2004-2005
Jaaruitgave Franz Liszt Kring Journal of the Franz Liszt Kring 2004-2005
Inhoud Inleiding
Redactie Christo Lelie (eindredacteur) Albert Brussee Peter Scholcz
Ontwerp en opmaak Berkhout Grafische Ontwerpen, Harmelen
Druk Drukkerij Haasbeek, Alphen a/d Rijn
Bestuur Franz Liszt Kring Peter Scholcz, voorzitter Christo Lelie, vice-voorzitter Albert Brussee, secretaris Johan Verrest, penningmeester Ruud Koop Jan Kruls Karel Mulder Toos Onderdenwijngaard Henk van Overeem
Comité van Aanbeveling Prof. Margaret van Biene-Hershey Prof. Dr. Marius Flothuis † Bernard Haitink Anton Kersjes † Prof. Dr. Eduard Reeser † Daniël Wayenberg
Uitgave Stichting Franz Liszt Kring Prins Bernhardlaan 11 NL - 3645 DD Vinkeveen The Netherlands www.lisztkring.nl
Briefdokumente im Liszt-Ferenc-Archiv von Göppingen-Budapest Lajos Gracza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ein eigenhändiges Liszt-Dokument in ungarischer Sprache Lajos Gracza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ein Liszt-Dokument mit eigenhändiger Widmung – Liszt und Radowitz Lajos Gracza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liszt-autografen in een Delftse privécollectie Christo Lelie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Franz Liszts comeback als pianist – zijn concerten in 1832 en het voorjaar van 1833 Albert Brussee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het begin van de briefwisseling Liszt – d’Agoult (januari-april 1833); de volgordekwestie Albert Brussee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Omslag: Franz Liszt, Kabinetfoto door Joseph Albert, München 1 of 2 september 1879 (collectie C. Lelie)
Inleiding Het belangrijkste onderwerp in de jaaruitgave 2004-2005 is Liszt als schrijver van brieven. Deze uitgave bevat een aantal niet eerder gepubliceerde brieven van de hand van Liszt en van mensen uit zijn omgeving. Ze worden thans bewaard in privécollecties te Göppingen (Duitsland) en Delft. De brieven worden gepresenteerd door respectievelijk Lajos Gracza en Christo Lelie. Albert Brussee laat een nieuw licht schijnen op de briefwisseling tussen Liszt en Marie d’Agoult, waarbij de tot nu toe vastgestelde volgorde kritisch wordt bekeken en aangepast. De nieuwe volgorde wijkt af van die in de nieuwste uitgave van de brieven door Serge Gut. Albert Brussee gaat voorts uitvoerig in op Liszts concerttournee in 1832-33, waarin hij een comeback als pianist maakte. Deze studie bevat veel nieuw biografisch materiaal.Verder schreef Lajos Gracza studies over Liszt en Radowitz en over Liszt en zijn relatie tot de Hongaarse taal. De artikelen van Gracza worden in het oorspronkelijke Duits gepubliceerd. De overige artikelen zijn in het Nederlands geschreven, maar kregen een Engelse samenvatting, zodat ze voor het internationale Liszt-onderzoek toegankelijk zijn.
Preface The main subject of this Journal of the Franz Liszt Kring (Society) 2004 and 2005 is Liszt as a writer of letters.This edition contains some unpublished letters by Liszt and by contemporaries from his circle.They are from private collections in Göppingen (Germany) and Delft (the Netherlands).The letters are presented by Lajos Gracza and Christo Lelie. Albert Brussee gives an entirely new view on the correspondence Liszt – Marie d’Agoult. He discovered a new order, different from the one in the edition of these letters by Serge Gut. Albert Brussee also wrote an extensive article on Liszt’s comeback as a pianist in 1832-33.This article gives new biographical facts. Finally, this issue contains two other articles by Lajos Gracza about Liszt and Radowitz and about Liszt’s knowledge of the Hungarian language. Gracza’s articles are published in German.The other articles are in Dutch, but they all have extensive English summaries.
1
Briefdokumente im Liszt-FerencArchiv von Göppingen-Budapest, 3 2. Die Dokumente
Mitteilung1 über Unveröffentlichte Briefe von Franz Liszt und seinen nächsten Angehörigen
2.1 “Austria (von fremder Hand: 3/10 875) Vienna. Dem hochwohlgeborenen Herrn, Herrn Hofrath E. von Liszt3 etc. Schottenhof, 3te Stiege, 3ter Stock.Wien. (Oesterreich)
Lajos Gracza
1. Beschreibung der Dokumente 1.1 Eigenhändig adressierter Briefumschlag von Franz Liszt aus Rom an Eduard von Liszt sen. Nach Wien vom 30.9.1875 (Datum des Poststempels). 1.2 Eigenhändig geschriebener Brief mit Unterschrift von Franz Liszt aus Weimar an Herrn Switalski nach Lemberg vom 19.4.1878. 1.3 Eigenhändig adressierter Briefumschlag zum Brief Nr. 1.2. 1.4 Eigenhändig adressierter Briefumschlag von Franz Liszt aus Budapest an Lina Schmalhausen nach Berlin vom 1.12.1884 (Datum des Poststempels). 1.5 Eigenhändig geschriebener Brief mit Unterschrift von Marie Gräfin d’Agoult aus Paris an Fanny Lewald vom 4.11.1849. 1.6 Eigenhändig geschriebene Briefkarte mit Unterschrift von Carolyne Fürstin SaynWittgenstein aus Rom an Elise Freiin von Stein zu Nord- und Ostheim vom 8.7.1886. 1.7 Eigenhändig geschriebener Brief mit Unterschrift von Blandine Ollivier geb. Liszt aus Paris an eine unbekannte Dame nach Paris von Mitte Mai 1861. 1.8 Brief mit Unterschrift von Cosima Wagner geb. Liszt aus Bayreuth an einen unbekannten Herrn vom 19.11.1891. 1.9 Eigenhändig geschriebener Brief mit Unterschrift von Adam Liszt aus Paris an den Redakteur vom Diable boiteux in Paris vom Frühjahr 1825.
Auf der Rückseite: Das rote Ritterwappen von Liszt (gedruckt) und Rundstempel: “WIEN 3 10 75 8F”
2
(Rundstempel): “ROMA2 30 SE? 754 7S [unleserlich]”
2.2 “Hochgeehrter Herr5, Sehr selten ist mir das Clavierlehrer-Amt so angenehm und wohlfällig vorgekommen als bei Ihrer Fräulein Tochter6. Felicia bezeigt sich ebenso intelligent als reizend. Die unvergleichliche polnische Grazie ist ihr angeboren, und Sie verwerthet dieselbe Virtuosenhaft am Clavier mit ihren 10 Fingern welche übrigens ganz kräftig eingreifen, wo es sich geziemt. Dass man in Lemberg die günstigen Resultate der emsigen Studien Felicia’s in Pest7 anerkennt, erfreut mich. In dem ich Sie bitte, Hochgeehrter Herr, mich freundlichst ihrer Frau Gemahlin zu empfehlen, verbleibt Ihnen stets, aufrichtig ergebenst
2.3 “Galizien (Rundstempel) (Oesterreich) “WEIMAR 19.4.’78 15 M” Dem hochwohlgeborenen Herrn, Herrn von Switalski, k.k. Landesgerichtsrath. Lemberg.”
F. Liszt 18ten April, ’78 Weimar8. Anbei noch ein paar Zeilen für Felicia9.”
3
2.4 “Deutschland (Rundstempel) Fräulein 1 BUDAPEST10 11 Lina Schmalhausen , 12 Hofpianistin 84 Hauptpostlagernd DÉLUTÁN” Spandauerstrasse Berlin” (nachmittags)
2.5 “J’envoie demain à M. St RenéTaillandier12 mon exemplaire du Prince Louis Ferdinand et vos articles sur Mme d’Arnim13. C’est tout ce que je possède de Vous. Les autres ouvrages annoncés ne me sont point parvenus. Je regrette beaucoup Diogena14. Je ne sais pas ce que St René pensera et dira. Je n’ai pas causé avec lui; il est à Montpellier. Sa revue15 d’ailleurs est très conservatrice. Il n’y a donc pas lieu pour vous d’espérer une critique très détaillée et très favorable. Mais qu’il vous nomme et qu’il fasse honorablement mention de vos œuvres et sera déja une chose utile pour votre reputation en France. Je pense absolument comme vous, mon amie, que les esprits libres n’ont pas besoin d’un long commerce pour se reconnaitre, se deviner et s’etre mutuellement d’un grand secours dans les éprueves de la vie militante. Je ressens pour ma part très vivement le bienfait de votre affection et ma pensée vous cherche souvent avec tendresse. Malheureuse? Oui car ma vie idéale a eté brisée, anéantie16. Il ne m’est rien, absolument rien resté d’un effort énergique, passionné et persévérant de tout mon coeur et de tout mon esprit. Mais je suis arrivée à une socle de sérénité qui me laisse la faculté de me d’évouer fragmentairement (passez moi cette expression) à quelques idées et à quelques personnes. Je vis sans ennuis matériels, sans agitations oiseuses. C’est avoir encore atteint beaucoup. Vous n’en êtes pas là, ma chère Fanny17.Vous etes aux prises avec la famille, avec le monde, aux prises avec une cruelles ennemie: la passion18. Mais je sense et je sais bien que votre courage ne faillira pas. À Vous Marie19 4. Nbre 1849” “Ich übersende morgen Herrn St RenéTaillandier mein Exemplar von‘Prinz Louis Ferdinand’ und Ihren Artikel über Frau von Arnim. Das ist alles, was ich von Ihnen besitze. Die anderen angekündigten Werke haben mich gar nicht erreicht. Ich bedauere sehr Diogena. Ich weis nicht, was St René denken und sagen wird. Ich unterhielte mich nicht mit ihm, er ist in Montpellier. Seine
4
‘Revue’ ist übrigens sehr konservativ. Es gibt daher keinen Anlass für Sie, auf eine ausführliche und wohlwollende Kritik zu hoffen. Dass er aber Ihren Namen nennt und Ihre Werke ordentlich erwähnenswert findet, wird für Ihr Ansehen in Frankreich schon eine nützliche Sache sein. Ich denke vollkommen wie Sie, meine Freundin, dass freie Geiste keinen langen Umgang brauchen, um sich zu erkennen und sich gegenseitig eine große Hilfe zu sein in den Prüfungen des kämpferischen Lebens. Ich meinerseits empfinde sehr lebhaft die Wohltat ihrer Zuneigung, und meine Gedanken suchen Sie oft zärtlich. Unglücklich? Ja, denn mein ideales Leben wurde zerstört und vernichtet. Von den kraftvollen, leidenschaftlichen und beharrlichen Bemühungen meines ganzen Herzens und meines ganzen Geistes ist mir nichts, absolut nichts übrig geblieben. Aber ich bin eine Art Heiterkeit gelangt, die mir erlaubt, mich fragmentarisch (verzeihen Sie mir den Ausdruck) gewissen Ideen und Personen zu widmen. Ich lebe ohne materielle Sorgen, ohne unnütze Aufregungen. So gesehen habe ich doch viel erreicht. Sie sind nicht so weit, meine liebe Fanny. Sie ringen mit der Familie, mit der Welt, Sie ringen mit einem grausamen Feind: mit der Leidenschaft. Aber ich spüre und ich weiß wohl, dass Ihr Mut Sie nicht verlassen wird. Ihre Marie” 4. November 1849
5
2.6 “Ma chère Elisa20, Excusez moi d’avoir été si longtemps à vous envoyer de roman de D = que je ne crois pas encore le plus caracteristique. A peine recu il me fut enlevé et courut de mains en mains, au point de ne plusvous arriver dans sa première fraicheur. S’il y en a de plus saisissant encore vous en aurez. Je ne puis en juger, ne pouvant trouver le temps de les lire. Comment vous sentez vous dans le froid, vous à qui le chaud va si bien? Avez vous déjà revu Octavie21? Bien des amitiés sincères à toutes deux quand vous serez réunies, de votre très affectionnée Pse Carolyne Wittg. 8 Juillet 188622”
“Meine liebe Elisa,Verzeihen Sie mir, dass ich Ihnen den Roman von D. so spät überschicke, den ich noch immer nicht für all zu sehr charakteristisch halte. Kaum erhalten, wurde er mir weggenommen und von Hand zu Hand gereicht, so dass er zu Ihnen nicht mehr in seiner ersten Frische gelangt.Wenn es davon je einen noch ergreifender geben sollte, werde ich Ihnen den zukommen lassen. Ich kann es nicht beurteilen, ich konnte keine Zeit finden, sie zu lesen.Wie fühlen Sie sich in der Kälte, Sie, die die Wärme gern haben? Haben Sie schon Octavie wiedergesehen? Viele herzliche Grüsse Ihnen Beiden von der Ihnen sehr gewogenen F. Carolyne S.-W. Den 8. Juli 1886”
6
2.7 “Chère et bonne Madame23, Mardi à 4h de l’après midi, mon père sera chez nous24, et nous fera de la musique. Comme vous êtes un ange de bonté (ma gd mère25 sait quelquechose) je vous ouvre les portes de Paradis, à vous et à vos acolythes Mille tendresses d’ici à mardi, B. Ollivier née Liszt26 Samedi”
“Meine liebe und gute Dame, Dienstag am Nachmittag um 4 Uhr wird mein Vater bei uns sein, und wir werden musizieren. Da Sie ein Engel an Güte sind (meine Großmutter weiß etwas darüber), öffne ich Ihnen die Tore des Paradieses, Ihnen und Ihren Genossen Tausend Umarmungen bis Dienstag B. Ollivier geb. Liszt Sonnabend”.
7
2.8 “Werther Herr u. Freund, Soeben von Wien zurückgekehrt will ich Ihnen in kürze melden, dass ich nichts von dem besitze, wonach Sie mich fragen. Auch weiss ich nicht, wohin die “Hochzeit”27 u. “Glückliche Bärenfamilie”28 gekommen sind. Was die Veröffentlichung anbetrifft, so bin ich der Ansicht, dass man hiermit sehr vorsichtig sein muss, u. dass so lange die Gesammelten Schriften, die erschienenen so wichtigen Briefwechsel u. die ‘Entwürfe und Gedanken’ nicht
genauer gekannt sind, man mit kleineren, partielleren Dingen warten muss. So viel ich die litterarhistorische Auffassung verhüten kann, will ich es thun. Mit herzlichsten Dank für Ihre Freundlichkeit, u. schönsten Gruss für Sie u. Ihre Gemahlin, bin ich hochachtungsvoll Ergeben. C.Wagner29 Bayreuth den 19 Nov. 91”
8
2.9 “À Monsieur Monsieur le Redacteur Du Diable boiteux Rue Joquelet No 2 Coin De la rue Montmartre Paris” (Rundstempel)“Paris 2 1825” Monsieur, “Permettez moi de réclamer pour la seconde fois la complaisance que vous avez eu l’année dernière30 d’annoncer dans votre Journal le concert de mon fils qui aura lieu le 13 de ce mois31 à la salle Louvois32. L’administration de l’ A:R : de musiq(UE !)33 a bien voulu d’accorder à mon fils les Artistes Italiens34 pour embeller cette Soirée Musicale qui sera terminer par le troisième acte d’Otello35 ( !). J’aurai l’honneur de vous adresser les Billets ( !) d’usage, si vous desirez quelques uns pour vos amis, je me croirai très honoré de recevoir vos demandes. Je vous serai extrèmement obligé, si vous voulez bien faire l’annonce trois fois et pour la 4e fois le jour même du concert. Agréez les assurance de ma considération la plus distinguée. Adam Liszt36 S’adresser pour les loges et pour les billets, au bureau de Location des Loges de l’A : R : de Musiq(ue) rue GrangeBatelière.” “Sehr geehrter Herr, Erlauben Sie mir, die Gefälligkeit, die Sie im vergangenen Jahr erwiesen haben, das zweite Mal zu verlangen, in Ihrer Zeitung das Konzert meines Sohnes anzuzeigen, das am 13. dieses Monats im Saal Louvois stattfinden wird. Die Leitung der A.R. de Musique war so güttig, meinem Sohn die Künstler der Italiener für Verschönern des musikalischen Abends zu bewilligen, der für den dritten Akt des Othello festgesetzt wird. Ich werde die Ehre haben, die üblichen Karten an Sie zu richten und wenn Sie welche für Ihre Freunde wünschen, würde ich mich geehrt fühlen, Ihre Nachfrage zu
bekommen und Ihnen sehr zu Dank verpflichtet sein, wenn Sie die Güte hätten, die Anzeige dreimal zu bringen und das Vierte Mal am Tage des Konzerts. Genehmigen Sie bitte die Versicherung meiner augezeichneten Hochachtung. Adam Liszt Für die Logen und die Karten ist sich an das Büro der Verkaufskasse von A.R. de Musique rue Grange-Batelier zu wenden.”
9
Noten: 1
2
3
4
5 6 7
8 9 10
11
12
13
14
15 16
17
18
19
20
21 22
2. Mitteilung Gracza, Lajos:Vier Briefe von Franz Liszt an Alexander de Villers – Studia Musicologica (Budapest) zur Veröffentlichung angenommen (2003). Liszt hielt sich vom 19 September bis 3 Oktober 1875 in Rom auf, danach bis 5 Februar 1876 in der Villa d’Este in Tivoli. Liszt, Eduard sen.(1817-1879) Österreichungarischer Jurist, Onkel von Franz Liszt, der aber wegen Generationsverschiebung um sechs Jahre jünger war als der große Musiker. Er hatte am Höhepunkt seiner Karriere das Amt des Generalprokurators in Wien bekleidet. Als Datum des zum Umschlag gehörenden Briefes wurde der 29 September 1875 ermittelt. Eduard Ritter von Liszt jun.Veröffentlichte ihn in seinem Buch: Franz Liszt.Abstammung, Familie, Begebenheiten, S. 51 – Verl.Wilhelm Braumüller,Wien-Leipzig (1938), der Liszt an seinen Vater an diesem Tag geschrieben hatte. Siehe den zum Brief gehörenden Umschlag (1.3.). Felicia Switalska. Felicia (ihr Nachname fälschlich als Smitalska angegeben) aus Lemberg (heute Lwow) war 9 im Studienjahr 1877/78 Schülerin von Liszt an der Budapester Musikakademie. – Legány, Dezs_: Ferenc Liszt and His Country 1874-1886, S. 85, 95 – Occidental Press, Budapest (1992). Liszt verweilte mit Unterbrechung von Anfang April bis 17 August 1878 in Weimar. Die an Felicia gerichteten Zeilen sind nicht vorhanden. Zwischen dem 17 November und 8 Dezember blieb Liszt für Kurze Zeit in Budapest, bevor er nach Rom abreiste. Der Brief zum Umschlag wurde von Julius Kapp in seinem Buch: Liszt, 4. und 5. Auflage, S. 285 – Verl. Schuster & Loeffler, Berlin und Leipzig (1919) veröffentlicht. Schmalhausen, Lina (1864-1928) Schülerin, Betreuerin und Vertraute von Liszt in seinen letzten Lebensjahren. Taillandier, (Saint) René (1817-?) französischer Schriftsteller, ab 1846 Titular-Professor in Montpellier. Mitarbeiter der „Revue des deux mondes“. Prinz Louis Ferdinand, Roman von Fanny Lewald in drei Bänden (1849), ‘Bettina von Arnim’ Essay von der selben Autorin. Diogena, Roman von Fanny Lewald über ihre ‘Leidensjahre’ wegen einer unglücklichen Liebe zu ihrem Vetter, Heinrich Simon. Revue des deux mondes (Paris). Der Brief wurde etwa fünf Jahre nach dem Bruch mit Liszt geschrieben. Marie d’Agoult hatte den anscheinend noch immer nicht aufarbeiten können. Lewald, Fanny (1811-1889) deutsche Schriftstellerin, bis 1848/49 die der Tendenzliteratur, danach der ‘großen’ Literatur. Die Adressatin verliebte sich 1845 in Rom in den verheirateten deutschen Schriftsteller Adolf Stahr (1805-1876), den sie erst 1854 heiraten konnte. D’Agoult, Marie Gräfin (1805-1876) französische Schriftstellerin und Essayistin unter dem Pseudonym Daniel Stern. Zwischen 1835 und 1844 Liszts Lebensgefährtin, Mutter der drei Kinder von Liszt. Elisa Freiin von Stein zu Nord- und Ostheim, Kusine von Adelheid von Schorn (1841-1916), der Schriftstellerin, die mit Liszt und der Fürstin freundschaftlich verbunden war. Schwester von Elisa. Die Fürstin hatte Rom auch im Jahre 1886 nicht verlassen.
23 Die Adressatin ist Lise Chardin, eine frühere Schülerin von Liszt,Vetraute von Anna Liszt und der Familie Ollivier. 24 Von Anfang Mai bis 8 Juni hielt sich Liszt in Paris auf, wo er in der rue Castellane 5, nicht weit von der Familie Ollivier wohnte. 25 Anna Liszt (1788-1866) wohnte zu dieser Zeit bei seiner Enkelin Blandine in der rue SaintGuillaume 29, wo sie bis zu ihrem Tode von der Olliviers liebevoll gepflegt wurde. 26 Liszt, Blandine (1835-1862) die ältere Tochter von Liszt und Marie d’Agoult. Am 22 Oktober heiratete sie den französischen Rechtsanwalt Emile Ollivier in Florence, am 11 September starb sie in Saint-Tropez. 27 Opernfragment von Richard Wagner aus den Jahren 1832/33, das erst in 1910 veröffentlicht wurde. 28 Komische Oper in 2 Akten von Richard Wagner aus den Jahren 1837/38, die in 1911 veröffentlicht wurde. 29 Seit Anfang der Neunzigerjahre half die Enkelin Eva Wagner (1867-1942) bei der Erledigung der Korrespondenz von Cosima. 30 Am 7. März 1824 gab der Knabe Franz Liszt sein erstes óffentlichen Konzert in der Italienischen Opernhaus im Louvois Theater. - Gut, Serge: Franz Liszt – Editions de Fallois, L’Age d’Homme, S 477 (1989). 31 Im Jahre 1825 (Datum des Poststempels) gab Franz zwei Konzerte im Theater Louvois: am 22. Januar un in April. Das Zweite Konzert fand demnach am 13. April statt. 32 Sitz des Italienischen Opernhaus. 33 Académie Royal oder Agence Rossini? 34 Künstler des Italienischen Opernhauses. 35 Oper von Ghioacchino Rossini (1792-1868) Otello, ossia Il moro di Venezia, Uraufführung in Neapel 1816. 36 Der Vater (1776-1827) von Franz Liszt.
10
Ein eigenhändiges Liszt-Dokument in ungarischer Sprache Lajos Gracza
1843 schreibt er an den ungarischen Politikern und Patrioten, Miklós Baron Wesselényi: “Es wird mich ohne Zweifel mit Glück und Stolz erfüllen, wenn ich in der Lage sein werde, die Sprache meines Heimatlandes zu verstehen, zu sprechen und in ihre Schönheit tief einzudringen.”6 Der von Eckhardt und Liepsch entdeckte Antiquariatskatalog seiner Weimarer Bibliothek7 belegt, dass dieses Vorhaben ernst gemeint war. Er besaß zwei Sprachbücher und eine Grammatik der ungarischen Sprache, verlegt in den Jahren 1842-1846. Die Virtuosenjahre seines bewegten Lebens begünstigten jedoch seine diesbezüglichen Pläne nicht. Nach dem Abschluss seiner Pianistenlaufbahn Ende 1847 wird er in Weimar sesshaft und bedient sich vorwiegend der deutschen Sprache. Fanny Lewald erinnert sich an ein Zusammentreffen mit Liszt Ende Oktober 1848 in Weimar: “Liszt’s Deutsch war damals herzlich schlecht, ein hässliches WienerDeutsch mit starkem ungarischen Anklang.”8 Noch am 5. November 1853 schrieb er an Richard Pohl9, dass “ich…heute Ihnen französisch schreibe, weil ich gewöhnt bin, auf dieser Sprache zu denken und ich so die Gedanken bequemer ausdrücken kann, die ich Ihnen mitzuteilen wünsche.”10 Als dann 1869 sein ‘vie trifurquée’ zwischen Weimar- Rom- Pest begann, konnte er erneut an ein Studium der ungarischen Sprache denken. Anfang 1872 nahm er sich einen ungarischen Sprachlehrer11, scheiterte aber an der Aussprache und gab später das Studium wegen Zeitmangels auf. Ungeachtet dessen bekennt er sich 1873 in einem Brief an Antal Baron Augusz zu Ungarn: “Man darf mir wohl gestatten, dass ungeachtet meiner beklagenswerten Unkenntnis der ungarischen Sprache, ich von Geburt bis zum Grabe im Herzen und Sinne, Magyar verbleibe…”12. Aus dem oben geschilderten Grund sind schriftliche Dokumente von Liszt in ungarischer Sprache selten.
Zu seinen Lebzeiten galt Liszt weltweit als Ungar. Er selbst hatte sich lebenslang als Ungar bezeichnet – ungeachtet seiner überwiegend österreichischen Herkunft. Nach seinem Tode entflammte sich jedoch über seine Volkszugehörigkeit, Nationalität und Herkunft eine heftige Diskussion. Man hätte meinen können, dass nach dem Schiedsspruch von Bartók1 die konträren Meinungen auf einen gemeinsamen Nenner gebracht worden sind. Es war und ist nicht der Fall. Noch in der jüngsten Zeit sind unbedachte, ideologisch-politisch gefärbte, ja ignorante Meinungsäußerungen zu lesen, die hier – weil hinreichend bekannt – nicht eingehend aufgeführt werden sollen. Hierbei gilt es zu erwähnen, dass die Problematik in der Gegenwart angeblich (Zeitgeist bedingt) gelassener gesehen wird, als früher. Desto irritierender ist, dass die Diskussion zeitweise komische Züge bekommt, wenn wir bedenken, dass parallel zu dieser unseligen Auseinandersetzung z.B. György Solti im großen Musiklexikon von Herder als “Deutscher Dirigent ungarischer Herkunft, seit 1972 britischer Staatsbürger” bezeichnet wird2, oder César Franck als ein “Franzose mit deutschen Vorfahrenn”3. Könnte nicht Liszt per analogiam – nach dem Sprachgebrauch von Gábor Mátray (Rothkrempf)4 – als ungarischer Komponist und Klaviervirtuose von überwiegend deutscher Herkunft betrachtet werden? In diesem Zusammenhang gilt festzuhalten, dass Liszt der ungarischen Sprache – abgesehen von passiven Kenntnissen und einigen Ausdrücken – nicht mächtig war. Auf diesen Umstand wird immer wieder hingewiesen. Er versprach aber schon am 4. Januar 1840 bei der legendären Säbel-Überreichung in Pest – französisch(!): “Sobald ich in meine Heimat wieder zurückkehre, werde ich meine lieben Landsleute ungarisch begrüßen.”5 Am 16. März
11
1. Dem Andenken Petöfis, aus den ersten Notenzeilen des Stückes und der Unterschrift “Liszt Ferencz”
12
Veröffentlicht wurde in Faksimile die Dedikation zum Ungarischen Königslied (R 636, S 340) von Hamburger vor der inneren Titelseite ihrer vortrefflichen Liszt-Monografie13: “Magyar Király-dal (egy régi magyar dallam után) Mint Magyar hazámnak hü fia: Liszt Ferencz”/ Ungarisches Königs-Lied (nach einer alten ungarischen Weise) als treuer Sohn meines Ungarischen Vaterlandes: Liszt Ferencz/. Im Jubiläumsjahrbuch 1986 der Ungarischen Liszt Ferenc Gesellschaft14 wird in einem von Liszt an Ödön von Mihalovich gerichtetem, eigenhändigen Brief ein Wahlspruch des ungarischen Staatsmannes István Graf Széchenyi ebenfalls in Faksimile wiedergegeben: “Tiszta lélek, tiszta szándék, akár siker, akár nem – Liszt” (Reine Seele, reine Absicht - ob erfolgreich oder nicht)15. Noch bemerkenswerter ist jedoch sein ungarisch geschriebener Brief an József Baron Eötvös, datiert von Pest am 13. Mai 1846, in Faksimile veröffentlicht von Major16. In dem zwei Seiten umfassenden Brief teilt Liszt Eötvös mit, dass er zu Gunsten eines in Pest zu gründenden NationalKonservatoriums eine beachtliche Summe spendet. Aus diesem Grund war es für mich von besonderem Interesse, als ich im Laufe meiner Liszt-Forschungen in einer benachbarten württembergischen Gemeinde auf ein Dokument von Liszt stieß, bestehend aus dem ungarisch geschriebenen Titel seines Klavierstückes vom 1877 Dem Andenken Petöfis (R 111, S 195): “Petöfi szellemének” aus den ersten Notenzeilen des Stückes und der Unterschrift “Liszt Ferencz” (Abb. 1). Oberhalb der eigenhändigen Handschrift ist ein Stahlstich montiert, signiert vom ungarischen Grafiker Elischer17 (von Bory irrtümlich als Ebischer angegeben), entstanden nach einer seitenverkehrten Fotografie von Klösz19, wie es sich bei der Nachprüfung herausstellte.
Es stellte sich natürlich gleich auch die Frage, wie gelang das ungarischsprachige Dokument nach Württemberg? Die Befragung des Besitzers, Roland von Querfurth ergab, dass seine Familie mütterlicherseits aus Ungarn stammt. Sein Großvater war der Unternehmer, Maler und Komponist Andor Saxlehner20, der seinerseits mit der Opernsängerin Emma Saxlehner21 verwandt war (Abb. 2). Der Eigentümer bekam das Dokument von seiner Mutter, Emilia Saxlehner; es stammt also zweifelsohne aus Ungarn. Aber von welchem der beiden verwandten Musikern? Da die Familientradition der Querfurth’s keine Angaben zur Herkunft des Dokuments überlieferte, muß die Wahrscheinlichkeit verschiedener Hypothesen geprüft werden. 3. Andor Saxlehner
Stammbaum der Familie Saxlehner Roland von Querfurth* (1927-)
Carl Andor von Querfurth (1896-1990)
* Besitzer des Dokuments ** Komponist *** Opernsängerin
Saxlehner Emilia (1907-1971)
Saxlehner Andor** (1857-1940) (1849-1938) Holtcsányi Leopoldina
Der Name des Komponisten Andor Saxlehner (Abb. 3) ist in der mir zu Verfügung stehenden Liszt-Literatur nicht aufzufinden.Wir wissen nur, dass er an der Ungarischen Musikakademie von Budapest Schüler von Hans Koessler22 war, bei dem er Komposition studierte. Emma Saxlehner (Abb. 4) gehörte demgegenüber nachweislich zum weiteren Bekanntenkreis von Liszt. Sie war während seiner UngarnAufenthalte eine geschätzte Partnerin des Meisters, mit der er oft zusammen musizierte (Tab.)23/24. In der Familien-Sage der ungarischen Saxlehner-Linie ist die Geschichte noch heute lebendig - über einen galanten Kuß von Liszt auf die Ohrlippe der Diva25. Es ist demnach als wahrscheinlich zu betrachten, dass Emilia Saxlehner das Dokument von Emma bekam. Weniger wahrscheinlich scheint die Möglichkeit zu sein, dass das Dokument von der Schwester von Emma, Kornélia (Abb. 2), die ihrerseits mit einem Schwendtner verheiratet war, in den Besitz der Querfurth’s gelangte. Ein
Saxlehner Emma***
Schwendtner József
1. Kvassay Ede 2. Cerri Gyula
Saxlehner András (1815-1898)
Saxlehner Kornélia
Saxlehner János Sámuel (1821-?)
Emilie Pelikan (1835-1924)
Riedecker Karolina
Saxlehner András (1774-1844) Beyer Juditha (1786-1848)
13
4. Anna Saxlehner
Noten:
Angehöriger dieser Familie, der Abt Mihály Schwendtner26, war zwar mit Liszt befreundet, jedoch waren ihre Kontakte zu dieser Zeit bereits nicht mehr all zu eng. Zusammenfassend ist festzuhalten, dass das Dokument als ein weiterer Beweis für Liszt’s Verbundenheit mit seinem Heimatland und dessen Kultur zu bewerten ist.
1
2
3 4
5
Danksagung 6
Herrn Roland von Querfurth danke ich für die Fotografien der Abbildungen 1 und 3, Frau Nora Wellmann (Archiv der Ungarischen Staatsoper) für das zum Fotografieren überlassene Lichtbild der Abbildung 4 auch an dieser Stelle.
7
8
9
Emma Saxlehners Auftritte mit Liszt in Budapest
10 11
12
1869
30. April 2. Mai
Singt die Alt-Partie im 137. Psalm (R 493 S 17) von Liszt Bankett zum Ehren von Liszt im “Lövölde (Schießgesellschaft) mit ihrer Teilnahme
13 14
15
1870
23. November 11. Dezember 16. Dezember
1873
9. November
Mitwirkung am Konzert des Liszt-Schülers Aladár Juhász Singt das Sopran-Solo des 137. Psalms von Liszt Singt die Solo-Alt-Partie der Beethoven-Kantate (R 538 S 68) von Liszt
16
17 18
Singt die Alt-Partie des Christus Oratoriums (R 478 S 3) von Liszt 19
1876
1881
29. Mai
25. März
Singt zwei Lieder von Liszt im “Kreis der Schriftsteller und Künstler'”
20
Singt die Solo-Partie des 137. Psalms von Liszt im Institut der Englischen Fräulein
21 22
23 24
25 26
14
Bartók, Béla: Liszt-Probleme – Akadémiai székfoglaló (Antrittsrede an der Ungarischen Akademie der Wissenschaften) – MTA, Budapest (1936) Honegger, Marc und Günther Massenkeil (Hrsg.): Das große Lexikon der Musik, Bd. 7, S. 381 – Herder, Freiburg (1987) Kaneko, Atsuo, Musikkritiker (1982) Mátray, Gábor: A Muzsikának Közönséges Története és egyebb írások (Allgemeine Musikgeschichte und andere Schriften), S. 343 – Reprint-Ausgabe; Magvet_ könyvkiadó, Budapest (1989) Somssich, Andor ifj.: Liszt Ferenc élete (Das Leben Franz Liszt’s) – Magyar Irodalmi Társaság, Budapest (1925) Eckhardt, Mária: Liszt Ferenc válogatott levelei (Ausgewählte Briefe von Franz Liszt) (1824-1861), S. 81 – Zenemökiadó Budapest (1989) Eckhardt, Mária und Evelyn Liepsch: Franz Liszts Weimarer Bibliothek, Nr. 567, 719 und 193 – Laaber-Verlag, Laaber (1999) Lewald, Fanny: Zwölf Bilder nach dem Leben. Erinnerungen, S. 339 – Berlin,Verlag von Otto Janke (1888) Pohl, Richard (1826-1896) deutscher Musikschriftsteller, Anhänger der Neudeutschen Schule; mit Liszt war er eng befreundet. Siehe Note Nr. 6, S. 152 Legány, Dezsö: Liszt Ferenc Magyarországon (Franz Liszt in Ungarn) 1869-1873, S. 131 – Zenemökiadó Budapest (1876) Prahács, Margit: Franz Liszt, Briefe aus ungarischen Sammlungen 1835-1886, S. 160 – Bärenreiter, Kassel etc. (1966) Hamburger Klára: Liszt, 2. verbesserte und erweiterte Auflage – Gondolat, Budapest (1980) Liszt Ferenc Társaság Budapest (Ungarische LisztGesellschaft Budapest) Hrsg.: Jubileumi év (Jubiläumsjahr 1986 – A Társaság kiadása (1986) La Mara (Hrsg.): Franz Liszt’s Briefe, Bd. 8, S. 141 – Breitkoepf & Härtel, Leipzig (1905) Major, Ervin: “Liszt Ferenc magyarsága” (Liszt Ferenc, báró Eötvös József és a Pestbudai Hangászegyesület) /Franz Liszts Ungartum (Ferenc Liszt, József Baron Eötvös und der Musikantenverein von Pestbuda) – Magyar Muzsika 1935(1/2), 7-11 Elischer, Lajos (1842-1892) ungarischer Maler und Grafiker. Bory, Robert: La vie de Franz Liszt par l’image, S. 208 – Éditions de Journal de Genève (1936) Auch durch diesen Umstand wird die dringende Notwendigkeit einer mit wissenschaftlichem Anspruch geschriebenen Liszt-Ikonographie unterstrichen. Somogyi, Klára (szerk.): Liszt Ferenc arcai. Fotóportrék (Franz Liszts Gesichter. Fotoporträts), S 26 – Múzsák Közmüvelödési Kiadó, Budapest (1986) Saxlehner, Andor (1857-1938) ungarischer Komponist /Szabolcsi, Bence és Tóth, Aladár (szerk.): Zenei Lexikon, Bd. 3, S. 294 – Zenemökiadó Vállalat, Budapest (1965) Saxlehner, Emma (1849-1938) ungarischer Opernund Oratorien-Sängerin, Musikpädagogin. Koessler, Hans (János) (1853-1926) Musikpädagoge und Komponist, ab 1883 Kompositionslehrer an der Budapester Musikakademie. Legány, Dezsö l. c. Sebestyén, Ede: Liszt Ferenc hangversenyei Budapesten – A Liszt Ferenc Társaság kiadása, Budapest (1944) (Die Konzerte von Ferenc Liszt in Budapest) Persönliche Mitteilung von Mária Anda/Budapest Schwendtner, Mihály (1820-1885) Abtpfarrer der innenstädtischen Kirche in Pest.
Ein Liszt-Dokument mit eigenhändiger Widmung – Liszt und Radowitz Lajos Gracza
Tochter des preußischen Botschafters in Neapel2. Die Schule besuchte er in Altenburg, seine Studien absolvierte er in Frankreich, nachdem er – der Familientradition entsprechend – die militärische Laufbahn einschlug.
Im Liszt Ferenc Archiv/GöppingenBudapest befindet sich ein Dokument mit der handschriftlichen Widmung von Liszt an den General Radowitz. Aus ungarischer Sicht ist das Dokument auch deshalb beachtenswert, da der preußische General und Diplomat, dem die Dedikation galt, ungarischer Abstammung war.
1812 wurde er zum Offizier befördert, bald darauf zum Obersleutnant der königlich-westfälischen Armee ernannt. In der Völkerschlacht von Leipzig kämpfte er an der Seite der Franzosen und wurde verwundet. Dank seiner ausgezeichneten Kenntnisse in der Mathematik bekam er 1815 an der Kasseler Kriegsschule die Stelle des Professors für Mathematik und Kriegswissenschaft. 1823 wurde er als Generalstabsoffizier nach Berlin kommandiert, wo er mit der Erziehung von Albert preußischem Herzog beauftragt wurde. In 1830 ist er schon der Generalstabschef der Artillerie, in 1836 der Militärattache von Preußen in der Frankfurter Bundesversammlung. Seine hervorragende Begabung lenkte seine Laufbahn – wie ersichtlich – Richtung Politik. Daneben war er aber auch publizistisch tätig, nahm er sogar an der Gründung des Berliner politischen Wochenblattes teil. Seine Fähigkeiten waren vom preußischen Hofe hoch geschätzt. Insbesondere Friedrich Wilhelm IV3, der 1840 den Thron bestieg, nahm seine Dienste gern in Anspruch, wenn es um die Lösung sensibler diplomatischer Aufgaben ging. 1842 wurde er als preußischer Botschafter zu den Herzogtümern Karlsruhe, Darmstadt und Wiesbaden entsandt. Zum General wurde er 1845 ernannt. Radowitz setzte große Hoffnungen auf die Reformpläne des Königs, zu denen er seine eigenen föderativen Reformen erarbeitete. Einflussreiche kurzsichtige Politiker des Hofes waren demgegenüber für eine harte Politik und entschiedene Gegner der Reformbestrebungen. Der Widerstand gegenüber den Reformplänen bereitete Radowitz viele Enttäuschungen.Trotzdem nahm
Der Lebensweg von Radowitz
1. Josef Maria von Radowitz
Josef Maria von Radowitz1 (Abb. 1) wurde in Blankenburg/Thüringen geboren. Sein gleichnamiger Vater war Offizier, seine Mutter Maria geb.Voß,
15
Die Oper (1852). Entsprechend seiner christlichen Weltanschauung schätzte er den italienischen KirchenmusikStil besonders hoch, der aber – seiner Meinung nach – mit Bach und Händel als abgeschlossen anzusehen. Schon die kirchliche Musik von Mozart hielt er als zu weltlich und dramatisch, und nach seinem Dafürhalten war Mozart in dieser Hinsicht ‘auf dem Irrweg’. Aus diesem Umstand ergab sich die Konsequenz zwangsläufig, dass er den Bestrebungen der zeitgenössischen Musik kein Verständnis entgegenbrachte.
er das Parlamentsmandat des westfälischen Ansberger Bezirks an und als Deputierte beteiligte sich in der verfassungsgebenden Arbeit der Nationalversammlung in Frankfurt. Er widmete dabei seine ganze Kraft wieder der Politik. Der zu dem rechten Flügel der Nationalversammlung zugehörige, tiefreligiöse Abgeordnete wurde bald zum Vorsitzenden des Katholischen Klubs gewählt. Als solcher empfand er schmerzhaft und ungerecht, dass – wie er es in einem Brief an seine Frau beklagt – “sich alle Kräfte der Unterwelt gegen den Katholizismus verschwören haben”4. Als jedoch die konstituierenden Bestrebungen der Nationalversammlung missglückten, empfand er die aufkommende Reaktion ebenso verachtungswürdig. Und so erlebte er die ewige Tragödie der gemäßigten, weit blickenden Geister: er musste machtlos zusehen, dass extremistische Kräfte das Pendel der Geschichte überspannen, das dann mit unerbittlicher Konsequenz Richtung anderen Extremes ausschlägt. In dieser Zeit wollte er seinen Dienst quittieren, auf den ausdrücklichen Wunsch des Königs diente er jedoch weiter. Friedrich Wilhelm IV. entsandte ihn darauf in einer diplomatischen Mission nach London. Nach seinem Aufenthalt in England kehrte er nach Erfurt zu seiner Familie zurück. Zu dieser Zeit kreuzte sich sein Lebensweg mit dem von Liszt.
Liszt und Radowitz Am 21. Januar 1851 schreibt Liszt an seine Lebensgefährtin, der Fürstin Sayn-Wittgenstein6: “J’ai rencontré à la station de Brunswick Mr de Radowitz, mais sans le reconnaitre, le supposant en Angleterre. Il allait à Erfurt, probablement par Halberstadt et de là en poste – où se trouve encore sa femme”7. Und im Mai desselben Jahres: “J’ai lu l’article sur Radowitz et souscrit à toutes vos annotations, auxquelles j’en ajouterai encore dans le meme sens.”8 Als Leser der Allgemeine Zeitung von Augsburg hatte er aller Wahrscheinlichkeit nach auch Móricz Lukács’ Artikel9 vom Anfang März d. J. gekannt:“Ungarn, Pesth, 23 Febr.: Es wird Sie überraschen zu erfahren, dass Radowitz, der in letzter Zeit so viel besprochene preußische Staatsmann, ungarischer Abstammung ist und sein Ungarthum geltend machen will.Welche Zwecke mögen wohl den berühmten preußischen Staatsmann bestimmen das niedergebeugte, gedemüthigte, zerrissene, seiner politischen Existenz verlustige Ungarn, eben jetzt in seiner tiefsten Erniedrigung, als sein Vaterland zu erkennen? In jedem Fall heißen wir unseren Stammgenossen herzlich willkommen, der seine Verwandschaft mit uns zu einer Zeit geltend macht, wo manche andere es in ihrem Interesse finden, dieselbe zu verläugnen oder doch zu ignorieren.” Am 10. Dezember 1851 schreibt Liszt Radowitz einen Brief, dessen Inhalt verrät, dass er von der ablehnenden Haltung gegenüber dem neuen musikalischen Stil des letztgenannten nichts wusste – er wollte ihn nämlich für die Musik von
Radowitz und die Musik Die Ausgabe seiner gesammelten Werke5, erschienen in seinem Todesjahr, enthalten ein Dutzend Studien mit musikalischem Thema. Beim Lesen der Studien erkennen wir Radowitz als leidenschaftlicher Anhänger der klassischen Musik. Die Besprechung der Studien würde die Rahmen dieser Arbeit sprengen. Aber schon deren Titel charakterisieren das musikalischen Weltbild ihres Verfassers ausreichend: Die Musik und das Eden (1827), Die Leidenschaft in der Musik (1827), Kirchenmusik (1828), Die Epochen der Kirchenmusik (1831), Sebastian Bach (1831), Der Ausdruck in der Musik (1832), Das Klavier (1833), Die Musik heute (1833), Die Musikkritik (1844),
16
2. Aus der Bibliothek des Liszt-Ferenc-Archivs Göppingen-Budapest.
Richard Wagner10 und für die Idee seiner Goethe-Stiftung gewinnen und schickte ihm seine beiden, im gleichen Jahr herausgegebenen Bücher zu. Der Brieftext wurde auszugsweise von Schnapp englisch veröffentlicht12: “General, nach einer langen Abwesenheit nach Weimar zurückgekehrt habe ich erfahren, dass sich Euer Exzellenz in Weimar aufhalten… Erlauben Sie mir, Ihnen zwei Broschüren mit Verehrung zu überreichen, die ich in diesem Jahr veröffentlicht habe. Das hohe Interesse, das Euer Exzellenz gegenüber den Künsten und verschiedenen Gebieten
samkeit für kurze Zeit in Anspruch zu nehmen: nachdem, angenommen, dass jemand den verschiedenen Richtungen der Kunst in diesem Lande zu folgen trachtet, denke ich, es ist unmöglich, den letzten beiden Opern von Wagner und dem System, dem sie folgen, keine echte Bedeutung beizumessen – auch dann nicht, wenn es ihm nicht gelungen wäre, dieses System letzten Endes auf der Bühne so zu verwirklichen, wie er es sich wünschte. – Ich bin, General, Eurem Exzellenz treuergebener und gehorsamer Diener – Franz Liszt.”
des Fortschritts des menschlichen Geistes zeigen, macht mir die Hoffnung, dass ein gut gemeinter Vorschlag, mit der Zielsetzung: die Unterstützung des moralischen Einflusses der Kunst in Deutschland, Ihre Sympathie findet; insbesondere hat der Entwurf ‘GoetheStiftung in Weimar’ Aussicht auf Erfolg, vorausgesetzt, die gegebenen Umstände seinen Ideen und Taten genügend Freiheit sichern, die ermöglichen, dass wir für das Erreichen dieser Ziele manche Anstrengungen unternehmen. Zwei große Werke, deren poetische Idee und musikalischer Wert mir als würdig erscheinen, um Ihre Aufmerk-
Die ausweichende Antwort von Radowitz wurde von La Mara mitgeteilt13: “… Von der Schrift über die Goethe-Stiftung hatte ich bereits Kenntniß erhalten und bin mit dem lebhaftesten Interesse dem schönen Gedanken gefolgt, dem Sie eine so warme und beredte Fürsprache gewidmet haben. Dem Unternehmen selbst ist in jeder Hinsicht, zur Ehre des großen Gefeierten wie zum Gedeihen der deutschen Kunst, der beste Fortgang zu wünschen. Die Schrift über Wagner’s Opern werde ich sofort lesen und mit lebhaftem Interesse Ihre Ansicht über dessen Weg in der dramatischen Musik
17
Das Dokument
kennen lernen… Die Aussicht die Sie eröffnen, mir einmal das Vergnügen Ihres Besuches in Erfurt zu gewähren, nehme ich mit bestem Danke an; ich werde mich herzlich an dem Wiedersehen erfreuen. – Genehmigen Sie, hochgeehrtester Herr, den Ausdruck meiner vorzüglichsten Hochachtung. – Radowitz.”Wir wissen nicht, wer derjenige war, der Liszt auf die ablehnende Haltung von Radowitz gegenüber der neue Musik aufmerksam machte.Tatsache ist, dass er im Mai 1852 Radowitz nicht seine TannhäuserBearbeitungen (R 275, 276 und 277) übersandte, sondern seine Klavierübertragungen von sechs, auf Orgel geschriebene Präludien und Fugen Bach’s (R 119).
Das von Liszt eigenhändig dedizierte Dokument besteht aus zwei Heften der Erstausgabe von Sechs Praeludien und Fugen für die Orgel Pedal und Manual von Johann Sebastian Bach für das Pianoforte gesetzt von Franz Liszt in der für die Autographen-Sammlung von Zweig typischen rehbraunen LeineneinbandKasette. Die lithographierten Hefte, erschienen beim Musikverlag C. F. Peters in Leipzig, wurden mit den Platten von Nr. 3463 bzw. 3496 gedruckt (Abb. 3). Das Heft Nr. 1 besteht aus 29 numerierten Seiten, davon zwei Seiten Einführung von Siegfried W. Dehn14. Das Heft Nr. 2 enthält 39 numerierte Seiten. Beide Hefte umfassen je drei
3. Praeludien und Fugen für die Orgel Pedal und Manual von Johann Sebastian Bach für das Pianoforte gesetzt von Franz Liszt. Aus der Bibliothek des LisztFerenc-Archivs Göppingen-Budapest.
18
Liszt und Bach
Klavierübertragungen von Bach’schen Präludien und Fugen. In seinem Vorwort hebt Dehn die Bedeutung der Liszt’schen Bearbeitungen hervor: “Der Kenner und Verehrer Bachscher Werke wird in Erstaunen gerathen, wie es möglich gewesen ist, erst überhaupt nur auf diesen Gedanken zu kommen und dann ihn in einer solchen Vollkommenheit auszuführen. Durch Uebertragung der Parthie des obligaten Pedals in die linke Hand, hat dennoch keine der übrigen Stimmen an ihrer wesentlichen Originalität verloren – Bachs grosse Orgelfugen sind ihrer Authenticität erhalten, vollständig auf das Pianoforte übertragen und auf demselben von einem einzigen Spieler auszuführen. Welcher Fortschritt des Clavierspiels seit Bachs Zeit, welche überraschende Anwendung der neuesten Technik!”. Auf der Titelseite von Heft Nr. 1 befindet sich die Widmung: “À S. E. Le Général de Radowitz – son très respectueux serviteur F. Liszt – Weymar Mai 1852”.
Die tiefe Verehrung und das Interesse von Liszt Bach gegenüber wurde außer der Familientradition von seinem Lehrer Czerny begründet. Schon nach einigen Monaten seiner Lehrtätigkeit hatte er dem kleinen Liszt Werke von Bach und Beethoven vorgelegt20. Das Resultat war das Lob Beethovens, der den zwölfjährigen Künstler ‘Teufelskerl’ nannte, als dieser ihm Bach-Werke in verschiedene Tonarten transponierte21. Die Szene wird auch von Walker im ersten Band seiner exzellenten Liszt-Biographie erwähnt. Im gleichen Jahr (1823) stellt die Schwäbische Merkur fest, dass “der zwölfjährige Herkules” auf dem Gebiete des Kontrapunkts und Fugentechnik über tiefe Kenntnisse verfügt. Später in Paris ließ er von seinen Schülern oft Werke von Bach vorspielen. Die Mutter einer Schülerin von Liszt notierte seine Worte über die Interpretation von Bach-Werken: “Die Fugen-Kunst von Bach vertritt in der Musik dasselbe, wie die Gotik in der Architektur”… “In der Fuge soll jede Phrase ausdrucksvoll, tief empfunden und rein anklingen”22. In einem Brief an einen Freund schreibt Liszt im April 1839 aus Rom: „Aber noch ein anderer Gewalt bin ich unterlegen. Raten Sie, welcher? Der Johann Sebastian Bachs. Kennen Sie seine Passion? Welch Meisterwerk, mein Freund!”… “Auch die Sechs Fugen mit Pedal sind großartig.”23 Sitwell stellt fest, dass die Renaissance des Bach-Kults Mendelssohn und Liszt zu danken sei; die beiden hätten auch an der Gründung der Deutschen Bach-Gesellschaft teilgenommen. Seiner Ansicht nach sind die Liszt’schen Klavierübertragungen der 6 Präludien und Fugen von Bach, die sich durch Klarheit und Wohlklang auszeichnen, seit ihrer Entstehung von keinem anderen Bearbeiter übertroffen worden sind24. Searle nennt die Bearbeitungen von Liszt “Leistung eines Bahnbrechers”25. Heinemann untersuchte eingehend die Bach-Rezeption von Liszt26. Auf eine Würdigung seiner Resultate wird jedoch verzichtet, da sie die Rahmen dieser Arbeit sprengen würde.
Nach Walker bearbeitete Liszt die 6 Bachschen Präludien und Fugen (1. a-Moll, 2. C-Dur (4/4), 3. c-Moll, 4. C-Dur (9/8), 5. e-Moll, 6. h-Moll) BWV 543-548 im Jahre 1850. Er begründet seine Meinung mit einer Mitteilung von Liszt an seinen damaligen Sekretär Raff, nach der er ihn bittet, mit dem Kopieren der 6 Pedal-Fugen von Bach anzufangen15. Göllerich demgegenüber zitiert Liszt selbst: “Mit der Bearbeitung der Bach’schen Orgelwerke für Klavier habe ich mich gut zehn Jahre geplagt”16. Nach Raabe beendete Liszt seine Bearbeitungen spätestens 185017. Manche Indizien sprechen dafür, dass die Bearbeitungen schon früher fertig gestellt worden sind. Am 30. Mai 1849 schreibt Liszt an seinen ehemaligen Schüler und Freund Kroll, dass er Conradi für das Kopieren der BachFugen in seinem (Liszt) Namen danken soll18. Auch Hamburger ist der Meinung, dass Liszt schon während seiner Virtuosen-Reisen die sechs OrgelPräludien und Fugen auf Klavier übertragen hatte19.
19
In der ungarischsprachigen Fachliteratur befasste sich Hamburger mit der Beziehung von Liszt und Bach. Sie weist nach, dass Liszt in seinen Wanderjahren immer wieder Werke von Bach spielte, und analysiert eingehend den Einfluss Bachs auf einige Kompositionen von Liszt27. Den musikalischen Wert der Klavierübertragungen zeigen auch die Ergebnisse der Rezeptionsforschung. In der Liszt-Renaissance der Neuzeit ändert sich auch das Spektrum der vorgetragenen Werke. Neben der Sonate in h-Moll, den beiden Klavierkonzerten, den Klavierwerke der Pilgerjahre, den Symphonischen Dichtungen nehmen neuerdings die Klavierübertragungen der Pedalfugen von Bach in der Rangliste der eingespielten Werke einen vornehmen Platz ein28. Die Redakteure von Musik-Sendungen würdigen mehr und mehr den Urteil von Busoni: “Wahrlich, Bach ist das Alpha des Klaviersatzes und Liszt ist das Omega”29.
Noten: 1 2
3
4
5 6 7
8
9
10 11 12
13
14
15
16 17
18
19 20
21
22
23
Radowitz, Josef Maria von (1797-1853) deutscher General, Staatsmann, Politiker und Schriftsteller. Koch, Rainer (Hrsg.): Die Frankfurter Nationalversammlung 1848/49, S. 321 – H.Kunz Verl., Kelkheim (1989) Friedrich Wilhelm IV. (1795-1861) reformfreudiger preußischer König, der anfangs von der oppositionellen Intellektuellen unterstützt wurde. Bosl, Karl, Franz, Günther und Hanns Huber Hofmann: Biographisches Wörterbuch zu deutschen Geschichte, Band 2, S. 2242/44 – Francke Verl., München (1974). Radowitz, Joseph Maria von: Gesammelte Schriften. Band 1-5 – Berlin, Georg Reimer Verl. (1853). Sayn-Wittgenstein, Fürstin Carolyne Jeanne Elisabeth geb. Iwanowska (1819-1887). La Mara (Hrsg.): Franz Liszt’s Briefe an die Fürstin Carolyne Sayn-Wittgenstein. Band 1, S. 41 – Leipzig, Breitkopf & Härtel (1898). La Mara loc.cit. S.112 – Liszt antwortet damit auf einen unpublizierten Brief der Fürstin vom 21. April 1851 (Goethe-Schiller-Archiv Weimar, Dok.Nr. 59/33,3), in dem sie Liszt auf einen Artikel der französischen Presse aufmerksam macht: “Tu verras dans ‚Les Débats’ d’aujourde’hui une philippique contre Radowitz. Ma foi s’il veut la grandissement de la Prusse…” und analysiert die Bestrebungen von Radowitz, der eine vorläufige zentrale Macht in Preußen einzurichten vorschlug. Radowitz’s Stammbuch als Ungar – Allgemeine Zeitung (Augsburg) 1851(61B),971 – Lukács, Móricz (1812-1881) ungarischer Publizist und Übersetzer. Liszt, Franz: Lohengrin et Tannhaüser (sic!) de Richard Wagner – Leipzig, F.A. Brockhaus (1851) - Abb. 2 -. Liszt, Franz: De la Fondation-Goethe à Weimar – Leipzig, F.A. Brockhaus (1851) - Abb. 2 -. Schnapp, Friedrich: “New Documents on Franz Liszt 2”. – The Monthly Musical Record 56, 100-101 (1926). La Mara (Hrsg.): Briefe hervorragender Zeitgenossen an Franz Liszt, Band 3, Seite 19 –Leipzig, Breitkopf & Härtel (1904). Dehn, Siegfried Wilhelmn (1799-1858) deutscher Musikhistoriker und –Pädagoge. Unter seinen musikologischen Schriften ist die Lehre vom Contrapunkt, dem Canon und der Fuga hervorzuheben. Walker, Allan: Liszt Ferenc 2. A weimári évek 1848-1861, Seite 163, Fußnote – Editio musica, Budapest (1994). Göllerich, August: Franz Liszt, Seite 184 – Berlin, Marquardt & Co. (1908). Raabe, Peter: Liszt’s Schaffen, Seite 269 – J.G. Cotta’sche Buchhandlung Nachf., Stuttgart und Berlin (1931). Eckhardt, Mária: Liszt Ferenc válogatott levelei (Ausgewählte Briefe von Franz Liszt), Seite 123 – Zenem_kiadó, Budapest (1989). Hamburger, Klára: Liszt, 2. Ausgabe, Seite 294 – Gondolat, Budapest (1980). Czerny, Carl: Erinnerungen aus meinem Leben. Manuskript (1842). Mit den Notizen von Walter Kolneder erschienen in Strassburg (1968). Corder, Frederick: Ferencz (Francoise) Liszt, Seite 14 – Harper & Brothers, New York and London (1925). Boissier, A.: Liszt pédagogue – Paris (1927) zitiert von Milstein, Jakov Iszakovics: Liszt, Band 2, Seite 766 – Zenemükiadó Vállalat, Budapest (1865). Bory, Robert: Franz Liszt und Marie d’Agoult in der Schweiz, Seite 138 – Carl Reissner-Verlag, Dresden (1934).
20
24 Sitwell, Sacheverell: Franz Liszt, Seite 153 – Atlantis Verlag, Zürich (1958). 25 Searle, Humphrey:The Music of Liszt, Second Revised Edition, Seite 46 – Dover Publications, Inc., New York (1966). 26 Heinemann, Michael: Die Bach-Rezeption von Franz Liszt – Studio, Köln (1995). 27 Hamburger, Klára l. c. Seite 294-296. 28 Gracza, Lajos: Die Rezeption der ungarischen Musik in Deutschland im Spiegel der Programme der deutschen Rundfunkanstalten mit besonderer Berücksichtigung der Musik von Liszt – Manuskript (2003). 29 Zitiert von Rehberg, Paula: Franz Liszt, Seite 565 – Artemis Verlag, Zürich und Stuttgart (1961).
Liszt-autografen in een Delftse privécollectie 2.1
Christo Lelie
Gedicteerde brief in gotisch Duits handschrift, gedateerd Dresden 9 december 1841, aan een “Hochwohlgeborene”. Signatuur, plaats en datum zijn Liszts autograaf.215 x 140 mm. In linker bovenhoek ingestanst logo met het woord “BATH”. De brief is voor het eerst afgedrukt en gepubliceerd in de jaaruitgave Franz Liszt Kring 2003, pag. 40.
1. Inleiding In een Delftse privécollectie bevinden zich enkele Liszt-autografen, waaronder drie brieven.Twee daarvan zijn, voor zover bekend, niet eerder gepubliceerd. Daarnaast bevat de collectie een omvangrijke Liszt-bibliotheek, talrijke originele foto’s en andere historische Liszt-memorabilia. De brieven zijn als drietal interessant, doordat ze onderling sterk verschillen: ze zijn respectievelijk geschreven in gotisch Duits, Duits en Frans en doen de lezer een blik werpen op diverse facetten van het leven van de componist.
2.2 Eigenhandig door Liszt geschreven brief (2b) met dito envelop (2a), Weimar 16 juli 1881, aan zijn uitgever Adolph Fürstner. Envelop met postzegel 135 x 110 mm. Poststempel Weimar 16-7-81. Brief 1 pag. 15 x 228 mm.
2. Beschrijving van de documenten
2.3 Eigenhandig door Liszt geschreven, Franstalige brief (3b) aan “Monsieur Katz”, niet gedateerd, met autograaf geadresseerd envelopje (3a) met rood lakzegel. Envelop 140 x 55 mm. Brief 138 x 210 mm. 2.4 Eigenhandig door Liszt geschreven, ledige envelop aan “Fraülein Therese”. 145 x 110 mm.
3. Transcriptie en vertaling van de documenten. 3.1 “Sr. Hochwohlgeboren Freundliches Schreiben habe ich die Ehre gehabt zu erhalten und werde nicht ermangeln Ihren Artikel zu lesen, für den ich verbindlicht danke. Zugleich beeile ich mich für mein heutiges Concert ein billet Ihnen anzubieten und hier beizuschliessen. Mit besonderer Hochachtung F. Liszt Dresden 9ten Dez. 1841”
1. Brief 9 december 1841
21
“Zeer welgeborene. Ik heb de eer gehad om uw vriendelijke brief te ontvangen en ik dank u hartelijk voor het artikel, dat ik niet zal nalaten te lezen.Tegelijkertijd haast ik me om een concertkaartje bij te voegen in deze envelop, dat ik u met het meeste respect aanbied. Met bijzondere hoogachting. F. Liszt, 9 december 1841.” 3.2a Herrn
(Rode postzegel) 10 Pfennig (Rond stempel) WEIMAR Herrn A. Fürstner 16 7 König: Säch: Hofmusikhandlung: 81 Behren Strasse 12 – [?] No 7 Berlin
Envelop 16 juli 1881 aan A. Fürstner
Brief 16 juli 1881 aan A. Fürstner
3.2b “16ten Juli 81 – Weimar
“16ten Juli 81 – Weimar
Sehr geehrter Herr,
“Hooggeachte mijnheer,
Verbindlichsten Dank für die honorar Sendung. Da ich bis Ende August inWeimar verweile, könnten mir vielleicht die Correcturen (geheftet) des 2 und 4händigen 2ten Mephisto Walzer, hier zukommen. Die Partitur soll in demselben Format wie ihre Schubert Märsche erscheinen, nicht im gross 8tav. Ihren freundlichen Besuch erwartet, aufrichtig ergebenst.
Vriendelijkste dank voor het versturen van het honorarium. Omdat ik tot eind augustus in Weimar verblijf, wilt u mij wellicht de drukproeven (gebonden) van de twee- en vierhandige 2de Mephistowals hier naartoe sturen. De partituur moet in hetzelfde formaat verschijnen als uw Schubert-marsen, niet in groot octavo. Uw vriendelijke bezoek afwachtend, oprecht onderdanig. F. Liszt.”
F. Liszt”
22
3. Envelop aan M. Katz
3.3a (Recto) “Monsieur Katz rue Toussaint” (Verso) Lakzegel
3. Brief aan M. Katz
3.3b “Mon cher monsieur Katz,
“Mijn waarde heer Katz,
Un charmant officier des spahis veut bien m’emmener de gré ou de force à la campagne ce soir. Soyez donc assez bon pour faire agréer tous mes regrets et toutes mes excuses à madame Katz ce soir, en attendant que je vienne les lui renouveler demain midi.
Een charmante spahi-officier wil mij goedschiks of kwaadschiks meenemen naar het platteland vanavond.Wees goed genoeg om vanavond al mijn spijt en al mijn excuses over te brengen aan mevrouw Katz, in de verwachting dat ik morgen middag terug zal zijn.
Tàv [Tout à vous], F. Liszt”1 Jeudi 6 heures
Hoogachtend, F. Liszt Donderdag 6 uur”
23
3.4 “Fraülein Therese Mit herzlichem Dank und Gruss. F.Liszt”
voor het schrijven van deze brief in Jena ontmoet op 30 november 1841. Het blijft speculeren, maar het is goed mogelijk dat hij eenmaal terug in Dresden Gille via deze brief uitnodigt voor een van zijn concerten die hij in die periode in Leipzig (13 en 17 december) en Altenburg (14 december) zou geven. Later is een hechte vriendschap ontstaan tussen Liszt en Gille, die na zijn dood zou resulteren in het feit dat Gille curator werd van het Liszt Museum in de Weimarer Hofgärtnerei.
“Juffrouw Therese, met hartelijke dank en groet. F.Liszt”
5.2 Ad document 2 De brief aan Liszts uitgever Adolph Fürstner (1833-1908) is in alle opzichten de bijzonderste van het viertal autografen, niet alleen vanwege de uitstekende conditie en de complete informatie die brief met envelop bevatten (datering, plaats en geadresseerde zijn bekend), maar vooral door de inhoud. Deze betreft Liszts wensen met betrekking tot de drukproef en het formaat van het de uitgave van zijn belangrijkere pianowerken, de tweede Mephistowals (resp. S. 515, S. 581), geschreven in 1881 en opgedragen aan Camille Saint-Saëns. De brief toont hoe Liszt zich met opmaak en vormgeving van zijn muziekuitgaven bezighield en daarover met zijn uitgever correspondeerde. Als Liszt het over de Schubert-marsen heeft, doelt hij op niet op zijn vrij bekende pianotranscriptie Schubert’s Märsche für das Pianoforte, S. 426, die hij al in 1846 had gemaakt, maar op zijn weinig gespeelde orkestbewerking van Schuberts marsen uit opus 40, 52 en 121 (S. 680). Die kwam in 1877 bij Fürstner uit. De firma van Adolph Fürstner uit Berlijn bestaat nog steeds en is nu een van de grote Duitse muziekuitgeverijen. Liszt heeft nooit een exclusieve uitgever gehad en heeft zijn werken laten verschijnen bij vrijwel al grote Duitse uitgevershuizen, zoals Breitkopf & Härtel (Leipzig), Schuberth & Co. (Leipzig), Schlesinger (Berlijn en Parijs), Kahnt (Leipzig), Forberg (Leipzig), Leuckart (Leipzig), Kistner (Leipzig), B. Schott’s Sohne (Mainz), Litolff (Braunschweig), Peters (Leipzig), Hofmeister (Leipzig), Bote & Bock (Berlin), Rieter-Biedermann (Leipzig), Körner (Leipzig) en Kühn (Weimar).5
4. Envelop aan ‘Fräulein Therese’
5. Toelichting 5.1 Ad document 1 Deze brief van 9 december 1841 werd eerder in facsimile en vertaling afgedrukt in de jaaruitgave van de Franz Liszt Kring 2003. De brief is geschreven in gotisch handschrift. Liszt beheerste dit schrift niet en daarom kan het geen autograaf van hem zijn2. Dit is trouwens ook zichtbaar aan het handschrift, dat afwijkt van dat van Liszt zelf en zoals dat te zien is in handtekening, plaats en datum, die onbetwist wel het handschrift van de componist zijn. Conclusie is dat hij de brief gedicteerd heeft aan een secretaris, mogelijk omdat de hoge maatschappelijke positie van de geadresseerde (zie de aanhef van de brief) vroeg om een schrijven in diens moedertaal, welke Liszt op dat moment niet foutloos kon schrijven, zeker niet in het gotische schrift. Dergelijke gedicteerde brieven komen meer voor.3 Eerder werd de suggestie gepubliceerd dat deze brief gericht is aan Liszts latere vriend, de “Justizrath” dr. Carl Gille (1813-1899).Volgens het calendarium, samengesteld door Serge Gut4, heeft Liszt dr. Gille slechts enkele dagen
24
Daarnaast had Liszt onder meer uitgevers in Wenen, Parijs, Pressburg en Boedapest. Deze hoeveelheid roept de vragen op hoe Liszt tot keuzes voor bepaalde firma’s kwam, hoe zijn contacten met hen waren, hoe gemakkelijk hij überhaupt werken gepubliceerd kreeg, hoe graag uitgevers hem in hun fonds hadden, etc. Dit zou een onderwerp voor een belangrijke en omvangrijke studie kunnen zijn.
concerttournee. De stad valt niet te lokaliseren. In de huidige stratengids van Parijs komt geen rue Toussaint voor maar wel een rue Toussaint-Féron. Het lijkt echter minder aannemelijk dat Liszt in een wereldstad als Parijs, waar hij jaren heeft gewoond, zich laat verleiden tot een tochtje de campagne in. Andere steden met een rue Toussaint en waar Liszt omstreeks 1840 is geweest zijn Marseille, Straatsburg en Luik. In geen van deze steden is een mijnheer Katz te vinden die met Liszt in contact kan hebben gestaan.7 De relatie tussen geadresseerde en componist, de datering en de locatie zullen dus welhaast niet meer te achterhalen zijn. Een interessant detail van de brief, in vergelijking met de Duitse brief aan A. Fürstner, is de andere manier van schrijven. Liszts Duitse handschrift is zeer open, vrij groot en aldus zeer gemakkelijk te lezen. Deels kan dit te maken hebben met het feit dat Liszt in zijn laatste jaren slecht zag en daarom groter ging schrijven. Ook kan een psychologisch bijeffect zijn, dat hij zich minder gemakkelijk in het Duits dan in het Frans uitte, daardoor minder vlot schreef, zodat de letters als vanzelf duidelijker werden.
5.3 Ad document 3 Een “Monsieur Katz” is hoegenaamd niet in de Liszt-literatuur terug te vinden6. Kennelijk is hij ook geen figuur die in Liszts leven betekenis gehad heeft. De inhoud van de brief doet vermoeden dat het om een minder belangwekkend sociaal contact ging. Feit is immers dat Liszt een andere afspraak, namelijk om op stap te gaan met een of andere Spahi-officier (een ‘Spahi’ was in het Franse leger een cavalerist van Afrikaanse komaf), laat prevaleren boven de afspraak die er kennelijk was met het echtpaar Katz. De uidentiteit van de officier is niet vast te stellen. De mogelijkheid bestaat zelfs dat het helemaal niet om een militair ging, maar om een charmant vrouwspersoon – bekend bij Katz -, met wie Liszt op stap zou gaan. Bij de brief is het originele envelopje bewaard, dat door Liszt met lak is verzegeld. Omdat alleen de geadresseerde en diens straat, maar geen huisnummer of woonplaats (in Liszts autograaf) worden vermeld en het envelopje niet is gefrankeerd, is de brief kennelijk door een privé-koerier of een bediende op verzoek van Liszt aan geadresseerde overhandigd. Op grond van de inhoud is de brief niet te dateren, maar veel lijkt te wijzen op de periode voordat hij zich in 1848 te Weimar. Overigens bleef hij ook daarna het liefst in het Frans corresponderen, maar geleidelijk wordt hij dan gedwongen zich ook in het Duits schriftelijk te kunnen uiten. Hoewel Katz een Duitstalige naam is, blijkt hij in het Frans met Liszt communiceren en woont hij in een Franstalige stad, getuige het adres “rue Toussaint”. Het ontbreken van een plaatsnaam bewijst verder dat Liszt tijdens het schrijven in dezelfde plaats was, naar alle verwachting tijdens een
5. Liszt, kabinetfoto, W. &. D. Downey. London, april 1886, laatste portretfoto van de componis. (collectie auteur).
25
5.4 Ad document 4 Het vierde document betreft een lege envelop aan een Fräulein Therese. De opdracht is in het Duits, wat het waarschijnlijk maakt dat de envelop geschreven is, nadat Liszt zich in 1848 in Weimar had gevestigd. Omdat Liszt geen adres geeft, is er geen sprake geweest van verzending per post, mogelijk wel per bediende of persoonlijke overhandiging. De geadresseerde is niet bekend, evenmin de locatie en datum. Liszt gebruikt de envelop voor het overbrengen van een vriendelijke groet, waaruit afgeleid kan worden dat de inhoud geen brief is geweest. Aan te nemen is dat Therese een bewonderaarster, verre vriendin of zakelijke relatie was, die in deze envelop een aandenken (vermoedelijk een portretfoto van Liszt), een ticket voor een concert, een uitnodiging, een rekening of een geldbedrag heeft mogen ontvangen.
6. English abstract A private Liszt collection and library in Delft (Netherlands) contains four Liszt autographs. In this article the transcription and Dutch translation of the three letters (two with envelope) and one empty envelope is given. Letter 1 (Dresden, the 2nd of December 1841) has been published previously in the Journal of the Franz Liszt Kring 2003.This letter is addressed to an unnamed “Excellency”. Unique is, that the letter is written in the German, Gothic handwriting. Liszt was not capable of this; the letter must have been written for him by a secretary. Only signature, place and date are Liszt’s handwriting.There are some reasons to think that this letter is addressed to the lawyer Dr. Carl Gille (1813-1899. According to Serge Gut’s8 ‘calendarium’, Liszt met Gille, who later became a very close friend, in Jena on November 30, 1841. He offers the addressee a ticket for a concert, which could have been in Leipzig (December 13 or 17) 1841) or Altenburg (December 14), town quite close to Jena. Letter 2 (Weimar, July 16, 1881, in German, Liszt’s autograph) is the most
interesting and complete, because we know the addressee and the date.The envelope has survived. Liszt asks his publisher Adolph Fürstner printer’s proofs of his 2nd Mephisto-Waltz (two hand and four hand versions), dedicated to Saint-Saëns. He also has wishes concerning the format; (he asks to print it like Fürstner’s edition of his orchestral transcription of Schubert’s 3 Märsche, S. 680, published in 1877. Fürstner, still one of the leading German music companies, was one of the numerous publishers printing for Liszt. It would be very interesting to investigate how and why Liszt choose his publishers. Letter 3 (to Mister Katz) is in French.The small envelope, without stamp and with an incomplete address (rue Toussaint), proves that this letter was delivered by a servant, not by normal mail. Unfortunately only the hour and day (Thursday, 6 o’clock) are given, not the date, nor the city.The letter seems rather old. It could have been written before 1848, when Liszt was touring in France or Belgium. In the Liszt literature, only once can the name ‘Katz’ found.9 He seems to be some relative, not a close friend. It is not very likely that he was living in Paris, where no rue Toussaint exists, but only a rue Tousssaint-Féron. Other cities visited by Liszt with a rue Toussaint are Marseille, Strassbourg and Liège.10 It is interesting that Liszt’s French handwriting is very different from his German, which is more open and bold. Liszt’s high age and his problems with the German language might be a reason that he wrote slower and more clearly in German than in French. Document 4 is an empty envelope, with no address, but a boldly written dedication to a certain “Therese”. Probably the envelope contained a portrait photograph, a bill or some money, and not a letter. It must have been written after 1848, when Liszt moved to Germany.
26
Noten: 1
2 3
4 5
6
7
8 9
Met dank aan Vincent Creysson te Avignon, voor de hulp bij het ontcijferen van het handschrift. Met dank aan de Hongaarse musicoloog dr. Ferenc Bonis voor deze informatie. Zie bijvoorbeeld Liszt letters in the Library of Congress, Introduced, translated, annotated, and edited by Michael Short (Franz Liszt Studies Series no. 10 Hillsdale, NY: Pendragon Press, 2003) Gut, S. Franz Liszt. Editions de Fallous, l’Age d’Homme, 1989. Voor het geven van dit overzicht van de (eerste) uitgevers Liszts composities is gebruikgemaakt van de Thematische Verzeichnis der Werke, Bearbeitungen und Transcriptionen von F. Liszt. Leipzig: Breitkopf & Härtel, 1877. In de registers van geen van de vooraanstaande Liszt-biografieën (Ramann,Walker, Gut, Burger, etc.) komt het trefwoord “Katz” voor. In de gepubliceerde correspondentie trof ik alleen in Liszt letters in the Library of Congress (zie noot 4) een verwijzing naar ‘Katz’ in brief nr. 51 aan zijn secretaris Gaetano Belloni. Op 22 februari 1848 neemt hij in dit uitvoerige schrijven onder meer zijn financiële zaken met hem door. Daarin komt de volgende passage voor: “Je vais prendre des informations rélativement à l’affaire Katz – et au besoin je charge volontiers par Lefèbre (qui se trouve ici dans ce moment) de faire payer M. le Baron de St… ray si contre toute probalité la chose n’est pas faite depuis longtemps.” Kennelijk gaat het om een financiële kwestie, maar wat er feitelijk speelde blijkt niet uit de verdere context. Ook niet wie deze Katz was, waar hij woonde en of het om dezelfde persoon gaat als de geadresseerde van brief nr. 3. De bezorger geeft geen verklarende voetnoot en de voorletters van Katz ontbreken. Lefèbre was een muziekuitgever en – handelaar uit Keulen, die kennelijk van de affaire Katz afwist of erbij betrokken was. Er was in het kader van dit artikel geen mogelijkheid in deze steden de archieven van de burgerlijke stand na te pluizen op het voorkomen van de naam van een familie Katz, woonachtig op de rue Toussaint. Alleen een dergelijk onderzoek zou uitsluitsel kunnen geven over de plaats waar Liszt op dat moment was en de identiteit van de geadresseerde. Een eenvoudige methode, de woorden Katz, rue Toussaint en de diverse plaatsnamen als zoekwoorden opgeven in het internetprogramma Google, leverde geen bruikbare hits op. Gut, S. Franz Liszt. Editions de Fallous, l’Age d’Homme, 1989. Liszt letters in the Library of Congress, Introduced, translated, annotated, and edited by Michael Short (Franz Liszt Studies Series no. 10 Hillsdale, NY: Pendragon Press, 2003), letter 51 to Gaetano Belloni.There is no evidence that it concerns the same Katz.
Franz Liszts comeback als pianist – zijn concerten in 1832 en het voorjaar van 1833 Onderzoek in de Journal de Rouen, waarin dit concert zowel aangekondigd als verslagen werd, bracht aan het licht dat Liszt er gespeeld heeft in de ‘Salle de Saint-Ouen’. Deze zaal bevond zich in het Hôtel de Ville, pal naast de laatgotische abdijkerk Saint-Ouen. Liszt bracht er met orkest het Pianoconcert in b-klein van Hummel ten gehore, daarmee de draad als het ware weer opnemend, want met dit concert had hij in zijn wonderkindjaren altijd veel succes gehad. Na de pauze speelde hij een niet nader omschreven solowerk en besloot het concert, waaraan ook een aantal zangers meewerkten, met een vrije improvisatie, waarmee hij het grootste succes had. Mogelijk betrof het solowerk een compositie van Carl Maria von Weber, want in het boekje Liszt pédagogue van Auguste Boissier staat te lezen, dat de jonge virtuoos tijdens de les op 24 januari 1832, dus vier dagen voor het bewuste concert in Rouen, een ‘concerto’ en een sonate van die componist voorspeelde.1 Een tweede optreden vond plaats op maandag 2 april tijdens een concert, georganiseerd door de Italiaanse tenor Scavarda in de Salle Chantereine te Parijs. Als vierde onderdeel van het bonte programma klonk een werk voor piano vierhandig, uitgevoerd door Liszt en één van zijn leerlingen.Welk werk zij gespeeld hebben, is niet overgeleverd; de naam van de leerling staat vermeld in de recensie van dit concert in de Journal de Paris van 4 april 1832: een zekere ‘Messemaker’.2 Hoe bescheiden dit rentree op het Parijse podium ook was – Franz Liszt speelde de secondopartij en gaf zijn leerling alle eer – het was de pers niet ontgaan! Een zekere ‘R’ schreef in de Revue musicale: “M, Litz (sic) is een artiest, een waarachtig kunstenaar, verliefd op zijn kunst, vol vuur en hartstocht; onder zijn handen is de piano niet langer een instrument van hout en ijzer, maar een wezen begiftigd met een stem, een ziel. Litz aan de piano – dat is de Sybille op haar
Albert Brussee De jaren van het wonderkind Franz Liszt waren met de dood van zijn vader op 28 augustus 1827 ten einde gekomen. Nadien trad de jonge pianist incidenteel nog wel eens op, maar uitsluitend tijdens concerten georganiseerd door anderen en meestal in ensembleverband. De kost verdiende hij met lesgeven. Hopeloos verliefd op één van zijn leerlingen, Caroline de Saint-Cricq, raakte hij – nadat haar vader hem de toegang tot zijn huis ontzegd had – in een diepe crisis en leefde teruggetrokken met zijn moeder op de rue Montholon, nabij het Gare du Nord. Deze situatie duurde voort tot de juli-revolutie van 1830 hem wakker leek te schudden. Een poging een Symphonie révolutionnaire te componeren, escapades op amoureus gebied, zoals dat avontuurtje met gravin Laprunarède met wie hij in januari ’31 enkele weken doorbracht op haar ingesneeuwde kasteel Marlioz bij Genève – het geeft aan dat de kunstenaar als een phoenix uit zijn as begon te herrijzen en de man in hem wakker was geworden. Maar op het pianistische front was het nog rustig. De transformatie van het klassiek geschoolde spel van het wonderkind naar dat van de romantische virtuoos par excellence was nog niet ten einde, een geleidelijk proces, waarbij de kennismaking met de muziek van Carl Maria von Weber, Berlioz, Chopin en Paganini een cruciale rol speelde. Maar toen de jonge pianist zich in 1832 weer op het podium waagde – eerst voorzichtig enkele liefdadigheidsconcerten in de provincie en pas in het seizoen ’32-’33 in toenemende mate en frequentie in de Franse hoofdstad – brak er een nieuw hoofdstuk aan in de geschiedenis van de pianistiek. In het onderstaande willen we trachten licht te werpen op deze ‘comeback’ van de pianist Franz Liszt, met name op zijn Parijse concerten in het voorjaar van 1833.
Het jaar 1832 De rij van Liszts concerten in 1832 wordt geopend met een liefdadigheidsconcert op 28 januari in Rouen.
27
drievoet wanneer Apollo bezit van haar neemt. Maar mijnheer Litz, verduveld nog aan toe, waarom heeft u het spelen in het openbaar eraan gegeven?”3 Op 25 juni gaf Liszt een liefdadigheidsconcert in Dieppe, in Normandië, waar in het voorjaar van 1832 de cholera honderden slachtoffers had geëist. Het concert vond plaats in het niet meer bestaande theater van Dieppe, dat in 1900 werd vervangen door een grotere schouwburg. Op het programma voor de pauze stond Hummels Septet in d-klein centraal, dat met behulp van locale musici werd uitgevoerd. Dat de
ten zuiden van Dieppe, niet ver van het bekende slot Miromesnil.5 Zoals we weten uit een brief aan Valérie Boissier, die na terugkomst in Parijs geschreven werd, moet Liszt zich in deze zes weken niet goed gevoeld hebben, “behalve drie of vier dagen, toen ik gewerkt heb aan mijn nieuwe Fantasie”.6 Na het slechts kort vermelden van een optreden tijdens een verjaardagsfeestje ten huize van Victor Hugo op 20 juli, waarop Liszt – ter verhoging van de feestvreugde! – Beethovens Marcia funebre uit de Sonate in As-groot, opus 26, ten gehore bracht, komen we
jonge pianist in dit haven- en badplaatsje optrad wordt begrijpelijk als men weet, dat Franz Liszt van medio mei tot eind juni 1832 logeerde bij Monsieur Reiset, de ‘receveur-général’ (belastinginspecteur) van de streek die thans wordt aangeduid als ‘Seine-maritime’, d.w.z. de noordelijke helft van Normandië (de driehoek Le Havre - Rouen - Eu). Deze Reiset, door Liszt in zijn brief aan Pierre Wolff (zie eindnoot 2) en na hem door al zijn biografen abusievelijk gespeld als ‘Reidet’, woonde op een landgoed bij het dorpje Écorchebeuf (afb. 1) – niet Écouteboeuf zoals Serge Gut en de Zaluski’s geven4 – ca. 12 km
dan nu bij een concert in Bourges op 28 september. Iwo en Pamela Zaluski doen uitvoering verslag van dit concert in hun Young Liszt, waaraan het onderstaande ontleend werd.7 Onder Liszts leerlingen was de negentienjarige Rose Petit niet een van de slechtsten. Zij was de dochter van de beroemde ‘général Petit’, de trouwe secondant van Napoleon, die hem tot op Elba gevolgd was.Toen baron Petit in augustus 1830 benoemd werd tot luitenant-generaal van het 15de ‘région militaire’, dat grote delen van middenFrankrijk besloeg, verhuisde de familie naar Bourges, de hoofdstad van de
1. Een foto van het landgoed Écorchebeuf (achterzijde), waar Franz Liszt van medio mei tot eind juni 1832 verbleef. Foto Albert Brussee, zomer 2005.
28
streek die Le Berry genoemd wordt. Daar kreeg Rose kennis aan een zekere Charles Haton de Langoupillière, hoofd van de rechtbank aldaar. Hun huwelijk werd voltrokken in de kathedraal van Bourges op 10 september 1832 (afb. 2). De gelukkige bruid had haar pianoleraar, op wie ze zeer gesteld was, uitgenodigd bij de huwelijksinzegening aanwezig te zijn en ze had hem gevraagd of hij na afloop van de plechtigheid wat wilde spelen. Aan dat verzoek had Liszt gehoorgegeven, maar toen hij merkte dat niemand luisterde, hield hij demonstratief op. Ook dat scheen niemand op te vallen en de jonge virtuoos, die van kinds af aan bejubeld was, ja voor vorsten als koningin Victoria had gespeeld, kon het maar moeilijk verkroppen dat hij niet in het middelpunt der aandacht stond. En toen de bruidsstoet na afloop van de dienst door het centrum van Bourges wandelde, op weg naar de villa van generaal Petit, nam hij op een onbewaakt ogenblik de parasol uit handen van één van Rose’s vriendinnen en stak die in een vijver, zogenaamd om de diepte ervan te peilen. Naar een ooggetuigenverslag vermeldt had, hij met deze balorige daad meer succes dan met zijn spel: plotseling was het doodsstil, de bruidegom werd wit om de neus en moest thuisgekomen zelfs even gaan liggen! Dit moge wat overdreven zijn – Rose had begrepen waar ‘m de schoen wrong en organiseerde in overleg met haar ouders een liefdadigheidsconcert ‘pour les pauvres’, dat op 28 september in het stadstheater8 plaats vond. Een groot aantal amateurs deed mee, alsmede het orkest van de een jaar daarvoor opgerichte ‘Société Philharmonique de Bourges’ onder leiding van Salvator Daniel. Na enkele bijdragen speelde Liszt een niet nader omschreven Adagio van Weber.Ter afsluiting van de eerste helft van het concert voerde hij samen met een violist Mayseders Variations brillantes op een thema uit Rossini’s opera Semiramide uit.9 Deze amateurviolist, een zekere J. le Goy, scheen òp van de zenuwen te zijn geweest, wetend dat hij met de prins onder de pianisten speelde. “M’n beste man”, moet Liszt na afloop tegen hem gezegd hebben, “ik heb inderdaad met betere musici
samengewerkt, maar nooit met iemand die me meer plezier heeft geschonken.” De arme man, die het venijn achter deze hoffelijke opmerking niet scheen te voelen, haalde opgelucht adem en spoedde zich heen… Na de pauze speelden Rose en haar leraar nog een Fantasie voor piano vierhandig van Carl Czerny.10 Het laatste concert in 1832 vond plaats in Parijs ten huize van de Oostenrijkse ambassadeur Apponyi.11 Naar we weten uit het dagboek van zijn neef Rudolf, die inwonend bij zijn oom als secretaris volledig op de hoogte was van alle politieke en maatschappelijke
‘ins’ en ‘outs’ en daarvan uitvoerig verslag deed in zijn lang na zijn dood gepubliceerde Vingt-cinq ans à Paris, was er op 30 december een concert georganiseerd waarop de crème de la crème van het Parijse muziekleven zich liet horen. Daar was de beroemde Rossini die aan de piano een keur aan zangers als Tamburini, Rubini en Giulia Grisi begeleidde; daar was de fameuze pianist Kalkbrenner, de doyen der pianisten in het zenit van zijn roem, daar waren de jonge talenten Franz Liszt en Frédéric Chopin, Chopin die in dat
29
2. La Cathédrale Saint-Étienne au XVIe siècle, een schilderij van François Étienne Villeret (1800-1866), Musée de Berry, Bourges.
jaar zijn debuut op het grote concertpodium had gemaakt en door velen op handen werd gedragen. Het moet een concert van belang zijn geweest. Helaas vermeldt Rudolf Apponyi niet wat er gespeeld werd.Wèl wordt uit zijn verslag duidelijk, dat het hier geen openbaar concert betrof, maar een besloten bijeenkomst voor een select publiek van uitsluitend adellijke personen.12 Overigens beschrijft Apponyi op de bladzijden daarna dat hij één dag later, op 31 december 1832, aanwezig was bij een oudejaarssouper van gravin SaintPriest, waarvoor ook Madame de Flavigny en haar dochter, de comtesse Marie d’Agoult, uitgenodigd waren. Naar alle waarschijnlijkheid doelde Marie d’Agoult dus op het concert van 30 december, dat tijdens het souper onderwerp van gesprek zal zijn geweest, toen ze in haar Mémoires naar aanleiding van haar ontmoeting met Franz Liszt sprak over zijn triomfen, die ‘kort geleden afgunst hadden opgewekt’. Uit deze opmerking mag men afleiden, dat Liszt met zijn spel de show gestolen had en Kalkbrenner en Chopin in de schaduw moet hebben gesteld.13
Liszts Parijse concerten in het voorjaar van 1833 In de maanden nadien zette Liszts carrière zich overtuigend door. Op zaterdag 19 januari speelde hij onder grote belangstelling – in de recensie in de Journal de Paris van 23 januari staat te lezen dat Kalkbrenner en Henri Herz gesignaleerd waren – ter opening van een concert in de ‘galerie de M. Dietz’14, het Grand Septuor van Hummel15 met medewerking van o.a. de bekende hoboïst Henri Brod16 en Chrétien Urhan17 (afb. 3). Na twee aria’s en een Duo de violon werd het programma voor de pauze besloten met een solo-optreden van de 21-jarige pianist; welk werk er toen geklonken heeft, staat in de aankondiging van dit concert in de Revue musicale van 12 januari 1833 niet vermeld. Het nu volgende gedeelte van de recensie van E.F. (Edouard Fétis18) mag er het bewijs van zijn, dat ook Franz Liszt weerstanden heeft moeten doorbreken eer hij
algemeen erkenning vond: “(...) Dan kom ik nu over Monsieur Liszt te spreken en – ik beken het gaarne – dat brengt me in verlegenheid. M. Liszt is geen artiest die zich als een wiskundige stelling rechtlijnig laat verklaren. Begiftigd met enorme vermogens heeft hij desalniettemin grote fouten, die wellicht voortkomen uit zijn karakterstructuur. Men kan niet ontkennen dat zijn uitvoering van Hummels Septet alles omvergeworpen heeft wat tot op heden normaal en gebruikelijk was. De snelheid van zijn spel, de energie en uitdrukking ervan, zouden hem tot de prins onder de pianisten kunnen maken, ware het niet dat de schaamteloosheid van zijn gemaniëreerde bewegingen in zijn spel een soort krampachtige razernij teweegbrengt. Ik heb om me heen de twijfel horen uitspreken, of deze exaltatie wel oprecht was; het motief dat men gaf voor deze vooronderstelling was, dat de koorts die de artiest als een elektrische schok in bezit leek te nemen, hem pas overviel op het moment waarop hij met zijn handen de toetsen beroerde. Ik kan maar moeilijk geloven dat een artiest van het kaliber van M. Liszt erop belust is zijn publiek aan het lachen te brengen. Ik houd het er liever op, dat de kunstenaar, zonder zich daar bewust van te zijn, verkeerde gewoontes heeft ontwikkeld om ten koste van elke prijs en met alle middelen effect te sorteren, gewoontes die nog stammen uit zijn kinderjaren.Wij beschouwen het als een dienst aan M. Liszt hem eraan te herinneren, dat op zijn leeftijd en met zoveel vermogens begiftigd, het er niet om gaat het publiek te verbazen met allerhande vreemde gebaren, maar hen te ontroeren door een diepe en waarachtige uitdrukking.Voorts en vooral, dat hij niet mag vergeten dat de partituur met het grootste respect benaderd dient te worden en dat het nooit en te nimmer aan de uitvoerende is toegestaan ook maar in het minst van de intenties van de componist af te wijken.”19 Op 12 maart20 trad Franz Liszt opnieuw voor het voetlicht, deze maal in de Salle de Wauxhall, een dansgelegenheid met een flinke zaal waarin ook wel concerten werden gegeven. Het betrof een liefdadigheidsconcert met medewerking van een ad hoc samengesteld
30
3. Chrétien Urhan, een karikatuur door Dantan van omstreeks 1830, ontleend aan Ernst Burgers Franz Liszt – Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumenten, blz. 57.
orkest onder leiding van Girard21, die het programma opende met de Ouverture Oberon van C.M. von Weber en na de pauze de Ouverture Francs juges van Berlioz ten gehore bracht. Onder de vele solisten, waaronder de bekende zanger Nourrit22 en de reeds genoemde hoboïst Brod, trokken met name ‘la jeune Mme Garcia’ en Franz Liszt de aandacht. Op deze gedenkwaardige avond, die François Fétis23 (afb. 4) als een van de hoogtepunten van het seizoen beschouwde, trad namelijk voor het eerst de nog geen twaalf jaar oude Pauline García24 voor het voetlicht, die later als zangeres wereldroem zou vergaren. Na haar trad Liszt op met een compositie van Weber, waarvan Serge Gut meent dat daaronder het Konzertstück in f-klein moet worden verstaan.25 Echter, in de recensie van 16 maart van Fétis worden de gespeelde orkestwerken in een afgesloten alinea besproken. Pas veel later komt Liszt ter sprake en schrijft Fétis over ‘un beau morceau de Weber qu’il a exécuté’. De woorden ‘beau morceau’ doen eerder denken aan een niet te lang solowerk; het Konzertstück werd bovendien over het algemeen omschreven als ‘concerto’.26 Hoewel Fétis niet kon ontkennen dat Liszt andermaal had bewezen een groot talent te zijn, had het werk van Weber hem niet ten volle bevredigd. Over Liszts eigen compositie, die vervolgens klonk (een ‘morceau de sa composition’), was hij zelfs uiterst negatief en schreef: “Over zijn eigen compositie zal ik geen woorden vuil maken omdat dat niets dan een opeenstapeling van alle mogelijke en onmogelijke moeilijkheden is.” Gezien deze karakterisering zou het kunnen zijn, dat de jonge pianist op deze avond zijn Grande Fantasie de bravoure sur la Clochette ten doop heeft gehouden. Mocht deze hypothese juist zijn, dan kan men Fétis’ vernietigende woorden enigszins begrijpen, want dit werk is inderdaad een opeenstapeling van pianistische hoogstandjes; het werk ontleent zijn waarde allereerst aan de volstrekt nieuwe pianistiek, in mindere mate aan zijn muzikale inhoud. Overigens moet Liszt er ook zèlf niet zo tevreden over zijn geweest, want
31
voor het ter perse gaan (in 1834 bij Pietro Mechetti te Wenen) zou hij de compositie aan een grondige revisie onderwerpen. Volledigheidshalve vermelden we vervolgens een concert in het concertzaaltje van de pianobouwer Petzold27, dat medio maart moet hebben plaatsgevonden. In de Revue musicale van 16 maart staat te lezen, dat de concertgever, de violist Robbrechts, zich gedwongen zag drie maal te spelen in plaats van twee keer, want M. Jansenne was niet op komen dagen, ‘M. Listz’ kwam veel te laat en Henri Brod was verhinderd in verband met een uitvoering in de Opera, zodat ter elfder ure aanpassingen aan het programma onvermijdelijk waren. Aan het kennelijk niet goed georganiseerde geheel werkten voorts nog een aantal zangers en de pianiste Mlle Mazel mee, die ‘variaties ten gehore bracht op een militair motief ’(!).
4. François Fétis, een schilderij van circa 1830.
Op dinsdag 19 maart gaf de zanger Panseron28 een concert in ‘les Salons Dietz’. Naast door hem zelf gezongen romances van eigen hand hoorde men een keur aan eersterangs solisten, waaronder de cellist Franchomme29 en Franz Liszt. Deze speelde opnieuw het Septet in d-klein van Hummel. Omdat er in Fétis’ recensie in de Revue musicale van 25 maart niet wordt gesproken over medemusici, komt men in de verleiding te denken dat de virtuoos op deze avond zijn transcriptie voor piano-solo heeft laten horen. Nader onderzoek in
5. Ferdinand Hiller en Frédéric Chopin; een medaillon van omstreeks 1834. Ontleend aan Ernst Burgers Frédéric Chopin –Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumente, blz. 119.
Parijs wees echter uit, dat in een aankondiging in Le Figaro van 19 maart wel degelijk enkele namen worden genoemd, waaruit men mag opmaken dat het Septet in zijn oorspronkelijke vorm werd gespeeld, of, het meest waarschijnlijk, in een soort mix tussen beide mogelijkheden. De genoemde namen zijn: Brod (eindnoot 16), Dorus30 en een zekere Huran. Als we onder deze laatste Urhan mogen verstaan zijn al vier van de zeven partijen bezet. Mogelijk heeft Franchomme de cellopartij voor zijn rekening genomen, al wordt zijn naam uitsluitend genoemd in verband met een nieuwe romance van Panseron, Sainte Cécile voor zangstem, cello en piano, en een eigen compositie. De hoorn- en contrabaspartij lijken niet bezet te zijn geweest, maar Liszt was zonder twijfel in staat deze waar nodig in zijn pianopartij te integreren. Uit een aantekening in het dagboek van Auguste Boissier blijkt immers, dat hij al een jaar daarvoor, op 12 maart 1832, moeder en dochter het vierdelige, groots aangelegde werk in zijn bewerking voor piano-solo had voorgespeeld.31 Vier dagen later schudde de klavierleeuw alweer zijn manen en wel tijdens een concert georganiseerd door Ferdinand Hiller32 (afb. 5).Het overlange programma opende met de uitvoering van een ‘Nouvelle symphonie à grand
orchestre’ van de 21-jarige componist zelf. Als vierde punt stond het Vijfde Pianoconcert in Es van Ludwig van Beethoven geprogrammeerd met de concertgever als solist.Vervolgens klonk – vermoedelijk voor het eerst in de Franse hoofdstad – een klavierconcert voor drie piano’s en orkest van J.S. Bach met als solisten Chopin, Liszt en Hiller; het betrof het Concert in d-klein voor drie klavieren en orkest, BWV 1063, waarvan alleen het eerste deel (Allegro) ten gehore werd gebracht.33 Na nog verscheidene vocale en instrumentale bijdragen speelden Hiller en Liszt na de pauze tezamen een Duo pour deux pianos van eerstgenoemde. Alsof dit alles nog niet genoeg was, werd het programma besloten met de première van een Ouverture voor groot orkest, net als de symfonie nog nat van de inkt.34
Zes concerten in nog geen week tijds! Het seizoen bloeide volop. Overal werden concerten georganiseerd. Zo bijvoorbeeld in de ‘Salle de St Jean’ in het Hôtel de Ville (afb. 6) aan de Seine, ter hoogte van het Ile de la Cité. Op zaterdagavond 30 maart35 liet Franz Liszt zich daar horen tijdens een concert van de zanger Cambon, “un de nos chanteurs de romances les plus agréables.”36 Hij zong met succes twee romances van collega Panseron, de één voor zangstem, trompet (!) en piano, de ander voor zang, fluit en piano. Medewerking verleenden o.a. de bekende harpist Labarre37, die een eigen compositie ten gehore bracht, de hoboïst Brod en Franz Liszt.Welk solowerk hij die avond heeft uitgevoerd, is niet overgeleverd. In de korte recensie van dit concert in de Journal de Paris staat slechts: “L’exécution des solos de hautbois, piano et harpe était confiée à MM. Brod, Litz et Labarre, qu’on a vivement applaudi.”38 Op maandag 1 april trad onze pianist zelfs twee keer voor het voetlicht. ’s Middags verleende hij zijn medewerking aan een groot vocaal-instrumentaal matinee in de zaal Chantereine, gegeven door de zanger Scavarda, “ancien artiste de la musique du roi”39, waarna hij
32
6. De concertzaal in het ‘Hôtel de Ville’, waarin ook Chopin enkele weken later, op 25 april 1833, zou optreden.
’s avonds in het ‘Gymnase’40 te beluisteren was. Het programma van laatstgenoemde voorstelling, “au bénéfice de madame Volnys”41, bood een afwisseling van (gedeelten uit) toneelstukken en muzikale bijdragen. Na de eenakter La Famille Riquebourg trad als tweede onderdeel van het programma Franz Liszt op, die een vrije improvisatie ten gehore bracht. Na hem gaf de jonge, maar al beroemde zangeres Giulia Grisi42 een aria van Rossini ten beste. Het programma voor de pauze werd besloten met een drama in twee actes, Une Faute, waarin madame Volnys en haar man de hoofdrollen speelden. Na de pauze was er nog weer een toneelstuk en traden de tenor Rubini43 en de vermaarde bariton Tamburini44 op, die zich ieder solistisch maar ook tezamen lieten horen in een duet uit de opera Mose in Egitto, eveneens van Rossini. Geen wonder, dat deze avond in de Journal de Paris van 27 maart werd aangekondigd als “één van de meest spectaculaire die men sedert lang gezien heeft.” Beter bekend is Liszts optreden daags daarna in de Italiaanse Opera, waarbij op soortgelijke wijze scènes uit verschillende toneelstukken en vaudevilles werden afgewisseld met muzikale bijdragen. Het was georganiseerd door
Hector Berlioz; de opbrengst kwam ten goede aan Harriet Smithon, dezelfde vrouw die de componist tot het schrijven van zijn Symphonie Fantastique had geïnspireerd.45 De voorstelling zou eigenlijk al op 8 maart plaatsgevonden hebben, maar omdat Miss Smithon enkele dagen daarvoor uit de koets stappend haar been had gebroken, was de voorstelling uitgesteld tot 25 maart. Op die dag echter was Rubini slecht bij stem, zodat de datum andermaal werd verschoven naar 2 april. In de pers was er veel aandacht voor dit evenement. Naast talloze aankondigingen in diverse dagbladen verscheen er in de Journal des débats van 1 april een uitgebreid artikel over Miss Smithon, waarin haar Shakespeare-spel uitbundig werd geprezen. Onder de aan het benefietconcert medewerkende musici herkennen we, naast de al genoemde Grisi, Rubini en Tamburini en een keur aan instrumentalisten, niemand minder dan Frédéric Chopin, die tezamen met Franz Liszt een Duo pour piano speelde. Ernst Burger suggereert dat dit de tweede sonate voor piano-vierhandig van Onslow is geweest en verwijst daarbij naar de recensie van dit concert in de Journal de Paris van 4 april.46 De betreffende krant in de Bibliothèque Nationale te Parijs doorlezend, heb ik
33
vervallen! Fétis, die een groot Beethovenvereerder was, was deze maal wat vriendelijker en schreef n.a.v. het voor de pauze gespeelde blaaskwintet: “Er zijn geen noemenswaardige moeilijkheden in dit kwintet voor iemand met de vingers van Franz Liszt. Het is dus niet in verband met de technisch-briljante uitvoering van dit stuk, dat ik zijn talent wil prijzen. Het lijkt me voor hem veel waardevoller te constateren, dat hij gespeeld heeft als een man die geheel vervuld was van de juiste geest van deze muziek en hij, zijn gebruikelijke onstuimigheid onder controle houdend, gespeeld heeft met wijs overleg en beheersing.”53 Het seizoen liep ten einde. De Italiaanse zangers hadden Parijs al verlaten. Maar zij die er permanent woonden, gordden zich nog één keer aan om wat geld bij elkaar te garen voor een zekere Perugini, de trouwe dienaar van de zanger Pellegrini, die na de dood van de maestro op 2 september
voor deze bewering echter geen bevestiging kunnen vinden. Het hele verslag bestaat uit welgeteld één zin, waarin staat dat het concert ‘6.500 f ’ had opgebracht, een aanzienlijk bedrag waarmee de geplaagde toneelspeelster voorlopig uit de brand was geholpen! Vierentwintig uur later werkten beide vrienden opnieuw mee aan een concert in Wauxhall, georganiseerd door Henri Herz47 (afb. 7). Op het programma stonden verschillende aria’s, operaparafrases in verschillende bezetting, een nieuw pianoconcert van Herz zèlf en, als klap op de vuurpijl, de première van zijn transcriptie van het ‘Koor der samenzweerders’ uit de opera Il Crociato in Egitto van Meyerbeer voor twee piano’s à quatre mains; aan de ene vleugel zaten Liszt en de concertgever, aan de andere Chopin en Henri’s oudere broer, Jacques-Simon Herz. Op 5 april was Franz Liszt al weer te horen, deze maal tezamen met de violist Théodore Hauman48, tijdens intermezzi van een voorstelling in het Vaudeville-theater aan de rue de Chartres. Op 15 april traden Hauman en Liszt nogmaals op tijdens een soiree van de zanger Berettoni in de zaal van Petzold. Op deze avond moet Liszt ook enkele ‘Fantaisies’ hebben laten horen, waaronder we vrije improvisaties mogen verstaan. Van meer belang was zijn optreden op zaterdag 27 april. Henri Brod had Wauxhall afgehuurd voor een concert dat begon met een symfonie voor blazers van Franz Krommer.49 Een trio voor harp, viool en hobo van Brod zelf volgde. Na een vocale bijdrage klonk er vervolgens een ‘Quintetto de Beethoven’50, gespeeld door Liszt, Brod, Buteux, Gallay en Barizel.51 Na de pauze zouden dan, afgezien van nog weer een symfonie van Krommer en twee vocale bijdragen, een strijksextet van de al eerder genoemde Mayseder (eindnoot 9) klinken en ter afsluiting van het geheel het Erzherzog-trio van Beethoven, met wederom Franz Liszt achter het klavier.52 Maar omdat deze veel te laat was komen opdagen kon van het strijksextet slechts één deel worden uitgevoerd, terwijl het pianotrio van Beethoven geheel kwam te
7. Een dandy-achtige Henri Herz op 19-jarige leeftijd.
34
concerts of other artists, but seldom as a soloist. In those years Liszt was mainly teaching.This situation changed somewhat in 1830 when the Julyrevolution seemed to awaken the artist in him.The transition of the classical trained prodigy to the romantic virtuoso ‘par excellence’, however, was a slow process on which the acquaintance with the music of C.M. von Weber, Berlioz, Chopin and Paganini left their mark. But when in 1832 the young pianist began to appear on the platform more often again - first some charity concerts in the provinces and only in the spring of 1833 in the French capital in increasing frequency – a new chapter in the history of pianism dawned. Here follows, point by point, an overview of all his concerts from January 1832 to the end of the season 1832-1833.
1832 in diepe armoede leefde. Enkele van de hierboven genoemde artiesten passeerden de revue, Adolphe Nourrit, de onvermoeibare Henri Brod, en ook ‘le jeune M. Litz’ was wel zo goed zich op 2 mei nogmaals te laten horen tijdens dit groot vocaal-instrumentaal concert in de Salle Chantereine, dat volgens de recensent van de Journal de Paris tot de beste van het seizoen behoorde door de samenstelling van het programma en de kwaliteit van de uitvoering van de vertolkte werken.54
Samenvatting Samenvattend mag geconstateerd worden, dat Franz Liszt in 1832 en met name in het voorjaar van 1833 een verrassende comeback op het concertpodium maakte, ondanks de over het algemeen negatieve kritieken van de behoudende Fétis. Niet geheel toevallig hernam hij, juist in de maanden waarin zijn liefde voor Marie d’Agoult ontbloeide, als uitvoerend kunstenaar zijn plaats tussen de beste musici van zijn tijd.Tijdens twintig geregistreerde concerten trad hij op met orkest, in solowerken, kamermuziek in verschillende bezetting, quatre mains-muziek en achthandige klaviermuziek van componisten die reikten van J.S. Bach tot destijds moderne meesters als Carl Maria von Weber, Hummel en Hiller. Ook zijn ontwikkeling als componist kwam in het voorjaar van 1833 in een stroomversnelling. In april schreef hij zijn eerste liedtranscriptie op het lied Die Rose van Schubert en kort na het laatstgenoemde concert zou Liszt in retraite gaan om in een kamertje in de pianozaak van Érard de eerste noten op papier zetten van het klavierstuk Harmonies poétiques et religieuses, een compositie die door velen beschouwd wordt als zijn eerste meesterwerk.
– Liszt contributes to a charity concert on January 28, 1832, at Rouen in the ‘Salle de Saint-Quen’ (in the Hôtel de Ville, next to the gothic abbey church of that name). He performs the piano concerto in b-minor by Hummel. After the intermission he plays a not specified solo piece and concludes the concert, in which also other artists participate, with a free improvisation. – On April 2nd, during a concert organised by the Italian tenor Scavarda in the Salle Chantereine, Paris, Liszt performs an unspecified composition for piano four hands with one of his students.The name of the student is Louis Messemackers (1809-?), the son of the more famous Henri Messemackers (1778-1864), pianist, piano teacher, composer and publisher living in Brussels. – On the 25th of June, Liszt assisted in a charity concert in the Theatre of Dieppe. On that occasion he played the well-known Septet in d-minor by Hummel together with local musicians.This till now unknown concert appearance took place during Liszt’s six week stay at the estate of Mr. Reiset (not Reidet) at the small village Ecorcheboeuf (not Écouteboeuf) near Anneville-sur-Scie.
English abstract With the death of his father on August 28, 1827, the career of the ‘Wunderkind’ Franz Liszt came to a sudden end. In the years from then on he sometimes performed during
35
– On 20 July 1832, during the birthday party of the son of Victor Hugo, he played Marcia funebre from the Sonata op. 26. – On September 10th, Liszt attended the marriage of his student Rose Petit, the daughter of the famous ‘Général Petit’, with the presiding judge of the court of Bourges, Charles Haton de Langoupillière, and played something. Although anxious to return to Paris, he was persuaded to assist in a charity concert on the 28th of September.This concert took place in the old city theatre, which is no longer in existence. Liszt played an unidentified Adagio by Weber, and accompanied the violist J. de Goy in Mayseder’s Variations brillantes on a theme from Rossini’s Semiramide. After the intermission, he performed a ‘Fantaisie’ for four hands by Carl Czerny with Rose Hanon de Langoupilièrre. – Largely unknown is Liszt’s contribution to a concert in the Austrian embassy on December 30. Count Antal Apponyi had invited the ‘crème de la crème’ of Parisian musicians, amongst them Rossini, some of the most famous singers like Rubini and Giulia Grisi, and two ‘youngsters’: Frédéric Chopin and Franz Liszt. An account of this private concert can be found in Vingt-cinq ans à Paris by Rudolf Apponyi, nephew of the ambassador, who, unfortunately, did not mention what pieces were performed during that memorable evening. – On Saturday, 19th January, 1833, he participated in a concert in the gallery of the Parisian piano builder Johann Christian Dietz. Liszt performed the Septet in d-minor by Hummel and concluded the first half of the concert with an unnamed solo piece. The press, represented by Edouard Fétis, the son of the famous writer and musicologist François-Joseph Fétis, was negative, mainly because of Liszt’s ‘mannered movements’ and the fact that he had played more notes than Hummel prescribed in his score.
– On March 12th, this time in de ‘Salle de Wauxhall’, Liszt played two solo pieces, a not specified composition by C. M. von Weber – Serge Gut suggests the Konzertstück, but the review gives no reason to make this presupposition – and one of his own compositions. Because François Fétis characterised Liszt’s work as ‘an accumulation of difficulties’ perhaps he played his Grande Fantaisie de bravoure sur la Clochette, composed in 1832 but revised and published in 1834. – Mid-March there was a concert at the ‘Salle Petzold’, organised by the violist M. Robbrechts.We do not know what Liszt played, only that he showed up much too late. – On Tuesday, 19th March, the singer and composer of romances, Auguste Panseron (1796-1859), organised a concert in the Salons Dietz in which the famous cello player Franchomme (1808-1884) and Franz Liszt, who again performed the Septet by Hummel, participated.The horn and double bass parts were probably not occupied on that evening.This, however, was no problem, for Liszt played this work in his transcription for piano solo, intertwining all the missing voices in the piano part, already in 1832. – On Saturday, 23rd March, Liszt appeared twice at a concert organised by the German pianist, director and composer Ferdinand Hiller (18111885). Before the intermission Hiller, Chopin and Liszt played the first part of the Concerto in d-minor for three pianos and orchestra by J. S. Bach. After the intermission, among many other contributions, Liszt and Hiller performed a Duo for two pianos, composed by the latter. – From March 30th to April 5th Liszt participated in as many as six concerts. On the former date the singer of romances, Cambon, invited the young virtuoso to play an (unnamed) solo piece during his concert in the ‘Salle de St Jean’ in the Hôtel de Ville.
36
– On the 1st of April, Liszt even made two public appearances: in the afternoon he played during a great vocal-instrumental concert given by the singer Scavarda in the Salle Chantereine, in the evening at a concert in the ‘Gymnase’ to the benefit of the actress Léontine Volnys; Liszt contributed with a free improvisation.
scheduled Archduke-Trio by the same composer had to be left out because Franz Liszt showed up much too late (and the programme was overlong). François Fétis, who was a great Beethoven admirer, was this time more positive and wrote in his review that Liszt had played “as a man who was completely possessed by the right spirit of the music.” He could not know that the young pianist was in the best mood possible, for the previous evening Marie d’Agoult had declared him her love…
– Better known and of greater importance was the concert on April 2nd to the benefit of Harriet Smithson, the well-known English Shakespeare actress and ‘eternal love’ of Hector Berlioz.To help her – Miss Smithson was in great financial trouble and had, moreover, broken her leg in the first days of March – her ardent worshipper had organised a great ‘show’ in the Théâtre Italien, during which scenes from plays, vaudevilles and musical contributions alternated. Chopin and Liszt played a Duo pour pianoforte, perhaps a composition by Schubert (compare Het begin van de correspondentie Liszt-d’Agoult).
– The concert season came to an end. On the 2nd of May Liszt played for the last time during a benefit concert for the old, true servant of the singer Pellegrini, who was living in great poverty. Summarizing, it may be concluded that in 1832 and particularly in the spring of 1833 Franz Liszt made a convincing comeback as a piano player. Although, artistically speaking, the above mentioned appearances were not all of the highest importance, the number of performances and the fact that in these concerts the most famous singers and instrumentalists of that time participated, shows clearly that Liszt was considered one of the best piano players in Paris, notwithstanding the in general negative reviews of the conservative Fétis. In twenty registered concerts he performed works of composers ranking from J. S. Bach to in those days modern masters like C. M. von Weber, Hummel and Hiller as a soloist or ensembleplayer. Also, his development as a composer picked up momentum in the spring of 1833. His first song transcription (Schubert’s Die Rose) stems from April and soon afterwards Liszt went into ‘retreat’ to compose the transcription of Berlioz’s Symphonie fantastiques and the piano piece Harmonies poétiques et religieuses, by many regarded as his first masterpiece.
– Twenty four hours later, both friends participated in a concert given by the famous pianist Henry Herz (18031888), who not only performed a piano concerto from his own pen, but also – together with his brother Jacques-Simon Herz, Chopin and Liszt – his transcription of the ‘Choir of the conspirators’ from the opera Il Crociato in Egitto by Rossini. – On the 5th and 15th of April, Liszt and the romantic violist Théodore Hauman (1808-1873) made their appearance in the Théâtre de Vaudeville (during intermezzos) and the show room / concert hall of the piano builder Guillaume-Leberecht Petzold respectively. It is not reported what they played; on the 15th Liszt also improvised. – Artistically more significant is Liszt’s contribution to the concert of the important oboist Henri Brod (17771839). On that evening he played Beethoven’s Quintet in E-flat for piano and winds, opus 16.The
37
Noten: 1
2
3 4
5
6
7
Onder het ‘concerto’ moeten we – zo blijkt uit de omschrijving van het werk – het Konzertstück in f-klein verstaan worden, dat Liszt vaak solistisch (zonder orkest) ten gehore bracht. De sonate zal de tweede in As-groot geweest zijn, want Auguste Boissier spreekt van een rustig slotdeel, dat heel vriendelijk moet worden gespeeld; genoemde sonate besluit inderdaad met een ‘Moderato e molto graziosoo’ en heeft als karakteraanduiding >dolce=. De in Genève woonachtige Auguste Boissier schreef haar Liszt pédagogue naar aanleiding van de lessen die haar dochter Valérie bij Liszt had, toen de familie Boissier enkele maanden (van december 1831 tot in april 1832) in Parijs verbleef. Het lezenswaardige werkje werd pas in 1928 bij Champion te Parijs gedrukt (herdruk 1976). Deze onbekende leerling wordt in de Liszt-literatuur maar één maal genoemd, namelijk in een brief van Franz Liszt zelf, een maand na het betreffende concert op 2-8 mei 1832 geschreven aan zijn in Genève woonachtige vriend Pierre Wolff (La Mara, Franz Liszt’s Briefe, Band I, blz. 6-8; Breitkopf und Härtel, Leipzig, 1893). Aan het eind van deze brief schreef hij gekscherend: “Messemaecker (hoe zou hij zich erbij bevinden?) eet zijn Brusselse spruitjes”, waaruit we kunnen afleiden dat deze van Belgische afkomst was. Zonder twijfel is deze ‘Messemaker’ of ‘Messemaecker’ identiek aan de in de Biographie universelle van Fétis (zie eindnoot 22) vermelde Louis Messemackers, zoon van de in Venlo geboren, maar later in Brussel woonachtige pianist-pedagoog-componist-uitgever Henri Messemackers (1778-1864). In 1809 geboren in de Belgische hoofdstad en les gehad hebbend van zijn vader, trok de jonge pianist op 18-jarige leeftijd naar Parijs om daar zijn muziekstudie te vervolmaken bij Liszt (voor piano) en Reicha (voor compositie). Later zou Louis Messemackers zich permanent in Parijs vestigen, waar hij als pedagoog en componist van een zeventigtal werken (voornamelijk pianomuziek) een zekere naam had. Naast deze Belgisch-Franse tak van het geslacht Messemackers zijn er ook Nederlandse musici van die naam. Zo zette Arthur Schoonderwoerd enkele jaren geleden een Grande Marche Funèbre van de in Den Haag werkzame Henri Messemaecker jr. op CD [Fortepiano music from the Netherlands, NM Classics-923103]; deze Henri was een volle neef van de Liszt-leerling. Uit de Revue musicale van 9 april 1832; alle vertalingen in dit artikel zijn van de hand van de schrijver. Serge Gut, Liszt, blz. 480; Editions de Fallois/L’Age d’Homme, Parijs, 1989: «24 mai: Liszt arrive à Ecouteboeuf où il reste six semaines pour se reposer.» Iwo en Pamela Zaluski, The Young Liszt, blz. 157; Peter Owen Publishers, Londen, 1997: “in the second week of May, he went to spend six weeks with M. Reidet, the receiver-general at the port of Rouen, at Écouteboeuf, near Rouen.” Écoutebeuf ligt tussen Tourville-sur-Arques en Anneville-sur-Scie bij de kruising van de D23 en de D470. Het verwaarloosde landgoed is thans in het bezit van de instelling l‘Arche en doet dienst als vakantieoord voor geestelijk minder valide jongeren. Geciteerd naar Iwo en Pamela Zaluski, zie eindnoot 4, blz. 157. Bedoeld wordt de Grande Fantaisie de bravoure sur la Clochette. Hierin staat het thema van het laatste deel van Paganini’s Tweede Vioolconcert in b-klein centraal. Liszt had Paganini op 20, volgens andere bronnen op 22 april 1832 gehoord en was razend enthousiast over diens spel, getuige de brief die hij vlak voor zijn vertrek naar Normandië schreef aan zijn vriend Pierre Wolff (zie eindnoot 2). Iwo en Pamela Zaluski, zie eindnoot 4, blz. 158-160 (zonder bronvermelding). Een aankondiging en korte
8
9
10 11
12
13
14
15
16
bespreking van het concert op 28 september in de Gazette de Berri bevestigen dit optreden. De oorsprong van de door de Zaluski’s gegeven anekdotes blijft vooralsnog een raadsel. In 1739 had de stad Bourges zijn ‘Hôtel de la Comédie’ gekregen.Toen dit in de jaren vijftig van de 19de eeuw afbrandde, werd op dezelfde locatie een nieuwe schouwburg gebouwd, het ‘Théâtre Jacques Coeur’, dat in 1859 werd ingewijd en nog steeds gebruikt wordt. Liszt heeft dus gespeeld in het oude, niet meer bestaande theater. Joseph Mayseder (1789-1863) speelde in de eerste decennia van de negentiende eeuw een belangrijke rol in muzikaal Wenen. Als tweede violist van het bekende Schuppanzigh-kwartet en als solist optredend met pianisten als Hummel en Moscheles behoorde hij tot de toplaag van de Weense musici en kende Beethoven, Schubert en Carl Maria von Weber persoonlijk. Als componist liet hij een aanzienlijk oeuvre na – 67 gedrukte werken en een groot aantal manuscript gebleven composities – waarin de viool uiteraard centraal staat. Als zijn belangrijkste werken vermelden we 8 strijkkwartetten, 5 strijkkwintetten, enkele strijksextetten, een drietal vioolconcerten en verscheidene ‘Konzertstücke’ voor viool en orkest. Mayseders Variations brillantes voor viool en piano zullen in 1823 of kort daarna geschreven zijn, want Rossini’s opera Semiramide stamt uit dat jaar. Mogelijk betreft het hier de Fantaisie à quatre mains, opus 226, die circa 1830 was verschenen. Graaf Antal Rudolf Apponyi (1782-1852) was een oude bekende van Liszt. Hij was één van die zes magnaten, die in 1820, na afloop van een concert in Pressburg, het huidige Bratislava, het wonderkind een beurs ter beschikking hadden gesteld, zodat hij in Wenen kon studeren. Apponyi was de ambassadeur van Oostenrijk in resp. Rome, Londen en, van 1826 tot 1849, in Parijs. Zijn vrouw Thérèse hield op maandagavonden salon, waarbij Liszt dikwijls aanwezig was. Rudolf Apponyi, Vingt-cinq ans à Paris (1826-1850) – Journal du Comte Rodolphe Apponyi, attaché de l’ambassade d’Autriche à Paris, in vier delen uitgegeven door Ernest Daudet in 1913. De betreffende passage vindt men in Deel II, blz. 306. Meer hierover in de hierna gepubliceerde nevenstudie Het begin van de briefwisseling Liszt-d’Agoult (januariapril 1833); de volgordekwestie. Johann Christian Dietz (ca. 1804-1888), zoon en naamgenoot van de uitvinder van de claviharpe (een harp met een toetsenbord), was een in Parijs woonachtige klavierbouwer die in de eerste decennia van de negentiende eeuw een zekere bekendheid genoot.Tijdens de in de zomer van 1827 gehouden ‘Exposition des produits de l’industrie’ kwam hij uit met maar liefst vijf verschillende toetsinstrumenten waaronder een vleugel met vier (!) snaren per koor – de vierde snaar was niet afgedempt en gaf door de sympathische resonans het instrument extra volume en glans (vergelijk het aliquot-systeem van de Blüthner-vleugel) – en een tafelpiano in afwijkende, driehoekige vorm. François Fétis beschreef deze instrumenten uitvoerig in zijn lezenswaardige verslag van de expositie in de Revue musicale, 2e Volume (1827), blz. 99-102. Net als Érard en Pleyel had Dietz kennelijk een concertzaaltje ingericht, waar pianisten zich op zijn vleugels lieten horen. Bedoeld wordt het Septet in d-klein, opus 74, voor piano, fluit, hobo, hoorn, altviool, violoncello en contrabas, gecomponeerd in 1816.Van dit werk zou Liszt een transcriptie schrijven voor piano-solo (R172, S493, G624). Henri Brod (1777-1839) was een leerling van Gustave Vogt en zat vele jaren als tweede hoboïst naast zijn leraar in het Orkest van de Parijse Opera. Brod was niet alleen een belangrijk instrumentalist –
38
17
18
19
20
volgens Fétis speelde hij beter dan zijn leraar – maar speelde ook een belangrijke rol in de ontwikkeling van zijn instrument. Hij was de eerste die in Frankrijk octaafkleppen aanbracht op de hobo en de omvang aldus naar boven toe uitbreidde. Hij ontwikkelde de ‘cor anglais moderne’ (een rechte Engelse hoorn), vond de ‘hautbois baritone’ uit, die een octaaf lager gestemd was dan de normale, en bouwde een ‘petit hautbois’, zoiets als een piccolo t.o.v. de normale dwarsfluit.Van zijn hand verscheen een tweedelige Méthode pour le hautbois (Parijs, 1825-1835). Henri Brod was ook als componist actief; naast een aantal salonstukken, romances en variatiewerken voor hobo en piano schreef hij o.a. een trio voor harp, viool en hobo (zie verderop in de hoofdtekst). Chrétien Urhan (Christian Auerhahn) werd in 1790 in een dorpje bij Aken geboren en stierf in 1845 in Parijs. Op voorspraak van keizerin Joséphine, de eerste gemalin van Napoleon I, die hem in 1804 had horen spelen, mocht hij op het Conservatorium van Parijs zijn studie voltooien bij o.a. de Rode en Kreutzer. Dit was een hoge uitzondering, want buitenlandse kinderen, zoals Franz Liszt, was het verboden aan het roemruchte instituut te studeren. Unger bespeelde bij voorkeur een (vijfsnarige!) altviool en de destijds volstrekt in vergetelheid geraakte viola d’amore. Als solist, kamermuziekspeler (o.a. in het bekende strijkkwartet van Baillot), als eerste violist in het Orkest van de Parijse Opera, als dirigent, componist van romantische muziek en organist aan de Saint-Vincent-de-Paul leidde hij een veelzijdig leven. Omdat Franz Liszt in zijn jongelingsjaren genoemde kerk dagelijks bezocht, groeide er vriendschap tussen de excentrieke violist en de jonge virtuoos, wat resulteerde in menig gemeenschappelijk optreden. Edouard Fétis (1812-1909) was de oudste zoon van de bekende musicoloog, recensent en componist François Fétis (zie eindnoot 23). Omdat er tijdens het concert op 19 januari een trio van Fétis senior klonk, kon deze die avond niet zèlf verslaan, reden waarom zijn zoon die vanaf 1829 in de redactie was opgenomen, de honneurs waarnam. De woorden zullen hem vermoedelijk thuis zijn gedicteerd, want heel de toon en stijl weerspiegelen de zeer behoudende smaak van zijn vader, die zich keer op keer misprijzend over Liszt heeft uitgelaten. Edouard Fétis zou later ook zelfstandig publiceren.Van zijn hand verscheen o.a. Les Musiciens Belges, een tractaat over de componisten van de zg. Nederlandse Scholen. Uit de Revue musicale van 26 januari 1833 (blz. 413). Kennelijk had Liszt zich bij de uitvoering van Hummels Septet vrijheden gepermitteerd met betrekking tot het notenbeeld. Als men zijn transcriptie van dit werk voor piano-solo bestudeert, krijgt men een beeld van de mate waarin hij van de oorspronkelijke partituur afgeweken zal zijn. Deze datum vindt men o.a. in de uitstekend gedocumenteerde studie van Geraldine Keeling, Liszt’s Appearances in Parisian Concerts, 1824-1844; Part 1: 1824-1833, in The Liszt Society Journal, Centenary Issue, 1986, blz. 22-34. Ook Serge Gut vermeldt in zijn Liszt (eindnoot 4, blz. 43 en 480) als datum van dit concert ‘12 mars’, maar in zijn kort geleden verschenen Correspondance Franz Liszt Marie d’Agoult (Fayard, Paris, 2001, blz. 46) leest men ‘2 mars’. Ernst Burger, Franz Liszt – Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumenten (List Verlag, München, 1986, blz. 72) geeft eveneens 2 maart. De verwarring is het gevolg van het feit, dat het concert eerst inderdaad op 2 maart zou plaatsvinden – zie bijvoorbeeld de aankondiging in de Revue musicale van 16 februari 1833, waarin duidelijk ‘2 mars prochain’ staat te lezen – maar om niet duidelijke redenen eerst vier, later tien dagen werd uitgesteld. Dit blijkt zonneklaar uit aankondigingen in dagbladen als de Journal des débats
21
22
23
24
25 26
van resp. 6 en 10 maart en de Journal de Paris van 11 maart. Narcisse Girard, geboren in 1797 te Mantes en gestorven in 1860 te Parijs, studeerde viool aan het Conservatorium van Parijs bij Baillot en compositie bij Reicha. Hij ontwikkelde zich autodidactisch tot dirigent en stond jaren lang voor resp. het Orkest van de Italiaanse Opera en het Orkest van de OpéraComique. In 1847 werd hij als opvolger van de beroemde Habeneck benoemd tot hoofdvakleraar directie aan het Conservatorium en stond twee jaar later voor het beste orkest van Parijs, dat van de Académie Royale de Musique dat altijd speelde in de Parijse Opera en daarom ook onder de naam ‘het orkest van de Parijse Opera’ bekend stond. Als componist liet Girard verscheidene opera’s na en – een rariteit! – een transcriptie voor orkest van Beethovens Sonate pathétique. Adophe Nourrit (1802-1839) was ondanks zijn korte leven een grote carrière als zanger beschoren dankzij zijn prachtige stem en een groot gevoel voor dramatiek.Vanaf 1821 aan de Opera van Parijs verbonden speelde hij tot 1837 hoofdrollen in werken als Wilhelm Tell van Rossini en Robert le Diable van Meyerbeer. Liszt kende hem sinds 1825, toen Nourrit de titelrol zong in zijn jeugdopera Don Sanche. In 1834 maakte hij de zanger bekend met de liederen van Schubert, die deze daarna in Frankrijk introduceerde. François-Joseph Fétis (1784-1871) was een bolwerk van traditionalisme. In België geboren studeerde hij vanaf zijn zestiende levensjaar aan het Parijse Conservatorium. Hij had grote interesse in oudere muziek en bestudeerde het contrapunt van Palestrina grondig. In 1821 werd hij benoemd tot leraar contrapunt aan het Conservatoire en schreef in die jaren zijn Traité de contrepoint et de la fugue. Als recensent in verscheidene dagbladen publicerend, richtte hij in 1827 de Revue musicale op, een wekelijks muziektijdschrift dat hij tot zijn vertrek naar Brussel in 1833 goeddeels zèlf met interessante artikelen en recensies vulde. Zijn hoofdwerk, de Biographie universelle des musiciens et bibliographie générale de la musique (een meerdelige muziekencyclopedie, later aangevuld door A. Pougin) werd geschreven tussen 1835 en 1844. Daarnaast bleef Fétis schrijven voor de Revue musicale, die na 1833 echter Revue et Gazette musicale ging heten. Dat zijn greep en invloed op dit tijdschrift met de jaren afnam, blijkt uit het feit dat er in de ‘Gazette’ vanaf 1834 aanmerkelijk positiever werd geoordeeld over de generatie jonge romantici, ja mensen als Franz Liszt in de redactie werden opgenomen. De mezzosopraan Pauline Viardot-García (18211910) was de dochter van Manuel García, componist van Spaanse zarzuela’s en een uitmuntend zangpedagoog. Haar oudere zuster was de eveneens beroemde Maria Malibran. Naast glansrollen in verscheidene opera’s was zíj het, die in 1869 de eerste uitvoering gaf van Brahms’ Alt-Rhapsodie. Ook bewoog ze zich op het gebied van het lied en was uitstekend bekend met liederen van Schubert, Schumann,Tschaikowski en Fauré, die enkele van zijn ‘mélodies’ aan haar opdroeg. Pauline Viardot componeerde ook zelf; onder haar composities moeten een aantal romances en liedbewerkingen van mazurka’s van Chopin genoemd worden. De betrekkingen tussen de beroemde zangeres en Franz Liszt waren hartelijk. In haar jeugd had ze pianoles van hem gehad en tot diens dood in 1886 bleven de banden hecht. In 1859 zou Liszt een lovend artikel over haar schrijven, dat in het Neue Zeitschrift für Musik werd gepubliceerd. S. Gut, Liszt, zie eindnoot 4, blz. 480. Vergelijk eindnoot 1. In de mening dat het hier een solowerk van Weber betreft word ik gesteund door de Zaluski’s (eindnoot 4), die op blz. 166 van hun boek schreven: “Franzi played two unnamed pieces,
27
28
29
30
31
32
33
34
35
one by Weber”, waaruit bezwaarlijk een uitvoering met orkest kan worden afgeleid. Denk ook aan dat concert te Bourges in september 1832, waarop Liszt eveneens een solowerk van C.M. von Weber ten gehore bracht. Guillaume-Leberecht Petzold (1784-?) was klavierbouwer, levend in de schaduw van Érard en Pape. Meer informatie over hem en zijn uitvindingen vindt men in: Christo Lelie, Van Piano tot Forte, blz. 222; Kok Lyra, Kampen, 1995. Auguste Panseron (1796-1859) was een in die tijd geliefde componist van vocale muziek. Hij schreef meerdere komische opera=s en een groot aantal romances (liederen, songs) van populair karakter. Daarnaast was Panseron zangleraar en als zodanig verbonden aan het Conservatoire; van zijn hand verscheen o.a. een Méthode complète de vocalisation. Auguste Franchomme (1808-1884), belangrijk cellist van Fransen bloede en eertijds in bezit van dezelfde Stradivarius-cello die later door niemand minder dan Rostropowich tot klinken zou worden gebracht, was goed bevriend met Frédéric Chopin. Samen schreven ze, juist in de maanden die hier centraal staan, een Grand Duo Concertante (over thema’s uit Robert le Diable van Meyerbeer) voor cello en piano; dit zelden gespeelde werk, waarvan de pianopartij desalniettemin van Chopins hand is, zag in 1833 bij Schlesinger het licht. Vincent Joseph Van Steenkiste, genaamd Dorus, kwam in 1812 te Valenciennes ter wereld en stierf in 1896; hij was de oudere broer van de bekende zangeres Dorus-Gras. Leerling aan het Conservatoire bij Tulou en Drouet ontwikkelde hij zich tot één der beste fluitisten van zijn tijd, die (o.a.) van 1835 tot 1866 in het Orkest van de Parijse Opera zat. Hij volgde in 1858 Tulou op als leraar aan het Conservatoire; zijn L’Étude de la Nouvelle Flûte (1845) wordt nog steeds gelezen. “Hij speelde het magnifieke Septet van Hummel voor ons, en de Dans der Fantomen van Hiller.” Auguste Boissier, eindnoot 1. Of Liszts transcriptie voor piano-solo in het voorjaar van 1833 al aan het papier was toevertrouwd, is een kwestie die ons te ver van het onderwerp van deze studie zou afvoeren. Zeker is in ieder geval dat deze destijds niet in druk verschenen is en pas na een grondige revisie in 1848 het licht zou zien. De Duitse componist, pianist en dirigent Ferdinand Hiller, twee dagen na Liszt ter wereld gekomen (!) en bijna even oud geworden als deze, verbleef in de jaren dertig regelmatig in Parijs. Internationaal erkend als een belangrijk componist werden zijn werken (symfonieën, opera’s, concerten en kamermuziek waaronder veel pianomuziek) in de Parijse hoofdstad regelmatig uitgevoerd. Ook nu wordt zijn muziek nog wel gespeeld. Het is in dit verband verhelderend te weten, dat Hiller zeer goed bevriend was met Felix Mendelssohn-Bartholdy; vermoedelijk zal deze hem met dit concert vertrouwd hebben gemaakt. Mendelssohn, Hiller en Liszt zouden hetzelfde werk, maar nu volledig, op 24 maart 1840 in het Gewandthaus te Leipzig uitvoeren. Welk werk schuil gaat achter het ‘Duo pour deux pianos’, is niet duidelijk.Van Hiller zijn slechts twee composities voor twee piano’s bekend, een Duett über Lützows wilde Jagd, opus 108, en een Grosses Duett, opus 135; beide werken verschenen pas in de jaren ’60 van de negentiende eeuw in druk. Mogelijk werd het Duo nooit uitgegeven, zoals ook de geprogrammeerde ‘Nouvelle symphonie’ en de ‘Ouverture’ manuscript zijn gebleven. Aangaande de datum van dit concert is er veel mis in de Liszt-literatuur. Als deze al genoemd wordt – Ernst Burger bijvoorbeeld vermeldt dit concert niet – is deze vaak ‘om ende nabij’. Gut/Bellas geven in
39
36
37
38
39
40
41
42
43
hun Correspondance (eindnoot 20, blz, 46) ‘25 mars’ en omschrijven het concert als ‘gegeven door Panseron’, wat onzin is; deze was op zijn hoogst als luisteraar aanwezig (zie de hoofdtekst). De Zaluski’s (eindnoot 4, blz. 167) spreken over ‘the end of March’ en zelfs Geraldine Keeling heeft het over ‘end March – beginning April’. Kennelijk is ook haar de aankondiging in de Journal de Paris van 26 maart ontgaan, waarin duidelijk staat dat het concert zal plaatshebben op zaterdag 30 maart, om acht uur des avonds, in de ‘Salle de St. Jean’, een zaal die overigens nog bestaat en gelegen is op de eerste verdieping van het stadhuis. Uit de Journal de Paris van 9 februari 1833. Cambon, die door Fétis niet genoemd wordt in zijn Biographie universelle, was kennelijk een zanger van het lichtere genre (operettezanger). Théodore Labarre (1805-1870), Franse harpist en componist, had in 1823 met zijn cantate Pyramus et Thisbe de Prix de Rome gewonnen (Tweede Prijs); in de jaren nadien maakte hij uitgebreide tournees door heel Europa. In 1831 zich weer in Parijs gevestigd hebbend verdeelde hij zijn tijd tussen concerteren, lesgeven – Labarre was docent aan het Conservatoire – en componeren; van zijn hand verschenen enkele opera’s, balletmuziek en een groot aantal concerten en solowerken voor zijn instrument. “De solo’s voor hobo, piano en harp werden uitgevoerd door de heren Brod, Litz en Labarre, die uitbundig werden toegeklapt.” Fransen hebben tot op de dag van vandaag moeite de naam Liszt goed uit te spreken en spelden deze navenant als ‘Listz’, ‘Litz’ of zelfs ‘Lietz’ Overigens is het misschien goed eens te vermelden, dat deze meneer Lietz tijdens concerten als deze uitsluitend als solist optrad; de begeleidende partijen werden vaak gespeeld door een zekere ‘M. Fessy’, die in recensies regelmatig genoemd wordt. Uit de aankondiging van dit concert in de Journal de Paris van 27 maart. Liszt mocht de al oudere ‘Kammersänger’ graag en heeft meermalen zijn medewerking aan diens concerten verleend. Het aantal zalen in Parijs waarin iets ‘gedaan’ werd, was ook in die dagen al enorm. Naast de Parijse Opera, officieel Académie Royale de Musique genoemd, het Théâtre Italien, de Opéra-Comique en concertzalen als de niet meer bestaande Salle Chantereine aan de rue Chantereine (nu rue de la Victoire in het 9de Arrondisement), was er het Odéon en het Théâtre du Gymnase dramatique aan de Boulevard de Bonne Nouvelle, waar met name toneelvoorstellingen werden gegeven (24 per seizoen!) maar ook wel concerten werden georganiseerd. Uit de aankondiging in de Journal de Paris van 27 maart. Léontine Volnys was toneelspeelster en zat kennelijk krap bij kas. Een liefdadigheidsvoorstelling, waaraan vrienden kosteloos meewerkten, was dan een (tijdelijke) uitkomst. Giulia Grisi (1811-1869) werd te Milaan geboren en stierf in Berlijn als één der meest gevierde zangeressen van haar tijd. In 1831 was ze van Milaan naar Parijs gekomen, waar ze spoedig werd geëngageerd door het Théatre Italien, dat destijds onder leiding van Rossini stond. In 1833 zong Grisi de hoofdrol in diens Semiramide, waarna haar leven één grote triomftocht langs de bekendste operahuizen van Europa was. Gezien als de opvolger van de diva Giuditta Pasta roemde men allerwege haar zuivere, briljante, krachtige stemgeluid en in niet mindere mate haar grote acteertalent. Giovanni Battista Rubini (1795-1854), wel ‘de nachtegaal van Europa’ genoemd, was in de jaren dertig en veertig van de 19de eeuw de ongekroonde koning der tenoren. Hij zong vaak door componisten als Donizetti en Bellini speciaal voor hem gecomponeerde rollen in de grote operahuizen van Italië, maar werd ook in Parijs en Londen op handen gedragen. In december 1832 had Fétis in zijn Revue
44
45
46
47
48
musicale in drie afleveringen een uitvoerige biografie over Rubini geschreven. Liszt zou in het najaar van 1842 zeven maanden lang met hem op tournee gaan, een concertreis waarbij ook Nederland werd aangedaan; Christo Lelie en Peter Scholcz hebben in het Jaarboek van de Nederlandse Franz Liszt Kring van 1991 dit tournee uitstekend gedocumenteerd (met een compleet overzicht van alle aankondigingen en recensies in dagbladen en het muziektijdschrift Caecilia). De Italiaanse bariton Antonio Tamburini (18001876) had al een hele staat van dienst in o.a. de Scala van Milaan toen hij in 1832 besloot naar Parijs te gaan, waar hij zich met grote regelmaat in het Théâtre Italien liet horen in opera’s van Mozart (Don Giovanni), Rossini (Mosè in Egitto, La cenerentola en La gaza ladra), Bellini (I puritani) en Donizetti (Lucia di Lammermoor). Na haar jaren lang van verre te hebben aanbeden, was Berlioz in de winter van 1832-1833 opnieuw met de Engelse toneelspeelster Harriet Smithson in contact gekomen. Het Shakespeare-gezelschap dat zij in dat seizoen naar Parijs had laten overkomen kreeg echter in Frankrijk geen poot aan de grond; er werd weinig verdiend en de verblijfkosten waren hoog.Terecht of niet werd Harriet Smithson daarvoor verantwoordelijk gesteld en onder stapels rekeningen bedolven. Hector Berlioz zon op een mogelijkheid haar te helpen. Hij wist al zijn vrienden te mobiliseren en slaagde erin een galavoorstelling te presenteren, die zijns gelijke in dat seizoen niet kende. Ernst Burger, Frédéric Chopin – Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumenten, blz. 104; Hirmer Verlag, München, 1990. Henri (Heinrich) Herz (1803-1888) was een van de belangrijkste pianisten van zijn tijd. In 1803 te Wenen geboren trad hij reeds als wonderkind op voor hij op 12-jarige leeftijd aan het Conservatorium te Parijs als leerling werd aangenomen. Na drie jaar verliet hij het beroemde instituut met een ‘Premier Prix’ voor piano op zak. In de jaren veertig van de negentiende eeuw zou Herz uitgebreide concertreizen dwars door NoordAmerika maken en in 1849 zelfs in Californië zijn opwachting maken. Als pianist, leraar en componist uitermate druk bezet, wist de energieke man nog tijd te vinden daarnaast een pianofabriek op te richten, een concertzaal te openen en - op zijn oude dag - de ‘École Spéciale de Piano’ te stichten. Zijn voor het overgrote deel vergeten oeuvre omvat honderden pianowerken en acht briljante klavierconcerten; zijn stijl is vergelijkbaar met die van Kalkbrenner, Hummel en Czerny. Henri Herz was één van die componisten die in 1837 een variatie schreef voor het gelegenheidswerk Hexameron van Liszt (samen met Thalberg, Pixis, Czerny en Chopin). Théodore Hauman, ook wel Haumann (18081873), violist van Belgisch-Joodse afkomt, was in 1827 naar Parijs gekomen om er zich als musicus te vestigen. Na enkele minder geslaagde concerten keerde hij terug naar België, voltooide op wens van zijn vader zijn rechtenstudie aan de universiteit van Luik (proefschrift in 1830) om zich daarna echter opnieuw op de viool te storten. Naar Fétis in zijn Biographie universelle vermeldt studeerde hij wel tien uur per dag, maakte in december 1832 zijn rentree op de Parijse podia en liet zich in dat seizoen meerdere malen met succes horen. Liszt, die al in 1828 en 1829 met Hauman in het openbaar had gespeeld, kende hem goed. Beide jonge musici waren duidelijk van het romantische type en zullen elkaar tijdens het musiceren goed aangevoeld hebben. De nog geheel in klassieke stijl gewortelde Fétis had het dan ook niet zo op
49
50
51
52
53 54
het spel van Hauman begrepen en beschreef hem als “plutôt homme d’instinct que musicien”. Franz Krommer (1759-1831), in het huidige Tsjechië geboren en in zijn jeugd als violist in Hongarije werkzaam, leefde in later jaren in Wenen. In 1818 werd hij, als opvolger van Kozeluch, benoemd tot hofcomponist. Zijn aanzienlijke oeuvre in klassieke stijl omvat circa driehonderd werken, waaronder een achttal symfonieën, een groot aantal concerten voor hobo of klarinet en überhaupt veel muziek voor blazers (harmonieorkest). Het betreft het Kwintet voor piano, hobo, klarinet, hoorn en fagot in Es-groot, opus 16, uit het jaar 1801. Liszt zou dit werk in 1841 voor piano-solo transcriberen. Er bestaat overigens van Beethoven zèlf een versie voor piano à quatre mains. De Franse hoornist Jacques François Gallay (1795-1864) was de eerste hoornist van het orkest van het Théâtre Italien en leraar aan het Conservatoire. Hij schreef onder meer twaalf hoornconcerten, etudes voor zijn instrument en een Méthode complète pour le cor. Over de klarinettist Buteux en de fagottist Barizel heb ik geen informatie kunnen vinden. Dat het Grand Trio in Bes-groot, opus 97, bijgenaamd het Erzherzog-trio (geschreven in 1810-’11) geprogrammeerd stond, zal te maken hebben met het feit, dat de jonge Franz Liszt in die jaren een groot deel van de 22-delige Beethoven-editie van Maurice Schlesinger gecorrigeerd heeft. Genoemd pianotrio vindt men in Deel XII/XIII (een gecombineerde uitgave), dat uitkwam in het najaar van 1833. Liszt zal het meesterwerk in het voorjaar van 1833 dus inderdaad onder handen hebben gehad en, enthousiast, het onmiddellijk geprogrammeerd hebben. Meer informatie over Liszt als medewerker aan deze eerste Franse editie van Beethovens complete klavierwerk, inclusief de kamermuziek met klavier, vindt men in: Albert Brussee, Franz Liszt als interpreet en editor van Beethovens klaviermuziek, Piano Bulletin 2003-3 (Beethoven-special), blz. 82-101. Uit de Revue musicale van 4 mei 1833. Journal de Paris van 3 mei 1833.
Het begin van de briefwisseling Liszt – d’Agoult (januari-april 1833); de volgordekwestie Albert Brussee
Nadat hij aan me was voorgesteld en met vrijpostige gratie naast me was gaan zitten, alsof hij me al heel lang kende, begon Franz op familiaire wijze met me te praten. Onder de eigenaardige buitenkant, die me daarnet had verbaasd, voelde ik een kracht en vrijheid van geest die me aantrok; en reeds voor ons gesprek ten einde was, had ik begrepen dat heel zijn wezen en manier van spreken oprecht en eenvoudig was, en geheel anders dan in de wereld waarin ik leefde gebruikelijk. Franz sprak temperamentvol, op welhaast bruuske wijze. Met heftigheid gaf hij uitdrukking aan zijn gedachten, plaatste oordelen die bizar klonken voor oren die, zoals de mijne, gewend waren aan de banaliteit van de gangbare mening. Zijn bliksemende ogen, zijn gebaren, zijn glimlach, die nu eens van een diepe uitdrukking en een oneindige zachtheid was, dan weer van een bijtende spot, schenen mij te provoceren, hetzij tot tegenspraak, hetzij tot intieme gevoelens. En ik, die aarzelde tussen het één en het ander, beduusd als ik was door zoveel voortvarendheid in een zo weinig voorzien contact – ik wist nauwelijks wat te antwoorden. De vrouw des huizes kwam me verlossen uit mijn verlegenheid. De vleugel werd geopend, de kaarsen aan weerszijden van de lessenaar werden aangestoken. Madame Le Vayer fluisterde enkele woorden in het oor van Franz, die haar nauwelijks liet uitspreken. Energiek stond hij op van zijn stoel naast mij – ik meende te zien, dat hem dat speet – en als vanzelf, zonder erbij na te denken, zonder dat hij het me gevraagd had, volgde ik de kunstenaar naar de piano waar een dameskoortje stond opgesteld. Uit de handen van één van hen nam ik een partij voor mezzosopraan en mengde tussen die frisse, kalme stemmen mijn eigen bewogen stemgeluid.Toen de compositie uit was keerde Franz, die me tot op dat moment niet had opgemerkt, verborgen
De ontmoeting Het was in de eerste of tweede week van het jaar 1833, dat Franz Liszt en Marie d’Agoult elkander voor het eerst ontmoetten tijdens een ‘soirée musicale’ ten huize van markiezin Le Vayer1. Zoals men kan lezen in de Mémoires van Marie d’Agoult (bege)leidde hij op deze avond niet alleen een ad hoc samengesteld dameskoortje, maar trad ook solistisch op; gezongen werd een niet nader omschreven koorwerk van C.M. von Weber, waarvan Liszt in een aangrenzend vertrek net een ontbrekende partij zat uit te schrijven toen de 28-jarige gravin, die een mooie stem had en niet onverdienstelijk zong, ’s avonds om tien uur binnentrad. In de navolgende alinea’s beschrijft ze de overweldigende indruk die de artiest op haar maakte. “(...)Madame Le Vayer sprak nog toen de deur open ging en een vreemde verschijning mijn oog trof. Ik zeg ‘verschijning’ bij gebrek aan een beter woord om de buitengewone indruk weer te geven die de meest bijzondere persoon die ik ooit gezien had, op me maakte. Een rijzige gestalte, buitengewoon slank, een bleek gezicht met daarin twee grote, zeegroene ogen waarin, als spiegelingen op golven die door de zon worden beschenen, lichtjes leken op te flitsen; smartelijke maar krachtige gelaatstrekken; een onvaste tred, zodat hij eerder leek te glijden dan op de grond te steunen; een wat verstrooid, onrustig voorkomen, als van een fantoom voor wie spoedig het uur zou slaan waarop hij weer in de duisternis moest verdwijnen – zo kwam dat jonge genie op me over, wiens innerlijk op dat moment mijn nieuwsgierigheid prikkelde, even levendig als zijn triomfen kort geleden afgunst hadden gewekt.2
41
als ik was achter hem, zich om en zag me staan in de groep zangeressen. Even klaarde zijn gezicht op, dat direct daarna weer versomberde; en gedurende de rest van de avond zocht hij geen contact meer met me. Nadat hij had gespeeld, had ik, als iedereen en zoals dat behoort, enkele woorden van bewondering gesproken, die hij stilzwijgend beantwoordde met een waardige buiging. Het was al laat toen ik thuis kwam. De slaap kon ik maar moeilijk vatten en toen ik dan eindelijk indommelde, werd ik bezocht door vreemde dromen.”3 Het was markiezin Le Vayer niet ontgaan dat Marie d’Agoult na haar gesprek met de musicus wat bleek had gezien en dat Franz Liszt, die eerst zo geanimeerd met haar had gesproken, haar nadien leek te mijden. Hier leek een taak voor haar weggelegd en als een volleerde koppelaarster zaaide ze de volgende dag hoop in Marie’s hart door haar vriendin op te zoeken en haar toe te vertrouwen, dat Liszt nog nooit zo mooi gespeeld had als tijdens haar soiree. “U hebt hem geïnspireerd”, sprak ze zacht,“u zochten zijn ogen voortdurend. En toen u applaudisseerde straalde heel zijn gezicht!”4 De gewillige gravin liet haar hart maar al te graag vermurwen en toen de markiezin vertrokken was, lag er een blaadje papier met het adres van de kunstenaar op haar boudoir. Nog diezelfde dag greep ze haar pen en schreef een kort briefje, dat tot tweemaal toe verscheurd werd voor ze de juiste woorden had gevonden voor een uitnodiging ten harent.5 Liszt antwoordde niet, nee, zelf ook gewond door de pijlen van Eros, stond hij de volgende dag reeds op de stoep van het prachtige pand aan de Seine, op de hoek van de quai Malaqais (thans quai Voltaire ) en de rue de Beaune – een bezoek dat door vele andere gevolgd zou worden. Markiezin Le Vayer had nauwelijks kunnen bevroeden dat het door haar zorgvuldig gelegde lont spoedig het kruitvat der hartstocht zou doen ontploffen met een oorverdovende knal waarvan de verre echo’s ook nu nog naklinken... Zoals we in de Mémoires van Marie d’Agoult kunnen lezen was hun relatie vanaf het begin erg serieus en “van een
verzwegen wederzijdse goedkeuring”. Ze spraken over de onzekere bestemming van de mensheid, over de ziel en God. Ze spraken over de politieke situatie van dat moment en over de toekomst en de rol van de godsdienst daarin.Van persoonlijke toenadering was er in die eerste weken geen sprake. Maar onderhuids groeide de liefde, al bleek al spoedig dat Liszts socialistisch-republikeinse idealen nu niet bepaald strookten met de politieke overtuiging van de gravin, die geheel was opgevoed in een adellijke,
42
Afb. 1. Franz Liszt en Marie d’Agoult, twee bronzen plaquettes van ca. 1835.6
voorkomen, dat ook de correspondentie Liszt-d’Agoult in het vuur is geworpen. De doos met brieven werd de wettige erfgenaam, Daniel Ollivier, de zoon van Liszts oudste dochter Blandine, ter hand gesteld. Deze heeft ze vele jaren thuis bewaard eer hij de correspondentie van zijn grootouders in twee delen het licht deed zien.8 Kort daarna schonk hij de voor de muziekwetenschap zo belangrijke documenten aan de ‘Bibliothèque nationale de France’ te Parijs, waar ze tot op heden in vier volumineuze banden worden bewaard.9 Bestudeert men de brieven uit de periode januari-april 1833, dan valt op dat deze alle ongedateerd zijn, zodat de juiste volgorde moeilijk is vast te stellen. De lezing van Daniel Ollivier verschilt dan ook in aanzienlijke mate van die in de onlangs uitgekomen, geheel herziene en uitvoerig geannoteerde uitgave van Serge Gut en Jacqueline Bellas.10 De brieven uit 1833 in het ‘Département des manuscrits’ aan een onderzoek onderwerpend viel me allereerst op, dat de bezorgers de kwaliteit, de kleur en het formaat van het briefpapier bij het vaststellen van de juiste volgorde in onvoldoende mate hebben betrokken. Voorts, en belangrijker, dat Marie d’Agoult ooit een poging heeft ondernomen de brieven te nummeren; op de achterzijde vindt men in haar handschrift, dun met pen geschreven, op de meeste brieven uit 1833 een cijfertje met daaronder een schuin, kordaat streepje (zie afb. 7). Op één brief vindt men zelfs de notitie “1e paquet de billets écrits en 1833 à Paris”.11 Naast de rangschikking van Ollivier en Gut/Bellas bestaat er dus een derde (aanzet tot) volgordebepaling van Marie d’Agoult zèlf, die in de onlangs verschenen editie niet is meegenomen.Weliswaar moeten haar aantekeningen, die ze vermoedelijk vele jaren na het ontvangen van de betreffende brieven maakte, met een korreltje zout worden genomen – soms vindt men meerdere getallen op één en dezelfde brief waaruit blijkt dat ze niet zeker was en lijkt het erop, dat ze de brieven per jaar nummerde, telkens opnieuw met 1, 2, 3 etc. beginnend, zodat men meermalen eenzelfde getal aantreft – maar desalniettemin zijn dit indicaties uit de eerste hand, die bij het
in wezen achttiende-eeuwse traditie. Vanaf het begin woedde er tweestrijd in haar hart: enerzijds was er een groeiend verlangen naar deze knappe, geniale jongeman met zijn golvende lokken, deze sterke persoonlijkheid met zijn uitgesproken meningen; anderzijds verontrustte haar het grote contrast tussen de gezapige, zelfvoldane wereld waarin ze leefde en de revolutionaire ideeën van de jonge romanticus – een kloof die niet te overbruggen leek. “Bij het horen van de stem van de jonge tovenaar, bij het luisteren naar zijn geëmotioneerde redenaties die mijn zinnen begoochelden, opende zich voor mij een oneindige ruimte, waarin licht en duisternis een eeuwig wisselend spel speelden en waarin mijn ziel volkomen verstrikt raakte. Maar in mijn intimiteit met Franz mengde zich geen enkele vorm van koketterie of galanterie, zoals dat gebruikelijk is tussen personen van verschillende sekse. Er was tussen ons iets gemeenschappelijks, iets prils en ernstigs, iets dieps en naïefs.We waren tevreden als we elkander iedere dag zagen, bij het afscheid hadden we de zekerheid dat we elkaar de volgende dag weer zouden ontmoeten, op hetzelfde uur, ongestoord bij mij thuis; wij gaven ons over aan deze zekerheid, aan deze volheid van zo spontaan groeiende genegenheid, die we samen deelden, waarover we niet spraken, die zich niet liet analyseren of verklaren, zo natuurlijk en vanzelfsprekend diende zij zich aan – ons geheim dat zich noodwendig aan ons voltrok en zich niet met woorden liet uitdrukken.”7
De eerste brieven algemene opmerkingen en overzicht Na het overlijden van Marie d’Agoult in 1876 kwam de correspondentie Liszt-d’Agoult in handen van haar vriend Louis de Ronchaud, directeur van het Louvre.Toen deze verstokte vrijgezel elf jaar later overleed, schijnt een vriendin van hem in zijn appartement opruiming te hebben gehouden en moeten er stapels paperassen in de open haard verdwenen zijn. Gelukkig kwam iemand van de directie van het Louvre toevallig langs en kon deze
43
Ollivier d’Agoult
Incipit Heureusement, j’ai refusé hier Je suis absolument forcé Je viens de faire dire à Civiale À moins que les jeûnes Si je ne me trompe, Madame Il me semble, Madame Je comptais avoir le plaisir Voici, Madame la Comtesse Pour moi, il n’y a plus que l’absynthe Je suis si souffrant ce matin You shall receive a most ridicolous letter Renouvelé!....Renouvelé comme au printemps
Ollivier (editie)
Gut/ (briefboek) Bellas
Brussee
1 2 3 4 5 6 8 -
1 (blz. 17) 2 (blz. 17) 3 (blz. 18) 4 (blz. 18) 6 (blz. 20) 5 (blz. 19) 8a (blz. 20) 7 (blz. 20)
1 2 3 4 6 5 8 7
1 2 3 11 4 8 7 10
1 2 3 4 5 6 7 8a
9 10
8b (blz. 21) 9 (blz. 21)
9 10
5 6
8b 9
12
10 (blz. 21)
11
9
10
-
11 (blz. 21)
-
12
11
vaststellen van de juiste volgorde betrokken dienen te worden. In het onderstaande overzicht werd in de eerste kolom de aanhef (incipit) van de brieven gegeven in de volgorde waarin deze (volgens de auteur) in realiteit werden geschreven. In de tweede kolom vindt men, voor zover aanwezig, het briefnummer van Marie d’Agoult. In de derde kolom staat de volgorde zoals gegeven in de uitgave van Ollivier.12 In de vierde die, welke de onderzoeker aantreft in de briefboeken van de Bibliothèque nationale en in detail afwijkt van die in Olliviers Correspondance. In de vijfde kolom vindt men de briefnummering van Gut/Bellas en in de laatste die van de auteur. Na dit overzicht zal iedere brief aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen worden, zowel in materiële zin als inhoudelijk. Op basis van die gegevens zal de datering en volgorde opnieuw ter discussie worden gesteld. Heureusement, j’ai refusé (1) Deze brief staat geschreven op dun zeegroen postpapier (vliegpostkwaliteit) van 17 bij 22 cm. Dit is naar alle waarschijnlijkheid Liszts eigen postpapier (of dat van zijn moeder). Een flink gedeelte van alle in 1833 geschreven brieven staat op dit papier genoteerd en van verscheidene staat vast, dat ze thuis, op de rue de Provence 61, geschreven werden. Liszt vouwde het vel doorgaans in de breedte in tweeën, zodat er een
‘boekje’ van vier bladzijden ontstond, 17 cm hoog en 11 breed. Alleen de eerste en tweede bladzijde werden beschreven. Op de achterzijde (blz. 4) vindt men de naam van de geadresseerde: Madame la Comtesse d’Agout (sic!). Adres en poststempel ontbreken, wat er op duidt dat het briefje door hemzelf of door een ander (vaak was dat zijn moeder) af is gegeven.13 Interessant is een aantekening van Marie d’Agoult, de getallen 110, 50 en 105 onder elkaar op de adreszijde. Deze slaan op de aantallen brieven uit verschillende periodes. Om ons tot de eerste periode te beperken – het aantal door Gut/Bellas gegeven brieven tot de vlucht naar Basel in mei 1835 bedraagt 116, inclusief vijf brieven van de gravin en één nieuw gevondene. Het getal 110 is dus exact gelijk aan dat aantal minus de zes die Marie d’Agoult niet in haar bezit kan hebben gehad! Om ons dan nu tot de inhoud te wenden – Liszt schrijft, dat hij onder het voorwendsel van vermoeidheid af heeft gezien van een vervelende, ‘antimuzikale’ afspraak op de vrijdag, en hij hoopt nu één of twee uur bij Marie d’Agoult door te mogen brengen. Dan zal deze week in zijn herinnering blijven voortbestaan als één der muzikaalste en gelukkigste! Alle bronnen, inclusief die van de geadresseerde zèlf, voeren deze brief op als de eerste.We sluiten ons hier bij aan, gezien de beleefde toon en vooral het feit, dat Liszt de naam van de gravin
44
voorafgaand aan zijn tweede bezoek schreef, nog geen week na hun eerste kennismaking, dan is deze verschrijving begrijpelijk.
nog niet juist wist te spellen (d’Agout i.p.v. d’Agoult!). Serge Gut dateert ‘Heureusement, j’ai refusé’ “entre janvier et avril 1833”.14 Ik denk dat een preciezere datering mogelijk is. Zoals al ter sprake werd gebracht, vond het ‘soirée musicale’ bij markiezin Le Vayer in de eerste of tweede week van januari plaats, hoogstwaarschijnlijk – gezien het late aanvangsuur (tien uur in de avond) – op zaterdagavond 5 of 12 januari. Direct de dag daarna bezocht markiezin Le Vayer Marie d’Agoult en schreef deze haar uitnodigingsbriefje, een verzoek waaraan Liszt spontaan gevolg gaf. Dat eerste bezoek zou dus al op maandag 7 of 14 januari plaats gehad kunnen hebben en met de in ‘Heureusement, j’ai refusé’ genoemde vrijdag kan daarom vrijdag 11 of 18 januari bedoeld zijn. Mocht deze hypothese juist zijn, dan verklaart dit waarom Liszt over deze week spreekt als “une des plus musicales et heureuses dans mon souvenir”, namelijk omdat hij in die week tot tweemaal toe de vrouw mocht bezoeken die hij kort daarvoor ontmoet had en die zijn hart sneller deed kloppen. Het woord ‘musicales’ zou kunnen slaan op het concert op 19 januari, dat gezien mag worden als Liszts officiële comeback op het Parijse podium, zodat een voorkeur voor de laatste van beide opties zich aftekent. Indien deze brief ergens in februari of begin maart was geschreven, zoals Serge Gut suggereert15 – na al vele malen een bezoek aan de rue de Beaune te hebben gebracht en zonder belangrijk concert in het vooruitzicht – is deze opmerking volkomen onbegrijpelijk. We stellen dus – en dit is een nieuw standpunt! – , dat ‘Heureusement, j’ai refusé’ stamt uit de eerste week van hun relatie en met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid gedateerd kan worden op 16 of 17 januari 1833. Hiermee is dan direct de foutieve spelling van de achternaam van de gravin verklaard. Zou deze brief stammen uit februari of zelfs maart, dan is het namelijk niet goed voorstelbaar, dat een zo intelligente jongeman als Franz Liszt na vier, acht weken met haar te zijn omgegaan de naam van zijn geliefde nog niet wist te spellen. Gaan we er echter vanuit, dat Liszt deze brief één of twee dagen
Je suis absolument forcé d’assister (2) Je viens de faire dire à Civiale (3) Deze twee brieven werden op vaal grijs briefpapier van 188 bij 244 mm genoteerd, wat doet vermoeden dat ze niet thuis, op de rue de Provence, werden geschreven. In beide gevallen werd het postpapier dubbelgevouwen. Van de vier aldus ontstane bladzijden van 188 bij 122 mm werden van ‘Je suis absolument forcé’ de eerste twee pagina’s beschreven, van ‘Je viens de faire dire’ uitsluitend de voorzijde.Vervolgens werd het vel andermaal over de lengte dubbelgevouwen; op de achterzijde vindt men de naam en het adres van Marie d’Agoult, deze maal juist gespeld. Poststempels ontbreken; naar blijkt uit de inhoud werd de eerste van beide brieven inderdaad door Liszts moeder bezorgd. In ‘Je suis absolument forcé d’assister’ zegt Liszt, dat hij zich onmogelijk aan een “dîner médicinale” op die avond kan onttrekken. Naar Serge Gut terecht opmerkt16, betreft het een afspraak met de in de volgende brief genoemde chirurg Civiale.17 Hij zal zich na de tweede gang excuseren en hoopt dan later op de avond, tegen half tien, langs te komen. Maar eerst moet hij zijn “tour du Programme” nog afwerken en zal hij niet eerder dan negen à half tien in de avond verschijnen.Wil Marie aan zijn moeder, die de brief zal bezorgen, laten weten, of ze hem ‘s avonds zo laat nog wel kan ontvangen? Een bevestiging, dat deze brief niet thuis werd geschreven vinden we in de volgende alinea, waarin te lezen staat dat Liszt op het moment van schrijven bij “L’abbé de Guerry” is.18 Deze vond hem sterk veranderd – misschien door de kennismaking met ‘de vrouw van zijn leven’, waardoor mensen inderdaad opeens mooi kunnen worden? – en had de wens te kennen gegeven haar, Marie d’Agoult, spoedig eens te bezoeken. In ‘Je viens de faire dire à Civiale’ komt Liszt op zijn eerder gemaakte afspraak terug en schrijft, dat hij zo
45
Afb. 2. Abbé Deguerry. Een schilderij van Ary Scheffer van ca. 1845.19
aanstonds aan Civiale zal zeggen, dat hij opgehouden is door een “répétition de Concert” en besluit met de woorden: “tot vanavond dus, kwart over zes, op zijn laatst.” In beide brieven is er sprake van een concert. In de eerste brief wordt gesproken over een programma, dat nog ‘afgewerkt’ moet worden en schrijft Liszt even verderop letterlijk: “car il me faudra encore jouer ce soir” (“want ik moet nog spelen vanavond”; onderstreping van Liszt). In de tweede brief is er sprake van een repetitie voor dat concert. Om welk optreden kan het hier gehandeld hebben? De meest waarschijnlijke optie is dat in het concertzaaltje van de klavierbouwer Dietz op 19 januari (zie Franz Liszts comeback als pianist).Toen speelde Liszt immers het grote Septet in d-klein van Hummel, een veeleisend werk van aanzienlijke lengte, waarvoor één flinke repetitie op de middag voorafgaand aan
het concert zelfs bij ervaren musici minimaal lijkt (mogelijk waren er meer). Andere opties zijn er nauwelijks, want tijdens het concert op 12 maart speelde Liszt twee solostukken en de concerten op 19 en 23 maart komen veel te laat om nog in aanmerking te kunnen komen. Beide brieven werden dus hoogstwaarschijnlijk op 19 januari geschreven. Alles tot zover recapitulerend valt op, hoe mooi alle stukjes van de legpuzzel in elkaar passen.Van achteren naar voren: – Op zaterdag 19 januari zendt Liszt Marie d’Agoult twee briefjes en weet, een afspraak met de chirurg Civiale verzettend, tijd vrij te maken om tussen de repetitie voor het concert (in de middag) en het concert zelf nog even bij haar langs te wippen. – Hij besluit de eerste van beide brieven met de woorden: “Honderd maal dank, Mevrouw, voor alle goeds dat ik gisterenavond van u mocht ontvangen.” Hieruit mogen we opmaken, dat hij op vrijdagavond 18 januari bij haar was.We stellen, dat dit dezelfde vrijdagavond is waarvan in de eerste brief sprake is. – Dit houdt in, dat die eerste brief op woensdag 16 of donderdag 17 januari werd geschreven. Dit is eens te meer waarschijnlijk daar Liszt in ‘Heureusement ,j’ai refusé’ over die week spreekt als één der gelukkigste en muzikaalste van zijn leven. Het woord ‘gelukkigste’ slaat daarbij op het feit dat de jonge minnaar tot twee maal toe de vrouw van zijn hart mocht bezoeken, het woord ‘muzikaalste’ omdat hij enkele dagen later een belangrijk concert had. – Eerder in die week – als we Marie d’Agoults woorden letterlijk mogen nemen, daags na het schrijven van haar invitatie – bezocht Liszt de gravin voor het eerst. Dat bezoek had dus plaats op maandag 14 januari. – Op zondag 13 januari bezoekt markiezin Le Vayer Marie d’Agoult en geeft haar het adres van Franz Liszt. Nog dezelfde dag nodigt zij de pianist uit. – Op zaterdagavond 12 januari ontmoeten Franz Liszt en Marie d’Agoult elkander voor het eerst
46
Het eerste, langere citaat luidt: “Ik voel dat er in het bestaan in werkelijkheid slechts enkele uren, enkele vluchtige momenten zijn, die er werkelijk toe doen; dat, wanneer die voorbij zijn, onherroepelijk voorbij, het leven aan schoonheid inboet en nooit meer zal worden zoals het was.Wat overblijft is bitterheid, walging, iets wat het geheugen belast en doet verlangen naar de imbeciele apathie van het beest in ons, dat geen gevoel heeft en snel weer vergeet.” Uit deze negatief geladen aanhaling mogen we afleiden, dat Marie, zoals in later jaren overduidelijk zou blijken, ook in 1833 al neiging tot depressiviteit had en kennelijk had zitten klagen. Liszt houdt haar een spiegel voor en probeert haar te helpen door in de tweede aangehaalde passage meer positieve gedachten naar voren te brengen: “Ik voel me gedwongen deze steriele gedachten, die mijn hart bezwaren, los te laten.Wat ik nodig heb is frisse lucht, een andere horizon, waar mijn gedachten in vrijheid kunnen ontbloeien, vrij kunnen rondzweven in die immense ruimte die voor mij opdoemt.” Met andere woorden, Liszt zegt hier in gedekte termen: “Marie, houd toch op met dat zinloze gepieker van je.Verander! Durf in vrijheid te leven! Er opent zich een ontzaggelijke ruimte voor je, een nieuw leven doemt op!” Met de woorden “Cent fois pardon, Madame, de ce sentimentalisme” besluit hij deze brief met een hoffelijke buiging, maar ondertussen zal de gravin toch wel even haar wenkbrauwen gefronst hebben hebben… Wat betreft de datering – zowel Marie d’Agoult als Ollivier geven deze brief als de vierde. Serge Gut echter is van mening, dat met ‘de week’ (zie de aangehaalde eerste zin uit de brief) ‘la semaine sainte’, dus de week voorafgaand aan Pasen bedoeld is; omdat Pasen in 1833 op 7 april viel, voert hij deze brief als elfde op en dateert hem tegen 6 of 7 april. Om meerdere redenen ben ik bang dat dit geen houdbare stelling is. Bij het lezen van grapjes over vasten en kastijdingen denkt iedere rechtgeaarde katholiek immers direct aan de dagen na carnaval, aan Aswoensdag, het officiële begin van de veertig dagen durende periode van onthouding en
ten huize van markiezin Le Vayer. Deze datum is niet in tegenspraak met de opmerking van Marie d’Agoult, dat Liszt kort daarvoor met zijn spel afgunst had gewekt, daarmee verwijzend naar het concert op 30 december 1832 (zie Franz Liszts comeback als pianist). We mogen dus concluderen, dat Liszt er geen gras over heeft laten groeien en zijn ‘kasteelvrouwe’ stormenderhand heeft veroverd! Met dezelfde “vrijpostige gratie” waarmee hij ten huize van markiezin Le Vayer naast haar was gaan zitten (zie ‘De ontmoeting’) bezocht hij in de week volgend op hun kennismaking Marie d’Agoult driemaal en schreef haar evenzovele brieven. Maar is een dergelijk stormachtig verloop niet wat verwacht mag worden bij een relatie, die bekend staat als één der meest romantische en hartstochtelijkste van de negentiende eeuw? À moins que les jeûnes (4) Deze brief werd weer op het zeegroene postpapier van het bij de eerste brief beschreven formaat genoteerd. Van de vier pagina’s werden de eerste drie beschreven; op de vierde zijde vindt men, zonder adres of poststempel, het adres, zodat we mogen aannemen dat ook deze brief door Liszts moeder (of een ander persoon) bezorgd werd. De toon is wat persoonlijker, wat minder formeel dan in de voorgaande drie brieven. Liszt valt direct met de deur in huis en schrijft op jolige toon: “Tenzij het vasten, de kastijdingen en de gebeden van de week uw stem teveel verzwakt hebben, kom ik vanavond (op het juiste uur!) om met u le Lac20 door te nemen.” In de tweede alinea zegt Liszt, dat Chopin ‘vandaag’ wat mensen bij zich thuis heeft uitgenodigd en hij daar niet ontbreken kan. Maar daarna komt hij direct naar haar toe en durft nauwelijks te hopen dat zij voor hem opnieuw “un extra dans le même genre…” zal maken.21 De rest van de brief wordt ingenomen door twee aanhalingen uit een niet nader genoemd werk van Nodier22 die verband houden met sombere gedachten die Marie d’Agoult tijdens zijn vorige bezoek had geuit.
47
boetedoening, en niet aan de dag voor Pasen, wanneer men toeleeft naar dat grote feest en de teugel geleidelijk aan laat vieren. Gaan we er daarentegen vanuit dat ‘À moins que les jeûnes’ werd geschreven aan het begin van de vastenperiode, dan dateert deze brief van enkele dagen na Aswoensdag; Aswoensdag viel in 1833 namelijk op 20 februari. Als we er voorts van uitgaan, dat Liszt twee à drie keer per week Marie d’Agoult bezocht (zie ook hierna onder ‘Si je ne me trompe, Madame’), dan zou het voorgaande bezoek, waaraan hij in deze brief refereert, op vastenavond gevallen kunnen zijn. Het feit dat Marie haar jonge vriend op die avond iets extra’s had voorgezet, is hiermee niet in strijd. Integendeel! Ook nu is het nog gebruikelijk het er op vastenavond eens goed van te nemen! Tenslotte – als Serge Gut gelijk zou hebben en deze brief tegen 6 of 7 april geschreven werd, hoe moeten we dit dan rijmen met het feit, dat Liszt van 30 maart tot 5 april zes maal optrad en bijna iedere avond bezet was? Van dit alles blijkt niets uit dit schrijven. Kortom, gezien ook het feit dat de stipte Marie d’Agoult zèlf deze brief als vierde aanmerkte, denk ik dat Serge Gut er goed aan zou doen ‘À moins que les jeûnes’ zijn oude plaats terug te geven en te plaatsen in de laatste dagen van de rustige maand februari, waarin Liszt geen concerten gaf en de “spontaan groeiende genegenheid”, waarover de gravin in haar Mémoires sprak, zich van week tot week intensiveerde. Si je ne me trompe, Madame (5) Van dit korte briefje, eveneens op het zeegroene postpapier genoteerd, werden uitsluitend de eerste twee bladzijden beschreven. Liszt zegt, dat het hem opgevallen was, dat de gravin op donderdagavonden zelden uit huis ging en op de vrijdag nooit. Hij verzoekt haar hem te willen laten weten op welke van beide avonden hij enkele nieuwe quatre mains-stukken langs kan komen brengen. De brief werd geschreven op een dinsdagavond. Uit deze luttele woorden blijkt allereerst dat Marie d’Agoults opmerking, dat zij en Franz elkaar iedere dag zagen23 met een korreltje zout moet worden
genomen.Vermoedelijk lag de frequentie niet hoger dan gemiddeld twee, drie maal per week. De brief werd immers op een dinsdagavond geschreven en er is sprake van een mogelijk bezoek op donderdagof vrijdagavond. Belangrijk is, dat hier voor het eerst blijkt dat er tussen de gravin en de jonge virtuoos een zekere fysieke intimiteit aan het groeien is. Er wordt gesproken over quatre mains-spel, een vorm van musiceren die een uitstekend excuus vormt voor lichamelijk contact. Er is zelfs sprake van “nouveaux morceaux à quatre mains”, waaruit we mogen afleiden dat de geliefden al enige tijd het vierhandige klavierspel vlijtig beoefenden. Dit duidt erop, dat deze brief niet uit januari maar uit februari of mogelijk zelfs uit begin maart stamt. Zoals uit het overzicht valt op te maken gaf Marie d’Agoult dit briefje het nummer 5 en vindt men het in Olliviers uitgave zowel als in het briefboek op de zesde plaats. Serge Gut heeft ‘Si je ne me trompe, Madame’, mogelijk vanwege de wat formele toon, in zijn editie als vierde brief laten afdrukken. Er zijn geen duidelijke argumenten om hem hier bij of af te vallen, maar omdat er sprake is van “nouveaux morceaux à quatre mains” (onderstreping door de auteur) houd ik me liever aan de volgorde zoals Marie d’Agoult die gegeven heeft. Alle brieven waarin sprake is van quatre mains-spel dateren uit maart en april, niet uit februari. Il me semble, Madame (6) Geschreven op het dubbelgevouwen zeegroene postpapier beslaat deze informatieve brief drie bladzijden en behoort daarmee tot de langste uit deze periode. Op de adreszijde staat: Madame la Comtesse d’Agoult / rue de Beaune, 2 / fbg St Germain. Ook al door het voorkomen van een poststempel blijkt dit schrijven bij uitzondering per post verstuurd te zijn. De datum op de stempel is helaas goeddeels onleesbaar. De Bibliothèque nationale suggereert 4 april 1833; deze datering vindt men in modern handschrift op de achterzijde van de brief onder de poststempel geschreven. De briefnummering van Marie d’Agoult is daarmee echter niet in overeenstemming; zij gaf dit epistel
48
het cijfer 6, wat duidt op de eerste helft van maart. In zowel het briefboek als in de editie van Ollivier vindt men ‘Il me semble, Madame’ zelfs op de vijfde plaats. Serge Gut twijfelt. In de algemene inleiding tot de brieven van januari 1833 tot april 1834 lezen we: “De eerste brief die gedateerd kan worden is die van 4 april 1833”24, daarmee verwijzend naar de onderhavige brief, maar onder ‘Il me semble, Madame’ schrijft hij:“De poststempel is onleesbaar. De BnF stelt 4 april voor, maar de lezing is discutabel voor wat het de maand betreft. Inderdaad, de toon is niet in overeenstemming met die van brief 11 van 6 of 7 april (de door hem fout gedateerde ‘À moins que les jeûnes’ AB). Het zou dus wel eens kunnen gaan om 4 maart.”25 In zijn editie vindt men boven de betreffende brief dan ook “Paris, 4 mars ou avril 1833” toegevoegd. Welbeschouwd zijn er dus twee opties: 4 april en 4 maart.Welk van beide data past het best bij de inhoud van deze brief? In de eerste alinea zegt Liszt, dat hij gaarne bereid is Heine bij een volgend bezoek mee te nemen, zoals de gravin had verzocht. Als datum stelt hij “Mardi en huit” (dinsdag over een week) voor. In de tweede alinea staat Chopin centraal. Hij (Liszt) was nog niet in de gelegenheid hem (Chopin) Marie’s boodschap over te brengen, maar morgen zal hij hem ontmoeten en haar uitnodiging overbrengen. De rest van de brief zullen we in vertaling geven: “Arme Berlioz!... Hoe ik me soms hervind in zijn ziel. Daar zit hij, naast me, daarnet weende hij nog, snikkend in mijn armen… en ik had de onbeschaamdheid om door te gaan met schrijven!....Waarom wordt de dag geschonken aan de ongelukkige, waarom het licht aan hen die bitterheid in hun hart voelen? Smart, altijd weer smart!…Reken morgenavond niet op me, ik ben te ongelukkig, te kwaad om het gezelschap van vrienden te kunnen verdragen, en ik denk dat Schubert en Chopin zullen komen.”26 Wat betreft de datering helpt de eerste alinea ons niet op gang zolang de exacte datum van het bezoek van Liszt en Heine aan Marie d’Agoult niet vaststaat. En daarover is niets bekend.
Het is echter interessant te weten, dat in het eerste deel van de onlangs door Charles Dupêchez uitgegeven en geannoteerde Correspondance général van Marie d’Agoult een gedicht van Heine werd opgenomen. Het betreft het bekende gedicht Ein Fichtenbaum steht einsam dat Heine in het voorjaar van 1833 persoonlijk in het poëziealbum van gravin d’Agoult genoteerd heeft.27 Hieruit mogen we opmaken dat de dichter inderdaad (met Liszt) bij haar op bezoek is geweest. Heine’s bijdrage is echter ongedateerd, zodat ons dit alles niet veel verder helpt. Dat in de tweede alinea Frédéric Chopin centraal staat, brengt ons mogelijk op een spoor, want op 2 april zouden Chopin en Liszt immers tijdens het liefdadigheidsconcert georganiseerd door Hector Berlioz een Duo pour piano spelen (zie Franz Liszts comeback als pianist) en het is een vanzelfsprekende zaak, dat daarvoor in de week voorafgaand aan het concert gerepeteerd moest worden. Gaan we ervan uit, dat de brief op 4 april geschreven werd (optie 1), dan betekent dit echter dat de repetitie, die daags daarna zou plaatsvinden, ná de concertdatum zou vallen,
49
Afb. 3. Frédéric Chopin, een staalgravure naar een schilderij van Vigneron (1833).
4. Hector Berlioz op 26-jarige leeftijd, geschilderd door Emile Signol (1830).
wat weinig zinvol lijkt. Maar zoals de lezer zich zal herinneren was het bewuste concert in verband met de valpartij van Harriet Smithson twee keer uitgesteld en zou in eerste instantie op 8 maart plaatsgevonden hebben. Gaan we uit van optie 2 en werd de brief geschreven op 4 maart, dan stond de repetitie gepland op 5 maart, wat gezien de oorspronkelijke concertdatum op 8 maart zeer plausibel is. Ook de volgende regels tenderen naar optie 2, want daar verschijnt plotseling een snikkende Berlioz ten tonele. Waarom was Hector Berlioz zo ongelukkig op 4 maart? Het antwoord ligt voor de hand: omdat zijn geliefde Harriet Smithson op die dag of kort daarvoor haar been gebroken had en de voor haar georganiseerde benefietvoorstelling, waaraan ze zelf zou meewerken, niet door kon gaan (zie Franz Liszts comeback als pianist). Over de datum van dit ongeval heerst, zoals zo vaak, veel onduidelijkheid. De Zaluski’s28 willen
ons doen geloven, dat Miss Smithson “just for the concert” (dus op 8 maart?) gevallen was, maar in de Mémoires van Berlioz lezen we, dat het gebeurde, toen ze druk doende was met de zakelijke voorbereidingen daartoe.29 Dit wordt bevestigd door een bericht in de Journal de Paris van 8 maart, waarin te lezen staat dat het Miss Smithson relatief goed ging en ze over enige tijd weer op de planken hoopte te staan. Dit impliceert dat het ongeval enige dagen voor de bewuste concertdatum moet hebben plaatsgehad. Anderzijds zij hier vermeld, dat dezelfde krant op 2 maart de voorstelling van 8 maart uitvoerig had aangekondigd; op dat moment was er kennelijk nog niets aan de hand. Ergo, de valpartij vond op 3 of 4 maart plaats, dus precies in de dagen waarop Liszt zijn brief schreef (optie 2). Berlioz, helemaal kapot van deze Jobstijding, zal zijn vriend direct opgezocht hebben om hem van het voorval op de hoogte te stellen. En het is volkomen begrijpelijk dat de overgevoelige, ja wat neurotische componist toen in een stortvloed van tranen alle wanhoop en stress in zijn armen heeft uitgehuild. Mocht ‘Il me semble, Madame’ daarentegen op 4 april geschreven zijn (optie 1), dan is deze scène niet goed te plaatsen. Het concert op 2 april was immers zeer succesvol verlopen en had maar liefst 6500 Fr. opgebracht. Meer dan dat, de datum 2 april mag gezien worden als het kantelpunt in de relatie Berlioz–Smithson. Eindelijk was het hart van de Engelse toneelspeelster ontdooid en begon ze de jonge, overgelukkige Berlioz als haar minnaar te accepteren. Precies een half jaar later, op 3 oktober 1833, zouden ze in het huwelijk treden, waarbij Franz Liszt als één van beide getuigen optrad en daarenboven tijdens de kerkelijke inzegening in de kapel van de Britse ambassade voor muziek zorgde (zie afb. 5). Dit alles tegen elkaar afwegend is er eigenlijk maar één conclusie mogelijk: ‘Il me semble, Madame’ werd op 4 maart 1833 op het postkantoor verwerkt en bezorgd en vermoedelijk op de dag daarvoor of op de morgen van de vierde geschreven (het aantal buslichtingen en bezorgingen lag vroeger veel hoger dan thans).
50
5. De huwelijksinzegening van Hector Berlioz en Harriet Smithson. Franz Liszt, rechts achter, met zijn gezicht voor de pilaar, zit achter het orgel (of rechtopstaande piano?).
Je comptais avoir le plaisir (7) Dit briefje werd op iets afwijkend grauw-grijs briefpapier geschreven van 26 bij 20.3 cm; dubbelgevouwen werden alleen de voorzijde en de eerste der twee binnenzijden beschreven. Op de achterkant vindt men de naam van gravin d’Agoult, zonder adres en poststempel. Liszt had zich erop verheugd “le cahier de Schubert”30 voor haar mee te brengen, maar de verhitte discussies met haar “docteurs”31, gisterenavond, hadden hem zo bedroefd, dat hij niet de moed kon opbrengen voor de komende week naar de rue de Beaune terug te keren.Wel hoopt hij haar zaterdag te ontmoeten in Wauxhall. “Hoe dit ook zij” zo besluit hij oprecht, “sta mij toe u opnieuw te danken voor al het goeds dat ik van u mocht ontvangen – ik zal trachten het me waardig te tonen.” Kennelijk bezocht Franz Liszt, naast zijn privé-bezoeken, ook de salon van Marie d’Agoult regelmatig. In discussie met haar gasten van rechtse politieke overtuiging zal de jonge revolutionair zijn socialistische idealen met elan verdedigd hebben, maar kennelijk had hij stevig weerwoord gekregen en berispende zedenpreken moeten aanhoren. Hier is sprake van een verrassende aansluiting bij de voorgaande brief, want aan het eind daarvan wordt gesproken over het gezelschap van enkele vrienden (bij haar thuis), dat hij maar moeilijk kon verdragen. De lezer zal zich herin-
neren dat ook Marie d’Agoult in haar Mémoires wees op het verontrustende contrast tussen Liszts republikeinse gezindheid en het behoudende, koningsgezinde milieu waarin zij leefde (zie De ontmoeting). Dat dit smeulende vuur onder hun relatie af en toe een fikse huisbrand veroorzaakte, mag geen verwondering wekken.Voor het eerst realiseerde de jonge wereldbestormer zich, dat de weg naar een gelukkige verbintenis met de vrouw die hij lief had, wel eens een heel lange zou kunnen zijn en zou voeren over nauwelijks begaanbare bergpassen. In dit licht gezien is zijn wat overgevoelige reactie wel degelijk begrijpelijk. Voor wat betreft de datering zijn de woorden “Wauxhall, Samedi” natuurlijk de sleutel. Liszt speelde in maart twee maal in Wauxhall, op dinsdag 12 maart en op zaterdag 23 maart, toen Ferdinad Hiller de zaal had afgehuurd (zie Franz Liszts comeback). Serge Gut, die zoals we zagen, de eerste concertdatum abusievelijk stelt op zaterdag 2 maart, kiest voor de eerste optie en dateert de brief “fin février ou début mars”. Aangezien het zeker is, dat dit concert in werkelijkheid tien dagen later plaats vond, is deze datering aantoonbaar fout. Over blijft zaterdag 23 maart. Dit betekent dat deze brief enkele dagen daarvoor (ca. 20 maart) geschreven werd en de ‘verwijdering’ die enige tijd aanhield, in de derde week van maart is begonnen.32
51
Voici, Madame la Comtesse, les 5 Billets de concerts (8a) Pour moi, il n’y a plus que l’absynthe (8b) Deze twee (?) brieven vindt men in de editie van Gut/Bellas afgedrukt als resp. nr. 10 en nr. 5. Ollivier geeft ‘Pour moi, il n’y a plus que l’absynthe’ echter als het slot van de hiervoor besproken brief (7). Hij was kennelijk van mening, dat dit briefje, niet meer dan twee aanhalingen (zie hierna) maar in het briefboek als een zelfstandige entiteit opgeplakt, geen op zichzelf staand geheel was. De combinatie met ‘Je comptais avoir le plaisir’ is echter aantoonbaar fout, gezien het gebruikte briefpapier. ‘Pour moi, il n’y a pas que l’absynthe’ werd namelijk geschreven op het welbekende zeegroene postpapier van 22-17 cm, terwijl ‘Je comptais avoir le plaisir’, zoals gezegd, op grijs-grauw papier van afwijkend formaat werd geschreven. De combinatie met ‘Voici, Madame la Comtesse’ is echter wel mogelijk en zelfs zeer waarschijnlijk gezien de volgende argumenten: – beide brieven zijn geschreven op hetzelfde zeegroene postpapier – ‘Voici, Madame la Comtesse’ staat genoteerd op een half velletje van 11 bij 17 cm. Aangezien de afgescheurde helft de linker helft is (het voorblad en de linker binnenzijde van het dubbelgevouwen vel) zou het kunnen zijn, dat Liszt niet tevreden was over zijn aanhef en op de rechter helft nogmaals was begonnen. Omdat hij daarom geen ruimte meer had voor het slot van de brief en het adres, moest hij wel een tweede vel postpapier nemen. – ‘Voici, Madame la Comtesse’ is de enige brief die geen adres draagt. Er hoort dus iets bij waar dat adres wèl op staat. De meest waarschijnlijke optie is ‘Pour moi, il n’y a plus que l’absynthe’, een vrijwel ‘lege’ brief, maar met het adres van Marie d’Agoult op de achterzijde (geen poststempel). – ‘Voici, Madame la Comtesse’ is de enige brief van de hier besprokene, waarop het rangordenummer van Marie d’Agoult ontbreekt.Wel vindt men een cijfertje achterop ‘Pour moi, il n’y a plus que l’absynthe’. Kennelijk beschouwde ook zij beide
brieven als bij elkaar behorend en noteerde ze, zoals gebruikelijk, het cijfer aan het eind van de brief op de adreszijde. – Inhoudelijk sluit ‘Pour moi, il n’y a plus que l’absynthe’ uitstekend aan bij ‘Voici, Madame la Comtesse’. Wat de inhoud betreft – Liszt zendt haar vijf kaartjes voor een concert, die Marie d’Agoult kennelijk bij hem besteld had. Hij hoopt haar tijdens dat concert te ontmoeten en weet nauwelijks uit te drukken welk een vreugde hem dat zal schenken, wat een nieuwe moed hem dat zal geven om alle problemen het hoofd te bieden. Na de ondertekening met zijn initialen schrijft hij bij wijze van P.S.: “Sta mij toe dat ik bijgaand het eerste deel van Ballanche meezend; de Fragments die zich aan het eind ervan bevinden, zullen u hoogstwaarschijnlijk bevallen.”33 ‘Pour moi, il n’y a plus que l’absynthe’ geeft, zoals gezegd, slechts twee citaten. De eerste, het incipit waarmee deze brief wordt aangeduid, is een parafrase op de Franse vertaling van een regel uit de Hamlet van Shakespeare (Hamlet, III, 2).34 Die Franse vertaling luidt:“C’est de l’absinthe, de l’absinthe” (Liszt schrijft abusievelijk ‘absynthe’). Absint is een bitter likeurtje, dat vaak door ongelukkige minnaars gedronken werd om hun verdriet te verdrinken. Liszt zegt hier dus in nauwelijks verholen termen: “Ik ben ongelukkig; mij rest nog slechts de fles met absint.” Het tweede citaat luidt: “Vanité et rongement d’esprit”.35 Naar Serge Guts mening36 is dit een toespeling op de eerste twee hoofdstukken van het Boek Prediker, waarvan de essentie met de volgende woorden kan worden samengevat: Alles hier op aarde, alles wat we nastreven is ‘ijdel’, als het najagen van wind; een mens kan zich maar beter op het geestelijke leven richten, op God en het Hiernamaals. Zowel het attenderen op de Fragments van Ballanche als deze beide negatief geladen citaten duiden erop, dat deze (samengestelde) brief zich in het geestelijk klimaat van de voorgaande bevindt. Zoals de lezer zich herinnert had Liszt woorden gehad met gasten van Marie d’Agoult, wat hem had doen inzien, dat zij eigenlijk helemaal niet bij
52
onwaarschijnlijk voorkomt. Zeker is echter, dat er in voorgaande brieven sprake was van quatre mains-muziek. Naar mijn mening gaat het hier dan ook om de Grande Sonate pour le piano à quatre mains in Es (1820), een veel bekender opus dat ook nu nog wordt uitgevoerd. Het is zeker, dat Liszt deze sonate goed gekend heeft; hij zou het werk (o.a.) op Eerste Kerstdag 1834 samen met Chopin uitvoeren. Bovendien is er in een brief van omstreeks die tijd38 sprake van een Duo de Moscheles, dat hij met Marie zou repeteren, waarmee zonder twijfel de Grande Sonate werd bedoeld. De kans dat het hier telkens om hetzelfde werk gaat, is groot. Welke zondag met ‘Dimanche’ bedoeld is, is niet zeker. Het briefnummer van Marie d’Agoult (10) tendeert naar de eerste helft van april 1833. Daarin vallen zondag 7 en 14 april. Daar Liszt in de dagen voor 7 april zes concerten had gegeven, is de kans dat hij met Pasen uitgeput in bed lag, niet denkbeeldig.Vreemd is evenwel, dat hij zijn brief besluit met de woorden “Dimanche, au lit”; in dat geval zou men verwachten: “Pâques, au lit.” Zondag 14 april is daarom de meest waarschijnlijke optie, ook al dient te worden aangetekend, dat de pianist daags daarna een optreden had met de violist Hauman in de Salle Petzold (zie Franz Liszts comeback als pianist), dus ernstig ziek kan hij niet geweest zijn. Overigens betekent het woord ‘souffrant’ niet zozeer ‘ziek’ dan wel ‘lijdend’. Gezien het geschilderde verloop van hun relatie – een voortvarend begin, een ongestoorde maand februari, opkomende spanningen en een zekere verwijdering in verband met het grote klasseverschil tussen de hoogadelijke Marie d’Agoult en de artiest van eenvoudige afkomst (zie ook eindnoot 41) –, zou het feit dat Liszt zich niet goed voelde niet het gevolg geweest kunnen zijn van emotionele spanningen, was hij misschien letterlijk ‘ziek van verlangen’ of zag hij het op dat moment helemaal niet meer zitten, zoals men tegenwoordig zegt? Het is psychologisch gezien heel begrijpelijk dat de grote beslissing die de gravin moest nemen – en die beslissing nam ze eind april (zie ‘Renouvelé!
elkaar pasten. Hij was daar danig van in de war en kon de moed niet opbrengen die week nog bij haar langs te komen. Maar tot over zijn oren verliefd hoopte hij haar zaterdag te ontmoeten tijdens een concert in Wauxhall. Het laat zich aanzien dat de gravin, die net zo goed door Eros’ pijlen beschoten was, deze ontwikkeling met zorg gadesloeg en om het contact in stand te houden op Liszts suggestie is ingegaan. Bovendien zal het concert van Ferdinand Hiller haar, met haar Duitse achtergrond, geïnteresseerd hebben; op het programma stonden immers, naast composities van de concertgever, werken van Bach en Beethoven (zie Franz Liszts comeback). Aangezien de voorgaande brief enkele dagen voor 23 maart geschreven werd, kan het antwoord van Marie d’Agoult Liszt vroeg genoeg bereikt hebben om deze brief voor of op de betreffende zaterdag, met de bestelde kaartjes, bij de gravin te laten bezorgen. Mocht deze gedachtegang juist zijn, dan betekent dit dat deze brief van 22 of 23 maart dateert. Het briefcijfer van Marie d’Agoult (‘9’) is hiermee in overeenstemming. Ook Ollivier geeft deze brief direct na ‘Je comptais avoir le plaisir’. Je suis si souffrant ce matin (9) Zoals het merendeel van de hier besproken brieven is ‘Je suis si souffrant ce matin’ genoteerd op het zeegroene postpapier. Dubbelgevouwen werden alleen de eerste twee bladzijden beschreven. Op de achterzijde vindt men het adres, echter zonder poststempel; ook deze brief werd kennelijk persoonlijk bezorgd. Liszt schrijft, dat hij zich niet goed voelt en niet kan komen om met haar la Sonate de Moscheles te studeren. Het korte briefje wordt besloten met de woorden “Dimanche, au lit” (Zondag, in bed). Serge Gut tekent aan37, dat met la Sonate de Moscheles de Sonate in D-groot, opus 22, bedoeld zal zijn. Daar twijfel ik ten zeerste aan. Genoemde sonate werd in 1815 door Spina in Wenen uitgegeven; uit niets blijkt dat Liszt dit tamelijk onbekende werk, dat volledig is vergeten, gekend heeft. Bovendien suggereert hij daarmee, dat Liszt Marie d’Agoult pianoles gegeven zou hebben, wat mij zeer
53
bij het familiaire af. De letterlijke vertaling luidt: “Vanmorgen zult U een allerbespottelijkst briefje ontvangen, maar waarschijnlijk zie ik U daarvoor al. Een kwartier voor twaalven! Duizend maal dank voor het heerlijke muziekstuk dat U me gezonden heeft.
…Renouvelé’) – vooraf is gegaan door een periode van heftige tweestrijd, zich uitend in een zekere gereserveerdheid of nervositeit.Wellicht waren enkele bezoeken in de eerste weken van april niet zo ontspannen en gezellig als ze wel geweest waren en wist Liszt even niet, wat hij ermee aan moest. De kans, dat hij om die reden ‘lijdende’ was en als menige minnaar in Boccaccio’s Decamerone vertwijfeld in bed kroop, lijkt me groot.
6. De voorzijde van ‘You shall receive a most ridicolous letter’ met de aantekening van Marie d’Agoult. Bibliothèque nationale de France – archief Daniel Ollivier.
Uw verdriet zal in vreugde verkeren!... (Evangelie)”39 In de uitgave van Gut/Bellas draagt dit briefje het nummer 9 en wordt als datum “vers le 6 mars 1833” gegeven. In Olliviers uitgave vindt men deze brief op de tiende plaats (blz. 21). Marie d’Agoult zag deze brief als de twaalfde; ze schreef dit cijfer klein op de achterzijde en noteerde, zoals eerder gezegd, op de voorzijde “eerste pakje brieven geschreven in 1833”. (zie afbeelding 6 en 7). Het cijfer 12 lijkt op een ontstaan in de tweede helft van april te wijzen.
You shall receive a most ridicolous letter (10) Ook ‘You shall receive a most ridicolous letter’ (bedoeld is ‘ridiculous’; Ollivier spelt ‘ridicules’) staat genoteerd op het welbekende blauwgroene postpapier. Alleen de voorzijde werd beschreven. Op de achterzijde vindt men de naam van de geadresseerde (zonder adres of poststempel). De toon is opeens veel vrolijker,
54
7. De adreszijde van ‘You shall receive a most ridicolous letter’ met het briefnummer 12 in Marie d’Agoults handschrift. Bibliothèque nationale de France – archief Daniel Ollivier.
De laatste zin schreef Liszt in het Duits, de taal die Marie d’Agoult goed beheerste en Liszt, gezien het feit dat zijn moeder een Oostenrijkse was en er vroeger thuis Duits (een Weens dialect) gesproken werd, min of meer: “Bald wieder zwei Worte: schreiben Sie mir wie ich Ihnen antworten kann, denn ich befürchte.”42 Deze laatste zin laat zich alleen goed begrijpen, als men weet dat graaf en gravin d’Agoult op 13 april het slot Croissy gekocht hadden.43 Hoewel zij gescheiden leefden, was graaf d’Agoult, die een beminnelijk man geweest moet zijn, niet ongenegen voor zijn wettelijke vrouw een ‘buiten’ te kopen. Precies veertien dagen later installeerde Marie d’Agoult zich daar voor langere tijd; met enkele onderbrekingen zou ze tot 22 november van dat jaar op Croissy blijven wonen. Enkele dagen daarvoor had Liszts laatste bezoek aan de rue de Beaune plaatsgehad, waarbij – naar blijkt uit de brief – woorden van eeuwige trouw zijn gesproken (‘wat er ook gebeurt…’). In de laatste zin vraagt Franz Liszt haar, op welke wijze hij zijn brieven voortaan moet adresseren zonder al teveel opspraak te verwekken; hij voorvoelde kennelijk geroddel. Het antwoord kreeg hij in een bij uitzondering overgeleverde brief van Marie d’Agoult, die ze daags na haar aankomst op Croisy, op 28 april 1833, smachtend aan het papier had toevertrouwd.44 In de nacht van 2 op 3 mei antwoordde Liszt haar met een brief die begint met de woorden: ‘Voici d’abord, Madame, les deux morceaux de musique’.45 Aan het slot van dit schrijven lezen we (wederom in gebroken Duits): “Sie werden in der Musik einen kleinen Brief finden, der Ihnen hätte sollen Montag zukommen.”46 Met die ‘kleinen Brief ’ wordt ‘Renouvelé!... Renouvelé’ bedoeld, dat pas na het ontvangen van Marie’s adresgegevens verzonden kon worden. Ik ben het met Serge Gut eens, dat met de genoemde ‘Montag’ maandag 29 april bedoeld is. Hieruit volgt dat ‘Renouvelé!... Renouvelé’ op zondag 28 april geschreven werd en het afscheid twee dagen daarvoor (‘avant-hier’), dus op vrijdagavond 26 april had plaatsgevonden, daags voor Marie d’Agoults vertrek naar Croissy.
Gezien de vrolijke, optimistische toon moet er, vermoedelijk in de derde week van april, een overtuigende doorbraak hebben plaats gevonden. De geliefden zagen elkaar weer regelmatig, nu ook overdag (“een kwartier voor twaalven”) en zonden elkaar gekke briefjes en ‘heerlijke’ muziekstukken. De volgende brief is hierop het logische vervolg. Renouvelé!... Renouvelé comme au printemps un arbre (11) Deze brief, door Ollivier als elfde gepubliceerd, ontbreekt in het briefboek, dat kennelijk na het vervaardigen van zijn editie werd samengesteld. Daarmee is ook het briefnummer van Marie d’Agoult verdwenen. Gut geeft deze brief als nr. 12, en dateert hem op “fin avril 1833”. Wat betreft de inhoud – dit is zonder twijfel de meest gelukkige brief van dit elftal. De aanhef is dichterlijk: “Herboren!... Herboren als in het voorjaar een boom, wanneer aan zijn takken nieuwe blaadjes ontspruiten, de ziel gereinigd en waardig op te stijgen naar de hemel!...” In de volgende alinea – weer teruggekeerd op aarde – wordt gezegd, dat een zekere S, waarmee Jules de SaintFélix40 wordt bedoeld, hem gisterenavond had toevertrouwd, dat Marie d’Agoults bruidsjurk (van haar huwelijk met graaf d’Agoult op 16 mei 1827) bij “M. de M.”41 in de kast hing. Franz Liszt, die als sterke persoonlijkheid niet jaloers van aanleg was, had er hartelijk om gelachen en schrijft: “het is goed en aardig van hem om op dergelijke wijze het onderwerp van gesprek altijd naar uw richting om te buigen…” De essentie van de brief vindt men in de navolgende alinea’s.Twee dagen geleden moet ze hem het ja-woord hebben gegeven (“En dat alles gebeurde eergisteren!...”) Vanaf dat moment lijkt het alsof ze in hem leeft; haar levendige tred, ja zelfs haar fijne stemgeluid – zonder erbij na te denken, zonder enig pogen van zijn kant is ze gewoon in hem aanwezig. “Oh! Wat ben ik gelukkig”, vervolgt hij,“nu kan het leven pas over de volle breedte geleefd worden… ‘Wat er ook gebeurt’ – deze woorden zul je je herinneren, is het niet, deze woorden zul je je altijd blijven herinneren!...”
55
Samenvatting Alles samenvattend moet geconcludeerd worden, dat de volgorde zoals Marie d’Agoult die zelf op de brieven heeft aangebracht, vrijwel volledig kan worden behouden. Of Ollivier de dunne cijfertjes in het handschrift van zijn grootmoeder heeft opgemerkt, is niet zeker – hij schrijft er niet over – maar de opeenvolging der brieven zoals hij die in zijn uitgave publiceert wijkt slechts in detail af van die van de gravin. Serge Gut ziet de zaken heel anders, maar ik hoop dat hij bij een volgende druk of in de op handen zijnde Engelse vertaling door Michael Short aan de hand van het bovenstaande de volgorde van de eerste brieven opnieuw wil overwegen. Overigens wil ik met deze kritische kanttekeningen niet de indruk wekken, als zou deze nieuwe uitgave van de correspondentie Liszt-d’Agoult een aaneenschakeling van misvattingen zijn. Het gaat in het bovenstaande slechts om de eerste elf/twaalf brieven op een totaal van 562, of over acht bladzijden op een boek van in zijn totaal 1344 (!) pagina’s. Ik bewonder deze nieuwe editie zeer, die een ongelooflijke schat aan kennis in zich bergt en in veel opzichten een verbetering betekent ten opzichte van de oudere editie van Ollivier, met name door de uitstekende en zeer uitvoerige annotatie. Door deze uitgave is een wereld aan informatie ontsloten, die aan de Liszt-wetenschap een dimensie heeft toegevoegd. Ik hoop dat Serge Gut het als een vriendendienst wil beschouwen, dat ik getracht heb, de volgorde van de brieven uit het voorjaar van 1833 nog iets te preciseren.
documents to the Bibliothèque nationale de France, where they are preserved in four volumes under catalogue number n.a.fr. 25175, 25176, 25177 (the letters of Liszt) and 25178 (the letters of Marie d’Agoult). For a long time this was our only source. Only recently did a new edition of the letters see the light of day, the totally revised, corrected and annotated Correspondance Franz Liszt – Marie d’Agoult by Serge Gut and Jacqueline Bellas, published by Fayard in 2001. As all the letters written in the before mentioned period are undated, one should not be surprised that the order of the letters in the two editions sometimes differs. As this has consequences for the curriculum vitae of Liszt and the dating of his compositions, the author studied all the letters carefully in the ‘Département des manuscrits’ in Paris to conclude that neither Ollivier nor Gut/Bellas took sufficiently into account the quality, colour and format of the writing paper. Also, and more importantly, they probably did not notice the small ciphers which Marie d’Agoult herself has written on the backside of the letters; at least neither Ollivier, nor Gut mention this. Evidently, countess d’Agoult once tried to create order out of chaos. It‘s true that her attempt must be taken with a grain of salt – sometimes one finds more numbers on the same letter and it seems that she started from the beginning again (1, 2, 3 etc.) each year – but, nevertheless, these annotations are of the utmost importance. Next to these external features, of course, the content of the letters is of great help in trying to find the right order. On the following pages I will try to give an English abstract of the results of my findings. Because of the complexity of the matter this abstract will almost take the form of an ‘English version.’
English abstract In the first or second week of January 1833, most likely on Saturday the 5th or 12th in the evening, Franz Liszt and Marie d’Agoult met at a ‘soirée musicale’ at the home of marquise Le Vayer.This can be deduced from the Mémoires of countess d’Agoult herself, in which she writes that he, Liszt, had given rise to envy.This remark bears reference to an important concert in the Austrian embassy on December 30th 1832 (compare Franz Liszt’s comeback) during which the young pianist had apparently stolen the show. On the next day marquise Le Vayer visits Marie d’Agoult and hands her over Liszt’s address. On the same day the countess, impressed by Liszt’s personality, writes him a letter of invitation. As can be read in her Mémoires, already the next day the young virtuoso, also hit by Cupid’s arrows, rang her doorbell, a visit soon followed by many others and an abundance of letters, of which the first eleven (till May 1833) are the subject of this study. After the death of Marie d’Agoult, the correspondence Liszt-d’Agoult came into the possession of Louis de Ronchaud, a friend of Marie and the director of the Louvre. When this confirmed bachelor passed away, the letters were handed down to Daniel Ollivier, the son of Liszt and Marie d’Agoult’s oldest daughter Blandine. At the end of his life, in 1933-34, Ollivier published the letters of his grandparents in two volumes. Shortly afterwards, he donated these valuable
– In the first letter, Heureusement, j’ai refusé (1), Liszt writes that he had cancelled a boring, ‘anti-musical’ appointment; he hopes now to spend the Friday evening with her. If she could receive him, this week would stay in his remembrance as one of the most musical and happy ones of his life.Which week, which Friday can be meant? As written above, Liszt and Marie d’Agoult most likely met for the very first time on Saturday the 5th or 12th of January in the evening; taking into account the late hour at which the concert began (22.00 hours) a day during the week is very unlikely.This means that marquise Le Vayer visited the countess d’Agoult on the 6th or 13th of January and Liszt’s first visit took place the day after, thus on the 7th or 14th of January.Therefore, the ‘Friday’ mentioned in the letter can be Friday the 11th or 18th of January. If one reads Liszt's letter again, the second option (18th of January) is the more probable one. For, in all likelihood, the word ‘musical’ bears reference to the concert in the ‘galerie de M. Dietz’ on the 19th of January, an important concert which can be regarded as Liszt’s official comeback to the platform (compare Franz Liszt's comeback). If this hypothesis is correct – and this is not unlikely because other concert dates are much too late – two things are explained. Firstly, why Liszt named that week “une des plus heureuses de son souvenir”, namely because he was allowed two visits with the lady whom
56
would prepare for him “un extra dans le même genre” as she did during his last visit. An evening on which one makes something ‘extra’ (sweets, an apple pie, in Holland also herring salad) is traditionally the evening of Shrove Tuesday. As Ash Wednesday fell on the 20th of February in 1833 and Franz and Marie saw each other twice or thrice a week (see the next letter) and almost always on Friday evening, that former visit most likely took place on the evening of Tuesday, the 19th of February. Therefore, this letter dates from around the 22nd of February.
he had met shortly before and for whom his heart beat faster than normally. If this letter was written some weeks later, after Liszt had visited the countess several times, this remark makes no sense. Secondly, why Liszt, at the time of writing this letter, did not know how to spell the name d’Agoult (he wrote d’Agout!). If this letter was written in February or even March, as is suggested by Serge Gut, it is not understandable why such an intelligent young man as Franz Liszt after so many weeks could not write the name of his beloved. – In the next two letters, Je suis absolument forcé d’assister (2) and Je viens de faire dire à Civiale (3) mention is made of a concert.The only satisfying option is, again, the concert on January 19.The next concert took place on the 12th of March (compare Franz Liszt’s comeback), which is, presumably, too late; moreover, Liszt played two solo pieces on the 12th of March, which would hardly render words like ‘tour de Programme’ and ‘répetition de concert’ applicable. Because Liszt literally writes: “I have to play tonight” and both letters are clearly written on the same day, our conclusion is that both letters are from the 19th of January, written only a few days after Heureusement, j’ai refuse. And indeed, the last line of Je suis absolument forcé d’assister reads: “A hundred times merci, Madame, for all the good yesterday evening.”, in all likelihood referring to the Friday evening of the first letter.We may conclude that Franz Liszt lost no time in conquering the lady of his heart. In the very first week of their relationship he visited her on Monday, the 14th of January, wrote her a letter on Wednesday or Thursday, visited her once more on Friday evening, sent her two more letters on Saturday the 19th (which were personally delivered at the rue de Beaune by his mother) and, finally, spent some hours with her between the repetition in the afternoon and the concert in the evening on that date. But, after all, is that not what can be expected from a relationship which ranks among the most romantic and passionate love affairs of the 19th century?
– In the next letter, Si je ne me trompe, Madame (5), written on a ‘Tuesday evening’, Liszt writes that he had noticed that the countess seldom left her house on Thursday evenings and never on Friday. He requests that she let him know on which of these days he is welcome. From these few words can be deduced that the two lovers did not see each other every evening, as Marie d’Agoult asserts in her Mémoires, but two, at the most three, times a week. After all, the letter was written on Tuesday and he asks if he is welcome on Thursday or Friday. More important is that for the first time mention is made of “nouveaux morceaux à quatre mains”. Because fourhanded piano playing implies a certain physical intimacy and Liszt speaks of “new fourhanded pieces” (underlining by the author), I am inclined to place this letter at the end of February or in the first week of March, more or less in agreement with Marie d’Agoult (‘5’), Ollivier (‘6’) and Serge Gut (‘4’). – Il me semble, Madame (6) is the only letter with a postmark. The date, however, is almost illegible.The Bibliothèque nationale de France reads “4 avril 1833”. Serge Gut doubts this and suggests in his edition above the letter: “[Paris, 4 mars ou avril 1833]”.Which of the two given suggestions, 4th of April (option 1) or 4th of March (option 2), is more consistent with the content of the letter? In the first paragraph Liszt writes that he will bring Heine with him on one of his upcoming visits. In the second paragraph Chopin is central; Liszt will meet him the following day and deliver her “invitations” and “supplications”. In the third paragraph Berlioz appears on the scene, sobbing in Liszt's arms. Liszt recognises all his grief in himself and bursts out: “La douleur, toujours la douleur!” In the last lines he writes that he is too unhappy, too furious to endure the presence of friends. Moreover, he writes, “je pense que Schubert et Ch(opin) viendront.” As Serge Gut rightly supposes, this means that Chopin will visit him, bringing some music by Schubert with him.” - With respect to the dating of this letter, the first paragraph does not help us as long as it is doubtful when Liszt and Heine visited Marie d’Agoult. And this is unknown. - The mention of Chopin in the second paragraph and, especially, Liszt’s remark that he would bring some music by Schubert, one of the greatest composers of piano music à quatre mains, with him, leads one to suspect that
– À moins que les jeûnes (4) opens with the words: “Unless much fasting, the many chastisements and prayers of the week have weakened your voice, I will come round (at the right hour!) to read and reread Le Lac.” Serge Gut holds the opinion that with ‘the week’ is meant the ‘semaine sainte’, the week before Easter. Because in 1833 Easter fell on the 7th and 8th of April, he dates this letter “vers le 6 ou 7 avril 1833” and places À moins que les jeûnes in his edition as nr. 11. Marie d’Agoult, however, wrote a ‘4’ on the back of the letter. For two reasons I agree with this last point of view: - Firstly – when reading jokes about fasting, every true Roman Catholic will think of the start of that period of temperance, the days after Ash Wednesday, and not of the end of it, when everybody, eagerly looking forward to Easter, is gradually loosing their discipline. - Secondly – Liszt wrote that he hoped that she, Marie,
57
plaisir, however, is not possible, since the stationery is not the same. Pour moi, il n’ y a que l’absynthe is written on sea-green writing paper, while Je comptais avoir le plaisir is written on ash-grey paper of a different size.The combination with Voici, Madame la Comtesse, on the other hand, is possible and even very likely, given the following arguments: - Voici, Madame la Comtesse, is written on only the right half of a sheet of 22 cm by 17 cm writing paper; the left half is torn off. Consequently, due to the lack of space, the end of the letter and the address, which Liszt always wrote on the back of a double folded sheet, had to be written on a separate sheet of paper. - Voici, Madame la Comtesse is the only letter without an address, while an address is present on the almost ‘empty’ Pour moi, il n’ y a que l’absynthe. - Voici, Madame la Comtesse is the only letter on which a number of Marie d’Agoult is lacking; however, she noted a number on the back of Pour moi, il n’ y a que l’absynthe (‘9’). - With respect to their content, letter 8a and 8b fit extremely well. For all these reasons I regard these two letters as one whole. As for the content of the letter, Liszt sends the countess five tickets for a concert and hopes to meet her there. This will give him new strength and courage to overcome all his problems.Together with the letter, he also sends her the first part of the Oeuvres complètes of Ballanche of which the Fragments – eight meditations on sorrow – are likely to please her. He concludes his letter with two quotations. As explained in the annotation of Serge Gut, the first one, ‘Pour moi, il n’y a que l’absinthe’ (Liszt erroneously writes ‘absynthe’), is a paraphrase of the French translation of a line from Hamlet by Shakespeare. Absinth is a bitter liqueur which used to be imbibed by unhappy lovers to ‘drink away’ their grief.The second quote is from the Bible (Ecclesiastes, chapter I and II) of which the essence is: “Everything we strive for on earth is idle, like the chasing of air.”The Fragments as well as both (very freely quoted) citations are the expression of a sombre state of mind. Between the lines one reads: “I am unhappy; for me nothing but the bottle remains; everything for which I strove seems to be idle, foolish.” For this reason we may suspect that this letter is written shortly after Je comptais avoir le plaisir. In all likelihood the concert tickets were meant for the concert in Wauxhall on Saturday the 23rd of March, the only Saturday on which Liszt played in Wauxhall.This is even more likely since the German composer Ferdinand Hiller had put compositions by Bach and Beethoven (along with many from his own hand), in which the German born Marie d’Agoult would have been interested, on the programme.
they were preparing for a performance. Indeed, Chopin and Liszt played an unspecified Duo pour Piano at the benefit concert on April 2nd (see Franz Liszt’s comeback). But if Il me semble, Madame was written on the 4th of April (option 1), the rehearsal came two days after the concert, which is very unlikely. However, the concert was postponed twice. Initially it should be given on March 8th. If the letter was written on the 4th of March (option 2), all the pieces of the riddle fall into place (March 5th rehearsal, March 8th concert). - Also the sobbing of Berlioz points to the beginning of March, because on the date on which Liszt wrote Il me semble, Madame (or the day before) Harriet Smithson, Berlioz’s love and the lady for whom he had organised the benefit concert, broke her leg in the first days of March. One can imagine how desperate Berlioz was, telling his friend about this terrible accident. April 4th (option 1) is out of question, for the concert on April 2nd was very successful; more than this, that date was the start of a better relationship between Hector Berlioz and Harriet Smithson, who, at last, gave in and accepted her young worshipper. Considering all these facts, I am quite sure that this letter dates back from the 3rd or 4th of March 1833. – In Je comptais avoir le plaisir (7) Liszt says that he had hoped to bring her personally “le cahier de Schubert” (some quatre mains pieces by Schubert? compare Il me semble, Madame), but he was so upset by the heated discussions with guests of Marie d’Agoult on the day before that he could not find the courage to visit her again before the beginning of the following week. But, he continues, he hopes to meet her in Wauxhall on Saturday. Evidently, Marie d’Agoult had held a ‘salon’ the day before, and Liszt, in dispute with her (right-winged) guests had defended his socialist, revolutionary ideals with vehemence. On that occasion he must have realised that his social/political convictions did not fit those in the world of his beloved, and that – also for that reason – a relationship with her wouldn’t be easy. For that reason, it is understandable that he was out of balance for some time and avoided her house. Regarding the dating of the letter, the words “au Wauxhall, Samadi” are, of course, the clue.Wauxhall was a dance hall in which concerts were also given. Liszt played in Wauxhall twice in March 1833: on Tuesday the 12th – not on Saturday the 2nd as Serge Gut mentions (Gut/Bellas, note 10, p. 46 and 51) – and on Saturday the 23rd. Clearly, this letter is written a few days before this last date. – Voici, Madame la Comtesse, les 5 Billets de concerts (8a) and Pour moi, il n’ y a que l’absynthe (8b) are published as nr. 10 and 5 respectively in the edition of Gut/Bellas. Ollivier gives Pour moi, il n’ y a que l’absynthe as the final sentence of Je comptais avoir le plaisir. He, understandably, did not consider letter 8b – not more than two citations – as an independent unit. Its combination with Je comptais avoir le
– In Je suis si souffrant ce matin Liszt writes that he feels too bad to rehearse with her la Sonate de Moscheles.The short letter is concluded with the words: “Dimanche, au lit” (Sunday, in bed).With a Sonate de Moscheles probably the Grande Sonate pour le piano à quatre mains in E-flat is meant.
58
Liszt knew this work very well; he performed it with Chopin on Christmas 1834 at ‘les salons Stoepel’. Moreover, in a letter from around that time (January 1835) mention is made of a Duo de Moscheles which he could not rehearse with Marie d’Agoult due to lack of time.Thus, surely they had this long, difficult piece ‘on their repertoire’. Which Sunday is meant with ‘Dimanche’ is not easy to determine. Marie d’Agoult (10) and Ollivier (9) both lean towards the first half of April. In that month Sunday fell on the 7th and the 14th. Sunday the 7th is likely enough insofar as in the days prior to that date Liszt appeared in public six times; perhaps he was exhausted. On the other hand, the 7th was Easter Sunday, and one asks oneself why he, in that case, wouldn’t have written ‘Easter, in bed’. Sunday, April 14th is possible and the most likely option; the day afterwards, however, Liszt participated with Hauman in a concert of the singer Berettoni. But surely this letter stems from the days before the great ‘break-through’ in their relationship, of which the last two letters give evidence. By the way – ‘souffrant’ does not mean ‘sick’ but ‘suffering’. Seen in the light of the development of their relationship – an energetic start in January, a quiet month of February, and, at the end of March, problems and a certain drifting apart caused by the apparent difference in social and political convinction – is it too far-fetched to suppose that Liszt was perhaps not sick at all, but suffering from emotional tension? Psychologically it is quite understandable that the great decision Marie d’Agoult had to make – shall I go on or shall I stop – caused a good deal of nervousness. Seen in this light, Liszt’s little note gets another meaning that makes good sense.
(!), Marie left for her country house, only to come back in November (with some short interruptions). Already the day after (Sunday the 28th) Liszt wrote her the above letter, but only after having received some instructions from Marie on Monday the 29th he was able to send her this intimate love letter, which forms the conclusion of the first chapter of their relationship. Summarizing, we may conclude that the order Marie d’Agoult has given these first eleven letters is almost perfect. Ollivier follows her closely, with a few small exceptions. Serge Gut, on the other hand, is on many points of a different opinion, but I hope that he – in the forthcoming English translation by Michael Short – will reconsider the numbering of these first letters. However, with this critical remark I do not intend to suggest that his new edition is full of error. On the contrary, I admire this new Correspondance very much. In the above article I have only examined eleven/twelve letters out of a whole of 562, or 8 pages out of a book of 1344! Gut’s edition contains a huge treasury of knowledge and is in many aspects an improvement on the older one of Olliver. Especially the countless notes, in which Liszt’s mysterious remarks and puzzling abbreviations are explained, for the first time make it possible for the correspondence of Liszt-d’Agoult to be fully understood and enjoyed. I hope that Serge Gut will consider my small contribution as a friendly gesture.
– The tone of You shall receive a most ridicolous letter (10) is all the sudden very cheerful. As can be understood from Liszt's words, the two lovers now also met during the day, and Marie sent lovely letters and ‘delicious’ piano pieces to Liszt.This little note concludes with the words: “All your sorrow will turn into delight. (The Gospel)”. Although Gut dates this letter – in his edition nr. 9 – “vers le 6 mars”, it surely stems from the third or fourth week of April. Marie d’Agoult wrote ‘12’ on the back of it (see fig. 7) and on the front is written: “first package of letters written in 1833” (fig. 6). Clearly, after some difficult weeks, springtime brought better tidings. – The last letter, Renouvelé!... Renouvelé comme au printemps un arbre (11), is the most exuberant of them all.Two days before words of farewell, love and faithfulness were spoken. And from that moment on, Liszt writes, it is as if she lives in him. “Oh, how happy I am”, he continues, “now I am living life in its full breadth.”The last sentence (in broken German) indicates that he is unsure how to address his letters in the future. This all asks for some explanation. On April 13th Marie d’Agoult and her legal husband had bought an estate in the village Croissy, approx. 30 km to the southeast of Paris. On the 27th of April, the day after the declaration of love
59
60
61
62
63
64
