Inhoud. Inleiding 7. 1 Watergate 15

Inhoud

Inleiding 7 1 Watergate 15 2

Hoorzittingen 21 Gulf Oil 27 Smeergeld en politiek 28 Northrop 30 De smeermachine van Northrop 34 De smeermachine van Lockheed 40

3 Indonesië 49 4 Het Midden-Oosten 57 Adnan Khashoggi 57 Saoedi-Arabië 61 De Sjah van Perzië 66 De Sjah en de Nixon-doctrine 69 5 Japan 73 Kotchian en Kodama 73 TriStar 77 6 Italië 87 Orion 88 Lefebvre 89 Hercules 91 De rol van Crociani 93 Spookfirma’s 95

Lockheed Derde proef.indd 5

10-11-11 16:26

Crises 97 Proces 99 7

Duitsland 103 De order van de eeuw 103 De Meuser-Weisbrodconnectie 106 Franz Josef Strauss 108 Ernst Hauser 109 Vliegende doodkist 114

8 Nederland 119 Hausers dagboek 119 Het Aalbertsberg-memorandum 124 Lockheed, Northrop en hun koninklijke lobbyist 131 Een miljoen dollar in plaats van een JetStar 144 Victor Baarn 152 Orion, TriStar en Bréquet Atlantique 154 Prins Bernhard en $ 100.000 smeergeld 156 Nogmaals: Z.K.H. en de Orion (1974) 159 De Commissie van Drie 166 Debat 181 9 Nasleep 199 Conclusie 205 Noten 211 Literatuur 229 Archieven 231 Afkortingen 232 Register 233 Een woord van dank 239


10-11-11 16:26

Inleiding

Het Lockheed-schandaal dat in 1975-1976 aan het licht kwam, bracht de regeringen van een aantal West-Europese landen, Azië en het Midden-Oosten in grote verlegenheid. ‘Lockheed’, zoals ik het complex van affaires, omkoopschandalen, smeergelden en corruptie in dit boek kortweg zal aanduiden, sproot voort uit ‘Watergate’, dat andere veelomvattende schandalencomplex, dat in 1974 voor het gedwongen aftreden had gezorgd van president Richard M. Nixon. Na ‘Watergate’ werd het wereldwijd gebruikelijk om ‘gate’ als achtervoegsel te gebruiken voor affaires en schandalen. Lockheed was echter zo bijzonder dat het als schandaal onder eigen naam de geschiedenis inging. Watergate liet de Verenigde Staten in verbijstering achter. Maar niet alleen Amerika; ook in Europa en de rest van de wereld had de affaire een verpletterende indruk gemaakt. Waar Watergate synoniem werd met schandalen, omkoping en corruptie in de Amerikaanse politiek, ging Lockheed nog verder: niet alleen de Amerikaanse politiek maar ook die van (vooral) Japan, de Bondsrepubliek Duitsland, Italië en Nederland werd bezoedeld, vanwege haar ontoelaatbare contacten met de Amerikaanse vliegtuigbouwer uit Californië. De affaire omvatte ook Indonesië en het Midden-Oosten, al had ze daar geen politieke consequenties, omdat de regeringen van die landen zelf door en door corrupt waren en uiteraard geen maatregelen tegen zichzelf namen. In Nederland kwam aan het licht dat prins Bernhard zich had laten omkopen door de Amerikaanse vliegtuigfabrikant Lockheed. Ook wees alles erop dat Lockheeds concurrent Northrop hetzelfde had gedaan, al werd het ultieme, harde bewijs tijdens zijn leven niet geleverd. De corruptie, omkoping en betaling van smeergelden – kortom: Lockheed – beperkte zich echter niet tot regeringsleden, maar omvatte ook politici, grote bedrijven, multinationals en inlichtingendiensten. In 7


10-11-11 16:26

die tijd moet het hebben geleken alsof de hele wereld corrupt was en de omkoopmachine overal ter wereld, dag en nacht, op volle toeren draaide. In de wapenindustrie, waartoe ten slotte ook de militaire takken van vliegtuigfabrikanten als Lockheed en Northrop behoorden, wás dat ook zo. Corruptie, omkoping, smeergeld en wapenhandel zijn sinds mensenheugenis onlosmakelijk met elkaar verbonden, zoals Anthony Sampson in zijn boek The Arms Bazaar uit 1977 heeft aangetoond.1 Al die ingrediënten komen in dit boek uitgebreid aan de orde, inclusief de duistere figuren die achter de schermen opereerden om de wapenhandel in de gehele wereld gaande te houden en zich bezighielden met de beïnvloeding, bewerking en omkoping van nationaal bekende politici. Dat de Verenigde Staten zich meer dan andere landen over corruptie en betaling van smeergelden hebben opgewonden, heeft te maken met de Amerikaanse manier van zakendoen. De Amerikaanse wetgeving kent tal van regels die oneerlijke concurrentie moeten tegengaan. In mijn boek Kartels. De Amerikaanse strijd om de wereldhegemonie (2010) heb ik daarbij uitgebreid stilgestaan en beschreven hoe de wetgeving van de Verenigde Staten aan de wieg heeft gestaan van de huidige strenge antikartelwetgeving in Europa (en vele andere delen van de wereld). De strijd tegen oneerlijke concurrentie van bedrijven die geheime afspraken maken om hun winsten op te vijzelen – waarvan de consument vrijwel altijd de dupe is – begon al in 1890 met de invoering van de Sherman Act. Fair zakendoen speelde ook in de nasleep van de Lockheed-affaire een grote rol. Wie smeergeld betaalt of zakenlieden probeert te corrumperen, speelt het spel oneerlijk en benadeelt concurrerende bedrijven die weigeren zich met omkoping in te laten. De wijdverbreide corruptie in de wereld van de wapenhandel schaadt ook de economie omdat er altijd substantieel te veel voor wapentuig wordt betaald, waarvoor uiteindelijk de belastingbetaler opdraait en waardoor defensiebudgetten steeds hoger uitvallen. Corruptie schaadde echter ook het internationale aanzien van de Verenigde Staten en de met Washington politiek of militair verbonden landen in de rest van de wereld. Zeker in de tijd van de Koude Oorlog was dat reden voor bezorgdheid. De inbraak in Watergate, het gebouwencomplex in de Amerikaanse hoofdstad aan de rivier de Potomac waar de Democratische Partij kantoor hield, bracht in zijn slipstream een aantal diepgravende onderzoeken voort naar antidemocratische praktijken in de politiek van de 8


h e t l o c k h e e d - s c h a n da a l

10-11-11 16:26

Verenigde Staten. Ook het reilen en zeilen van de Central Intelligence Agency (cia) werd onder de loep genomen, wat op zijn beurt weer leidde tot een onderzoek naar de rol van grote Amerikaanse multinationale ondernemingen in de politiek van een aantal Aziatische en ZuidAmerikaanse landen. De Amerikaanse Senaat startte een onderzoek door het Senate Foreign Sub Committee for Multinational Corporations, geleid door senator Frank Church, die daarmee tot een internationale bekendheid zou uitgroeien. Het begon met een onderzoek naar de rol van United Brands in Honduras en de rol van dit bedrijf (en die van de cia) bij het omverwerpen van de regering van president Oswaldo Lopez Arellano. Ook de operaties van de cia in Chili, in het bijzonder de eliminatie van de wettig gekozen Chileense president Salvador Allende, werden uitputtend onderzocht. Het Senate Foreign Sub Committee onderzocht ook de omkooppraktijken van vliegtuigfabrikant Northrop, dat zich verweerde door te stellen dat ze slechts de werkwijze van concurrent Lockheed had gekopieerd. Nader onderzoek wees uit dat Northrop gelden beschikbaar had gesteld voor de juridische verdediging van de inbrekers (‘loodgieters’) van Watergate. Toen dat bekend was, werd ook de directie (en boekhouding) van zowel Northrop als Lockheed (maar ook Gulf, Exxon en andere multinationals) aan diepgaande onderzoeken onderworpen. Watergate/Lockheed zorgde voor een verrijking van het Amerikaanse vocabulaire met woorden als off-the-book-records, kickbacks en slush funds. Spoedig bleek dat ook hoge politici uit Italië, Japan, en het Midden-Oosten zich omkoopbaar hadden getoond of in een aantal gevallen in ieder geval uiterst laakbaar gedrag ten toon hadden gespreid. De toenmalige West-Duitse minister van defensie, Franz Josef Strauss, raakte ook in Lockheed verstrikt, maar tegen hem werden geen harde bewijzen gevonden. Nederland stond op zijn kop toen bleek dat met de hoge Nederlandse functionaris die te koop was geweest, prins Bernhard werd bedoeld. De toenmalige minister-president Joop den Uyl verwierf zich faam voor de wijze waarop hij de affaire die Nederland op zijn grondvesten deed schudden en die het einde van de monarchie had kunnen betekenen tot een goed einde wist te brengen. Dat hij het spel – zacht gezegd – niet helemaal eerlijk speelde, kwam pas veel later aan het licht. Lockheed ligt inmiddels ver achter ons en er zijn talloze artikelen over geschreven en vele tv- en radiorapportages over gemaakt. Als monografie is er vreemd genoeg alleen het boek van de Brit David Bouli n l e i di ng


9

10-11-11 16:26

ton, dat in 1978 onder twee verschillende titels verscheen, maar exact dezelfde inhoud had: The Grease Machine. The Inside Story of Lockheeds Dollar Diplomacy, en The Lockheed Papers. Het archief van de Commissie van Drie, die in Nederland de rol van prins Bernhard heeft onderzocht, kwam in januari 2010 deels vrij. Via de Wet Openbaarheid van Bestuur (wob) kreeg ik inzage in de stukken van de Nederlandse ambassade in Washington, die de zaak vanwege het precaire karakter nauwlettend in de gaten heeft gehouden. Dat alles was voldoende aanleiding om de geschiedenis van Lockheed te boekstaven, aangevuld met nieuwe feiten en gefilterd door de tijd. In het eerste hoofdstuk, ‘Watergate’, belicht ik de inbraak in het kantoor van de Democratische Partij in Washington DC en de verstrekkende gevolgen die dat zou hebben voor de geschiedenis. Ook zal blijken hoe de rol van simpel plakband in de affaire nauwelijks kan worden onderschat. Het tweede hoofdstuk, ‘Hoorzittingen’, laat zien hoe Watergate als het ware overgaat in het Lockheed-schandaal, dat in gang werd gezet door het onderzoek naar Lockheeds concurrent Northrop. Verschillende Senaatscommissies en de Securities and Exchange Commission (sec) deden allemaal hun eigen onderzoek. Veel hoorzittingen waren openbaar en via de tv te volgen, wat de belangstelling voor de affaire enorm heeft doen toenemen. De uitkomsten van de commissies die de wapenhandel, de grote multinationals, de cia en de binnen- en buitenlandse corruptie en betaling van smeergelden onderzochten, schokten de wereld van midden jaren zeventig. De commissie onder leiding van senator Church ging daarbij het verst, en pogingen van de regering-Nixon om hem in de wielen te rijden vergrootten zijn strijdlust alleen maar. Vervolgens komen enkele landen aan de beurt die te maken hebben gekregen met de agressieve verkooptactieken van de Amerikaanse multinationals en vliegtuigfabrikanten. In landen in het Midden-Oosten en in Indonesië stonden daar weer agenten en corrupte politici tegenover die zich soms voor een duivels dilemma zagen gesteld: gratis wapens van het Pentagon krijgen in het kader van wapenhulpprogramma’s aan derdewereldlanden, of dat negeren ten voordele van peperdure toestellen van Lockheed waaraan echter wél persoonlijke voordelen waren verbonden in de vorm van steekpenningen. 10



10-11-11 16:26

En wat te denken van een figuur als Adnan Khashoggi, die dankzij zijn wapenhandel in de schimmigste gebieden ter wereld ooit de rijkste man op aarde zou zijn geweest? Wilden Amerikaanse vliegtuigfabrikanten die het woord ‘vrije wereld’ en ‘democratie’ in de mond lag bestorven, wel met hem worden gezien, laat staan zaken met hem doen? Of trekken de fabrikanten in zo’n geval een barmhartig financieel rookgordijn op waarachter hij ongestoord zijn werk voor die vrije wereld kon doen? Japan was in veel opzichten een boeiend geval. Corruptie bestond er al heel lang en in alle geledingen, maar het kwam bijna nooit naar buiten en werd, zoals het daar heet, aan het oog onttrokken door ‘het zwarte gordijn’. Zeker in de wapenhandel waren corruptie en smeergeld aan de orde van de dag. De Lockheed-affaire heeft een grote invloed gehad op de Japanse politiek, waarschijnlijk groter dan in de andere landen die met het schandaal te maken kregen. Ook in Italië – toch wel wat gewend op het gebied van smeergeld en corruptie – sloeg de affaire hard toe, mede omdat zich tegelijkertijd de hoorzittingen in Washington afspeelden en de zaak daarom als vanzelf in het brandpunt van de politieke belangstelling kwam te staan. Het was niet langer mogelijk de affaire weg te moffelen. De zaak kreeg in Duitsland buitengewoon veel aandacht, maar een groot praktisch probleem – wellicht welbewust geschapen – was dat de belangrijkste documentatie op het ministerie van Defensie van Franz Josef Strauss sinds zijn aftreden was verdwenen. Een centrale rol in het drama speelde het befaamde dagboek van Ernst Hauser, de man die ook voor het eerst de naam van prins Bernhard naar buiten zou brengen. Over België, dat zijdelings met Lockheed te maken kreeg, is weinig materiaal voorhanden. Jean-Pierre Bonsang, de Belgische agent van Lockheed, stierf vlak voor de hoorzittingen in de Amerikaanse Senaat van start gingen. Zijn bureau werd door een vertegenwoordiger van het Franse Lockheed-kantoor direct na zijn dood grondig opgeruimd. De commissie-Church heeft wel contact gezocht met de weduwe Bonsang, maar vanwege het grondig gekuiste bureau bleven alle vermoedens en verdenkingen in de lucht hangen. Ook de rol van Paul Vanden Boeynants, de kleurrijke Belgische politicus die bij talloze affaires was betrokken en ook banden met de wapenhandel onderhield, is nooit uitgezocht. Vast staat wel dat België, traditioneel veeleer een klant van de Franse vliegtuigbouwer Dassault, zich in 1960 aansloot bij het consortium van Duitsland, Nederland, Italië en Noorwegen dat i n l e i di ng


11

10-11-11 16:26

bij Lockheed Starfighters bestelde. België kocht 122 toestellen, waarvan er niet minder dan veertig zijn neergestort. 2 De rol van België en zijn mogelijke betrokkenheid bij de moeder van alle corruptieschandalen komt in dit boek verder niet aan de orde. Voor Nederland heb ik om begrijpelijke redenen aanzienlijk meer plaats ingeruimd dan voor de overige landen. Alle aspecten van de affaire komen uitgebreid aan bod. In de tijd dat de affaire daadwerkelijk speelde, 1975-1976, was dat niet mogelijk bij gebrek aan overzicht en materiaal. Helaas is nog steeds niet alle materiaal van de Commissie van Drie vrijgegeven, al werd dat in januari 2010 wel met enige bombarie beweerd. Sommige delen blijven tot 2025 en andere zelfs tot 2050 gesloten. Wat daarvan de reden is, zal pas bij opening duidelijk worden. Via een wob-procedure, aangespannen door het kro-televisieprogramma Reporter, is een beperkt deel van het archief in juni 2011 vrijgegeven. Dat de geheimhouding van materiaal door de overheid soms bizarre vormen heeft aangenomen, wordt treffend geïllustreerd door inventarisnummer 12524, met als omschrijving ‘Visitekaartje, 1974 Afschrift’. In de inventaris is er zelfs een apart nummer aan het afschrift van het kaartje gewijd, terwijl de betrokken persoon met voor- en achternaam (Jean-Pierre Viret) gewoon in het rapport van de Commissie van Drie voorkomt, inclusief zijn functie bij de Société de Banque Suisse in Genève. Daar beschikte prins Bernhard over een bankrekening waarop hij in 1974 zijn smeergeld van Lockheed gestort wilde hebben.3 In dit verband wil ik wijzen op uitlatingen van minister Piet Hein Donner (Binnenlandse Zaken) om de wob in te perken. De Wet Openbaarheid van Bestuur geeft burgers het recht bepaalde stukken van de overheid op te vragen en in te zien. Het overheidsapparaat zou er volgens Donner te veel door worden belast. Maar als de overheid minder krampachtig met haar eigen geheimhoudingsregels zou omgaan (zoals in het geval van het visitekaartje), zou het aantal wob-aanvragen vermoedelijk vanzelf drastisch verminderen. 4 In het laatste hoofdstuk ten slotte kijk ik terug op de affaire en wat dat aan veranderingen in onze houding jegens corruptie heeft opgeleverd. Is dit verschijnsel inmiddels uitgeroeid? Of is het juist met nog meer geheimen en voorzorgsmaatregelen omgeven dan vroeger het geval was?

12



10-11-11 16:26

In dit boek gaat het hoofdzakelijk om smeergelden in Amerikaanse dollars uit de jaren 1960, 1968 en 1974. Een vuistregel is dat een dollar uit 1960 anno 2011 ruim zeven maal zoveel koopkracht heeft; uit 1968 zes maal en een dollar uit 1975 ruim vier keer zoveel.

i n l e i di ng


13

10-11-11 16:26

1

Watergate

Het Lockheed-schandaal vloeide rechtstreeks voort uit de beruchte inbraak in het Watergate-gebouw, die in 1972 aan het licht kwam en president Nixon zijn presidentschap zou kosten.1 Net als in Europa waren de jaren zestig en vroege jaren zeventig van de 20ste eeuw in de Verenigde Staten een tijd van sociale en politieke onrust. Grootscheepse protesten tegen de gevestigde macht (‘het establishment’) waren aan de orde van de dag. De oorlog in Vietnam, die onder president John F. Kennedy in gang was gezet, had zijn opvolger Lyndon B. Johnson ertoe bewogen zich niet voor een volgende termijn verkiesbaar te stellen. De impopulariteit van de oorlog in Vietnam groeide met de dag en de Republikein Nixon had de verkiezingen van 1968 gewonnen met de belofte dat hij een einde aan de oorlog zou maken die het land niet alleen moreel maar ook financieel aan het uitputten was. Een oorlog beginnen is echter gemakkelijker dan hem beëindigen. ‘Tricky Dick’ Nixon slaagde er tijdens zijn presidentschap, dat hijzelf in 1974 voortijdig afbrak om zijn afzettingsprocedure te ontlopen, niet in de vrede tot stand te brengen. Volgens Daniel Ellsberg, werkzaam bij het Amerikaanse ministerie van Defensie, loog de president niet alleen zijn landgenoten voor, maar ook het Amerikaanse Congres. Uit frustratie publiceerde Ellsberg in 1971 via The New York Times geheime stukken over de oorlog, de Pentagon Papers, die een sensatie teweegbrachten. Nixon vocht de publicatie aan tot bij het Amerikaanse Hooggerechtshof, maar hij verloor toen de Supreme Court met zes stemmen voor en drie tegen zich ten gunste van Ellsberg uitsprak. Nixon zag zich door deze tegenslag in het nauw gedreven, waarop het Witte Huis in juli 1971 een Special Investigations Unit formeerde, wier medewerkers vanwege hun illegale praktijken berucht zouden worden als de ‘loodgieters’. Ze dankten die naam aan hun primaire taak: het dichten van lekken van ge15


10-11-11 16:26

heime informatie naar de pers. Het speciale team van het Witte Huis probeerde daarnaast belastend materiaal te verzamelen over critici en politieke vijanden van de president, een omvangrijke taak. Het eerste doelwit van de plumbers was Daniel Ellsberg, de man voor wie de groep tenslotte in het leven was geroepen. Ze braken in op het kantoor van Ellsbergs voormalige psychiater, in de hoop daar gegevens te vinden waarmee de klokkenluider onder druk kon worden gezet en de mond gesnoerd. Het vermoeden bestond dat hij over ongepubliceerde top secret stukken beschikte, rechtstreeks afkomstig uit het Witte Huis. Publicatie daarvan moest ten koste van alles worden voorkomen. De inbraak lukte weliswaar, maar was geen succes, omdat de ‘loodgieters’ het belastende materiaal waarop ze uit waren niet konden vinden. Inmiddels was het comité voor de herverkiezing van president Nixon opgericht. Het Committee to Re-elect the President, afgekort tot crp, maar vanwege zijn deels criminele activiteiten vaak creep genoemd (wat zowel aan een griezel als aan binnensluipen refereert). Een aantal van de loodgieters werkte ook voor het crp. Tijdens hun inbraak in het Watergategebouw werden ze betrapt. Het Watergatecomplex omvatte onder andere een hotel, appartementen en vele kantoren. Daaronder ook dat van de Democratic National Committee, dat zich onder meer bezighield met het werven van fondsen voor de Democratische Partij en het uitbroeden van verkiezingsstrategieën. Een deel van hun werk overlapte dus dat van het crp van de Republikeinse tegenhanger. Al eerder, in mei 1972, hadden de loodgieters het hoofdkwartier van de Democraten een clandestien bezoek gebracht om er afluisterapparatuur te installeren, maar in de vroege ochtend van 17 juni 1972 werden vijf plumbers daadwerkelijk in de kraag gevat. Een van hen was James W. McCord, een voormalig ciaagent en – zoals weldra zou blijken – de veiligheidsadviseur van het crp. The Washington Post heeft dankzij Carl Bernstein en Bob Woodward – twee jonge reporters die zich in de zaak zouden vastbijten – aangetoond dat de inbraak onderdeel was van een omvangrijk schandaal- en corruptiecomplex. Op zondag 18 juni kwam de krant met een verhaal onderaan op de voorpagina met de kop ‘5 held in Plot to Bug Democrats’ Office here’. De vijf inbrekers waren op heterdaad betrapt met afluister- en kopieerapparatuur. Een oplettende nachtwaker had argwaan gekregen toen hij een deurklink van een verbindingsdeur zag die was afgedekt met tape zodat hij niet in het slot kon vallen. Hij verwijderde het plakband, maar toen hij bij zijn volgende ronde, tien 16



10-11-11 16:26

minuten later, ontdekte dat de klink opnieuw was afgeplakt, belde hij de politie. Zo kon het gebeuren dat een stukje plakband de geschiedenis beïnvloedde en carrières ruïneerde. Als de ‘loodgieters’ gebruik hadden gemaakt van een loper, was de inbraak vermoedelijk nooit ontdekt en was er nooit een Watergate- en dus ook geen Lockheed-affaire geweest. Uit het artikel in de Post bleek dat er al diverse malen in het kantoor van de Democraten was ingebroken. Wat de zaak pikant maakte waren McCord en zijn verbinding met het crp, waarmee een directe lijn met het herverkiezingscomité van president Nixon aan het licht kwam. Uiteraard ontkende het Witte Huis alle betrokkenheid en weigerde commentaar te geven op wat het noemde ‘een derderangsinbraak’. Dat nam niet weg, zo bleek later, dat Nixon – die vanaf het begin op de hoogte was van de inbraak in het hoofdkwartier van zijn politieke rivalen – intussen met zijn chef-staf H.R. Haldeman had overlegd hoe ze via de cia de fbi onder druk konden zetten om zich niet met het onderzoek naar die inbraak te bemoeien. Normale inbraken behoren niet tot het werkterrein van de fbi maar aftappen wel degelijk, en de loodgieters waren betrapt met afluisterapparatuur in hun bezit. Nixon wist echter dat hij op de cia kon bouwen. De dienst bemoeide zich clandestien met de anti-Vietnambeweging en andere dissidente groeperingen in Amerikaanse steden en dorpen. McCord was een cia-veteraan, net als E. Howard Hunt, een van zijn collegainbrekers in Watergate. Het zou Nixon niet lukken de fbi buitenspel te zetten. Het bureau zette zijn onderzoek voort en ontdekte binnen vier maanden dat het herverkiezingscomité van Nixon zich niet alleen bezighield met het bespioneren van zijn tegenstanders, maar zich ook schuldig maakte aan sabotage. Bovendien bleek dat het crp druk bezig was met het in diskrediet brengen van politieke tegenstanders. Familieleden van Democraten werden gevolgd, dossiers over hun persoonlijke leven aangelegd, brieven vervalst en onder het briefhoofd van Democratische rivalen verstuurd, valse berichten en desinformatie naar de pers ‘gelekt’, vertrouwelijk campagnemateriaal gestolen en provocateurs en spionnen in de gelederen van concurrerende politieke organisaties gemanoeuvreerd. Het klonk te absurd om waar te zijn, maar het bleek allemaal wel degelijk te kloppen. Woodward en Bernstein hadden tijdens hun onderzoek niet voor niets soms de grootste moeite om hun artikelen in de krant geplaatst te krijgen. Ook hun hoofdredacteur kon nauwelijks geloven dat zich dat alles in de politiek van de Verenigde Staten afspeelde. wa t e rg a t e


17

10-11-11 16:26

Een directe link naar Nixon werd in het begin nog niet gelegd. Aanvankelijk kwam alleen zijn herverkiezingscomité in beeld. Woodward beschikte over een uitstekende bron binnen de fbi die hem via een vraag- en antwoordspel van het verloop van het onderzoek op de hoogte hield, zodat hij en zijn collega Bernstein wisten of ze op het goede spoor zaten. In de film All the president’s men, waarin Robert Redford Bob Woodward speelt en Dustin Hoffman de rol van Carl Bernstein vertolkt, heet deze informant ‘Deep Throat’. Bijna dertig jaar wist bijna niemand wie Deep Throat (een verwijzing naar een cult pornofilm uit die tijd) was. Pas in 2005 kwam aan het licht dat Mark Felt, de onderdirecteur van de fbi, Woodward van cruciale aanwijzingen had voorzien. Ondanks alle verwikkelingen rond het crp slaagde Nixon er op 7 november 1972 in de verkiezingen te winnen en zijn opponent George McGovern verpletterend te verslaan. The Washington Post zette het onderzoek echter voort en allengs werd duidelijk dat de president persoonlijk vanaf het eerste begin van de inbraak had geweten. In januari 1973 verscheen loodgieter McCord voor de rechter en bekende schuldig te zijn aan inbraak, samenzwering en het illegaal aftappen van informatie. Later onthulde McCord dat het Witte Huis hem onder druk had gezet te bekennen, om zo verder onderzoek te voorkomen. De rechtszaak tegen McCord zou zoals later zou blijken het onderzoek naar de Lockheed-affaire in gang zetten. Eind april van datzelfde jaar, 1973, zag Nixons stafchef Haldeman zich gedwongen vanwege Watergate zijn ontslag in te dienen. Maar de kwestie was niet langer in de doofpot te houden – dat was al langer duidelijk – en de Senaat begon medio mei 1973 met hoorzittingen over Watergate die op de nationale televisie werden uitgezonden. De directe betrokkenheid van Nixon, zijn leugens, gedraai en andere ongeoorloofde praktijken traden tijdens de hoorzittingen steeds duidelijker aan de dag, en het einde van zijn politieke loopbaan werd onafwendbaar toen het Amerikaanse Hooggerechtshof hem dwong audiotapes voor nader onderzoek beschikbaar te stellen. Zijn uitspraak dat hij geen schurk was (‘I am not a crook’), maakte nog maar weinig indruk; zeker niet toen bleek dat delen van de tapes die hij gedwongen was af te staan bleken te zijn gewist. De tapes zelf weigerde hij beschikbaar te stellen, transcripties van de banden vond hij voldoende. Toen hij de speciale aanklager in de Watergate-affaire, Archibald Cox, ontsloeg, zakte het vertrouwen in de president tot een dieptepunt. In het Congres gingen steeds meer stemmen op om de 18



10-11-11 16:26

president naar huis te sturen en de daartoe vereiste impeachment-procedure in werking te stellen. De Supreme Court accepteert in juli 1974 niet langer dat Nixon, met een beroep op zijn presidentiële privileges, alleen de transcripties ter beschikking stelde (daarmee kon immers worden geknoeid) en dwong hem de originele banden af te staan. Drie dagen later, op 27 juli, werd de impeachment in gang gezet, onder andere met een verwijzing naar belemmering van de rechtsgang door de president. Nog geen veertien dagen later, op 8 augustus 1974, besloot Nixon de eer aan zichzelf te houden en liet met een eenregelig briefje weten ontslag te nemen. Daarmee was hij de eerste president in de geschiedenis van de Verenigde Staten die uit eigen beweging voortijdig vertrok. Tot een gerechtelijke vervolging zou het niet meer komen: zijn opvolger Gerald Ford verleende hem pardon, vanuit de overweging dat het niet goed voor het land zou zijn als Nixon in het openbaar voor de rechter zou verschijnen. Daarmee was Watergate geschiedenis geworden. Maar de volgende affaire die het land en ook de rest van de wereld zou schokken – en een rechtstreeks uitvloeisel van Watergate was – diende zich al aan. Watergate en de oorlog in Vietnam hadden een beerput geopend en duidelijk gemaakt dat er meer toezicht nodig was op de politieke top. Het Amerikaanse Congres was geschrokken van zijn eigen lakse controle. Niet alleen op de president maar ook op het functioneren van de cia. Het vermoeden rees dat de dienst betrokken was bij twijfelachtige, zo niet ronduit illegale activiteiten. Senator Frank Church werd benoemd tot voorzitter van een commissie die hierover klaarheid moest brengen.

wa t e rg a t e


19

10-11-11 16:26

Inhoud. Inleiding 7. 1 Watergate 15

Recommend Documents