrecht; per email via ons

informatiecentrum [email protected]. 3. Ieder lid kan slechts 1 gedicht inzenden. 4. Het gedicht dient voorzien te zijn van een titel. 5. Als onderwerp geldt de pelgrimage in de ruimste zin van het woord. 6. Het gedicht heeft een maximale lengte van 300 woorden. 7. Het gedicht mag niet eerder in de Jacobsstaf gepubliceerd zijn. 8. Juryleden zijn uitgesloten van deelname. De inzendingen zullen worden beoordeeld door een jury, bestaande uit Tijs Dorenbosch, Jan Galjé, Thijs Hanrath en de stadsdichter van Utrecht, Ingmar Heytze (juryvoorzitter). Deze jury selecteert uit het aanbod maximaal 10 gedichten, die tijdens de bijeenkomst door de makers zullen worden voorgedragen. De jury zal de eerste, de tweede en de derde prijs aanwijzen, alsmede een drietal eervolle vermeldingen. De prijzen van de jury bestaan uit waardebonnen van € 100,00, € 50,00 en € 25,00 alsmede een gedichtenbundel. De eervolle vermeldingen ontvangen eveneens de gedichten-bundel. De gedichten zullen ook worden gepubliceerd in de Jacobsstaf. Wij hopen dat velen onder u aan deze wedstrijd zullen deelnemen.

PAGINA 29

JACOBSSTAF - 2007

Verslag Najaarsbijeenkomst in Amsterdam, 11 november 2006 Theo van Dijk De najaarsbijeenkomst werd op 11-11-2006 gehouden in de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam. De organisatie is in handen van de regio Amsterdam. Namens de organisatiecommissie vertelt Herman Holtmaat iets over de rol van Amsterdam in de Jacobuspelgrimage en over architectuur en geschiedenis van de kerk. Ook geeft Herman uitleg over het programma en hij vestigt de aandacht op het verheugende feit, dat er tijdens deze bijeenkomst voor het eerst een jongerenwerkgroep zal zijn. Vervolgens krijgt onze voorzitter, Tijs Dorenbosch, het woord om het onderdeel ‘algemene ledenvergadering’ te leiden. Tijs stelt het bestuur voor en complimenteert de regio Amsterdam met de uitstekende organisatie van deze najaarsbijeenkomst. De notulen van de voorjaarsbijeenkomst van 25-03-2006 in Den Bosch, tevens algemene ledenvergadering, worden vastgesteld. Mededelingen. Tijs complimenteert de redactie van De Jacobsstaf, onder meer vanwege het verzorgen van het extra dikke nummer ter gelegenheid van ons 20-jarig bestaan. Ook zegt Tijs dat ‘Het Huis van Sint Jacob’ te klein begint te worden voor een vereniging van ca. 6700 leden. De werkgroep herbergen draagt verantwoordelijkheid voor het bemensen van twee refugio’s (Roncesvalles en Santiago) en doet daarmee uitstekend werk. Ook doet Tijs een herhaalde oproep voor nieuwe bestuursleden (er is nog steeds een vacature). Begroting. De penningmeester, Bas Brouwer, geeft een toelichting op de stukken. De ontvangsten liggen min of meer vast, hoewel door de groei van de vereniging er iets extra’s binnenkomt. Naar aanleiding van een vraag van Koen Boerholt herinnert Bas aan de eerder gemaakte afspraak dat gestreefd wordt naar een eigen ver-

PAGINA 30

mogen van 50% van de contributie-opbrengst van een jaar. Het eigen vermogen is nodig ter dekking van de jaarhuur van ons pand, reservering herbergen € 10.000, ons jubileum in 2011 en een relatief kleine post voor ‘overige zaken’. Naar aanleiding van een vraag van Joop van Gool, zegt Tijs dat de gift van de Rotary (€ 6050) met veel dank is ontvangen, maar aanzienlijk lager is dan de bedragen waarover in een vroeger stadium van de samenwerking met de Rotary is gesproken. Het ontvangen bedrag is natuurlijk te gering voor verwerving, inrichting en exploitatie van een ‘eigen refugio’ en is daarom toegevoegd aan de ‘pot herbergen’ voor de eventuele inrichting van een herberg ‘ergens onderweg’. Mevrouw Aanstoot vraagt, of het nuttig is om een activiteitencommissie op te richten voor het jubileum 2011. Dit wordt zeker in overweging genomen. Cor Broer constateert, dat de pelgrimspas nu weliswaar gratis is voor nieuwe leden, maar dat daarmee ‘oude leden’ worden gediscrimineerd. Tijs Dorenbosch zegt, dat gevolg is gegeven aan de wens van een eerdere ledenvergadering om de pelgrimspas voor nieuwe leden gratis te maken. De begroting 2007 (en daarmee ook de contributieregeling) wordt vervolgens bij acclamatie vastgesteld. Rondvraag. Frans Brons is blij met de gratis pelgrimspas, maar vindt het jammer dat het jaarverslag van de secretaris 2005 niet in De Jacobsstaf is gepubliceerd. Theo van Dijk, de secretaris, zegt dat dit jaarverslag wél met de stukken voor de voorjaarsvergadering 2005 (Den Bosch) is verspreid en ter vergadering is goedgekeurd. De suggestie tot publicatie van een dergelijk jaarverslag zal door het bestuur nader worden bekeken. Bram van der Wees geeft wat getallen bij de activiteiten van de ledenservice. Een greep uit deze

JACOBSSTAF - 2007

getallen: 1200-1300 nieuwe leden, 1300 bestellingen en 2000 te beantwoorden mails in het afgelopen jaar. Mede hierom is er behoefte aan een administratief aangelegde assistent voor de ledenservice: melden bij Bram! Bram maakt van de gelegenheid gebruik om enkele boeken te promoten die tegen ‘ramsjprijzen’ bij de ledenservice verkrijgbaar zijn. Herman Gresnigt meldt dat de nummers 1 t/m 70 van De Jacobsstaf nu op onze website www. santiago.nl staan en daar zijn in te zien en te downloaden. De heer Smits (Schoonhoven) heeft zich al eerder

aangemeld voor vacatures binnen het bestuur en andere functies; hij meldt zich bij deze opnieuw aan. Hans van Berkel meldt dat de werkgroep spiritualiteit in 2007 een grote bijeenkomst wil organiseren. Zowel de werkgroep spiritualiteit als het internetteam kunnen versterking gebruiken. Na de rondvraag sluit Tijs Dorenbosch de algemene ledenvergadering. De aanwezigen kunnen hierna nog genieten van diverse lezingen, deelnemen aan werkgroepen, een stadswandeling maken, de infomarkt bezoeken en wat al niet. De traditionele afsluiting vindt natuurlijk weer plaats in het Café Saint-Jacques.

Rugzak, vrouwen, God en ander ongemak neemt de lezer mee op de eeuwenoude paden door Spanje, de zogeheten Camino, die naar Santiago de Compostela leiden. Hennie Jacobs vertelt zijn reisbelevenissen met aandacht voor ervaringen en gevoelens die het alledaagse overstijgen. Treffend beschrijft hij de raadselachtige magie die bijna voelbaar boven de pelgrimswegen hangt. Naast verhalen gebaseerd op de versjes die Jacobs tijdens zijn tocht in zijn journaal schreef, bevat het boek ook praktische tips voor langeafstandslopen en korte beschrijvingen van de herbergen waar hij onderweg heeft overnacht. Ruedi Marti voorzag de verhalen van prachtige illustraties. Dit boek is een aanrader voor een ieder die zich voorbereidt op een lange voettocht over oude wegen, maar zal ook de lezer aanspreken die aan een dergelijke tocht niet toekomt, maar wel geïnteresseerd is in de magie van de Camino. ISBN: 978-90-78215-14-1 / 128 pag. / Prijs: € 12,50

Voor lezers van de Jacobsstaf € 2,50 korting bij voorintekening. Bestellen vóór 30 maart bij Uitgeverij Kontrast o.v.v. titel, het aantal gewenste exemplaren en ´de Jacobsstaf´. U krijgt het boek rond 21 april thuisgestuurd. (bijdrage verzendkosten: € 2,50) Reuvensweg 17 6861 XH Oosterbeek telefoon: 026-3337975 [email protected] www.uitgeverijkontrast.nl

PAGINA 31

JACOBSSTAF - 2007

Berichten uit het Huis van Sint Jacob Bram van der Wees De historische weg van Vézelay is uitverkocht

Nieuwe editie van Praktisch Pelgrimeren

De Nederlandse vertaling van de prachtige routegids ‘De historische weg van Vézelay’ (de bekende losbladige gele gids) is uitverkocht. In verband met gezondheidsproblemen van de Franse samensteller Jean-Charles Chassain zal er voorlopig geen nieuwe editie verschijnen. Mensen die deze route (van Vézelay naar St.Jean-Pied-de-Port) willen lopen, kunnen uitwijken naar de volgende gidsen: - La Voie Historique de Vézelay van Chassain. Dit is de oorspronkelijke franstalige versie, te koop in Vézelay of bij boekhandel Pied à Terre. - Le Chemin de Vézelay van Grégoire & Véron, uitgave Rando Editions. Dit is een franstalige gids met heldere routebeschrijvingen, goede achtergrondinformatie en overzichtelijke kaarten. - Sentier vers Saint-Jacques-de-Compostelle – Via Vézelay, uitgave van de FFRP. GR 654-2. Dit is een deel uit de bekende serie Franse Grande Randonnée gidsen. Met gedetailleerde kaarten, goede routebeschrijvingen en achtergrondinformatie. - Via Lemovicensis, voor wie absoluut geen Franse gids wil, is dit handige, goedkope, kleine duitstalige gidsje uit de befaamde Outdoor-reeks van uitgeverij Stein misschien een oplossing. - En voor wie per se Nederlandse teksten wil: er bestaan eenvoudige beschrijvingen van de routes van Vézelay naar Le Puy, en van Le Puy naar St.-Jean-Pied-de-Port. Noodzakelijk daarbij is wel de aanschaf van de daarbij horen FFRP-gidsen 651, 652 en 653. Deze Nederlandse gidsjes zijn alleen verkrijgbaar bij het Genootschap en bij reisorganisatie Topo-aktief.

Net op tijd voor het nieuwe seizoen was auteur Joop van der Meulen klaar met de herziening van het boekje Prakitsch Pelgrimeren. De derde druk, die in februari zal verschijnen, is sterk uitgebreid. Inmiddels telt het boek 152 vragen, verdeeld over 11 hoofdstukken: 1. Het verhaal van Jacobus de Meerdere 2. Enige vragen vooraf 3. De algemene voorbereiding 4. Voorbereiding voor lopers 5. Voorbereiding voor fietsers 6. Op weg met een lastdier 7. Fysiek ongemak en ziekte 8. Aankomst, terugtocht en thuiskomst 9. Onderweg naar Santiago 10. Nederlands Genootschap van Sint Jacob 11. Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela. Een uitgebreide adressenlijst en een register sluiten het boek af, dat daarmee 192 pagina’s telt en op paperbackformaat is uitgegeven. Ad Rietveld leverde ter verfraaiing dertig sfeervolle tekeningen aan. De verkoopprijs wordt € 12,95.

PAGINA 32

Nieuwe folder van het Genootschap Het Genootschap groeit verder. Het jaar 2007 begint met ruim 6.100 leden. Om te voldoen aan de grote vraag naar informatie over de weg naar Santiago en over het Genootschap is een geheel nieuwe folder samengesteld. Bij dit nummer van de Jacobsstaf treft u een exemplaar aan. De folder zal breed verspreid worden. Maar ook u kunt hem gebruiken om geïnteresseerden in uw omgeving attent te maken op het Genootschap: geef hem dus aan uw buren, collega’s of familieleden. Meer exemplaren zijn verkrijgbaar bij het Informatiecentrum.

JACOBSSTAF - 2007

Berichten uit de Regio’s Regio Groningen-Drenthe Verslag huiskamerbijeenkomst Regio Groningen Drenthe op vrijdag 10 september 2006. Ontvang je als oecumenisch ingestelde protestant na het bijwonen van een eucharistie-viering in Ponferrada van de priester de zegen, een half uur later lig je in het plaatselijk ziekenhuis, om een wond aan je hoofd te laten hechten. Dit overkwam Hans de Rooij, die samen met zijn vrouw Coby, bij het verlaten van de kerk, waar een renovatie plaats vond, zijn hoofd stootte tegen een ijzeren balk. In het plaatselijke ziekenhuis was ter identificatie het tonen van ‘onze pelgrimspas‘ voldoende voor een gratis medische behandeling. Lieuwe Blanksma stelde zich de vraag, wat al die mensen bindt die naar Santiago de Compostela zijn gegaan of nog in etappes onderweg zijn, bij zijn bericht van verhindering. Velen van ons, aldus Lieuwe, deden het samen of op eigen houtje uit diverse overwegingen of overtuigingen. Toch voelen we dat we ‘iets‘ gemeen hebben dat ons bindt, of dat nu de ‘klassieker‘ Santiago de Compostela is, Rome of Athene, alwaar de Apostel Paulus op de Areopagus met geleerde mannen in debat is geweest, nadat hij temidden van de vele afgodentempels, maar ook de tempel voor de onbekende god heeft gezien. Dit verhaal uit de handelingen van de apostelen (voor niet ingewijden: hoofdstuk 17 van het Nieuwe Testament) was voor ons mede-lid Renze Yetsenga, inmiddels met emeritaat, aanleiding om op fiets naar Athene te gaan pelgrimeren waarover hij een inspirerend en boeiend reisverslag heeft gegeven op onze traditionele huiskamerbijeenkomst. Twaalf jaar geleden ging Renze op de fiets vanuit ‘Stad‘ naar SdC, in 2005 was voor hem de tijd gekomen om de uitdaging aan te gaan om naar Athene te fietsen over een afstand van 3200 km. Deze pelgrimage was

voor hem mede een uitdaging aan de hand van het boekje van Andreas Tjaarda van Oranjewoud ‘Van Friesland naar Athene‘ (1906). Deze van verre gemakkelijke tocht – af en toe zelfs behoorlijk gevaarlijk – werd heelhuids afgelegd, waarvan wij deze avond deelgenoot werden. Het reisverhaal met dia’s begint op 6 juni 2005 wanneer afscheid wordt genomen van huis en haard. Via Meppel, Doesburg, Bonn, Bingen (Hildegard von) wordt de Rijn gevolgd tot aan de bron, waarna niet van gevaar ontbloot, de klim volgt over de Sint Gotthardpas (2100 m). Overnachtingen vinden plaats in kloosters, pensions, onderkomens van de Doopsgezinde Gemeenten en zo af en toe een wat comfortabeler ambiance. Helaas moest de tocht vanwege familie omstandigheden worden afgebroken. Vanuit Verona werd de terugweg per vliegtuig afgelegd. De fietstocht werd echter dit jaar (2006) weer in Verona ‘opgepakt‘ waarbij een indrukwekkende inspirerende stop in Assisi en, wat niet onvermeld mag blijven, een stop in Bari (H.Nicolaas). Vanuit hier naar Brindisi om aldaar de oversteek te maken naar Patras om vervolgens via Corinthe, Athene te bereiken. Verwerking van het verlies van zijn kleinkind werd in dit tweede gedeelte meegenomen. Vele dia’s van prachtige natuuropnamen, monumenten en kerken. De dia’s gaven een levendig beeld van deze pelgrimage. Een boekenbon, bloemen en een fles pelgrimswijn alsmede een applaus onderstreepte het dankwoord voor de presentatie van Renze. Behalve dat onze regio 15 jaar bestaat (dat gevierd zal worden tijdens de huiskamerbijeenkomst op 16 maart 2007) worden wij al vanaf 1996 gastvrij door de familie Bader in hun huis (Refugio El Sotano Amistoso) ontvangen. Ook hier volgde een blijk van waardering waarbij Marga Bader de voor haar bestemde bloemen spontaan overhandigde aan Miep Oosterhof, de ‘stille’ kracht in

PAGINA 33

JACOBSSTAF - 2007

deze regio. Na enige mededelingen, berichten van verhindering en de ten zeerste op prijs gestelde aanwezigheid van de algemeen secretaris van ons Genootschap, Theo van Dijk,werd de avond traditioneel afgesloten met een café Saint Jacques in de huiskamer van De familie Bader. Het was weer goed om elkaar te ontmoeten. Thom Oosterhof Regio Arnhem-Nijmegen Op 1 december 2006 hebben plm. 20 leden van de regio kunnen genieten van een zeer boeiende lezing door Karel en Netty Klomp. Zij brachten hun tocht van Rome naar Santiago de Compostela met fraaie dia’s en goed gekozen woorden uitstekend in beeld. De aanwezige leden kunnen terugzien op een zeer geslaagde avond. In de Jacobsstaf nr.68 van december 2005 is een stukje verschenen over de ontwikkeling van een Jacobusroute als verbinding van Hasselt (Ov.), het eindpunt van het Jabikspaad uit het Friese Sint Jacobiparochie, naar een punt van samenkomst met het in Limburg en het aangrenzende deel van Duitsland uitgezette Jacobspad. Zoals uitvoeriger vermeld in de bijdrage van de Regio Oost aan de rubriek regioberichten in de Jacobsstaf nr. 72 van december 2006 is de verdere ontwikkeling van deze route overgenomen door de Stichting Jacobskerkenpad. Greet Udink en Wolter van der Zweerde Regio Bollenstreek-Rijnland Midwinterhoornwandeling 16 en 17 december 2006. Met de wandelvrienden van Het Nederlands Genootschap van Sint Jacob, regio Bollenstreek/Rijnland, hebben we ingetekend voor een weekend wandelen in Twente bij gelegenheid van een aldaar georganiseerde wandeling op zondag 18 december 2007.Reeds ver van te voren, in september, was deze wandeling aangekondigd en kon een ieder zich inschrijven. De uitkomst

PAGINA 34

was dat we met 24 mensen verzamelden in het NIVON-huis Krikkehaar in Bornerbroek. Om de dagen optimaal te benutten vertrokken we zaterdagochtend vroeg, omstreeks half negen en konden we met Annie Lohmann en haar man Jan Piet meerijden. De rit duurde nog geen twee uur en tegen half elf zaten we aan de koffie en de eerste kennismaking met nog andere mensen, die zich aan het gezelschap hadden toegevoegd. De kamerindeling was perfekt geregeld en zelfs was er rekening gehouden met snurkers die anderen niet zouden storen in hun diepe slaap. Na een welkomstwoord van Nelia en Gerard (het regiovoorzitterspaar) werd aangegeven, dat er geheel vrijblijvend vandaag kon worden deelgenomen aan de door Jos Schabbink voorbereide wandeling. Ondanks het feit dat het regende, ging iedereen mee. We verplaatsten ons per auto naar het startpunt in de bosachtige omgeving van het landgoed Twickel om van daar uit en gewapend met paraplu te vertrekken. Na een aantal kilometers in de benen te hebben, liepen we op Delden af, en vonden we daar in het centrum een restaurant, waar we ruim een uur pauzeerden en met een drankje, een kop soep of iets anders onze magen konden vullen. Daarna liepen we het mooie centrum van Delden weer uit en verder, het regenen was inmiddels opgehouden, langs de prachtig mooie opstallen van het landgoed Twickel en weer verder door bosgebied terug naar de auto. Twaalf km in totaal gelopen. Terug bij het Nivonhuis werden voorbereidingen getroffen voor de avondmaaltijd, d.w.z. met een ploeg mensen in de megakeuken de meegenomen tien kilo piepers jassen, boerenkool en zuurkool koken en alle andere zaken regelen die erbij komen om onszelf van een heerlijke maaltijd te voorzien, dat alles onder regie van Annie Lohmann. Voor algemeen gebruik had iedereen op speciaal verzoek wat meegenomen, in de vorm van zoutjes, chocolade, wijn, pinda’s, snacks etc., die op een tafel werden uitgestald en waar iedereen van kon pakken. Na deze voorbereidingen hebben we met een proost

JACOBSSTAF - 2007

op Sint Jacob gezamenlijk warme glühwein gedronken. Hilariteit ontstond toen Nelia bekend maakte hoe de kosten van de twee maaltijden werden omgeslagen per persoon en werden berekend op acht euro. Toen bleek dat de later ingekochte glühwein nog niet was meeberekend, was iedereen het spontaan eens met een afgerond bedrag van tien eurootjes. Inmiddels waren ook de tafels keurig netjes gedekt en kon iedereen gaan aanschuiven voor het avondmaal. De avond werd ingevuld met spelletjes, sjoelen of gewoon een gezellig praatje onder het genot van drankje/hapje. Zondagmorgen zouden we om circa negen uur gaan ontbijten, omdat we na het ontbijt om tien uur moesten vertrekken naar Denekamp, waar op en om het landgoed Singraven de wandeling van de Midwinterhoornblazers werd georganiseerd. Men kon verschillende afstanden lopen, zes of elf kilometer. De meesten van ons kozen voor de elf en zo gingen we dus gezamenlijk op pad. De zon liet zich van zijn goede kant zien, waardoor het best wel druk werd. Op vijfentwintig plaatsen stonden groepjes van meestal drie of vier blazers, die elk kwartier drie minuten beurtelings aan het blazen gingen. En zo gebeurde het dan als je je even afzonderde van de massa, dat je in alle rust kon luisteren naar het hoorngeluid in de verte die van meerdere kanten op je af kon komen. Bij een boerderij stond een groepje zich te goed te doen aan lekkere hapjes en een drankje erbij, terwijl wij als toeschouwend publiek zelfs konden delen in die feestvreugde. Na afloop troffen de verschillende afstandslopers elkaar weer in een afgesproken restaurant dichtbij het vertrekpunt. Wij kozen voor een toeristische terugweg via Ootmarsum. De anderen namen de snelweg. Thuisgekomen formeerde zich weer op spontane wijze een keukenploeg, die een rijstmaaltijd voorbereidde onder de regie van Helmie van Ginneken. Ook deze maaltijd was voortreffelijk. Tegen acht uur pakten wij onze biezen (bagage) en stapten in de auto om weer huiswaarts te keren en de echte genieters voor nog een extra nacht daar

achter te laten. Aad van Houten Regio Amsterdam Het jaar 2006 kende voor de regio Amsterdam een aantal bijzondere gebeurtenissen. De belangrijkste was wel dat binnen de regio sinds het najaar 2005 een enthousiast en select groepje ‘mentoren’ is ontstaan: ervaren lopers en fietsers die bereid zijn geïnteresseerde pelgrims met raad en daad bij te staan. De groep bleek ook van grote waarde bij het organiseren van een drietal activiteiten, waarvan de organisatie van de landelijke najaarsbijeenkomst wel de belangrijkste was. Enquête onder de leden Begin 2006 hebben we een enquête gehouden onder de leden. Op een totaal van 290 verstuurde enquêtes is een respons gekomen van 29, een respons dus van 10%. Van deze 29 respondenten geven velen aan bereid te zijn op de een of andere manier een bijdrage te leveren aan de activiteiten binnen de regio. Interesse is er in het bijzonder voor: - jacobalea: 12 - pelgrimswegen: 23 - geschiedenis en cultuur: 23 Wat de dag en het tijdstip van de regiobijeenkomsten betreft, bleek er een grote voorkeur te zijn voor een doordeweekse avond, met de zaterdagmiddag, resp. de zondagmiddag als tweede en derde voorkeur. De uitkomsten van deze enquête zal leidend zijn voor het jaarprogramma 2007 en volgende jaren. Voor 2006 is prioriteit gegeven aan een andere opzet voor de voorjaarsbijeenkomst van de regio én aan het organiseren van de landelijke najaarsbijeenkomst. Regiobijeenkomst Zowel qua opkomst als qua inhoud was de voorjaarsbijeenkomst van de afdeling Amsterdam op zaterdag 11 maart in het Mozeshuis een groot succes. Er waren meer dan vijftig belangstellenden. De bijeenkomst was een experiment: een ander

PAGINA 35

JACOBSSTAF - 2007

tijdstip, een andere locatie, een andere opzet. De gebruikelijke informatieavond voor vertrekkende lopers en fietsers én de thema-avond werden dit keer gecombineerd tot één bijeenkomst met verschillende activiteiten: een lezing, informatieverstrekking, gelegenheid voor het maken van een stadswandeling en méér. Jan Galjé, architect en meervoudig pelgrim, hield een lezing over de ‘historische bruggen’ langs de Camino. Lodewijk Wagenaar, conservator bij het Amsterdams Historisch Museum, hield een boeiend verhaal over Amsterdamse wederwaardigheden met bedevaarten en pelgrimages, eind van de Middeleeuwen. Ook was er een mogelijkheid voor een stadswandeling o.l.v. de ervaren stadsgids Cees Schreurs. Einddoel was de voormalige Jacobskapel. Tussen de bedrijven door was er voor lopers en fietsers die op korte termijn zouden gaan vertrekken gelegenheid zich nader te informeren over de tocht. Landelijke najaarsbijeenkomst De regio heeft met veel plezier en enthousiasme de schouders gezet onder de organisatie van de landelijke najaarsbijeenkomst. Deze vond plaats in de Mozes en Aäronkerk onder het motto: Pelgrimeren, van alle tijden en alle culturen, voor jong en oud. Een kleine 400 mensen bezochten de bijeenkomst. De afdeling kijkt met tevredenheid terug op de organisatie en het verloop ervan. Wisseling RCP Esther van Doorn heeft in de loop van het jaar te kennen gegeven te willen stoppen met haar regiocontactpersoonschap. Marja te Lintelo die ook al actief was binnen de mentorengroep, zal haar plaats innemen. Herman Holtmaat en Esther van Doorn Regio Breda-Tilburg Op vrijdag 2 maart a.s. zal een informatiemiddag worden gehouden voor aspirant- en vertrekkende pelgrims in het Pelgrimshuis :’De Jacobsmantel’, Begijnhof huisje 57 te Breda. Omdat op deze mid-

PAGINA 36

dag dit pelgrimshuis officieel in gebruik wordt genomen (tevens als refugio), is er om 13.30 uur een kleine lunch en om 16.00 uur enkele tapas. Opgave vooraf: telefoon 06 43 83 4114. Maria van Hassel-Maas Op vrijdag 29 december kwamen we met zo’n dertig leden in het café de Kogelvanger bij elkaar, als afsluiting van het afgelopen jaar, om gezamenlijk een wandeltocht te maken naar onze Jacobskapel te Galder alwaar buiten een draaiorgel van een van onze leden ons stond op te wachten met gezellige kerstliederen. De dienst werd opgedragen als dank voor dit bijzonder jaar van saamhorigheid. Na het welkomswoord van onze voorzitster Maria van Hassel-Maas, leidde Rene Heinrichs de dienst. Hij gaf een uitgebreide samenvatting over de vele activiteiten en gebeurtenissen van het afgelopen jaar van onze afdeling en onder de grote spiritualiteit hoe dit allemaal was gebeurd. Tevens werd herdacht dat we van een gewaardeerd lid dit jaar afscheid hebben moeten nemen. Op het einde van de dienst mocht iedereen een kaarsje aansteken en daarbij iets uit zijn of haar eigen hart uitspreken. Na de dienst kregen we allen nog de Jacobszegen en werd mevrouw Fien, de kosteres bedankt voor de verzorging van deze mooie kapel. Hierna gingen we allen weer samen terug via een andere route naar de Kogelvanger voor een heerlijke kop erwtensoep. Iedere laatste vrijdag van de maand komen we altijd samen in café-restaurant de Pelgrim te Meerseldreef. Zo ook op 26 januari in het nieuwe jaar. Doordat de ruimte een beetje beperkt is en er steeds meer leden op deze bijeenkomsten komen, werd de vraag gesteld om naar een andere locatie uit te zien. Dit bleek een totale verkeerde gedachte te zijn, want iedereen wilde, ondanks de ‘beperkte’ ruimte, in ons Pelgrimscafé blijven samenkomen. Op zaterdag 10 februari j.l. kwamen we weer met een groep bij elkaar en kregen we voorafgaand aan het hoofddoel van deze middag een

JACOBSSTAF - 2007

trainingsuurtje van onze voorzitster Maria van Hassel-Maas met als thema Evenwicht, dat zo belangrijk is tijdens een wandeling als Pelgrim. Ons hoofddoel was deze middag een lezing over de Rute de la Plata door Cor Slegers, een van onze leden. Hij gaf een zeer boeiende uiteenzetting en

adviezen over deze tocht, ondersteund door een mooie diapresentatie. Na zijn inleiding kreeg hij een hartelijk applaus van de bijna veertig aanwezigen. Rinus Machielsen

Agenda 16 maart Regio Groningen-Drenthe: huiskamerbijeenkomst 17 maart Regio Rotterdam: voorjaarswandeling 17 maart Regio Limburg: regiobijeenkomst in het Katoenen Dorp te Roermond 17 maart Regio Arnhem-Nijmegen: wandelgroep 24 maart Voorjaarsbijeenkomst Genootschap + Alg Ledenvergadering in de Nicolaïkerk Utrecht 25 maart Landelijke Pelgrimsmis in Kathedraal Roermond, aanvang 11.30 uur 31 maart Regio Den Haag: regiobijeenkomst 19 april Regio Utrecht/Rivierengebied: concert Milladoiro te Nieuwegein 5 mei Regio Utrecht/Rivierengebied: voorjaarswandeling Geldermalsen - Tiel 6 mei Regio Den Bosch: regiobijeenkomst 12 mei Regio Friesland: voorjaarswandeling en –fietstocht 2 juni Regio Utrecht/Rivierengebied: rondleiding tentoonstelling ‘In Godsnaam-1000 jaar kloosters’ in museum Catharijneconvent te Utrecht 9 juni Regio Groningen-Drenthe: klei-camino 25 juli Regio Utrecht/Rivierengebied, regio Midden Nederland en regio Den Bosch: pelgrimsliederen zingen in Buurmalsen 25 juli Jacobusavond in Caroluskapel te Roermond 1 en 2 sept Regio Friesland: wandel- en fietsweekend 15 sept Regio Groningen-Drenthe: zand-camino 7 okt Regio Utrecht/Rivierengebied: regiobijeenkomst met lezing van en door André Brouwer 13 okt Regio Rotterdam: regiobijeenkomst 13 okt Regio Friesland: regiobijeenkomst 14 okt Dag van de Spiritualiteit te Ossendrecht 21 okt Regio Den Bosch: regiobijeenkomst 2 nov Regio Groningen-Drenthe: huiskamerbijeenkomst 10 nov Regio Limburg: regiobijeenkomst te Roermond 17 nov Najaarsbijeenkomst Genootschap te Breda

PAGINA 37

JACOBSSTAF - 2007

Het Compostelaregister Ieder kwartaal worden in de Jacobsstaf de ontvangen aanvullingen op het compostelaregister gepubliceerd. Wilt U ook worden opgenomen in het compostelaregister na thuiskomst uit Santiago, stuur dan een copie van Uw Compostela naar het Genootschap samen met de ingevulde achterkant van de brief, die U bij de pelgrimspas ontving, met gegevens over de gevolgde route en de reiswijze. U kunt daarmee ook de Jacobsspeld bestellen. Hebt U de brief niet meer vraag dan een formulier aan bij de Ledenservice ([email protected]). Naam Woonplaats 2002 Ypelaar, G. Swalmen 2003 Scheffener, W.J.J. Bavel 2004 IJskes, M. Zaandijk 2005 Luijten, J.A.M. Wijnandsrade Luijten-Webers, M.A.G. Wijnandsrade Abdullah Khan, R.A. Amsterdam Feenstra, C. Amsterdam Boon, H.J.M. Assen Boon-Koenders, G.Th.M. A ssen 2006 Doesburg, M. van Nijmegen Röhling, G.H.M. Koog a/d Zaan Kok, C.J.M. Amsterdam Smit, C.A. Rijswijk(ZH) Smit, J.B. Rijswijk(ZH) Jenniskens, H.M.J.M. Belfeld Ensing, J. Oldemarkt Heij , R. Eibergen Luder, B. Zwanenburg Luder-Fischer, M.S. Zwanenburg Berg, M.C.M. van den Anna Paulowna Berg-Mulder, L.A.M. van den Anna Paulowna Sap, C Heemskerk Timmer, H.J. Heemskerk Weerd, C.D. de Bussum Weerd-Meijer, J.G.A. de Bussum Stolwijk-Amende, L. Nijverdal Brok, Th. A. M. den Beers Laer, C.C.M. van Kudelstaart Schalkwijk, L.M. van Soest Stubbé, J.P.M. Voorburg Koning, D.W.J. de Berlicum Broek, C.P.M.F. van den Kortgene Mijhad, L.M.H. Kortgene Mijhad, S.M.C. Kortgene Leeuwen, P.M.M. van Kwintsheul Leeuwen-Groenewegen, H.H. van Kwintsheul

PAGINA 38

Wijze Peters, A.W.M. Ottersum Strien, C.N.J. Lopik 7-jun-02 fiets Strien-van Duinen, A.H.T.Lopik Ytsma, G. Noardburgum 6-jun-03 voet Voets, H.A.C.M. Veldhoven Voets-van Liempd, M.A. Veldhoven 9-aug-04 fiets Hoogland, J.P.T. Oudorp Zeegers, J. Santpoort 6-jun-05 fiets Bak, F. Weesp 6-jun-05 fiets Del Mar Ruiz Del Rio, M. Palencia(S) 1-aug-05 voet Nahuis-Hulshof, L.A.M. Nijverdal 1-aug-05 voet Viet-Hinterberger, M. Hellendoorn 20-okt-05 voet Hendrikx, J.C.H.M. Swalmen 20-okt-05 voet Hoff, G. van ‘t Heerhugowaard Ghijsen, Th. Cuijk 5-mei-06 voet Nuij, J.Th. Kampen 11-mei-06 voet Roose, H.L.A. Enkhuizen 29-mei-06 voet Snel, P. Middelburg 30-mei-06 voet Snel-Nugteren, P.L. Middelburg 30-mei-06 voet Spee, J.H.W. Houten 31-mei-06 fiets Spee-van Damme, M.E.M. 3-jun-06 sep-06 voet 9-jun-06 voet Zegeling, M. Amsterdam 11-jun-06 fiets Hofstad, J.G.L. Silvolde 11-jun-06 fiets Maathuis, P.H.A. Silvolde 16-jun-06 fiets Aquarius, C.J.W.M. Haelen Veen, S. van Haelen 16-jun-06 fiets Hagen, J. Elst(G) 17-jun-06 Nijmeijer, A. Elst(G) 17-jun-06 Rietbroek, M.H. Rijswijk(ZH) 18-jun-06 voet Willemse-Asselbergs, J.A.E.M. 18-jun-06 voet Bergen op Zoom 23-jun-06 voet Nan, P.J. Venhuizen 28-jun-06 voet Bremmers, J. Swalmen 28-jun-06 fiets Voesenek, A.L.M. Baarle-Nassau 30-jun-06 fiets Ypelaar, G. Swalmen 30-jun-06 voet Rikken, J.W.A.M. Groesbeek 1-jul-06 fiets Pouw-Teirlinck, M. Apeldoorn 6-jul-06 fiets Rengers, N. Enschede 6-jul-06 fiets Rengers-Verschelling, M. Enschede 6-jul-06 fiets Jak, H. Schagen 9-jul-06 voet Lassooy, J.P. Egmond-binnen Veer, B.A. van der Egmond-binnen 9-jul-06 voet Hilhorst, V. Laren(NH) Aankomst

14-jul-06 26-jul-06 26-jul-06 13-aug-06 17-aug-06 17-aug-06 28-aug-06 5-sep-06 15-sep-06 15-sep-06 15-sep-06 15-sep-06 16-sep-06 28-sep-06 29-sep-06 29-sep-06 29-sep-06 29-sep-06 29-sep-06 30-sep-06 Houten

voet voet fiets fiets voet fiets f&v voet voet voet voet voet fiets voet voet voet voet voet 30-

2-okt-06 3-okt-06 3-okt-06 4-okt-06 4-okt-06 6-okt-06 6-okt-06 7-okt-06

voet voet voet fiets fiets fiets fiets voet

7-okt-06 12-okt-06 13-okt-06 13-okt-06 13-okt-06 14-okt-06 16-okt-06 16-okt-06 16-okt-06 17-okt-06 19-okt-06 19-okt-06 20-okt-06

voet voet fiets voet fiets fiets voet voet voet voet voet voet voet

JACOBSSTAF - 2007

Haes, W. de Mommens, M.M.L. Crone, S.C.J. Sol, R.H. Sol-Hoogland, E.W.E. Houtman-Schut, J. Schut, E. Burm, P.L.J.

Dordrecht Dordrecht Amsterdam Kamerik Kamerik Driebergen Driebergen Haren(Gr)

24-okt-06 24-okt-06 29-okt-06 31-okt-06 31-okt-06 1-nov-06 1-nov-06 2-nov-06

voet voet voet voet voet fiets fiets voet

Burm-Wubbolts, E.A.A.J. Haren(Gr) 2-nov-06 Zeijlemaker, J.N. Leiderdorp 2-nov-06 Wit, J.A. de Schagen 5-nov-06 Verbaan, W. Epe 9-nov-06 Lodder, M. Culemborg 13-nov-06 Everards, K. Wijk bij Duurstede 26-nov-06

voet voet voet voet fiets voet

Dag van de spiritualiteit – ‘Be-Leving’ Zondag 14 oktober 2007 in de Volksabdij te Ossendrecht We nodigen je graag uit voor deze bijzondere dag van be-leving. Het programma zal staan in het teken van het opnieuw beleven van de spirituele ervaring van je Pelgrimstocht. Of voor wie nog op weg moet gaan, het opdoen van de nodige inspiratie en nieuwe ideeën. Er zal voldoende tijd zijn voor herinnering, meditatie en gebed, stilte, zang en wandelen. Een volledig programma volgt later. We rekenen op een grote opkomst, dus boek de datum vast in je agenda. In juli zul je het inschrijfformulier op de website en in de Jacobsstaf kunnen vinden. Er is gekozen voor de Volksabdij te Ossendrecht. Dat is wel ver weg in het zuidwesten van het land, maar de prijs voor het dagarrangement en een mogelijke overnachting zijn er ongeëvenaard laag. Het dagarrangement inclusief koffie/thee en lunch

Werkgroep Spiritualiteit

is er lager dan waar ook. Dat zie je straks terug in de dagprijs voor de deelnemers. Daarnaast is er de mogelijkheid om voor slechts € 30,00 te overnachten van zaterdag op zondag (op slaapzaal, maar geen stapel-bedden!) Dit is inclusief het abdijmenu op zaterdag-avond en het ontbijt op zondagmorgen. Dat maakt deze ‘Dag ven de Spiritualiteit’ een aanrader als je er even een weekendje uit wilt zijn met bv. innerlijke rust als doel. De Volksabdij is namelijk gelegen in een prachtige natuurlijke omgeving, dus ideaal om terug te komen bij je bron. Je eigen be-leving van spiritualiteit, zoals je waarschijnlijk ook tijdens je Camino hebt ervaren, is dan haast onvermijdelijk. We kijken er naar uit je te ont-moeten op 14 oktober. Graag tot dan!

Wilt u de Jacobsroute op een comfortabele manier wandelen? Alleen of met uw eigen gezelschap? Met gereserveerde hotelletjes en met vervoer van bagage? Met een uitgebreide routebeschrijving en kaartmateriaal? Van Le Puy via St. Jean-Pied-de-Port en Roncesvalles naar Santiago. In 11 deeltrajecten van elk een week, met in totaal 66 dagetappes. Per week te boeken. Verlenging tot Kaap Finisterre is mogelijk. Nieuw in 2006: Via Arverna en Via Verde.

Bel Topo-Aktief 024 - 360 64 27 of bezoek onze website www.topo-aktief.nl PAGINA 39

JACOBSSTAF - 2007

Zoekertjes • Walter Vroom biedt aan chambres et tables d’hôte en camping aan de chemin de Compostelle in Montrál du Gers. Zie ook de site: www.gites-montreal-du-gers.com en ‘miam miam dodo’. Tel. 0033 5 62 29 23 85. Tevens voet/beenmassage.

• Ad R.Remigius is op zoek naar een lichtgewicht slaapzak, die minder dan 1100 gram weegt. Wie heeft er nog één ter overname of kent iemand, die er één heeft? Ad is van plan om medio april 2007 te vertrekken. E-mail [email protected] of tel. 075 6214364.

• Luc Daenen, woonachtig in het Christelijk gemeenschapshuis ‘In manus Tuas’ te 3000 Leuven (B) biedt aan passerende pelgrims te voet (!) een matras voor 1 nacht om je slaapzak op te leggen, een warme douche en brood met beleg. Tel: 0495 70 85 34 (Luc), minstens 48 uur op voorhand contacteren.

• Te koop: schoenen Meindl Island Pro MFS, maat 9 (43) B/C kleur anthraciet met Gore-Tex binnensok. Ca. 200 km op gelopen. Helaas te klein. Nieuwprijs € 195.-. Tegen ieder aannemelijk bod. E-mail: [email protected] of tel. 078 - 676 3009.

• Jan en Annie Termeer zijn op zoek naar ondersteuning om op weg naar Santiago te kunnen. Jan zit in een rolstoel en wil met zijn hand bike naar Santiago rijden (is rolstoel gebonden) en Annie fietst. Gedacht wordt aan een begeleider met auto om de bijzondere zaken voor Jan als rolstoeler op te vangen, denk aan toegankelijkheid bij overnachten (mee nemen tent, toilet, stretchbed, onderdelen enz). Mail [email protected], of telefoneer 0492 382597of 06 28636382. • Rectificatie: nieuwe gîte GR65 tussen Condom en Montreal du Gers. Pelgrimsprijzen. Tevens mogelijkheid om in de maanden juni en september te hospitaleren. Info Joelle Pfeiffer, [email protected] of tel. Na 1 april: 0033 5 62 29 57 98. • Cees van Egmond wil in het voorjaar van 2007 (vanaf begin mei) de Zilverroute fietsen (van Sevilla naar Santiago de Compostela). Wie heeft belangstelling om samen met mij deze tocht te ondernemen? E-mail ceesvanegmond@planet. nl of tel: 072-5091811. PAGINA 40

• Vanaf dit voorjaar wordt er voor de Pelgrim naar Santiago een slaaplaats aangeboden in het Begijnhof te Breda, (Pelgrimshuis de ‘Jacobsmantel’) nr. 57 voor 5 euro p.p.p.n. Min. 1 dag vooraf aanmelden via 06 43 83 4114. Maria van Hassel-Maas. Tevens Infohuis voor Pelgrimswegen naar Rome en Maria-oorden in Europa. • Annemiek Winnemuller, 53 jaar, zoekt wandelmaatje die eind april en in drie weken tijd, met haar kan mee lopen tot Burgos (Spanje). Meer tijd niet beschikbaar. Fijn zou zijn om de voorbereidingen gezamelijk te bespreken. E-mailadres [email protected]