Inhoud
Achtergronden 11 Zwitserland in vogelvlucht 11 Geografie 12 Jongeling in een oeroude wereld (geologie) 13 De Rijn in Zwitserland 18 Nat en toch een droog gevoel (weer en klimaat) 19 Flora, fauna en natuurbescherming 21 Vegetatie 21 Fauna 23 Steenbokken 23 Beschermde gebieden 26 Gevaren voor natuur en milieu 27 Geschiedenis 28 Rütli 30 Zwitserland en Nederland 32 Economische relaties 35 Davos, een plaats met een Nederlands verleden 36 Staatsinrichting en politiek 37 Buitenlandse politiek: neutraliteit 39 Politieke partijen 39 Economie 40 Uurwerkindustrie 41 Landbouwsector 43 Bosbouw 44 Banken: het eeuwige bankgeheim 45 Supermarkten 46 Openbaar vervoer 47 Kabelbanen 47 Treinen 47 Mooie spoorwegroutes 48 PostAuto Schweiz 49 Willem Jan Holsboer, grondlegger van de Rhätische Bahn 49 Bevolking 50
Taal Demografie Godsdienst Cultuur en kunst Volkskunst Wilhelm Tell, de beroemdste Zwitser Architectuur Beeldende kunst Architectuur op wereldniveau Nederlandse kunstenaars in Zwitserland Literatuur Veel gelezen Zwitserse schrijvers Fotografie Film Werelderfgoedlijst Swiss design Eten en drinken Grotto Wijnen Bier Chocolade Kaas Overige Zwitserse eet- en drinkwaren Praktische informatie Accommodatie Alarmnummers Ambassades Communicatie Consumenteninformatie Douanebepalingen Elektriciteit Feestdagen en evenementen Geld- en bankzaken Internetadressen Kaarten
50 50 52 52 52 53 54 57 57 61 61 62 62 63 63 64 65 66 66 68 69 69 70 71 71 74 74 74 75 75 76 76 78 79 79
6
zwitserland
Literatuur Medische hulp Musea Openingstijden Prijzen Reizen in Zwitserland Reizen naar Zwitserland Sporten Toeristische informatie Vakantieseizoen Verzekeringen
79 80 80 80 81 81 83 84 88 88 88
Bezienswaardigheden Noord-Zwitserland Basel Messeturm Baselbiet Augusta Raurica Dornach Passwang Weissenstein Solothurn De stad van elf Zofingen Aarau Brugg Baden Kuuroord Baden Wettingen Regensberg Zürich Snoepen, hapje eten of koffie drinken in Zürich? Streetparade Zürichsee Rapperswil Muri Winterthur Rheinau Rond de Jestetter Zipfel
89 89 89 92 96 97 97 98 98 98 100 100 101 101 102 102 103 103 104
Noordoost-Zwitserland Rheinfall Schaffhausen Büsingen Bargen
116 116 117 119 120
104 109 111 112 113 113 114 115
Bodensee Lipperswil Stein am Rhein Seebachtal Frauenfeld Sankt Gallen OpenAir St. Gallen Appenzellerland Silvesterklausen Toggenburg Glarnerland Evenementen in Glarus Walensee Buchs Bad Ragaz Heidiland GeoPark, een grootschalig plan Taminatal Liechtenstein Liechtenstein in vogelvlucht Bern, Berner Mittel- en Oberland Bern De beer van Bern Laupenamt Oberaargau Emmental Emmentaler Schwarzenburgerland Gstaad Simmental Thunersee en omgeving Kastelen rond de Thunersee Frutigental, Engstligental en Kandertal De Lötschbergbahn Interlaken De etymologie van Interlaken Brienzer See Jungfrauregio De noordwand van de Eiger Meiringen en de Hasliberg Grimselpas Badmental/Sustenpas
120 121 121 122 122 123 124 125 126 129 130 130 132 133 134 134 134 135 136 136
143 144 145 151 151 152 152 152 153 153 155 156 157 159 159 159 160 162 165 166 167 167
INHOUD
West-Zwitserland en het Meer van Genève West-Zwitserland Watch Valley Delèmont Porrentruy Saint-Ursanne Franches-Montagnes La Chaux-de-Fonds Le Locle Absint Val de Travers La Brévine Sainte-Croix Vallorbe Romainmôtier Vallée de Joux Natuurpark Jurassien Vaudois Drei-seen-land (Pays des Trois Lac) Yverdon-les Bains Grandson Belle van Zuylen: non-conformistisch en talentrijk Neuchâtel St. Petersinsel Biel / Bienne Les Prés-d’Orvin Murten Estavayer-le-Lac Payerne Fribourg Peter Canisius Romont Gruyères Meer van Genève (Lac Léman) Genève Tegenhanger van Genève De meeroever tussen Genève en Lausanne Audrey Hepburn Lausanne Een museum van de zelfkant Lavaux
168 168 169 170 170 171 171 172 174 174 175 175 175 176 176 177 177 177 178 179 179 179 181 182 182 182 184 184 185 185 187 187 189 190 194 196 198 198 202 202
7
Vevey Montreux Château de Chillon Zuidoostkant van het meer Grootste natuurreservaat van Franstalig Zwitserland
202 203 204
Wallis Koegevechten St. Maurice Martigny Grande Saint Bernard Sint Bernardhonden Verbier Nendaz Les 4 Vallées Sion Saint-Léonard Val d’Hérens Crans-Montana Sierre Salgesch Val d’Anniviers Grimentz Leuk en Leukerbad Lötschental Vastenavond en maskerades Raron Vispertal Mattertal De eerste Nederlanders op de Matterhorn Saastal Mund Simplonpas Brig Naters Omgeving van de Grosser Aletschgletscher Binntal Mineralen in het Binntal Gomstal Eten volgens Cäsar Ritz en Euro-Toques
207 210 211 211 213 214 215 215 216 217 219 219 220 220 221 222 222 223 224 225 226 226 227
205 206
229 230 232 232 233 234 235 239 240 240 241
zwitserland
8
Ticino Kastanjekeuken St. Gotthardpas De nieuwe Gotthardbasistunnel Valle Leventina Funiculare Ritom Valle di Blenio Riviera Bellinzona Monte Carasso Lago di Lugano (Ceresio) Lugano Monte Bré Gandria Monte Ceneri Cassaratedal Malcantone Panoramawandeltocht van Monte Lema naar Monte Tamaro: La Traversata Ten zuiden van Lugano (schiereiland) Oostelijke oever van het Meer van Lugano Lago Maggiore Locarno Subtropische vegetatie Filmfestival van Locarno Ascona Brissago Isole di Brissago Gambarogno Nederlandse roman in de Gambarogno Val Verzasca Vallemaggia Het heiligdom van Mario Botta: Mogno Centovalli Valle Onsernone Medrisiotto
243 243 243
Graubünden Grensgevallen Het stroomgebied van de Vorderrhein
275 276
244 244 246 247 248 249 251 251 252 254 255 256 256 256 257 258 259 259 260 260 262 262 265 265 265 266 267 269 271 272 273 273
(Oberalppas- Surselva-Flims) Chur De huisberg van Chur Schanfigg Lenzerheide Albulapas Oberhalbstein (Sursés) Prättigau en Davos Boeken over Davos Unter-Engadin Ober-Engadin Nederland en de Engadin Nationaal Park (Parc Naziunal Svizzer) Val Müstair Het klooster van Müstair: toerisme als dilemma Umbrailpas Val Bernina Valposchiavo Segl en Val Bregaglia Dal van kunstenaars Splügenpas en omgeving San Bernardinopas Aversdal: recordhoogte Valle Mesolcina en Val Calanca Rond het Vierwoudstedenmeer/ Centraal-Zwitserland St. Urban Sempachersee Entlebuch Keurmerk uit het Entlebuch Luzern De treurige leeuw Trolleys Hohlgassland Koningin Astrid Kapel Zug Weggis en Vitznau Urnersee De bijzondere weg: Axenstrasse Schwyz
276 277 279 280 280 281 282 282 283 283 287 287 289 292 293 293 294 295 295 296 298 298 299 299
301 304 304 304 305 306 310 313 314 314 315 316 316 317 318
INHOUD
Schwyz? Einsiedeln Muotathal Altdorf Bürglen Genoeg van de Tell-verering? Klausenpas Pilatus Hergiswil Sarnersee
318 319 321 321 322 322 323 324 324 324
opgenomen kaarten Ligging Zwitserland in Europa 11 Zwitserland, overzichtskaart 14-15 Zwitserland, fysisch 24-25 Kantons van Zwitserland 38 Basel 90-91 Zürich 106-107 Liechtenstein 137
9
Stans Engelberg Andermatt en omgeving Furkapas Passentochten
325 325 326 327 327
Over de auteur
329
Register
330
Bern Genève Wallis Aletschgletsjer in Wallis National Park / Parc Naziunal Svisser Centraal Zwitserland Luzern
146-147 192-193 208-209 236-237 290-291 302-303 308-309
11
Achtergronden
Zwitserland in vogelvlucht • • • • • • • • • • •
Staatsvorm: bondsstaat met parlementaire en referendumdemocratie Oppervlakte: 41.200 km² (net iets groter dan Nederland) Hoogste berg: Dufourspitze (Wallis) 4634 m (Nederland: Vaalserberg 321 m) Laagste punt: 195 m bij Lago Maggiore (Nederland: Prins Alexanderpolder -7 m) Aantal inwoners: 7,5 miljoen Bevolkingsdichtheid: 177 inwoners per km² (Nederland: 393 inwoners per km²) Levensverwachting: vrouwen 84 jaar, mannen 78 jaar Inflatie: circa 1% Aantal Nederlanders in Zwitserland: 15.000 Steden: Bern (hoofdstad: 130.000 inwoners), Zürich (grootste stad: 340.000 inwoners) ‘CH’: Confoederatio Helvetica
N ▲ NEDERLAND
DUITSLAND
ATLA N T I S C H E OC E A A N FRANKRIJK
LIECHTENSTEIN K RIJ EN ST OO
ZWITSERLAND
IË
AL IT
M ID D E L L A N D S E Z E E
ligging zwitserland in europa
ac htergr onden
12
Geografie Zwitserland ligt niet aan zee. Zwitsers zijn echte landrotten, zonder een maritieme geschiedenis. De dichtstbijzijnde haven is het Italiaanse Genua, 250 km naar het zuiden aan de Middellandse Zee. Het land wordt ingeklemd door Duitsland, Frankrijk, Italië, Oostenrijk en de dwerg Liechtenstein. Zwitserland is net iets groter dan Nederland. Het land is een echt bergland, een Alpenstaat. Zestig procent van het land bestaat uit hooggebergte, tien procent uit middelgebergte en de rest uit een hoogvlakte. De hoogvlakte (Mittelland) bevindt zich tussen de Alpen en de Jura in, pakweg van het Meer van Genève tot aan het Bodenmeer. Het is een heuvelachtig of vlak gebied waar de toppen niet hoger reiken dan 500 – 600 m. Hier liggen de grootste steden en wonen de meeste mensen. Het Mittelland is de economische motor van Zwitserland. De Alpen vormen de hoofdmoot van geografisch Zwitserland. Het hooggebergte dicteert het landschap in het oosten, midden en zuiden. De hoogste pieken zijn vierduizenders: Dufourspitze (4634 m, hoogste berg) , Matterhorn (4478 m), Alphubel (4206 m), Rimpfischhorn (4199 m), Grand Combin (4314 m), Jungfrau (4158 m en Aletschhorn (4195 m), om er een paar te noemen. De meeste vierduizenders liggen in het kanton Wallis. Aanmerkelijk bescheidener is het Juragebergte. Dit middengebergte met toppen tot 1700 m loopt van de westzijde van het Meer van
Bloemrijke alpenweide
ge ografie
Genève via het noordoosten tot net boven Zürich. De hoogste Jurapiek is Mont Tendre (1679 m) bij Lax du Joux. Ongeveer 2000 km² van Zwitserland is bedekt met 140 gletsjers, alle gelegen boven 2000 m. De grootste gletsjer is de Grosse Aletschgletscher (115 km²). Van zuid naar noord is Zwitserland niet lang. Drie uur met de auto, iets langer met de trein, dan laat de reiziger het land weer achter zich. Tijdens de doorreis wisselt men geregeld van taal en zeer vaak van kanton. Zwitserland is een kleine federale staat. De bondsstaat telt maar liefst 26 kantons, met ieder hun eigenheden en (on)hebbelijkheden. Dit duidt op een complexe geschiedenis op de vierkante centimeter. Het Franstalige kanton Genève heeft een andere historie dan het Italiaanstalige Ticino. De vier talen van het land (Duits, Frans, Italiaans en Retoromaans) versterken dit beeld. Zwitserland is meer dan de Matterhorn en een vredig tafereeltje van een koe met bel op een alm.
Jongeling in een oeroude wereld (geologie) De Alpen zijn een jong gebergte. De oudste gebergten in Europa bevinden zich in Noorwegen en Schotland. Ook de middelgebergten van de Eifel, Ardennen en Harz zijn veel ouder. Deze gebergten dateren uit het Siluur en Carboon en zijn alle ouder dan 280 miljoen jaar. De Alpen behoren tot de jongelingen, samen met onder andere de Pyreneeën en de Karpaten. Zij zijn jonger dan 100 miljoen jaar. De Alpen, gevormd tijdens de geologische perioden Krijt en Tertiar (100 – 2 miljoen jaar geleden), zijn een bergketen dat aansluit bij de bergen op de Balkan en van Turkije. De bergketen loopt verder via Iran en Pakistan door naar de Himalaya. De Duitse fysicus Alfred Wegener bracht in 1912 de opzienbarende theorie van de continentverschuivingen naar voren. Platen in de lithosfeer (mantel en aardkorst) bevinden zich op een dieper gelegen mobiele laag (asthenosfeer). De Afrikaanse plaat botst tegen de Euraziatische plaat. Een belangrijk deel van Italië behoort tot de Afrikaanse plaat. Ten gevolge van de druk werden gesteenten omhooggeduwd. Aardlagen plooiden of braken en schoven over elkaar heen. Oudere aardlagen schoven boven jongere. Sedimenten die in een vroegere zee waren afgezet, werden omhooggedrukt en over elkaar geschoven en vormen nu het gesteente van de Alpen: lei-, zand- en kalksteen. Er ontstonden metamorfe gesteenten, gesteenten die in samenstelling en structuur wijzigden door de hoge druk en temperatuur. Voorbeelden van dergelijk gesteenten zijn schist (uit leisteen), gneis, kwartsiet (gerekristalliseerde zandsteen) en marmer (gerekristalliseerde kalksteen). In tegenstelling tot bijvoorbeeld de gebergten rondom de Stille Oceaan kende de Alpen weinig vulkanisme. Een jong gebergte is te herkennen aan hoge en spitse toppen, oudere gebergten zijn door verwering en erosie afgetopt. Vanaf de oprijzende bergen werd in het Oligoceen en Mioceen puin afgevoerd naar het lagergelegen voorland ten noorden van de Alpen. Zo’n gebied noemt men een molassebekken. Op de plaatsen waar de rivieren de bergen verlieten, vormden zich puinwaaiers met afbraakmateriaal uit
13
ac htergr onden
14
0
50 km
➤
R ij n
naar België en Nederland
F R A N K RIJK
W Säckingen Rheinfelden Leibstadt● ● ● ● Pratteln Brugg ● ● Liestal ● Laufen
Basel
●
Porrentruy ●
➤
naar Parijs
ub Do
Tavannes ●
e
Fribourg ● ● Schwarzenburg
Lungern
Thun Brienz ● ● Thuner Brienzer ● ●
ne
Saa
● Moudon
● Bulle ● Gruyères
Lausanne
●
Meer van Genève
Meiringen See Spiez ● See Interlaken ● Grindelwald Lauterbrunnen ● Frutigen ● ● 4158 m 4274 m ● Zweisimmen Mürren ●
▲
● Vevey ● Montreux ● Gstaad
Kandersteg ●
3210 m
➤
● Collombey
▲
● Bex
Anzère Sierre ● ●
▲
Martigny ● Verbier ●
naar Lyon
Zermatt
4314 m
▲
●
▲
▲
4634 m
4478 m
➤
2469 m
F R A N K R IJK
● Fiesch
Brig ●
● Visp Grächen Zinal ● Evolène ● Saas-Fee ● ●
Champex ● ● Orsières
Chamonix ●
Rhône
● Sion
Champéry ●
▲
4195 m
● Aigle
● Nyon
Annecy
Langnau ●
Avenches ●
Yverdon ●
● Orbe
Morges ●
Luzern
m
Ste. Croix ●
● Genève
● Sempach Em
Pontarier ●
● Rolle
● Lenzb
● Langenthal Sursee ●
Aa
Aarberg Neuchâtel ● ● BERN Lac de Travers ● Murten ● ● Neuchâtel Mühleberg ●
naar Parijs
▲ 1677 m
●
● Zofingen
Solothurn ●
re
Biel ●
La Chaux-de-Fonds ● La Neuveville ●
● Vallorbe
Aarau
s
● Besançon
●
Olten ●
Delémont ●
Aosta ●
ITALI Ë naar Turijn
Iselle ●
●
➤
j ongeling in een o erou de we r e l d
DUITSLAND
Aare
Stein a. Rhein Konstanz ● ● Kreuzlingen ● Bodensee Thur ● Frauenfeld Winterthur Arbon ●
Bülach● ● ● Baden ● Wettingen ●Kloten
Wil
➤
Schaffhausen Neuhausen ● ● Waldshut a. Rhein ● Rijn
N ▲
naar München
● Bregenz
St. Gallen
●
● Lustenau ● Herisau ● Appenzell burg Wattwil ● ● ● Wetzikon ● Zürichsee 2502 m Horgen ● ▲ ● Feldkirch ● Rapperswil ● Lachen Buchs ● ● Zug Wädenswil ● ● Vaduz Walensee Zuger See ● Näfels ● LIECHTENSTEIN Arth Sargans ● Schwyz ● ● Glarus Vierwaldstätter ● ● Brunnen Bad Ragaz ● See ● Linthal Stans Klosters ● Sarnen ● Altdorf ● ●
● Zürich Uster
Re
uss
●
naar Innsbruck
OOSTENRIJK 3403 m
jn
Ri
3614 m
▲
3630 m
▲
● Amsteg ● Ilanz Wassen ● ● Disentis/Mustér
Reichenau ●
Vals ●
● Andermatt
Airolo
● Gletsch
●
Arosa ●
Bivio ●
Mesocco Biasca ●
Bignasco ●
●
Locarno ●
● Zuoz
Müstair ●
St. Moritz
Bormio
● ● Pontresina ● Silvaplana
●
●
▲ 4049 m
● Chiavenna
Ascona ●
● Tarasp ● Zernez
Tiefencastel ●
●
Scuol/Schuls ●
Davos
Splügen
▲
Faido
▲
● Chur
Thusis ●
3402 m
●
●
➤
● Poschiavo
● Bellinzona
Domodossola
Lago Maggiore
● Lugano
ITALI Ë Varese ●
● Chiasso ● Como Bergamo
●
Monza
●
Novara
●
● Milano
Brescia naar Venetië
➤
●
zwitserland, overzichtskaart
15
ac htergr onden
16
de bergen. Later werd een deel van het molassebekken opgestuwd met de rijzing van de Alpen en ontstonden de Vooralpen. Dit vond plaats in het gebied van het Mittelland. De Alpen in Zwitserland zijn geologisch gesproken behoorlijk complex. Geologen hebben veel onderzoek gedaan in dit gebergte. Het is het eerste en een van de meest wetenschappelijk uitgeplozen gebergten ter wereld. Europese universiteiten stuurden hun aardwetenschappers al vroeg naar deze bergen. Veel geologische begrippen ontlenen hun oorsprong aan de Alpen. Het begrip ´alpinisme´ is over de hele wereld bekend. De gletsjers in de Alpen bedekken een gebied van 3600 km², dat is minder dan 0,0003% van het gletsjeraandeel in de wereld. Tot de grootste gletsjers van Zwitserland behoren de Grote Aletsch (117 km²), Gornergletsjer (60 km²) en Fieschergletsjer (34 km²), die allemaal in het kanton Wallis liggen. De Grote Aletsch, aan de zuidkant van de Berner Alpen, heeft een lengte van bijna 24 km en een dikte van ongeveer 900 m. De gletsjers zijn overblijfselen van de laatste ijstijd, toen het gehele Alpengebied met sneeuw Aletschgletsjer
j ongeling in een o erou de we r e l d
en ijs was bedekt. In het gebied boven de sneeuwgrens (circa 3000 m) ligt de temperatuur bijna voortdurend beneden het vriespunt. Bovenop de gletsjer zorgt sneeuwval voor aanvulling, onderaan de gletsjer verdwijnt het ijs door smelting en lawines. De Eidgenössische Technische Hochschule in Zürich en de Akademie der Naturwissenschaften hebben een gletsjermeetsysteem opgezet (glaciology.ethz.ch/swiss-glaciers). De wetenschappers willen weten hoe gletsjers zich gedragen in de loop van de tijd, onder meer in relatie met het klimaat. Bovendien is ook het gevaar van plotse gletsjergroei, wateroverlast, lawines en afbreken van gletsjerdelen aanwezig. In maart 2005 brak een flink deel van de overhangende noordoostelijke gletsjer van de Weisshorn (4503 m) af. Ruim 460.000 km³ ijs kwam naar beneden, zonder dat er menselijke slachtoffers vielen. Op de naastgelegen Bishorn plaatste men een elektronische camera om de bewegingen van de Bishorngletsjer te volgen. Gletsjers spelen een belangrijke rol bij de erosie van het gebergte. Volgens milieubeschermers verliezen de Alpen jaarlijks circa 1% van hun gletsjermassa door de stijging van de temperatuur als gevolg van klimaatsveranderingen. In het voorjaar van 2005 legden de Zwitsers in Gemstock bij Andermatt een fleecedeken van polyester en polypropyleen over de Gurschengletsjer om smelting van het ijs in de zomer te voorkomen. De autoriteiten wilden hiermee het skitoerisme beschermen. De Rhônegletsjer heeft zich sinds het midden van de 19e eeuw zeer duidelijk teruggetrokken. De wallen van de eindmorenes (puinafzettingen van de gletsjer) en de terugtrekking van de gletsjer zijn bij Gletsch te bezichtigen. Gletsjers zijn de voedingsbron voor rivieren, zoals de Aare, Rijn, Rhône en Ticino. Deze rivieren hebben zich door het gebergte, puinwaaiers en gletsjermorenes heen moeten bijten en worstelen. Zo ontstonden kloven en dalen. Een mooi voorbeeld is de nauwe Aareschlucht bij Meiringen. Ook gletsjers hadden soms al kloofvormige dalen gemaakt. Een dal is niet alleen het werk van riviererosie. Ook verwering en hellingafbraak spelen een rol bij de dalvorming. Soms liggen de zijarmen van een rivier hoger dan de bedding in het hoofddal. Dit kan zijn veroorzaakt door de aanwezigheid van kleine gletsjers die minder diep uitsleten dan de hoofdgletsjer of het ontstaan van latere waterstromen. Het gevolg is vaak een waterval. De bekendste waterval van Zwitserland is de Rheinfall bij Schaffhausen, die doorgaat als de grootste van Europa. Ook de Staubach waterval (300 m) in het Lauterbrunnental en de Giessbach waterval (14 niveaus) bij Brienz zijn populaire bestemmingen.
17
18
ac htergr onden
De meren in de bergen zijn meestal veroorzaakt door gletsjererosie. Voorbeelden van dergelijke glaciale meren zijn de Brienzer See, het Lago Maggiore en het Vierwoudstedenmeer. Maar ook grote meren als de Bodensee en het Meer van Genève hebben een glaciale oorsprong. De Rijn in Zwitserland De Rijn ontspringt in het westelijk deel van Graubünden. De Vorderrhein op de Oberalppas en de Hinterrhein bij de Rheinwaldhorn. De Tomasee (Lag da Tuma) geldt als de officiële oorsprong van de Rijn. Het meer ligt aan de voet van de Piz Badus (2928 m), niet ver van Tschamutt (Sedrun). Bij het meertje staat een bord: ‘Rheinquelle 1324 km bis zur Mündung’. De monding ligt bij Hoek van Holland. De Vorderrhein en Hinterrhein ontmoeten elkaar voor Chur bij Reichenau en stromen noordwaarts verder als de Rijn langs de grens met Liechtenstein naar het Bodenmeer. De Rijn verlaat het Bodenmeer via de Untersee bij Stein am Rhein richting Schaffhausen. Hier bevindt zich de beroemde Rheinfall, de grootste waterval van Europa. De rivier vormt tot aan Basel de grens met Duitsland. De scheepvaart van Basel tot Neuhausen is van weinig betekenis. De stroomversnellingen, de waterkrachtcentrales en de Rheinfall vormen moeizame obstakels. Veel vlotten lieten zich vroeger stroomafwaarts zakken. In het midden van de 19e eeuw kwamen jaarlijks meer dan 4000 vlotten aan in Basel, het laatste in 1927. De trein bleek een te geduchte concurrent.
Rijndal bij Liechtenstein
