Inhoud. 98 Dwalen door de Jacobsstaf José Wienk en Herman Stokmans. 114 De eerste voorzitter. Een interview Sjef van Hulten

JACOBSSTAF - 2006

Voorwoord

Het Genootschap van Sint Jacob bestaat twintig jaar en dat is geen reden om een groot feest te organiseren, maar het bestuur heeft besloten om er toch op bescheiden wijze aandacht aan te besteden. Dat gebeurt door een wat dikkere Jacobsstaf uit te geven. Niet alleen de omvang is wat royaler maar ook de inhoud is ditmaal kleurrijker. Zestien pagina’s caminofoto’s uit het rijke fotoarchief van Tieleke Huijbers (redactielid) en door Jan Galjé (ex-redactielid) voorzien van tekst. Een kleurrijk beeldverhaal over de weg van Haarlem naar Santiago. Meestal illustreren de foto’s een tekst, ditmaal echter illustreert de tekst de foto. Omdat er in de eerste jaren samengewerkt werd met het Vlaams Genootschap en De Pelgrim als gezamenlijk blad werd gebruikt zitten we nu pas aan de 71e uitgave van de Jacobsstaf. José Wienk en Hermans Stokmans zijn in de oude uitgaven gaan dwalen en dat heeft geleid tot een uitgebreide impressie. Sjef van Hulten heeft contact gezocht met Koen Dircksens en die bericht ons vanuit zijn Franse onderkomen. Oud-voorzitter Katrina van den Berg neemt ons mee naar de camino tussen Genève en Le Puy en dat nodigt uit tot een verkenning. Het laatste deel wordt weer gevuld met informatie uit het Genootschap.

Kopij inleveren tot 6 november 2006.

Inhoud 98 Dwalen door de Jacobsstaf José Wienk en Herman Stokmans 114 De eerste voorzitter. Een interview Sjef van Hulten 117 Flarden Leon van Houten, Frans Goedemondt 120 Caminos in kleur Tieleke Huijbers en Jan Galjé 138 Op weg naar Santiago tussen Genève en Le Puy Katrina van den Berg 140 Gedicht: Finisterre Johanna Koot 141 Het Genootschap

Wandschilderij in torenruimte Buurmalsen Foto: Tieleke Huijbers

PAGINA 97

JACOBSSTAF - 2006

Dwalen door de Jacobsstaf Hiep, hiep, hoera! Het Nederlands Genootschap van Sint Jacob bestaat al twintig jaar!

In twintig jaar is er heel wat, met betrekking tot onze Jacobus, in de Jacobsstaf geschreven en uitgebeeld. Er bestaat in ons land geen betere Jacobuskenner dan Mireille Madou! Vanaf het prille begin belichtte zij in elk nummer van de Jacobsstaf weer een nieuw facet van Jacobus zelf of een heiligdom langs de camino. Op deze manier leerde zij ons op een andere wijze naar gebouwen en afbeeldingen kijken. Zomaar een hele cursus kunst, gedoseerd op een prettige manier en met vele foto’s duidelijk gemaakt. Sommigen gingen met haar schrijfsels in kopie-vorm op pad! Zij zette hiermee velen op het spoor van nog onbekende juweeltjes. We proberen een kleine opsomming te geven van de diverse hoedanigheden waarin onze Apostel van het Westen ter sprake kwam. Zo u het hele artikel nog eens wil lezen: het nummer van de Jacobsstaf staat tussen haakjes! We willen echter niet verder gaan dan de eerste tien jaargangen.

PAGINA 98

José Wienk en Herman Stokmans DE INTENTIEVERKLARING Wat wil het Genootschap, wat zijn zijn doelstellingen, hoe komen die tot uiting? Deze werden samengevat in de statuten, die zich daarover duidelijk uitspreken. “Het Genootschap stelt zich ten doel, de belangstelling voor de pelgrimstochten naar Santiago de Compostela in Galicië, in heden en verleden, en voor andere vormen van verering voor Jacobus de Meerdere, te verbreiden en te verdiepen. Het Genootschap tracht dat doel te bereiken door - het bevorderen van die pelgrimstochten; - het bestuderen van godsdienstige, historische en andere culturele verschijnselen die samenhangen met de Jacobusverering; - het uitwisselen van gegevens en ervaringen tussen de leden onderling; - het verstrekken van voorlichting aan derden; - het behartigen van belangen die verband houden met het doel van het Genootschap; het bevorderen van contacten met personen of instellingen, in binnen- en buitenland, die daartoe een bijdrage kunnen leveren.” De laatste alinea’s van de intentieverklaring van ons Genootschap luiden klip en klaar: “Ons Genootschap is dan ook in de ware zin van het woord “Nederlands”, d.w.z. open voor iedere belangstellende die zich in onze doelstellingen kan vinden, ongeacht politieke, godsdienstige of ideële voorkeur. De Raad van Europa richt zich op de wegen waar de kerken langs staan. De weg is van iedereen, om het even of die naar een kerk voert of er omheen gaat. Ons Genootschap wil allen

JACOBSSTAF - 2006

die de wegen naar Santiago de Compostela een goed hart toedragen naar vermogen bundelen en steunen. Wij willen ons onthouden van uitspraken over “oudste rechten, primaten of prioriteiten” zolang daarover onder onze leden geen volstrekte duidelijkheid bestaat. Eigenlijk streven wij er niet eens naar om die overeenstemming te bereiken. Wat ons betreft mag Santiago de Compostela met Rome gemeen hebben, dat er, ook in figuurlijke zin, vele wegen naar toe leiden.”(1) Hierbij hoort natuurlijk het embleem van ons Genootschap! Ontworpen door R. Conens. Het zit heel ingenieus in elkaar: Nederland ís Jacobus, of andersom zo u wilt. In het midden van ons land prijkt de schelp, op het Huis van Jacobus te Utrecht, wat een toeval! Met een ferme stap verovert Jacobus ons land, of andersom, lijkt het. Het siert twintig nummers de omslag in crème, blauw, rood, groen en geel, om tot op heden in het klein op ieder nummer te prijken. In dit eerste nummer ook het droeve bericht van het overlijden van de eerste secretaris Jan Naeff, die gedichten en columns onder pseudoniem Paul de Vaan en P. le Rinesque schreef.

ECHEBRUNE Een onbedreven hand heeft ze gekrast In de zuidgevel naast het kerkportaal, Een rij vermoeide pelgrims, allemaal Toegerust met een lang te dragen last: Een jas, een staf, een bedelzak, een hoed Met op de rand een Jakobsschelp, bewijs Dat Santiago doel was van de reis Of doel is, met nog weken voor de voet. De hoed, een jas, een staf, een bedelzak. Wie platzak reist en bidt, komt aan de kost Omdat genadebrood schenkers verlost, Op voorhand, van onderaards ongemak. De bedelzak, de hoed, een jas, een staf, Polsstok, steun, wapen en deel van een kruis, Sta-in-de-weg en stok van aanstoot thuis. Wie staat zijn maat en medeknie ooit af? De staf, de bedelzak, de hoed, een jas, Boetekleed en bij kou en regen deken, Ook voor wie onderweg moet blijven steken En slapen voor altijd onder het gras. De laatste pelgrim van een lange stoet Kon van zijn vrienden met zijn onbedreven Hand het gezicht niet, wel de dracht weergeven: Hun jas, hun staf, hun bedelzak, hun hoed. Paul de Vaan Er werd zelfs verslag van veldslagen gedaan, gelukkig niet tussen ons pelgrims, maar in een ver verleden, op papier gezet door Annet

PAGINA 99

JACOBSSTAF - 2006

van Wiechen. Hier gaat het over al-Mansoer. Hij leefde in Córdoba, waar hij studeerde en de machtigste man van het kalifaat werd. Hij wilde het Mekka en de Ka’aba van de Christenen, Santiago de Compostela en de kerk, aanvallen. Geen enkele moslimvorst vóór hem had dit ooit gedurfd, vanwege het gebeente van de legendarische Jacobus die immers daar rustte, en hen bekend was uit overleveringen. Op de afgesproken tijd voegden diverse moslimlegers zich vanuit verschillende richtingen bij al-Mansoer. Op 10 augustus 997 was het zover, al-Mansoer stond voor de poorten van Compostela. Alle inwoners van de stad waren gevlucht, behalve één oude monnik die naast de tombe van Jacobus zat te bidden. Ook al-Mansoer liet de tombe en de monnik met rust (hij had te veel over deze Jacobus gehoord), vernielde de stad tot op de laatste steen en roofde alle kostbaarheden. De deuren van de stadspoort en de klokken van de kerk liet hij door krijgsgevangenen naar Córdoba dragen om in de moskee gebruikt te worden. De deuren werden verwerkt in het plafond en de omgekeerde klokken als hangende lampen gebruikt. Echter, in 1236 waren de rollen omgedraaid en liet Fernando III de klokken, maar nu door moslim krijgsgevangenen, naar Santiago terug dragen! (2 en 3)

PAGINA 100

Over klokken gesproken: in september 1989 kwamen twee klokken uit de Berenguela-toren van de kathedraal naar Asten om er door De Koninklijke Eijsbouts kopieën van te laten maken. In beide klokken zat een barst en dat klinkt niet best. Op de grootste klok staat in een soort dik opgelegde “chocoladeletters”: IN HONOREM S(CANTI)IACOBI APOSTOLI, gewijd dus aan Jacobus, te lezen. Gegoten op 24 juli 1729. De kleine klok staat rondom vol met deze letters en is gewijd aan de H. Barbara, maagd van God, aan Maria en Joseph, de ouders van Jezus, en nog drie kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, gegoten op 4 november 1729. (7) Onder de titel: IN DRUK werd een prijsvraag uitgeschreven. Niet zomaar een prijsvraag! Je moest er wél wat voor doen. Je werd geacht de vragen: Waar werd deze foto gemaakt en wat ging er door je heen? te beantwoorden

JACOBSSTAF - 2006

middels een ingezonden artikeltje. Kans op een setje wenskaarten werd in het vooruitzicht gesteld.(5) Hoe onze onderdanen te behandelen: een ervaringsdeskundige aan het woord. “Ik ben tot de conclusie gekomen”, zo zei hij, “dat mijn neerbuigende visie verkeerd is, en de liefdevolle een betere. Wie zijn onderdanen niet liefheeft en koestert, kan ze geen leiding geven, haalt in geval van nood niet eruit wat erin zit en staat, als puntje

Pelgrimstocht of bedevaart, een reactie. Niets nieuws onder de zon, de eeuwige vraag, toen ook al. Magda Heessen-v.d. Hemel spreekt liever over “een voettocht op een pelgrimsweg”, zo staat het ook in de gids GR65 met ondertitel Route de Saint Jacques, in Spanje draagt hij de titel El camino de Santiago, de pelgrimsweg. Zij gaat als vakantieganger te voet, leeft van het ene uiterste naar het andere. Van dit alles wordt zij pelgrim, mens-onderweg. “Een nieuw mens word ik”. Eén couplet uit een lang gedicht, dat haar visie weergeeft, met een vertaling van haarzelf. (3) ¿Peregrino, a Quien te llama? ¿Que fuerza oculta te strae? Ni el Campo de las Estrellas Ni las grandes catedrales.

bij paaltje komt, met zijn mond vol tanden en zijn voeten vol blaren. En dus balsem ik mijn voeten al weken voordat ik vertrek met welriekende kamferspiritus, poeder ze, omwikkel ze met vochtverdrijvende ragfijne Helly-Hansen-sokken, bekleed ze daarna met hoogpolige schapenwol en bescherm ze vervolgens tegen het leed van de buitenwereld met schoenen die tegen alle klimatologische uitwassen van onze aardbol bestand zijn. Ik vertroetel ze, ik pak ze in. Als je ze dan nog inspraak geeft, ze raadpleegt over de te volgen route en de dienstregeling, ze aan het eind van elke mars wast en bepotelt en voldoende rust geeft, heb je er geen kind aan. Ze gaan voor je door het vuur, geen zee en geen berg gaat ze te hoog, ze dragen je als op handen. ’s Avonds in bed denk ik soms dat ik ze hoor giechelen, diep onder de dekens. Maar ik luister niet. Je moet de privacy van je onderdanen respecteren. En ontlopen kunnen ze me toch niet.” Aldus P. le Rinesque (2)

Pelgrim, wie roept je? Welke geheime kracht trekt je? Niet het land van de sterren Niet de grote kathedralen.

Typologie van de hedendaagse pelgrim Jazeker, P. le Rinesque deelde pelgrims in via de volgende kenmerken: a: niet alle Santiagogangers zijn katholiek en b: niet allen gaan uit duidelijke religieuze motieven naar Santiago, zij noemen zich soms zelfs toeristen, zijn vaak uit een katholiek nest en gaan om de “nestgeur” in zich op te nemen, c: ze hebben allemaal tijd om huis en

PAGINA 101

JACOBSSTAF - 2006

hof voor een langere periode te verlaten en d: financieel zijn ze voor geen kleintje vervaard, dat zeker, in tegenstelling tot hun Middeleeuwse pelgrim-broeders en e: het meest wezenlijke kenmerk, vindt hij, dat zeer velen de tocht aanvangen op een keerpunt in hun leven! Hij eindigt met de, vooral in discussies, veel gehoorde formule: “Met wát voor intentie je ook op weg gaat, je komt allemaal als pelgrim aan”, die in feite weinig betekent. Ten slotte zijn wij er in 2006 ook nog niet uit! (8) Aan huisvlijt werd volop gedaan, zo konden we onze overtollige tijd besteden aan het borduren van Jacobsschelpen, zowel klein als groot, ontworpen door Mevrouw Stella van der Mijl. (10,11) Ook maakte zij het tweede geborduurde vaandel, dat nog steeds in gebruik is. Haar eerste rode vaandel werd naar Santiago gebracht om in het pelgrimskantoor van Don Jaim geplaatst te blijven. Daar is het helaas verdwenen of gestolen… Je weet maar nooit met die pelgrims, vroeger waren er ook al schurken onder.

PAGINA 102

Om ons als een échte Middeleeuwse pelgrim te voelen, hier een pelgrimsbeurs om zelf te maken. Wim en Anneke Bettonvil kregen hem op 25 juli 1990 in Pamplona vóór hun vertrek naar Santiago. Het is een heel simpel model en is makkelijk na te maken. Nodig: een 18 cm cirkelvormig soepel lapje leer en een groter maskervormig dikker lapje leer. Op elkaar stikken en 2 gaatjes van 2 mm stansen. Twee leren veters van 55 cm lang erdoor rijgen en klaar is de beurs. (9) Hopelijk heeft Wim er zelf nog veel plezier aan mogen beleven voor hij op 2 maart 1998 zich in de hemel bij Jacobus kwam melden. Wat, o wat is nu de échte Jakobsschelp? Er is lang onderzoek naar gedaan, maar er is echt maar één de ware! Dat is de pecten maximus, oftewel de grote kamschelp, die op luttele mijlen van Compostela aan de Atlantische kust voorkomt. De pecten jacobeus, wat een verraderlijke naam toch, komt voor in de Middellandse zee. Onze pecten maximus kan tot 15 cm. lang worden en heeft veertien tot zestien afgeronde ribben en één schaalvormige en een platte klep. De bolle buitenzijde kan wit, crème, bleekgeel,

JACOBSSTAF - 2006

bruin, roze of roodachtig zijn. De binnenzijde is wit of crème, met meer of minder bruin. We weten het nu secuur dankzij Wim Bettonvil. (16)

Waar elders, dan alleen in Santiago, vinden we de beroemde Pórtico de la Gloria? Wie niet zo ver weg kan en tóch dit wonder van schoonheid graag wil zien, spoede zich naar Londen! In het Victoria & Albert Museum staat dit prachtige kunstwerk, zij het in gips, voor ieder te aanschouwen. Jacobus begroet u er niet minder hartelijk om.(6) Nog dichterbij, in het Mini-Europapark te Brussel, werd op 21 april 1992 de kathedraal van Santiago en het plein, in miniatuur, onthuld. Dichterbij kan haast niet.(15)

De Oudsten en hun draailier. Wie van oude muziekinstrumenten houdt komt, via Annet van Wiechen, aan zijn trekken bij het bekijken van de 24 Oudsten (uit de Apocalyps, boek der Openbaringen) in de Pórtico de la Gloria te Santiago. Ze zitten leunend met hun rug tegen de archivolten op hun gemak. Allen bespelen een of ander instrument en hebben fiolen (reukflesjes) in hun handen. Pal boven het hoofd van Christus kijken twee baardige Oudsten elkaar vol

aandacht in de ogen, want ze bespelen namelijk samen één instrument, de draailier, die op hun beider knieën rust. Je kunt deze draailier niet in je eentje bespelen, tenminste, niet dit soort. De linker speler, gezien door de kijker, draait aan de kruk, terwijl de rechter muzikant de toetsen bespeelt. Een draailier heeft een klankkast, die verschillend van vorm kan zijn, waarover het bovenblad drie tot zes snaren zijn gespannen. Deze worden tot klinken gebracht door een rad (in de klankkast) waarvan de as aan het uiteinde een kruk heeft om te draaien. De vroegste 12de eeuwse in steen afgebeelde draailieren zijn ook te vinden in de San Miguel te Estella, daar zitten de Oudsten twee aan twee op bankjes muziek te maken. Ook in de Pórtico del Paraíso te Ourense bespelen twee Oudsten samen één draailier. Geef uw ogen goed de kost onderweg, er zijn nog heel wat meer soorten stenen draailieren in diverse kathedralen te vinden! (12) MUZIKALE JACOBALIA, onder deze titel bracht onze onvolprezen muziekman, Herman Stokmans, ons steeds op de hoogte van de nieuwste CD’s, zoals The Pilgrimage to Santiago van The New London Consort o.l.v. Philip Pickett. Deze liet zijn ensemble spelen op dezelfde instrumenten als de Oudsten op de archivolt in de Pórtico de la Gloria! Pickett zocht, met toestemming, in manuscripten te Santiago, het Escorial en Las Huelgas. Er zijn twee uitvoeringen van het lied “Dum Pater Familias”, een instrumentale en een versie met zangers. De aanroeping: “Herru Sanctiagu/ Grot Santiagu/ E ultreya e suseya/ Deus

PAGINA 103

JACOBSSTAF - 2006

aia nos”, waarvan de eerste twee aanroepingen ongetwijfeld werden aangeroepen door pelgrims uit Noord-Europa! Op deze dubbelcd staan ook liederen uit de Codex Calixtinus. Uitgebracht bij: L’Oiseau Lyre 433 149-2 en 433 150-2. (16) CANTIGAS DE SANTA MARIA: Jan Nuchelmans dook in de geschiedenis van Koning Alfonso X el Sabio (de Wijze), die zo’n grote fan van Maria was, dat hij 427 Cantigas (liederen) op haar beeltenis geschreven heeft. Alfonso begon ermee toen hij in 1252 koning werd, en hield er pas bij zijn dood in 1284 mee op Haar te bezingen! Deze Spaanse vorst trachtte zijn ideeën door middel van kunst, aan zijn tijdgenoten duidelijk te maken. Dat deed hij door de tekst van zijn Cantigas op muziek te zetten en deze van schitterende miniaturen te (laten) voorzien. De teksten van deze Cantigas de Santa Maria zijn te onderscheiden in 70 kleine lofliederen en 350 (vanaf de 12de eeuw in het Latijn en in diverse volkstalen in omloop gekomen) mirakelverhalen. Deze beschrijven de wonderen die door middel van Maria tot stand zijn gekomen. De Cantigas zijn echter niet in het Latijn, doch in het Galicisch-Portugees ge-

schreven, dat tot in de 15de eeuw de gangbare taal voor poëzie was. Wat de muziek betreft, het zijn melodieën met veel herhalingen, waarop alle ruim 427 Cantigas makkelijk te zingen en te spelen waren. Zo werden ze dan door pelgrims zingend door heel Europa verspreid. In ditzelfde lustrumnummer laat Mireille Madou ons kennismaken met de fantastische miniaturen, met eronder elk zijn eigen tekst, en dit alles in kleur. En passant geeft zij ons een kijkje in de “kleedkamer” van Alfonso X en de mode uit die tijd. Ook de haar- en hoofdtooi wordt niet vergeten. (20)

Omloop Vier pelgrimswegen lopen door het land, vloeien in ’t zuiden samen bij een brug, stromen naar ’t westen, trekken samen terug, verspreiden zich als vingers van een hand. Die nooit meer een vuist zal maken, ontsporen in afsplitsingen en in vereenzamen. Wie in Santiago ooit bijeenkwamen hebben daar gaandeweg hun hart verloren. Thuisgekomen is het doel van elke reis. Het pad naar de deur is smal als een haarvat. Kom binnen, pelgrim, lever het bewijs dat de omloop van het bloed geen einde heeft maar uitkomt op een wonder en maak waar dat het op verhaal komt, leeft en leven geeft. Paul de Vaan

PAGINA 104

JACOBSSTAF - 2006

Hoe gingen we op pad naar Jacobus?

pen om te ervaren hoe dat voelde! Een Compostela was hen niet gegund natuurlijk.

De meesten namen vanuit de voordeur, op middeleeuwse wijze, de benenwagen voor ongeveer honderd dagen. Anderen verdeelden die tijd in verschillende jaren en etappes, naar gelang hun vrije tijd, maar ze kwamen uiteindelijk allemaal bij Jacobus in Santiago aan. Een kleinere groep, bij gebrek aan zoveel vrije dagen of soms hun zwakke knieën en rug als excuus gebruikend, vertrok per fiets. Niet voor het gemák, nee, ze kwamen zichzelf vaak genoeg tegen! Dan zijn er enkelen geweest die per ezel gingen, niet erop, maar ernaast lopend natuurlijk. Dat was niet altijd even makkelijk; zo’n ezel heeft nu eenmaal een eigen wil. Het kostte Ignaas Brekelmans heel wat geduld om Saartje, zijn grijze vierbenige medepelgrim, zijn wil aan háár verstand te brengen! “Maar ge moet het samen eens worden”, volgens Ignaas. Ze vertrokken op 8 april 1990 en kwamen tot aan de Spaanse grens. Eenmaal de grens over geweest, zou Saartje niet meer in Frankrijk terug mogen vanwege de pest die daar heerste onder de dieren. Hij moest alleen verder.

Vader en zoon Majoor uit Laren hadden in 1997 wel een héél bijzondere ontmoeting op zo’n 300 km vóór Santiago. Zien ze voor zich een ouder echtpaar een stapelbed tegen de heuvel opduwen! Tenminste, zij duwde en hij trok; het ging zeer moeizaam… Hun hele hebben en houwen zat waarschijnlijk opgestapeld onder een blauw zeil. Aangeboden hulp kon wegens te grote fietsen spijtig niet door gaan. Vanuit Keulen waren ze al 3 maanden onderweg naar Santiago. Fietsend op een soort vouwfietsen, maar vaak meer lopend, met het stapelbed tussen hen in op weg naar Jacobus… Dit bed, ”toevluchtsoord in tijden waarin de dagen schrikkelijke dromen zijn…” uit 1944 komt uit een vluchtelingenkamp. Jacobus zal vast voor deze doorzetters in zijn heilige legerstede een gouden stapelbed klaar hebben staan!

Sommigen onder ons prefereerden als toerist een ontspannende camino per luxe bus. Lui achterover leunend bezagen zij de lopende en fietsende zwoegers en vuurden hen aan. Op enkele trajecten kwamen zij dan in de benen om een luttele afstand zelf te lo-

Bij thuiskomst konden de meeste van ons hun trofee, de Compostela, aan familie, buren en kennissen tonen! Als je een kopie opstuurde werd je ook vermeld in de Jacobsstaf. Als voorbeeld deze verkleinde Compostela om toekomstige pelgrims een hart onder de riem te steken. Een van de wonderen der camino is wel een bijzondere Stok, die ons de gevoelens en we-

PAGINA 105

JACOBSSTAF - 2006

derwaardigheden van zijn kant belicht. Zo vertelt hij: “Lange jaren stond ik achteloos tussen een bos andere vergeten stokken, getooid met een plaatje en een scherpe punt onder mijn voet. Ik kwam terecht in een wandelcentrum. Daar werd ik als stut en steun ter hand gesteld aan zo’n wandelfanaat. Jarenlang stond ik verguisd in een paraplubak tot… het magische jaar 1992, waarin mijn baan als professionele begeleider aanving. Ik voelde de trilling van spanning in de hand van mijn baas op onze eerste wandeldag. Mijn ijzeren punt tikte vrolijk op het rotspad. De eerste de beste dag al werd ik vergeten op een pad langs een meer, doch mijn baas kwam mij ophalen, zucht. Daarna werd ik wéér vergeten, maar op tijd opgehaald. De derde keer lag ik als weggegooid vuil in de struiken, mijn houten lijf trilde van verdriet en angst, maar, alweer liep mijn baas vele kilometers terug om mij op te halen! Hij beloofde plechtig mij niet meer uit het oog te verliezen. Ja, ja, in een van die gezellige bars in Spanje liet hij mij aan de tapkast geparkeerd hangen, terwijl hij na vele glaasjes vino zijn bed opzocht. Geen oog deed ik dicht. De volgende morgen stelde de barman mij weer ter hand aan mijn slaapdronken baas. Na het einddoel Santiago, daar hoor ik hem geregeld over praten, hoop ik niet terecht te komen bij al die andere afgedankte stokken ergens in een kale ruimte in Santiago… Gelukkig, mijn baas nam mij mee terug naar zijn huis. Zo hoort het ook, en ik sta weer in de paraplubak in afwachting van nieuwe avonturen.” (18,30) Naar Elias Wabeke

PAGINA 106

Waar zijn de roots van Jacobus in Nederland te vinden? Juist ja, in Friesland! Daar waar de sterrenweg uit de Friese Zee opstijgt om te eindigen in Santiago de Compostela. Al in 1154 reisde de IJslandse abt Nikulás Bergsson naar Frijsland om via Trekt naar Compostela te reizen. Via Franeker, dé Jacobusstad, waar men zelfs het recht kreeg gedurende vijftien dagen in de zomer de Aflaat van Santiago te verlenen.(11) De inwendige mens werd niet vergeten, recepten bij de vleet. De lekkerste, hoe kan het anders: Santiago-taart. Pius van Loon vond dit recept in een Spaans tijdschrift tijdens zijn pelgrimage. Bodem: 100 gr. Basterdsuiker – 200 gr. Boter – 300 gr. Bloem – 1 ei, wat kaneel en ’n snufje zout Vulling: 500 gr. Witte amandelen –500 gr. Kristalsuiker – 1 theelepel kaneel – 6 eieren – 1 glas zoete sherry. Voor de afwerking een mal maken van het Santiago-kruis – poedersuiker Oven op 170-180 graden voorverwarmen, deeg kneden van de ingrediënten en laten rusten. Amandelen in keukenmachine heel fijn maken, mengen met de suiker en dan één voor één de eieren erdoor mengen, kaneel en sherry toevoegen. Springvorm invetten en

JACOBSSTAF - 2006

met de uitgerolde deeglap bekleden. Amandelpasta over deeg verdelen en glad strijken. Taart in het midden van de oven plaatsen en goudgeel bakken. Met breinaald of iets dergelijks aan de rand controleren of hij gaar is. Taart buiten de oven laten uitwasemen en afkoelen. Mal van het Santiagokruis in het midden leggen en de taart met poedersuiker bestrooien, de mal wegnemen. Nu nog koffie erbij en het feest kan beginnen! Als loper/fietser hoef je gelukkig niet op de calorieën te letten… (19)

Als kind aan het lezen, zie achteromslag (29), er gaan immers wel honderden boeken over hem!

Hoe werd Jacobus overal afgebeeld? Heel bijzonder, tussen Ulm en Würzburg waar ooit een St.Jakob kapelletje stond dat moest wijken voor de Autobahn: Parkplatz St. Jakob. (41) Mireille Madou beschrijft hem in veel van haar artikelen, o.a. als de heldhaftige strijder die de christenen te hulp komt op zijn witte paard; als de Matamoros, de morendoder, te zien boven het altaar te Compostela en o.a. in de slag bij Clavijo als houtsnede. (39)

Spoed u naar Winterswijk! Daar, in zijn eigen oude kerk, (zie stempel) neemt Jacobus zijn hoed af voor Maria met haar kind. Nooit eerder gezien! (22)

Maar ook als ridder te paard in een ijzerconstructie. (38)

Gedegradeerd tot mascotte en logo voor het heilige jaar 1993. (12)

PAGINA 107

JACOBSSTAF - 2006

Hier zien we hem zelf in een bootje naar Spanje peddelen.

Vaak zien we Jacobus zittend in een grote leunstoel met pelgrims die zijn goedkeuring en zegen vragen voor hun grote reis, zoals op een oude Duitse houtsnede te zien is. (22) Of hij kroont beide pelgrims na terugkeer van hun bedevaart. (22) Dan weer wordt hij afgebeeld terwijl hij met zijn staf in de hand zit te slapen op een rotsblok, terwijl een zegenende Christus hem, met rotsblok en al, een zetje geeft, hup, de wijde wereld in jij. (22)

PAGINA 108

In de serie Credo van de apostelen is Jacobus ook van de partij met zijn artikel: QUI CONCEPTUS. EST.DE.S(piritu). S(ancto).N(atus).EX.M(aria).V(irgine). In onze geloofsbelijdenis zeggen we het hem steeds weer na… (27) Op de voorjaarsvergadering 1996 maakt de voorzitter, bijna juichend, bekend dat er 1600 leden zijn! Ter gelegenheid van het tweede lustrum van het Genootschap besloot het bestuur een serie kaarten uit te brengen met afbeeldingen van, hoe kan het anders, Jacobus. Een selectie van deze kaarten. Welke heilige zou er ooit meer gekust zijn dan onze Jacobus? Jazeker, hij wérd gekust, zij het wel via een ivoren plankje, maar toch. Hoe dat zo komt? Vanaf de oudchristelijke tijd was het de gewoonte om de Vredeswens aan elkaar dóór te geven middels een kus. Helaas werd er in de loop van de 13de eeuw misbruik van dat kussen gemaakt, zodat er wat op verzonnen diende te worden. Er kwam nu een peisberd, oftewel een kusplankje voor in de plaats. De priester kuste eerst het altaar, dan dit plankje en gaf het daarna door aan de gelovigen. Dit kostbare ivoortje is nu te zien in Utrecht in Het Catharijneconvent. (31)

JACOBSSTAF - 2006

aan zijn blote voeten. Zijn zwaard, het attribuut van zijn marteldood, is veranderd in een kort met linten omwikkeld stafje. Een schelp aan de top dient als herkenningsteken. Te zien in Den Haag, Koninklijke Bibliotheek. Over dit soort stafjes of twijgjes hebben vele geleerden zich gebogen, er verscheen een heel artikel in nummer 32. Wat bleek het te zijn? Een kaars… (31, 32) De lieflijkste Jacobus vinden we echter in Tordesillas in het klooster Santa Clara. Doe eens de camino Madrid-Sahagún, dan kun je hem ontmoeten. Geen tijd? Hij staat in kleur op de achterzijde. (41) Jacobus zomaar in een soort tuin met bomen en een bloeiende struik. Geen hoed, fles en tas? Nee, maar wel te herkennen als apostel

Met ferme stap, gesterkt door een glas krachtige wijn, recht op zijn doel af! Uit betrouwbare bron vernomen dat het een heerlijke wijn is…

Jacobus deed ook wensen in vervulling gaan. De Sint Jacobushoeve te Vessem, de lang gekoesterde wens van Broeder Fons, vierde zijn eerste lustrum in 1996. In deze oude boerderij worden

PAGINA 109

JACOBSSTAF - 2006

speciale pelgrimsweekenden gehouden voor hen die gaan vertrekken. Er is zelfs een eigen Cruz de ferro Vessem, waar je je eigen zwaarte in de vorm van een steen kunt leggen aan de voet van het kruis. (30) Eindelijk is het dan zover: 3 juni 1997 wordt de hartewens vervuld van Mireille Madou! Zij mag haar geliefde Jacobus toespreken tijdens een speciale mis en hem een ofrenda, een gave, aanbieden. “Señor Santiago, heilige Apostel,” zo sprak zij hem aan. – “Santiago, gij zijt bij uitstek de apostel van het Westen, uw camino is een Europese weg. Wij bidden u, help ons oude Europa en zijn christelijke eigenheid, vooral nu, bij de moeizame eenwording van ons continent.” Als laatste: “Deze ontmoeting hier met u is aangrijpend en onvergetelijk. Señor Santiago, gracias.” Aldus een kort stukje uit haar toespraak tot den apostel. (36)

We komen op onze weg ook langs het voormalige klooster van San Antón, waar we in het kleine roosraam nog de Tau-tekens zien. De grote heilige, wiens ordegenoten deze Tau als teken op hun kleed dragen, genazen vele zieke pelgrims van de verschrikkelijke ziekte ergotisme, ook wel antoniusvuur genoemd. Deze werd veroorzaakt door het eten van roggebrood dat besmet was met moederkoorn. Ledematen stierven vaak af door het onderhuidse “vuur of brand”. Tau is een teken van bescherming dat de Santiagopelgrim ontving in Castrojeriz, waar deze Tau samen met een schelp op een stenen paal staat. (39) Hedendaagse pelgrims schrokken er niet voor terug om onbekende, doch zeer oude wegen te gaan. Zo ging Amelia Oosterveld al in 1994 alleen op verkenning over deze oude route. Over de pas van San Adrián, om dóór de Tunél de San Adrián in Álava uit te ko-

men op weg naar Salvatierra en verder naar Vitoria en Santo Domingo de la Calzada. Deze doorgang door de rotsen is een natuurlijke tunnel en was reeds lang de veiligste pelgrimsweg naar Santiago. (26)

PAGINA 110

JACOBSSTAF - 2006

Al in de 9de en 10de eeuw werden in de laagvlakte van Álava veel kloosters en kerken gebouwd. Hierdoor kwamen er weer dorpen en steden en kwam er opvang voor pelgrims. Niet ver na Salvatierra ligt Gaceo, een pietepeuterig dorpje. Maar het heeft een juweel: zijn kerkje! Van binnen van top tot teen met 13de eeuwse fresco’s versierd. Alleen al hiervoor zou je naar Álava gaan! (35) Meer oude wegen kwamen aan bod, zoals de Zwitserse Jacobusweg. De Zwitsers ontwaakten eindelijk uit hun slaap, maar wisten in snel tempo mee te liften op de enorme belangstelling voor hun oude pelgrimswegen. Annet van Wiechen beschreef deze weg van Konstanz tot Genève, zowel voor fietsers als lopers. (23) Maar ook de wegen in Duitsland, zoals de Jakobusweg in Oberschwaben van Ulm naar Konstanz, die Herman Stokmans met leden van het Duitse Genootschap liep en deze route hielp bewegwijzeren. (35) Dat er in 1996 al mensen waren die als hospitalero gingen werken in een refugio bewijst het hilarische verhaal van Huub Willems. Op zekere dag viel het licht uit en inspectie van het binnenste van de meterkast gaf letterlijk geen licht! De verwarmingsmonteur op de hoek om raad gevraagd, ook hij kon niet helpen. Hij raadde de electriciteitsmaatschappij aan, die de volgende dag twee man liet komen. Zij zochten een uur lang en

keerden onverrichter zake terug. Dankzij Jacobus echter met zijn kaars en al die andere kaarsjes, was het ‘s avonds wel gezellig, maar toch niet erg handig. Wat nu? Dan weet padre Antolin hopelijk raad. Na het probleem aangehoord te hebben zei hij geruststellend dat vóór de avond de klus geklaard zou zijn. In de namiddag kwam

PAGINA 111

JACOBSSTAF - 2006

hij, vroeg om een schroevendraaier en ging aan de slag! Na een kwartier… was er licht! “Ach ja”, zo zei hij, “vroeger waren radio’s en TV-toestellen mijn hobby”. Uit: Con humor y amor (33) Wij, gewone mensen, waren niet de enigen die de reis naar Jacobus ondernamen, o nee. Zelfs Maria ging als pelgrim samen met haar kind op bezoek bij Jacobus! Tenminste als we haar attributen bekijken: tas, pelerine met schelpen en staf met kalebas. Op haar arm draagt zij haar kind, erg

Deze vogel dacht snel een voering voor zijn nest te hebben, maar laat intussen pelgrims dolend door Spanje gaan…

De attractie

zwaar voor zo’n tocht! In Pontevedra staat haar heiligdom, een ronde kapel, speciaal aan haar gewijd.

PAGINA 112

Zijn reis verliep te gesmeerd voor een échte pelgrimage. Uitkijkend over Santiago op de Monte del Gozo, blijken zijn emoties niet te zijn meegereisd. Zelfs niet als hij zijn hand legt op of in de zuil van de Pórtico de la Gloria. Toen op de dag van aankomst ’s middags de zon scheen is hij op de fiets teruggekeerd naar de “berg der vreugde”, in de hoop iets te voelen bij het zien van stad en kathedraal. Tevergeefs. Wat hem toen gebeurde is zuivere ironie. Staande boven op de Monte del Gozo bij het moderne monument, ter ere van paus Juan Pablo Dos, uit 1993, komt er net een bus met Japanners aangereden. De reisleider stapt als eerste uit en vraagt naar zijn herkomst: “From Holland” “From Holland, Amsterdam?” “Yes, from Amsterdam.” “Your bike?” “Yes, I came by bike.” “Ooooh, by bike! How far from Amsterdam?” “Two thousand four hundred kilometers.” “Ooooh, two thousand four hundred kilometers! How old

JACOBSSTAF - 2006

are you?” “Fifty” en loog een paar jaartjes. “Ooooh fifty!” Het gevolg liet zich raden. In no time waren op gezag van de reisleider fiets en berijder het middelpunt van een heel reisgezelschap, dat door zo‘n dozijn fototoestellen werd gefocust. Dat nu was het lot van de sterke en eenzame fietser die pelgrim wilde zijn: een toeristische attractie.

Project6

21-04-2006

13:28

Naar de column van Bob Duijvestijn uit het speciale lustrum nummer uit 1996, waarvoor alle leden een bijdrage konden insturen. We vertrouwen erop dat Jacobus zelf er wel een stokje voor zal steken indien zijn pelgrimage in de toekomst de kans loopt een toeristische attractie te worden, hoewel...

Pagina 1

Fietsvervoer Uw fiets retour vanuit Santiago de Compostela naar Nederland en Belgie ! In samenwerking met het Spaanse bedrijf Tournride verzorgt Soetens Transport elke vrijdag het vervoer met fietsen vanuit Santiago de Compostela naar Vessem (NL). Vanuit het distributiecentrum in Vessem wordt uw fiets door heel Nederland en Vlaanderen thuis afgeleverd. U betaalt voor de verzekering, de stalling in Santiago de Compostela en het vervoer naar huis éénmalig € 119,-- incl. btw. Vraag naar de mogelijkheden. SOETENS TR ANSPORT Tel. 0031 (0)497 591673 kantoor gsm 0031 (0)653713539 fax 0031 (0)497 541076 e-mail: [email protected]

PAGINA 113

JACOBSSTAF - 2006

De eerste voorzitter van het Genootschap Een interview

In 1985 ging hij voor het eerst op stap richting Santiago de Compostela. Op 6 juni 1985 krijgt hij onderweg in de benedenstad van Châteaudun van een voorbijganger het adres van een Nederlandse pelgrim die een paar maanden daarvoor daar ook was gepasseerd. Als hij terugkeert in Nederland belt hij deze Rien van Aalst op en waarschijnlijk is in dat telefoongesprek voor het eerst de mogelijkheid geopperd, te komen tot een Nederlandse broederschap van pelgrims naar Santiago. Hij weet het niet zeker meer, maar anders is het in een van de volgende telefoongesprekken met Rien geweest. Aan het woord is Koen Dircksens, de eerste voorzitter.

Waarom in 1985 op pad als pelgrim? Eigenlijk ben ik pas na afloop van mijn tocht gaan nadenken over het waarom ervan. Ik had de behoefte om er eens een tijdje helemaal uit te zijn, zonder verplichtingen jegens anderen. Daarnaast was er de romantiek van de historie: te weten dat ik letterlijk in het voetspoor liep van miljoenen voorgangers. Misschien heeft ook de uitdaging een rol gespeeld; wie loopt er nu duizenden kilometers met zware bepakking zonder intensieve training? Verder wilde ik nadenken. Als middenveertiger wilde ik nadenken over mezelf in relatie tot anderen. Maar vooral, wilde ik proberen te ontdekken, wat al die miljoenen pelgrims heeft bewogen om het al dan niet vermeende graf te bezoeken van een leerling van iemand die de zoon van God wordt genoemd.

Broederschap of genootschap?

PAGINA 114

Sjef van Hulten Eind 1985 werd er in het kader van de Europalia 1985 in de Pietersabdij in Gent een tentoonstelling gehouden over Santiago de Compostela. De Franse Société des Amis de Saint Jacques de Compostelle organiseerde rond die tentoonstelling ook een bijeenkomst met verschillende buitenlandse Santiagoverenigingen, waarbij het Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela als gastheer optrad. In elk geval is daar het plan, een eigen broederschap op te richten voor het eerst in wat grotere kring getoetst en naar buiten gebracht.

Hoe is de oprichting tot stand gekomen? Tot dan toe was steeds gesproken over een broederschap. De KRO gaf in die tijd een blad uit over de uitzendingen van Tussen hemel en aarde. In dat blad liet ik de mededeling opnemen dat er plannen waren, een broederschap op te richten en riep ik belangstellenden op, te reageren. De redactie van dat blad vroeg zich af, waarom ‘broeder’schap en zusters dan? Dit werd de concrete aanleiding, om vanaf dan te spreken over een Genootschap. Alle geïnteresseerden ontvingen een uitnodiging voor een bijeenkomst in Baarn. Er werd een zaaltje geregeld, voor circa vijftig mensen, maar dat zonodig kon worden uitgebreid. Op de ochtend van 26 april 1986 moet het kleine zaaltje van ‘Het Brandpunt’ door het openen van de vouwdeur worden uitgebouwd. Ruim honderd aanwezigen! In die bijeenkomst in Baarn is een informele Vereniging opgericht onder de voorlopige naam: Nederlands Genootschap van Santiago de Compostela. Drie maanden later, op de naamdag van

JACOBSSTAF - 2006

Sint-Jacob, 25 juli 1986 waren we zo ver dat we de vereniging formeel konden oprichten. Jan Naef, Koos van der Werff en ik togen naar de notaris. Het eerste bestuur bestond uit acht personen, behalve de drie die ik zo even noemde uit Mireille Madou, vice-voorzitter en Annet van Wiechen, Ton Ederveen, Frank Claessen en Henk Relou, leden.

Wat wordt de taak van dat Genootschap? Buitenlandse verenigingen hebben vaak een dubbel actieterrein. Enerzijds is een groep organisatoren verantwoordelijk voor de ‘actualiteiten’, dat wil zeggen men zorgt ervoor dat de pelgrims te voet, per fiets, te paard of anderszins goede informatie, eventuele aanbevelingsbrieven enzovoorts ontvangen. Anderzijds bestaat in elk van de genoemde verenigingen een studiegenootschap, waarvan de leden zich toeleggen op het onderzoek naar historische, cultuur- en kunsthistorische en sociaal-economische aspecten van de pelgrimstochten naar Santiago. Het is de bedoeling dat de resultaten van genoemde onderzoeken in publicaties hun neerslag vinden. Deze tweedeling werd door de initiatiefnemers van de vergadering in Baarn en door het merendeel van de aanwezigen in principe ook gekozen.

Mireille Madou was nauw bij de oprichting betrokken? Jazeker op de vergadering in Baarn hield zij een voordracht met als onderwerp: De pelgrim. Hierin lag het accent op het dagelijkse leven van de pelgrim onderweg in de middeleeuwen, zoals dit in de beeldende kunsten voorkomt – een aspect dat in de bestaande studies nog nauwelijks behandeld werd. Bovendien heeft zij van die eerste bijeenkomst de notulen geschreven.

Mireille Madou bij het 3e lustrum Foto: Tieleke Huijbers

De Pelgrim als lijfblad? Het Vlaamse Genootschap stelde voor hun tijdschrift De Pelgrim in de toekomst te zien als gemeenschappelijk tijdschrift voor de Vlaamse en Nederlandse genootschappen. Maar met ingang van 1989 is besloten over te gaan tot de uitgifte van een eigen verenigingsblad. Door de sterke groei van beide verenigingen in de eerste jaren was het in elkaar zetten en nieten van het blad door vrijwilligers bijna niet meer te doen. Bovendien ontwikkelde het eigen karakter van ons Genootschap zich langs wegen die niet volledig samenvielen met die van het Vlaamse. En ook dat leverde wat probleempjes op. Twee leden Gerrit van Lent en Frits Beelaerts van Blokland bedachten onafhankelijk van elkaar de naam ‘ de Jacobsstaf ’; het logo is ontworpen door Ruud Conens. Vanaf 1989 vormde Frank Claessen samen met Annet van Wiechen de eerste redactie.

PAGINA 115

JACOBSSTAF - 2006

De naam van Madou is gevallen, als ik door de jaargangen van de Jacobsstaf blader dan heeft zij veel betekend voor de kunstminnende pelgrims.

behoefte. Heb jij als initiatiefnemer ooit kunnen vermoeden dat het zo’n grote vlucht zou nemen en heb je daar ook een verklaring voor?

Ik heb al verteld dat veel buitenlandse genootschappen een dubbele organisatie kennen, de tak van het praktisch pelgrimeren en een meer wetenschappelijk ingestelde studiegroep. Het is de grote verdienste van Mireille geweest dat het culturele en het kunstzinnige, het historische element vanaf het begin volledig is ingebouwd in ons Genootschap.

Toen Rien van Aalst en ik voor het eerst over een broederschap spraken dachten we aan zo’n vijftig tot honderd leden, hooguit. Maar op de voorbereidende vergadering waren al meer dan honderd aanwezigen, afkomstig van adressenlijsten van Rien, Mireille en mijzelf. Op 15 november 1986, een half jaar erna, was het aantal leden al meer dan verdubbeld: 246. Een jaar later, op 14 november 1987 bedroeg het 280 en op 1 maart 1988 362. Sindsdien heeft de groei niet stilgestaan. Ik denk dat dit te maken heeft met verschillende ontwikkelingen die elkaar versterkt hebben. In willekeurige volgorde: de hoge vlucht die doe-vakanties hebben genomen; het lange-afstand-wandelen; de toegenomen interesse voor totnogtoe wat verzwegen periodes uit de geschiedenis, zoals de ‘duistere’ Middeleeuwen; spiritualiteit is populair geworden en waarschijnlijk vergeet ik er nog een paar. Laten we het er maar op houden dat we op het juiste moment zijn begonnen en sindsdien de wind hebben meegehad. En dat ons Genootschap nu twintig jaar bestaat… och, er zijn veel Middeleeuwse Jacobus-broederschappen die het eeuwen hebben uitgehouden. Voorlopig moeten we dus maar doorgaan met het elkaar op weg te helpen en onderweg elkaar te steunen!

Deze uitgave van de Jacobsstaf is wat dikker dan normaal en daarmee vieren we het 20 jarig bestaan van het Genootschap. Zijn er nog andere namen die volgens jou voor het Genootschap van belang zijn? De verleiding is groot, nog eens stil te staan bij de mensen die in Gent aan de wieg hebben gestaan van ons Genootschap, bij de bestuursleden die ons Genootschap structuur en vorm hebben gegeven, maar ook bij al die leden die hun inbreng hebben gehad, ieder op eigen manier. Maar ik durf het niet, doodsbang dat ik iemand zou vergeten en daardoor ongewild pijn zou doen. Vertellen over ons Genootschap betekent vertellen over mensen, mensen die je dierbaar zijn geworden; mensen die je ontmoet en soms na verloop van tijd ook weer uit het oog verliest. En is ook dat niet als met een pelgrimstocht. Je ontmoet medepelgrims, loopt een eind samen op en raakt elkaar ook weer kwijt… Laten we zorgen, dat we op onze tocht niet al te veel mensen kwijt raken!

Het Genootschap telt nu bijna 6000 leden en voorziet kennelijk in een grote

PAGINA 116

(Omdat Koen Dircksens veel tijd in Frankrijk doorbrengt (http://onzedrome.perso.wanadoo.fr) is dit interview tot stand gekomen door gebruik te maken van zijn toespraak bij gelegenheid van het 15-jarig bestaan van het Genootschap en middels telefonisch en e-mailcontact)

JACOBSSTAF - 2006

Flarden

Een herboren pelgrim… In het voorjaar van 2005 loopt Leon van Houten met een vriend van Schijndel naar Santiago. In Santiago scheiden de wegen van Leon en zijn wandelpartner. Terwijl zijn vriend naar Nederland terugkeert, loopt Leon verder naar Kaap Finisterre. Nadat hij daar zijn kleren verbrand heeft, komt hij voor de dag als een herboren pelgrim. Ik neem om zeven uur ’s ochtends afscheid van Gerard en ga alleen verder. Gerard reist vandaag terug naar huis, naar zijn vrouw en kinderen. Ik ga nog een paar dagen door naar Kaap Finisterre, het einde van de wereld. Het afscheid met Gerard valt zwaar, na meer dan drie maanden samen lief en leed te hebben gedeeld. Nu moet ik alleen verder, weer anders, met weer nieuwe ontmoetingen en ervaringen. Het is een verademing om de rust weer te ervaren, zoals Gerard en ik die gewend waren in Frankrijk en delen van Spanje. En dat na de hectiek en de drukte van de laatste dagen voor Santiago en de emotionele

gebeurtenissen in Santiago zelf, zoals bijvoorbeeld het weerzien van pelgrims die je onderweg hebt ontmoet en het ontsteken van kaarsen in de kathedraal na de mis. Ik loop door mooie landschappen en dorpjes waar ik weinig pelgrims tegenkom. In de refugio’s tref je ’s avonds hooguit vijftien pelgrims aan, totaal anders dan ik in de laatste weken gewend was. De meeste andere pelgrims zijn nog aan het feesten in Santiago, of al thuis. Het zijn meerdere etappes van dertig kilometer. Het landschap is wonderschoon, waardoor ik de tijd neem om ervan te genieten. In de laatste etappe is er een nieuwe refugio bijgekomen. Ik besluit de derde dag niet door te lopen naar Finisterre, maar deze refugio aan te doen en de laatste etappe van dertig kilometer op te splitsen. De vierde dag loop ik naar Fisterra. De zee en de Kaap liggen voor me. Prachtig. Kaap Finisterre is het meest westelijke punt, het einde van de wereld, hier houdt het op. Het is het einde van mijn voettocht. Ik wil in de middag wat kleren verbranden op Kaap Finisterre, drie kilometer buiten het dorp bij de vuurtoren. Het is een pelgrimsritueel. Ik loop een supermarkt binnen en koop wat brandstof en een aansteker. Het moet tenslotte wel branden, geen half werk. Onderweg kom ik twee bekende pelgrims tegen die ook wat kleren bij zich hebben om te verbranden. Gezamenlijk lopen we naar de Kaap en verbranden er onze kleren. Het is een bijzonder moment. Ik zit op de kale rotsen van Kaap Finisterre, waar de vlammen

PAGINA 117

JACOBSSTAF - 2006

hoog opslaan en ik zie mijn broek en T-shirt weldra in het niets verdwijnen, terwijl de golven onder mij op de rotsen beuken. Ik besluit om samen met een Franse pelgrim op het strand te gaan slapen en daar de zonsondergang te bekijken. Om tien uur in de avond dooft het laatste licht aan de horizon van de ‘Costa da Morte’, de kust van de dood. De laatste wandeldag, het laatste licht, mijn voettocht is ten einde: de pelgrim is dood. Morgenvroeg bij zonsopgang is er een nieuwe pelgrim en een nieuwe weg.

Twee bijzondere ontmoetingen In 2003 ging Frans Goedemondt met zijn broer Rinus per fiets naar Santiago. Als hij twee jaar later met zijn vrouw gaat hospitaleren in de pelgrimsherberg van Roncesvalles, gebeurt er iets bijzonders. Tot twee keer toe onmoet Frans een lang verloren jaargenoot uit zijn studietijd. De vraag luidt: is dit gewoon of goddelijk toeval? Na overleg thuis heb ik mij met mijn echtgenote Alice opgegeven als vrijwilliger in de herberg van Roncesvalles. Om Alice wat voor te bereiden op het pelgrimsgebeuren, gaan we eind augustus al op pad. We gaan naar Santiago langs de Noord-Spaanse kustroute. We reizen per Volkswagenbus en

PAGINA 118

vinden onderweg grote en kleine campings voor een of twee overnachtingen. In de stad van Sint-Jacob aangekomen, zoeken we eerst het toeristisch bureau op voor adressen van campings. Er blijkt een stadscamping te zijn, dus daar gaan we op af. De kampeerplaatsen zijn gedeeltelijk bezet en we vinden een geschikte stek in een rijtje van enkele Nederlandse caravans en een paar tentjes, vlakbij de douches en de toiletten. We maken wat kennismakingspraatjes met enkele Nederlanders. Dat klikt wel aardig. We zien elkaar misschien later nog in de bar, al of niet bij het voetballen op tv. Na het menu van de dag van het campingrestaurant zetten we ons aan tafel in de bar, bij een echtpaar en een solo heer, die we eerder spraken. De huiswijn is goed, dus daar doen we ons tegoed aan. De solo heer blijkt in het tentje naast ons te liggen. Hij heeft de camino net per fiets afgesloten. Hij zit zijn tijd een beetje uit, voor de bus terug naar Nederland. Hij heet Leo en is een ex-militair. Hoe is hij daartoe gekomen? Nou, na een jaar in Delft scheikunde gestudeerd te hebben, had hij geen geld meer. Hij ging daarom eerst in dienst en is daar blijven hangen. Hij heeft daar ook carrière gemaakt. ‘Maar dat jaar in Delft?’ ‘En ben of was je katholiek?’ ‘En zat je bij studentenvereniging Virgiel?’ ‘Ja!’ ‘Maar hoe oud ben je dan?’ ‘64 jaar.’ ‘Dus je begon in Delft in 1959?’ ‘Ja!’ ‘Dan zijn we jaargenoten en hebben we dezelfde groentijd meegemaakt! Weet je dat we over drie jaar vijftigstejaars worden?’ We hebben uiteindelijk adressen uitgewisseld en op een hartelijke manier afscheid genomen van deze verloren jaargenoot van 1959.

JACOBSSTAF - 2006

Alice en ik verlaten Santiago en doen, per auto, de camino in omgekeerde richting. Ik kan veel plekken aanwijzen waar Rinus en ik gefietst hebben, de steden die we hebben bezocht en de refugio’s waar we hebben geslapen. Het pelgrimeren begint nu pas te leven voor haar en ze wil op een gegeven moment meer kerken bezichtigen dan mij lief is. Keurig op tijd komen we in Roncevalles aan voor wisseling van de wacht. Heel snel zijn we ingewerkt en we draaien mee in het Nederlandse team. We zuigen de vloer van de slaapzaal, maken douches en toiletten schoon en ruimen achtergelaten spullen en troep op. ’s Middags genieten we van een warme lunch met de nodige wijn in het plaatselijke restaurant, om weer helemaal opgeladen de nieuwe pelgrims te kunnen begroeten. Alice is het meest op dreef als ze de ontvangst doet. Ze verwelkomt de mensen en vraagt naar hun land van herkomst, naar vermoeidheid, honger en meer. Ik bemoei me meer met de logistiek van wasmachine, droger, toiletpapier of hapjes voor het ontvangstcomité. Totdat er een man binnenkomt van onze leeftijd. Een Nederlander die al wandelend van Pijnacker naar Santiago gaat. Hij was werkzaam in Delft, als hoogleraar. Blijkt ook katholiek te zijn, ook van 1941, ook bij Virgiel te hebben gezeten, dus ook een jaargenoot! Adrie is een jaar geleden gestopt met het onderwijs, en komt zichzelf nu tegen, helemaal

alleen en onderweg naar Santiago. Dat is een persoonlijke ontdekkingsreis, een enorme inspanning, maar ook een heel waardevolle. ’s Avonds hebben we nog lang nagepraat in het keukentje van de hospitalero’s en ’s morgens heb ik even bij Adrie aan zijn ontbijt gezeten in de recreatieruimte van de refugio. Veel mensen die de camino lopen of fietsen hebben speciale belevenissen die je als gewone sterveling niet hebt. Ze ontdekken dingen van zichzelf waar ze volledig onbekend mee waren. Ze krijgen te eten of een slaapplaats van mensen van wie je dat helemaal niet verwachtte. Ze zien dingen gebeuren die tegen het paranormale aanliggen. Of ze vinden hele oude vrienden waarmee ze tijdens hun studietijd in Delft zijn begonnen. Vrienden die het spoor van de vereniging helemaal kwijt waren en nu reële kandidaten zijn voor deelname aan het komende vijftigstejaarsfeest van de lichting 1959. Ik wijt deze opsporing van Leo en Adrie toch enigszins aan de spirituele machten of krachten die rond een pelgrimstocht naar Sint-Jacob hangen.

PAGINA 119

JACOBSSTAF - 2006

Caminos in kleur Twintig jaar heeft ons geliefd Genootschap sinds haar oprichting op 25 juli 1986 nu achter de rug en dit is haar 71e Jacobsstaf. Gedurende de eerste prille jaren van haar bestaan werd het tijdschrift gedeeld met onze zuiderbuurse medebroeders en -zusters, maar in februari 1988 kwamen we met onze eerste eigen Jacobsstaf en daarom is dit niet het 80e maar het 71e nummer. Wie terugbladert in de 70 voorbije ‘Staven’ ontmoet een veelkleurig palet aan artikelen over vrijwel alle bij de interessesfeer van onze genootschapspopulatie behorende onderwerpen. Daar zijn ook heel wat artikelen bij over delen van de pelgrimswegen die wij allen, of eigenlijk de meesten van ons, verlangend zijn gegaan naar ons unieke gemeenschappelijke einddoel: Santiago de Compostela. Daar doet de heden ten dage algemeen in zwang zijnde en ook wat modieuze opvatting dat de weg eigenlijk het doel is niets, maar dan ook niets aan af. Dat schitterende, onverwoestbare granieten Santiago is toch de plek waar we minstens eenmaal in ons leven hopen of hoopten aan te leggen. Veel van de artikelen over de verschillende caminos zijn met foto’s verlucht. Deze komen in ruime mate uit het duizenden caminodia’s tellende archief van onze eigen huisfotografe Tieleke Huijbers. De foto’s bij de artikelen zijn vrijwel zonder uitzondering afgedrukt in zwart en wit. Voor dit feestelijke jubileumnummer heeft de redactie echter besloten om het kleurige beeld centraal te stellen. Dit verhaal wordt dus in principe een kleurrijk beeldverhaal. En niet over slechts een stukje of stukjes van de weg, maar, zij het soms met zevenmijlslaarzen, over de integrale pelgrimsweg van Haarlem tot Santiago, zo’n 2300 km lang. Rond deze weg zouden met gemak een paar duizend foto’s te publiceren zijn. De 65 afbeeldingen die hier PAGINA 120

Foto’s: Tieleke Huijbers Tekst: Jan Galjé tot onze mogelijkheden behoren, vormen dus een bijna onmogelijke selectie. Wie met de camera op weg gaat, ervaart al snel een schier onoplosbaar dilemma: wàt moet je in ‘s hemelsnaam eigenlijk fotograferen? Er is zoveel. De camino’s zijn immers bezaaid met de prachtigste kerken, de interessantste kloosters, schilderachtige ermitas, de in hun desolaatheid vaak hartveroverende verlaten dorpen, magistrale steden, historische bruggen over stroompjes of indrukwekkende rivieren. En dan is er nog het leven op het platteland, de medepelgrims met hun lief en leed, het steeds wisselende landschap, de eentonigheid, de verlatenheid, de schoonheid van de oneindige ruimte... Alleen al voor de beelden van Jacobus zouden 16 pagina’s grootscheeps ontoereikend zijn. Elke keuze die de bedoeling heeft om toch een soort ‘totaalbeeld’ te presenteren, is dan ook per definitie een onvolmaakte. Meestal illustreren foto’s een tekst. In dit artikel zal de tekst de foto’s illustreren. De wandeling vangt aan bij de moderne pelgrimsplaquette in de muur van het Jacobs Godshuis in Haarlem en voert door Utrecht naar Roermond. We springen over België en Noord-Frankrijk heen om in Vézelay pas ‘echt’ van start te gaan. We volgen vanaf le Puy voornamelijk de Via Podiensis, een van de vier klassieke aanlooproutes (de door de pelgrims waarschijnlijk meest gewaardeerde) door het zuidelijke Franse land. Eenmaal in Spanje nemen we natuurlijk de Camino francés, uit jacobalistisch oogpunt toch de eerste onder haars gelijken. Het is de wens van de samenstellers van dit artikel dat het lezers hier en daar een wijle terug zal voeren naar mooie en dierbare herinneringen aan een zo unieke belevenis als het wandelen naar Santiago de Compostela.

JACOBSSTAF - 2006

Bij een Haarlemse plaquette die een voorafbeelding lijkt van de pelgrimsparade op de Sierra del Perdón gaat onze reis beginnen. Op de Sierra del Perdón rijden de pelgrims op lastdieren; hier is ook plaats ingeruimd voor de eigentijdse pelgrim op de fiets. Met de bouw van de Jacobikerk in Utrecht werd rond 1150 aangevangen. Van de oorspronkelijke kerk is niets meer over. Het huidige gotische gebouw dateert uit de XIVe en XVe eeuw. Roermond is een echte Jacobusstad. De pelgrim wandelt er van de kathedraal over de zgn ‘stenen brug’ naar de ‘voorstad Sint Jacob’. Het beroemdste jacobalium in Nederland is wellicht het ‘armfragment’. In de XIe eeuw werd het door Luikse pelgrims uit Santiago meegebracht. Daar was wel een leugentje om bestwil voor nodig. Zij vertelden er dat Luik beschikte over een klooster dat naar Jacobus de Meerdere was genoemd. In feite was dat Jacobus de Mindere. Na Luik verbleef het relikwie eerst in de ‘witte kerk’ en uiteindelijk vond het een definitief onderkomen in de zuidelijke koorkapel van de kathedraal. Dat het armfragment ooit echt aan Jacobus zou hebben vastgezeten, dat gelooft tegenwoordig geen mens meer.

PAGINA 121

JACOBSSTAF - 2006

Vézelay!! Met haar Madeleinekerk heeft zij zich pralend op de heuvel neergevleid en trekt zij reeds van verre de aandacht van de pelgrim/wandelaar. Haar benedictijnerabdij werd in 878 ingewijd door paus Johannes VIII. Haar geschiedenis is onder meer roemrucht geworden door Bernard van Clairvaux die er in 1146 de tweede kruistocht predikte, iets waar wij heden ten dage niet meer zo trots op zijn als men toen was. Roemrijk werd zij door Franciscus van Assisi die er in 1217 zijn eerste klooster in Frankrijk stichtte. Met Parijs, le Puy en Arles werd zij een van de vier klassieke vertrekpunten naar Santiago de Compostela: dat van de ‘Via Lemovicensis’, genoemd naar de stad Limoges, een van de belangrijkste pleisterplaatsen op deze weg. Velen van ons zijn in Vézelay van start gegaan of hebben de stad op hun tocht vanuit Nederland doorkruist. Haar Romaanse basilica is in de vroege morgen een oase van rust. Het is trouwens niet eenvoudig om samen met je hondje onderdak in een refugio te vinden. In ons ‘eigen’ Roncesvalles lukt dat in ieder geval zeker niet. Daar helpt geen stil gebed bij een eenzaam oeroud wegkruis aan.

PAGINA 122

JACOBSSTAF - 2006

Le Puy is al sinds oude tijden het vertrekpunt van de ‘Via Podiensis’. Voor ons, Nederlanders, is zij van de vier Franse aanlooproutes veruit de meest favoriete. De stad wordt gedomineerd door de op een vulkanische rots (een van de meest onmogelijke plekken!) gebouwde kathedraal Notre-Dame-du-Puy. En verder door het op al even onbereikbare rotspunten gebouwde beeld van Notre-Dame-de-France en de kapel Saint-Micheld’Aiguilhe. De steile klim naar de Romaanse kathedraal, die door de kruistochten sterk onder Oosters-Byzantijnse invloed kwam te staan, is langs de nauwe met kinderhoofdjes geplaveide straatjes trouwens al een pelgrimage op zichzelf. Auvergne in de sneeuw is voor heel wat pelgrims een ongezien beeld. Zij gaan in het zomerse jaargetijde, de tijd van droogte en distels. Deze laatste lekkernij groeit er speciaal voor de pelgrims met de ezel. Jacques Clouteau, die vanuit le Puy over deze weg pelgrimeerde met zijn ezel Ferdinand en er een komisch boek over schreef, noemde het: Il est un beau chemin semé d’ épines et d’ étoiles. De sterren waren er voor hemzelf; de stekels voor zijn Ferdinand, ‘Roi des Ânes et d’Aragon’.

PAGINA 123

JACOBSSTAF - 2006

De streek Aubrac is de meest zuidelijke van de Auvergnaanse vulkanische gebieden. Zij wordt onder meer gekarakteriseerd door onafzienbare weidegronden. De bevolkingsdichtheid is er laag: 9 inwoners per vierkante kilometer. De plaats Aubrac, op een hoogte van 1300 m. is zwanger van betekenis voor de Jacobspelgrimage en als zodanig wellicht hèt hoogtepunt van de Via Podiensis. Tussen de XIIe en de XVIIe eeuw bevond zich hier een zgn ‘dômerie’ (van het Latijnse ‘domus’: huis, residentie) waar naast monniken ook ridders leefden die, half monnik en half strijder, met het zwaard en met het woord waakten over het lichamelijk en geestelijk welzijn van de pelgrims naar Santiago de Compostela. Door haar hoge ligging is zij vaak in nevelen gehuld, hetgeen de plek niet zelden een mysterieuze sfeer verleent. Na Aubrac arriveren we in het vestingstadje SaintCôme-d’Olt, waar de toren van de gotische kerk is bekroond met een curieuze spiraalvormige spits. Wellicht verkeerde de bouwmeester, al dan niet beneveld door een mooie ‘verveine du Puy’, in een tijdelijke staat van balorigheid. Even verderop steken we in Espalion de Lot over via de fraaie bakstenen middeleeuwse PontVieux. PAGINA 124

JACOBSSTAF - 2006

Estaing, residentie van de beroemde familie d’Estaing, die haar invloed heeft uitgeoefend vanaf de slag bij Bouvines in 1214 (waardoor de basis gelegd werd voor het Franse koninkrijk met Parijs als hoofdstad) tot het jaar 1793, dat met de onthoofding van Louis XVI het einde betekende van de Franse monarchie. Het hoog boven Estaing oprijzende familiekasteel, dat dateert uit de XVe en XVIe eeuw, herbergt thans een religieuze communiteit. Over de gotische brug, weer over de rivier de Lot, verlaten we Estaing en gaan we verlangend op weg naar Conques, een pelgrimsstad bij uitnemendheid. Zij heeft zich als een gewaad om de heuvel gedrapeerd; in haar plooien kruipen de bonkige straatjes omhoog. Alles is gericht op de drietorenige Romaanse Sainte-Foy. Het jonge meisje stierf in 303 de marteldood. Haar relieken worden er angstvallig bewaard. Nergens in Frankrijk is fraaier modern glas te vinden dan in het schip van deze premonstratenser kloosterkerk. De in golvende horizontale banden ingelegde grijzen filteren het zonlicht op mystieke wijze. In de straatjes rond de kerk worden in de vitrines van de eethuizen de pelgrimsmaaltijden aangeprezen.

PAGINA 125

JACOBSSTAF - 2006

Dit deel van de Via Podiensis is een aaneenschakeling van mooie oude steden. Cahors ligt ingebed in een meander van de zich grillig door het heuvelland slingerende Lot en is een middeleeuwse handels- en universiteitsstad. Johannes XXII (paus van 1316-1334) en Gambetta (1838-1882), een van de belangrijkste grondleggers van de Franse republiek, aanschouwden hier het levenslicht. De stad beschikt over twee imposante monumenten. De kathedraal Saint-Etienne dateert uit de XIe en XIIe eeuw. Het schip is afgedekt met twee voor deze landstreek karakteristieke enorme koepels, naar het voorbeeld van de Saint-Front in Périgueux. De pelgrims die de Via Podiensis volgen, komen de stad binnen over de onbetekenende Pont Cabessur, maar verlaten Cahors over het tweede indrukwekkende monument: de Pont Valentré. Met haar zeven bogen en haar drie torens die zich verheffen tot 40 meter boven het wateroppervlak van de rivier, vormt zij een van de meest illustere voorbeelden van de Franse militaire waterbouwkunst uit de XIIIe eeuw. Vlak voor Cahors hadden we ook nog in Villeneuve het fresco van de schitterende rode pelgrim bewonderd.

PAGINA 126

JACOBSSTAF - 2006

Dan komt Moissac. In het claustrum van de benedictijnerabdij Saint-Pierre is het doodstil in de vroege morgen. De elegante arcaden met afwisselend dubbele en enkele zuiltjes hebben ragfijn beeldhouwwerk op hun kapitelen. In het zuidelijk portaal overdenken profeten het lot van het uitverkoren volk. Hier is het Jeremiah, wiens leven, ‘van de moederschoot af’, beheerst werd door de geweldige tragiek van de ondergang van het volk. Met name zijn vijf klaagzangen behoren tot het sublieme hoogtepunt van tragische lyriek in de schriften. De stad beschikt verder over een Porte Saint-Jacques en een Pont Saint-Jacques. Van de vroegere Eglise SaintJacques resteert alleen nog maar de naam. Als de avond valt over de Tarn, zet de zon de lucht en het water in een ingehouden mat-oranje gloed. Een heel stuk verderop, in Condom, worden aan de gevel van een woning aan pelgrim Jacobus, een staf in de ene en de bijbel in de andere hand – hij gaat immers in Spanje het geloof verkondigen – door een boer en een boerinneke brood en wijn voor onderweg aangeboden.

PAGINA 127

JACOBSSTAF - 2006

Saint-Jean-Pied-de-Port, startpunt voor heel wat van de onzen. De tocht met het bergtreintje uit Biarritz was hartveroverend. Wellicht hebben we de refuge van Jeanine opgezocht in de Rue du Citadel. De rusteloze geest van Madame Debril waart hier nog immer rond. We gaan door onder de Porte de Saint-Jean en staan bij de Porte d’Espagne voor een belangrijke keuze: nemen we de veilige D933 via Valcarlos of wagen we ons - met Napoleon - aan de moeizaamheden (en de pracht) van de Col de Bentarte? Misschien zien we hier wel voor het eerst ‘de gele hand met de negen vingers’ die ons de komende 800 km de weg zal wijzen. Ons eerste Spaanse onderkomen is onze ‘eigen’ refugio in Roncesvalles, waar we in onze moedertaal worden begroet. Hier komen twee werelden tesamen: de wereld van Karel de Grote en zijn strijdmakker Roland (vereeuwigd in het ‘Chanson de Roland’) en de wereld van de vroegste Jacobspelgrimage, toen de monumentale gebouwen van het gastvrije augustijner klooster aan de eerste pelgrims langs de route een veilig onderdak boden. De kap van de stompe toren geniet om een hoekje van de weelderige bloemenzee.

PAGINA 128

JACOBSSTAF - 2006

Nadat we in Puente la Reina bij Los Padres Reparadores in hun onlangs geheel gerenoveerde refugio de nacht hebben doorgebracht, zijn we door de lange rechte straat, de Rua Mayor, gegaan, die de stad tot pelgrimsstad bij uitstek heeft gemaakt. Hier hebben de pelgrims over de Via Tolosana, de weg vanuit Arles, zich bij ons gevoegd. En dan staan we oog in oog met de mooiste brug van de gehele camino francés, de Puente la Reina over de Rio Arga, genoemd naar Doña Mayor, de vrouw van koning Sancho III. Het is een van de schaarse voorbeelden van brug en stadspoort in één. Een analyse van haar technische en esthetische kwaliteiten vraagt om een apart artikel. In Estella zijn wij getuige van de strijd tussen Roland en de reus Ferragut op een kapiteel van het XIIe eeuwse ’paleis van de koningen van Navarra’. Van hieruit is het nog méér dan een forse dagmars naar Torres del Rio. De kerk van het Heilig Graf in Jerusalem stond er model voor. Samen met de San Martín in Frómista en de San Nicolas in Portomarin vormt zij de Romaanse drieëenheid van de camino francés.

PAGINA 129

JACOBSSTAF - 2006

Bestaat er in religieuze zin iets Spaansers dan de vaak uit hun krachten gegroeide retabels die het decor vormen voor de rooms-katholieke eredienst? Zij zijn meestal te groot voor de beschikbare ruimte en het is allemaal goud wat er blinkt. De heiligenbeelden, die in de Franse kathedralen doorgaans een ingetogen houding hebben aangenomen, gaan zich hier te buiten aan barokke gevoelsexpressies. Het van oorsprong cluniacenser klooster van Santa Maria la Real in Najera wordt sinds 1895 bewoond door de zonen van Sint Franciscus. In het claustrum worden de kloostergangen gescheiden van de binnentuin door vierdelige arcaden met zeer gedetailleerde, bijna mechanisch bewerkte traceringen. We zijn hier in het land van de rode aarde. En in dat van San Juan de Ortega, de trouwe rechterhand van de tiende-eeuwse monastieke weg- en waterbouwer Santo Domingo de la Calzada. Na een wonderbaarlijke redding op een woeste zee hield hij zich aan zijn belofte om een klooster te stichten. Hier, in het dorp dat zijn naam draagt en waar hij rust, mochten wij vroeger met onbekrompen maat genieten van de pastorale knoflooksoep.

PAGINA 130

JACOBSSTAF - 2006

Hoewel koning David volgens de schriften eigenlijk bekwaam was in het bespelen van de citer (Sam.16:16), wordt hij in Santo Domingo de la Calzada afgebeeld met een soort knieviool, een viola da gamba. Het is een primitief Romaans beeld. De strijkstok lijkt wel een ijzerzaag. We bevinden ons in de contreien van Burgos. Maar voordat we de door velen gevreesde meseta opgaan, brengen we eerst een bezoek aan de karthuize van Miraflores, waar we overigens, behalve in de bezoekerskapel, geen teen over de drempel krijgen. Karthuizers leven in de grootst denkbare afzondering. Jacobus zit er, terwijl hij nog geen voet in Spanje had gezet, toch al in vol pelgrimsornaat aan aan het laatste avondmaal. Dan de meseta...... Een vlak, kaal, leeg, eentonig en onherbergzaam land op 900 m. boven de zeespiegel. Door sommigen geprezen, door de meesten verafschuwd. Als de zon hier genadeloos schijnt, zoekt de pelgrim vergeefs naar de schaduw van een boom. Het straatje zou zich in talloze dorpen langs de camino kunnen bevinden. Hier is het Hornillos, maar het zou net zo goed in Hontañas kunnen zijn. En het draagt de eretitel ‘Camino Real,’ koninklijke weg..

PAGINA 131

JACOBSSTAF - 2006

Vlak voor Castrojeriz zijn we dwars door het klooster San Antón gegaan, waar vroeger in nissen door de monniken voedsel voor de passerende pelgrims werd neergelegd. In de verte ontwaren we, hoog op de berg, het Castillo. Maar voor we Castrojeriz binnengaan, brengen we een vluchtig bezoek aan de Colegiata de la Virgen del Manzano met een bescheiden rijkdom aan kunstwerken, zoals een barokke Jacobus boven het hoofdaltaar. Voorbij Frómista ligt Villalcázar de Sirga. We gaan naar binnen in de indrukwekkende tempelierskerk van Santa María la Blanca, al was het alleen maar om te zien hoe Jacobus door zijn dienaren in het graf wordt gelegd. Het losse hoofd krijgt vanzelfsprekend een aparte behandeling. En als we dan door Carrión de los Condes zijn heengetrokken en via de oude brug de Rio Carrión zijn overgestoken, staan we ineens oog in oog met de overweldigende gevel van de San Zoïlo, in oude tijden een invloedrijke benedictijner abdij. En een paar kilometer voor Sahagun, gunnen we onszelf een lange siësta in de koele schaduw van de hoge bomen bij de schilderachtige Ermita de Nuestra Señora del Puente.

PAGINA 132

JACOBSSTAF - 2006

Als ‘meest Franse kathedraal in de Spaanse gotiek’ zou de Santa Maria van Leon met ere de titel ‘Kathedraal met de honderd ramen’ dragen. Het licht is er legendarisch en de ramen wedijveren, op eenbiedige afstand, met die van Chartres. De westgevel is niet zonder architectonische problemen. De beide torens zijn door een ruime marge gescheiden van de kopgevel van het middenschip. Hierdoor vertoont zij niet de solide cohesie die de voorgevels van kathedralen doorgaans kenmerkt. Deze marges bieden wel een uniek longitudinaal zicht op het systeem van de luchtbogen. Op een zonnige vroege morgen te zitten op het plein voor de kerk en alleen maar te kijken en te kijken, is een ervaring die niet snel vervaagt. Stoere koperen jacobsschelpen zijn ingelegd in het plaveisel. Zij wijzen de weg naar de enorme brug over de Bernesga en daarmee de stad uit. In Hospital de Órbigo gaan we over de ‘moeder van alle caminobruggen’. Wellicht wordt deze eretitel ooit nog eens verklaard in een lyrisch essay. De westgevel van de kathedraal van Astorga heeft dezelfde structuur als de westgevel van Leon. Haar gesteente heeft echter een opvallende diep-rode gloed.

PAGINA 133

JACOBSSTAF - 2006

In Castrillo de los Polvazares zien we en passant een schitterende en complete Santiago als pelgrim uitgebeiteld in een deurpaneel. Daarna wandelen we tussen Rabanal en Ponferrada kilometerslang door uitbundige bremen heidevelden. In El Acebo aarzelen we of we de 10 km lange omweg naar de Herrería de Compludo zullen maken. Zou dat traditionele oude vrouwtje met haar in deze simpele omgeving licht detonerende mobieltje, niet even voor ons kunnen informeren of de smidse heden in bedrijf is? Anders gaan we rechtstreeks door voor onze laatste 220 km naar Santiago. Over een dikke week zullen we er zijn. En mochten we in het zicht van de haven stranden -en daarmee de rijke genaden die ons deelachtig worden bij het bereiken van Santiago buiten onze schuld mislopen- dan kunnen wij er in Villafranca del Bierzo bij de Puerta del Perdón van de Jacobuskapel toch nog aan deelachtig worden. Zo heeft de Spaanse paus Callixtus III (niet II !!) dat rond 1455 verordonneerd. Wij zouden hier de volledige vergeving van onze zonden kunnen verkrijgen, als waren wij gezond en wel bij het apostelgraf aangekomen..

PAGINA 134

JACOBSSTAF - 2006

Even voor Cebreiro zijn we Galicia binnengekomen. Maar voordat het landschap echt op het vriendelijke, groene, kleinschalige Galicia met zijn bijna Hollandse grazige weiden gaat lijken, brengen wij hier eerst even een paar klimatologische verschijnselen naar voren, die zich er wellicht niet van nature voordoen, maar waarmee heel wat van de onzen toch wel op natte wijze kennis hebben gemaakt. Pedrafita in de wolken, Cebreiro in de sneeuw en de Alto de San Roque in de mist. De ijzeren pelgrim van San Roque zet zich schrap tegen de immer gestaag waaiende wind op deze hoogte. Nu is het nog even licht klimmen naar de Alto de Poio op 1313 m. hoogte, maar daarna is de rest van onze wandeling één lange afdaling naar Santiago op 260 m. En vanaf hier worden we door betonnen ‘mijlplaten’ elke 500 m. op de hoogte gehouden van de afstand die we nog tot de kathedraal hebben af te leggen. Het land is keurig onderhouden, muurtjes begrenzen de weiden op Engelse wijze, boerderijen zijn voorzien van hightech veevoercontainers en in de moderne koeienstallen loeit het welvarende, volvette vee.

PAGINA 135

JACOBSSTAF - 2006

Je had de kathedraal van Sint Jacob al van verre gezien. Naarmate je de stad naderde verdween zij achter de huizen. Door de kronkelige en bonkige straatjes klim je omhoog. Nu eens zie je een torenfragment, dan weer een stuk van het schip. En dan weer een hele tijd niets. Plotseling is hij vlakbij. Nog even en je staat op het grote plein. Er zijn er die de aankomst teleurstellend vinden. Ik vind het steeds weer een nieuw en adembenemend avontuur. Ja, daar zijn al die mensen met hun uitmonsteringen en hun herrie. Maar de stilte die je tijdens al die weken op die eindeloze wegen in jezelf hebt opgebouwd, die zit toch vooral van binnen en daar heeft die massa toch maar weinig greep op. En was je onderweg nog niet aan de Coquille-Saint-Jacques toegekomen, hier kom je er bijna niet onderuit. Heb je nog moed om mee te gaan naar Finisterre, drie dagen door een prachtig land, naar het echte einde van de wereld? Om er de oude mens af te leggen en je te bekleden met de nieuwe? Wat die nieuwe mens zeker met zich zal meedragen, zijn herinneringen en nog eens herinneringen. Aan al het onvergetelijke dat je de afgelopen weken / maanden hebt meegemaakt.

PAGINA 136

JACOBSSTAF - 2006

Toelichting bij de foto’s Pag. 121 l. boven:  Haarlem, plakette uit 1995 aan het voormalige Jacobsgasthuis r. boven: Utrecht, Jacobikerk  12de-15de eeuw. l. onder:   Roermond, Christoffelkathedraal. Armreliek van St. Jacob in de Jacobuskapel. r. onder:  Roermond, “stenen brug”  naar “voorstad St. Jacob”. Pag. 122 boven:  Vézelay, Ste. Madeleine op de “colline éternelle”. l. onder:  Vézelay, Ste. Madeleine. Narthex, zuidportaal met  het Kerstverhaal. 12de eeuw. r. midden:  omgeving Montbonnet, pelgrims met oude, zieke hond. r. onder:  omgeving Nasbinals, wegkruis. Pag. 123 l. boven:  Le Puy, opgang naar de kathedraal. r. boven: Le Puy, modern houten Jacobusbeeld in de kathedraal  Notre- Dame- du- Puy. l. onder:   distels. r. onder:  Auvergne in april. Pag. 124 Boven:  Aubrac, domerie. l. onder: St. Côme-d’ Olt, toren van de St. Côme-etDamienkerk. 13de- 16de eeuw r. midden: Aubrac, domerie, kerk Notre Dame-desPauvres. 12de eeuw. r. onder:  Espalion, rivier de Lot met “Pont-Vieux”. Pag. 125 l. boven: Estaing, burcht. 15de eeuw. r. boven:  Conques, Ste. Foy, detail van het tympaan: een pelgrim achter St. Petrus. 12de eeuw l. onder:  Conques, gezicht op de stad en de Ste. Foy. r. onder:  Conques, middeleeuwse pelgrimsbrug. Pag. 126 l. boven:  Cahors, kathedraal St. Etienne. 12de eeuw r. boven:  Cahors, pont Valentré. 13de eeuw. l. onder:  Cahors, straatje. r. onder: Villeneuve d’ Aveyron. St. Sépulchre, Jacobuspelgrim. Wandschildering 14de eeuw. Pag. 127 Boven:  Moissac, St. Pierre. Kloosterpand. 12e eeuw. l. onder: Moissac, St. Pierre. Zuidportaal. De profeet Jeremia. 12de eeuw. r. midden:  Moissac,  de Tarn bij avond. r. onder: Condom, moderne gevelschildering:  St. Jacobus onderweg als pelgrim. Pag 128 l. boven:  St. Jean-Pied-de-Port, kerk Notre Damedu-Bout-du-Pont  met de Porte St. Jean. r. boven: Roncesvalles, colegiata. Slaapzaal met schoenenkast van de“Nederlandse” pelgrimsrefugio. l. onder:  St. Jean-Pied-de-Port, wegwijzer. r. onder: Roncesvalles, colegiata. Pag. 129 boven:  Puente la Reina, middeleeuwse pelgrimsbrug. 11de eeuw l. midden:  Puente la Reina. Santiagokerk. Jacobus

ziet in een visioen de “Virgen del Pilar”. Detail van het retablo mayor.18de eeuw. l. onder: Estella, Roland en Ferragut. Kapiteel aan het paleis van de koningen van Navarra. 12de eeuw. r. onder:  Torres del Rio. S. Sepolcrokerk. 12de eeuw. Pag. 130 l. boven: Nájera, S. Maria la Real, retablo mayor. 17de-18de  eeuw r. boven:  Nájera. S. Maria la Real. Kloosterpand. 16de eeuw. l. onder:  Montes de Oca, pelgrimspad. r. onder: S. Juan de Ortega, kloosterkerk. Graf van S. Juan de Ortega. 15de eeuw. Pag 131 l. boven:  S. Domingo de la Calzada, kathedraal, een van de koorpijlers. Musicerende koning David. 12de eeuw. r. boven:  Hornillos, Calle Real. r. midden:  pelgrim op de meseta tussen Hornillos en Hontañas. Onderaan:  Burgos, Cartuja de Miraflores. Laatste Avondmaal met Jacobus. Detail van het retablo mayor, 15de eeuw. Pag. 132 l. boven:  Castrojeriz, zicht op de burcht. l. midden:  Villalcázar de Sirga, S. Maria la Blanca. Het lichaam van Jacobus wordt in de kist gelegd. Detail van het Jacobusretabel. 16de eeuw. l. onder:  Sahagun, ermita van de “Virgen del Puente”. 13de eeuw. Rechts:  Carrión de los Condes, gevel van de San Zoilo. 16de eeuw. Pag. 133 l. boven:   Leon, gevel van de kathedraal S. María de Regla. 13de eeuw. r. boven:  Leon. Koperen schelp in het plaveisel. l. onder:  Puente de Orbigo, middeleeuwse brug over de rivier de Orbigo. r. onder: Astorga, gevel van de kathedraal S. María. 16de eeuw. Pag. 134 l. boven:  Castrillo de los Polvazares.  Jacobus .  Paneel in een garagedeur. r. boven:  El Acebo, oude vrouw met mobieltje. l. onder:  Cruz del Ferro, bloeiende heide. r. onder:  Villafranca del  Bierzo. Capilla de Santiago, puerta del Perdón. 12de eeuw. Pag 135 l. boven:  Piedrafitapas. r. boven :  El Cebrero in mei. l. midden: El  Cebrero, “palloza”. r. midden:  Alto de San Roque, pelgrimsbeeld. Pag. 136 Links:  Santiago, kathedraal en Plaza de Obradoiro in het Heilige Jaar 2004. r. boven:  Santiago,  kathedraal, drukte in de Portico de la Gloria. r. midden:  Santiago, “Coquilles S. Jacques”.(in het Spaans: vieiras) r. onder:  Finisterre,  het “einde van de wereld”.

PAGINA 137

JACOBSSTAF - 2006

Op weg naar Santiago tussen Genève en Le Puy De Acceuil Jacquaire

De zon komt op vanachter de bergen. Het is halfzes. De rest van de camping slaapt als zij stilletjes het terrein verlaten. Het zwembad ligt er rimpelloos bij. Het restaurant waar ze de vorige avond gegeten hebben is stil. Ze hadden nog het ontbijt in het chaletje achtergelaten. De dag begint met de gebruikelijke afwegingen, hoe ver lopen we vandaag, waar slapen we en waar kunnen we geld trekken. Het is slechts een van de bijzondere overnachtingen tijdens de tocht van Genève naar Le Puy die Katrina van den Berg in juni 2006 maakte. De Via Gebennensis (van Genève dus) kenmerkt zich niet door historische gebouwen of Jacobalia. Integendeel, het is een mooie route, zeer goed gemarkeerd met Europese Jacobsster en wit/rode markering van de GR65, maar oud? Zeker niet. De beeldjes van Jacobus onderweg zijn daar volgens de bordjes geplaatst na het jaar 2000 en de dorpen waar je door heen komt zijn oud, maar niet Middeleeuws en zelden historisch interessant. Genève natuurlijk wel. De kathedraal Saint Pierre, het oude vertrekpunt van pelgrims,

Foto: Peter Eerhart

PAGINA 138

Katrina van den Berg de Bourg de Four en het oude centrum zijn zeker de moeite waard, evenals de boulevards langs het Meer van Genève en het park. En Le Puy kent u waarschijnlijk allemaal, dus dat hoef ik niet te beschrijven. Wat maakt deze route dan zo bijzonder? Zal ik de schitterende natuur beschrijven? De ongelooflijk mooie vergezichten, de wilde bloemen, het water, de enige bankjes op de hele route (bij Tence)? Maar is deze route mooier dan de GR na Le Puy of door Zwitserland? Iedereen kent wel stukken camino die je je herinnert omdat ze zo indrukwekkend waren. Voor mij is vooral bijgebleven de overnachtingsmogelijkheden. De campings met chaletjes, tenten of caravanes equipées, de gites d’étapes, de chambres d’hôtes, de hotelletjes, waren afwisselend goed, slecht of matig. De Topoguide van dit deel van de GR65 noemt ze allemaal. Wat er niet in staat is de Acceuil Jacquaire, letterlijk Jacobus Ontvangst. Deze gastadressen zijn kenmerkend voor dit traject. Het houdt in dat, als je voorzien bent van een pelgrimspas, voor een gering bedrag zeer hartelijk wordt ontvangen door het gastgezin, een warme maaltijd krijgt ’s avonds, onderdak en ontbijt. En wat nog veel wezenlijker is, ze hebben begrip voor problemen als blaren, dorst, en zijn bereid hun huis met je te delen. Vooral als je Frans spreekt, zijn het geweldige ervaringen. Een man, die een taart voor je bakt, nadat hij, achter zijn Middeleeuws huis, de waslijn voor je heeft vrijgemaakt om je was op te hangen. Een vrouw, die haar badka-

JACOBSSTAF - 2006

mer tot je beschikking stelt in het volste vertrouwen haar persoonlijke (waardevolle) zaken achterlaat. Ze maken speciale, regionale gerechten voor je klaar, laten je mee genieten van zelfgemaakte jam en Vin de Noix. Op één adres waar we de avond tevoren gesproken hadden over muziek, werden we gewekt met Julian Bream op de luit. Om zes uur ’s ochtends! De Acceuil Jacquaire adressen staan allemaal in het gele boekje van de Association de Saint Jacques de Rhône-Alpes. Er zijn ook adressen, alleen maar voor dépannage, dus als je pech hebt. Ook die waren uiterst behulpzaam. Deze route is vrijwel gespeend van Nederlanders, omdat het natuurlijk niet een logisch stuk is komend uit Nederland of België. Je medepelgrims zijn veelal Duitsers of Duitssprekende Zwitsers zodat je soms op een gastadres drietalig (Duits-Frans-Nederlands) bezig bent. Realiseer je wel dat de meeste adressen slechts één slaapkamer hebben. Bij topdrukte in juli of augustus kan het dus makkelijk vol zijn. Sommige overnachtingsplekken worden bovendien in de zomervakantie als huisje per week verhuurd en zijn dan dus niet beschikbaar. Voor mij gaven deze gastvrije adressen een bijzondere dimensie aan het pelgrimeren langs een route die anders voornamelijk uit toeristische motieven schijnt te zijn ingegeven. Pelgrims uit de Middeleeuwen zijn waarschijnlijk vanuit Genève via Lyon naar Le Puy gelopen maar ik weet niet of ze net zo hartelijk ontvangen zijn als wij langs deze onvergetelijke weg.

Korte routebeschrijving In Genève is het station vlakbij het meer en het centrum van de stad. Het verdient aanbeveling om het eerste stuk door de buiten-

wijken de tram te pakken, eventueel tot aan de grens met Frankrijk in Bardonnex. Voor alle informatie zie website van VVV Genève. In feite loop je alsmaar langs de zijkant van de hoge Alpen, richting Rhône tussen Lyon en Valence. Pelgrims, die slechts een week de tijd hebben, kunnen de tocht eventueel onderbreken in Le Grand Lemps, waar een station is aan de lijn Grenoble – Lyon. Het is dus ook mogelijk om in Le Grand Lemps te beginnen. De tocht van 320 km is in twee weken te doen, maar wij hebben er drie weken overgedaan. Het is veel klimmen en dalen maar niet vreselijk zwaar. Nadat je de Rhone overgestoken bent bij Chavanay, lijkt het heel erg te gaan stijgen, maar ook dat valt mee. De cols zijn niet al te hoog, de mensen behulpzaam en een deel gaat zelfs over een oud spoortraject, waarvan de bruggen nog staan, zodat het wel heel geleidelijk omhoog gaat. Het is wel het begin van het Massif Central maar ook de onvergetelijke vergezichten van de Massif du Meygal. Uiteraard ben ik gaarne bereid inlichtingen te verstrekken aan belangstellenden. Tel.0765413337. [email protected]

Praktische informatie; Treinreis heen met City Night Line van Amsterdam/Arnhem naar Geneve met overstap in Basel. Treinreis terug vanaf Lyon met de TGV naar Brussel. Alleen de treinreis en de eerste twee overnachtingen gereserveerd, verder met mobieltje steeds een etappe vooruit gebeld. Literatuur: Topoguide GR65 Sentier vers Saint Jacques de Compostelle via Le Puy-en-Velay ISBN 2-7514-0029-9 en de gids van de Association Jacquaire (Livre Jaune). Eventueel lopen van Le Puy naar Lyon volgens de route van uitgever Chamina Les Chemins de Saint Jacques de Compostelle De Lyon au Puy en Velay ISBA 2-84466-056-8

PAGINA 139

JACOBSSTAF - 2006

Gedicht

Johanna Koot

Finisterre Finisterre, zoete vaart in een bede al vergaard Doe mij gaan in stille dromen nooit zal er een eind aan komen Al wat ik zie, al wat ik hoor gezang van een engelenkoor Zacht deint het scheepje van de Heer Santiago, op en neer Alwaar op het vaste land omringd door pelgrims, hand in hand Jou mogen aanschouwen mannen, vrouwen In rijen gaat de jeugd vooruit lachen huilen wordt geuit Dansen, zingen van vreugde springen Komt, geeft elkaar de hand allen op het vaste land

Foto: Tieleke Huijbers

Want de Heer is aangekomen Santiago van mijn dromen. Johanna Koot kwam 8 oktober 2002 in Santiago aan, na een eenzame tocht op de fiets. Zij voelde een bijzondere aantrekking door te gaan naar Finisterre een heel bijzondere ervaring beleefde zij in het kerkje Iglesia Sta Maria de las Arenas S.XII-XIII

PAGINA 140

JACOBSSTAF - 2006

Van de Voorzitter Op herhaling Over een aantal aspecten van het pelgrimeren is al veel geschreven en valt nog veel te schrijven. Over het religieuze, het spirituele, het avontuurlijke, het sportieve, het historische, het kunstzinnige, over het eentonige en het afwisselende,over het afhankelijk zijn en het onafhankelijk zijn over het solitaire en over de gemeenschapszin.... Nog een aspect wil ik onder Uw aandacht brengen: Het iteratieve, het aspect van de herhaling. Wellicht denkt U hierbij aan de reeks van eendere dagen, die U in een bepaald ritme brengt, of, nog dichter bij Uw eigen ik, aan steeds dezelfde stappen van 88 of 93 centimeter of dezelfde vijf meter bij iedere omwenteling van uw pedalen. Wat mij de laatste tijd opvalt, is het “op herhaling” gaan van degenen die hun eerste tocht naar Santiago de Compostela er op hebben zitten. Wie wat langer in het pelgrimswereldje rondloopt, kent de “veteranen” die soms tot wel tien keer toe, de “camino Frances” hebben afgelegd, zoekend naar meer, naar herkenning naar verdieping, naar intensivering van een of meer van bovenvermelde aspecten. Meer en meer tekent zich echter een groep af van pelgrims, die langs andere “oude” wegen naar Santiago gaan. Alleen al bij de Duitse “Outdoorhandbuecher” vinden we deeltjes over de via de la Plata, de alternatieve routes in het noorden van Spanje, de via Tolosana in Frankrijk alsook de via Lemosensis. Maar ook de route door Oostenrijk wordt beschreven en die door Nordrheinland Westfalen, evenals de Belgische via Mosana. En dan heb ik het slechts over de boekjes van een enkele uitgever. Iedere zichzelf respecterende regio in Spanje komt met een beschrijving van zijn “eigen” weg, voor veel streken in Frankrijk en Duitsland geldt

hetzelfde, terwijl we ook in Nederland niet achterblijven met regionale Jacobsgidsen. Steeds meer pelgrims met ervaring zoeken naar voor hen nieuwe wegen door heel Europa; overal zijn of worden pelgrimsverenigingen opgericht. Mede op grond van vragen hierover op de laatste algemene vergadering reden voor Uw bestuur om zich te orienteren op nauwere samenwerking met zusterverenigingen met name in Duitsland, Engeland, Belgie, Frankrijk en natuurlijk Spanje en te speuren naar mogelijk nog te vullen “lege plekken” elders. Anders dan in Nederland is echter de versnippering groot: Bij ons is er maar een pelgrimsvereniging voor het hele land, overal elders zijn er meer, hetgeen ongetwijfeld deels te maken zal hebben met de grootte van het land of, zoals bij onze zuiderburen, met verschillende taalgebieden. Toch zou het, dunkt ons, goed zijn om zicht te krijgen op wat er is, om te weten te komen wat er kan. Ach, Europa,,,, En dan heb ik het niet eens over de vragen die ons bereiken over de pelgrimage naar Rome. En was het niet zo, dat er drie grote pelgrimsoorden waren: Santiago de Compostela, Rome en Jeruzalem? Toch blijft ieders eerste “echte “ pelgrimstocht de belangrijkste. Die houdt bij ons prioriteit. Tijs Dorenbosch

PAGINA 141

JACOBSSTAF - 2006

Najaarsledenvergadering 11 november 2006 te Amsterdam. Pelgrimeren, van alle tijden en culturen, voor jong en oud? Het Genootschap van Sint Jacob bestaat 20 jaar. Sinds de oprichting, om precies te zijn op 25 juli 1986, is er veel veranderd. Het pelgrimeren heeft een grote vlucht genomen. Duizenden leden zijn sindsdien, lopend of fietsend, hun weg gegaan en velen zullen volgen. De vereniging is groot en divers geworden. Twintig jaar is niet veel op een eeuwenoude traditie van pelgrimeren, maar het mag gevierd worden. overigens lijkt de herstelde traditie verder te reiken dan Santiago. Zie ik het goed dat recentelijk binnen ons Genootschap ook aandacht is ontstaan voor andere pelgrimstochten: Rome, Constantinopel, Jeruzalem en – in onze multiculturele samenleving niet verwonderlijk – ook Mekka? Een interessante vraag in dit verband is: Is pelgrimeren voor oud én jong? Onder het motto “Pelgrimeren, van alle tijden en culturen, voor jong en oud?” organiseert de regio Amsterdam op 11 november dit jaar de najaarsvergadering. Plaats van samenkomst: de Mozes en Aäronkerk, Waterlooplein 205 in Amsterdam – centraal gelegen in de stad, op 15 minuten loopafstand van het Centraal Station en uitstekend bereikbaar met openbaar vervoer: vanaf CS twee haltes met de metro: halte Waterlooplein.

Amsterdam, pelgrimsstad Amsterdam heeft een rijk verleden als pelgrimsstad. Denk aan de vele pelgrims “ter stede” naar aanleiding van het mirakel van Amsterdam – de hostie die in het vuur niet verbrandde -, heden ten dage elk jaar nog altijd herdacht met een stille tocht in maart. Denk ook aan de vele pelgrims op doorreis, met name vanuit de Scandinavische landen. De Olofkapel aan de kop van de Zeedijk herinnert ons daar nog aan. Van zijn evenknie, de Jacobskapel die vanaf de 15e eeuw tot midden 18e eeuw aan de kop van de Nieuwendijk heeft

PAGINA 142

gestaan, resten ons nog slechts enkele fundamenten. Door de eeuwen heen heeft Amsterdam een multireligieus en multicultureel karakter gehad. En nu nog! Niet in de laatste plaats zijn het de vele jongeren die ons daaraan herinneren.

Programma Onder het hierboven al eerder genoemde motto wordt u een zeer gevarieerd programma aangeboden. ’s Ochtends, na de ledenvergadering en de traditionele pelgrimsparade vindt er een panelinterview plaats met o.a. de voorzitters van ons Genootschap. Onder inspirerende en deskundige leiding van een gespreksleider zal er niet alleen worden teruggekeken, maar vooral ook vooruit. En uiteraard is er gelegenheid voor discussie tussen zaal en panel. Het middagprogramma omvat lezingen over (cultuurhistorische aspecten van het pelgrimeren naar) Santiago (Dr. J. van Herwaarden), Rome (K. Roodenburg), Constantinopel (De heer Bakker, lid van de Russisch Orthodoxe Kerk in Amsterdam) en Jeruzalem/Mekka (Prof. K. Steenbrink). Speciale aandacht is er voor het thema “Jongeren en pelgrimeren”. Enkele jongeren zullen een workshop voor jongeren (tot ±30 jaar) organiseren met de vraag wat jongeren bezighoudt en wat ons Genootschap voor hen zou kunnen betekenen. Voorts is er ruimte voor informatie voor lopers en fietsers en voor de werkgroep Spiritualiteit. De kerk is inmiddels veranderd in een “marktplein” met allerlei stands waar u informatie en inspiratie kunt opdoen, maar ook eigen ideeën en suggesties kunt brengen. Er is gelegenheid deel te nemen aan het buitenprogramma met diverse wandelingen door de Amsterdamse binnenstad onder leiding van ervaren gidsen. Er wordt gestart om 13.30 uur en 15.15 uur. De tocht duurt ongeveer vijf kwartier. De precieze route is afhankelijk van de interesse

JACOBSSTAF - 2006

van de diverse gidsen. In ieder geval komt u langs de paar Jacobalia die in de Amsterdamse binnenstad nog aanwezig zijn. Het maximum aantal deelnemers bedraagt 15 per groep. De kosten hiervoor zijn € 5 per persoon, op de dag zelf te betalen. Het programma sluit af met Café Saint Jacques.

mer), van vrijdagmiddag t/m zondag. Voor meer informatie daarover: zie de advertentie van Stayokay in deze Jacobsstaf. Op vrijdag 10 november is tussen 17.00 en 20.00 uur een ontvangst in café-restaurant De Waag op de Nieuwmarkt. Daar zijn leden van de regio Amsterdam aanwezig om u wegwijs te maken in de stad.

Pelgrimsarrangement

We heten u van harte welkom op ons najaarsprogramma.

Voor wie van de gelegenheid gebruik wil maken om eerder aan te komen of langer te verblijven, hebben we in samenwerking met Stayokay-hotels een interessant pelgrimsarrangement samengesteld, met verblijf van twee nachten in accommodatie naar keuze (slaapzaal dan wel luxe hotelka-

Namens het organisatiecomité, Herman Holtmaat, Regiocontactpersoon Amsterdam

Algemene Ledenvergadering 11 november 2006 Enkele jaren geleden is besloten de begroting voor een boekjaar (samenvallend met een kalenderjaar) te behandelen tijdens de najaarsbijeenkomst van het daaraan voorafgaande jaar. De najaarsbijeenkomst in Amsterdam zal dan ook beginnen met een korte Algemene Ledenvergadering. De agenda hiervoor is: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Opening Notulen Algemene Ledenvergadering 25 maart 2006 in Den Bosch (zie Jacobsstaf 2006/70) Mededelingen Begroting 2007 Rondvraag Sluiting

Opgave voor deelname aan deze Algemene Ledenvergadering is mogelijk via de adresdrager bij dit nummer van de Jacobsstaf. Deelnemers en andere belangstellenden krijgen de vergaderstukken vooraf toegezonden. Theo van Dijk, algemeen secretaris

PAGINA 143

JACOBSSTAF - 2006

Pelgrimsarrangement

Kent u de ‘Heilige Weg’? Weet u welk wonder Amsterdam in 1345 tot pelgrimsstad maakte? Deze geschiedenis is nu nog terug te vinden in Amsterdam, bijvoorbeeld op het Begijnhof. Het ‘pelgrimsarrangement’ biedt u de mogelijkheid onze stad op een voordelige en aantrekkelijke manier beter te leren kennen. Hostel Stayokay Stadsdoelen ligt op 5 minuten lopen van de Mozes en Aäronkerk, Stayokay Vondelpark op ongeveer 20 minuten lopen. Wij hebben geregeld dat u daar van 10 tot 12 november een speciaal pelgrimsarrangement kunt boeken. Inbegrepen: - 2 overnachtingen inclusief ontbijt; - een boekje met Rembrandtwandelingen door Amsterdam; - een Stayokay rugzakje. Kosten In Stayokay Amsterdam Stadsdoelen: - op slaapzaal van 8-20 bedden, sanitair en douches op de gang: Euro 42,75 per persoon; In Stayokay Amsterdam Vondelpark: - op slaapzaal van 10-20 bedden, douche en toilet in zaal: Euro 44,75 per persoon; - op 6-8 persoonskamer met douche en toilet in kamer: Euro 49,25 per persoon; - op 4-persoonskamer met douche en toilet in kamer: Euro 54,25 per persoon; - eigen 2-persoonskamer met douche en toilet in kamer: Euro 132,75 per kamer! Voor boekingen kunt u Stayokay bellen op tel:0205898993 of emailen naar groups@vondelpark. stayokay.com Vermeld daarbij alstublieft dat u het pelgrimsarrangement wilt boeken en in welk hostel en welk kamertype. Meer informatie over de hostels vindt u op www.stayokay.com.

Stayokay Vondelpark - Zandpad 5 PAGINA 144

Stayokay Stadsdoelen - Kloveniersburgwal 97

Extra * Op vrijdag 10 november bent u tussen 17.00 en 20.00 uur van harte welkom in café De Waag op de Nieuwmarkt. Daar zijn leden van de Regio Amsterdam aanwezig die u wegwijs kunnen maken in de stad of waarmee u gewoon ervaringen kunt uitwisselen. * Op zondag 12 november kunt u deelnemen aan een stadswandeling die om 11 uur begint bij het Centraal Station. De wandeling duurt 3 uur en gaat door het oostelijk deel van het centrum en eindigt in het Oostelijk Havengebied. Reserveren: op zaterdag 11 november op de landelijke bijeenkomst. Kosten: 9 euro.

JACOBSSTAF - 2006

Lezers schrijven …. Naar aanleiding van de omslagfoto van de vorige uitgave (70) schrijft Marie-Therese van Boxtel-Mercx: De foto is mijns inziens EEN WEGGETJE OP DE SPAANSE CAMINO IN HET LANDSCHAP TUSSEN GRANON EN RECEDILLA. (grover aangegeven: tussen Santo Domingo de la Calzada en Belorado, ongeveer 2 dagen voor Burgos.) Uit haar fotocollectie stuurde ze bijgaande foto.

ven van de route en aanvullende informatie en er is een serie detailkaarten bijgevoegd. ISBN-10: 9080591343. E-mail: [email protected] Jan de Jongh Godspraak is Beeldspraak, over de betekenis van religieuze verbeelding. In het boek probeert de auteur de geloofssituatie van de kerkelijk bijna-daklozen te verhelderen. Met de bijna-daklozen duidt De Jongh op geloofszoekers op of over de rand van de kerkbank. Ze voelen zich vervreemd van de taal, de voorstellingswereld en de vormen in hun kerk. Maar ze komen er ook niet los van.ze verkeren religieus tussen vervreemding en verlangen. Het essay is uitgekomen bij Meinema en verkrijgbaar in de boekhandel. De prijs is € 12.50.

Jan Kerstholt overleden.

Boeken Kees Roodenburg: Een franciscaanse voetreis. Beschrijving van een route voor voetgangers van Florence via Assisi naar Rome. Bijna 800 jaren geleden maakte Franciscus van Assisi lange voetreizen over het Apenijnse schiereiland dat nu Italië heet. Talrijke kerken, kloosters en kapelletjes markeren de plekken waar hij is geweest. De 493 km lange tocht is in deze gids beschreven in 32 dagetappes. Per etappe is een beschrijving gege-

Half januari bracht ik een bezoek aan Jan Kerstholt in Driebergen. We hadden een afspraak voor een interview voor de Jacobsstaf om te praten over zijn passie: pelgrimeren naar Santiago en Taizé. Zijn gezondheid liet toen al te wensen over, maar hij ging elke maandag trouw naar het Huis van Sint Jacob in Utrecht om daar zijn diensten aan te bieden. Het AD van vrijdag 11 augustus schreef: De vrolijke pater is niet meer … Daarin schrijft Piet van Dijk “hij had een zwak voor verstandelijk gehandicapten, voor wie hij vakantiekampen en speciale kerkdiensten organiseerde. Jarenlang ging hij in Amersfoort voor in carnavalsvieringen. Kerstholt schreef eigen teksten op populaire melodieën (‘Lang zal Jezus leven in de gloria’) omdat hij vond dat liederen toegankelijk moesten zijn”. Op 8 augustus is hij in Dongen overleden. Een uitspraak van Jan was: ‘pelgrim blijf je je hele leven. Mijn levenseinde nadert en boven mijn rouwbrief zal komen te staan: AANGEKOMEN’. Hij ruste in vrede. Sjef van Hulten

PAGINA 145

JACOBSSTAF - 2006

Regioberichten Groningen-Drenthe Onze regio herbergt nogal een aanzienlijke populatie meteorologische geschoolde leden want het aantal leden dat deelnam aan de op zaterdag 20 mei jl gehouden zand-camino waren op twee handen te tellen: acht deelnemers. Enige leden hadden een bericht van verhindering gezonden. Weliswaar regende het, vooral bij de start pijpenstelen, doch betwijfeld mag worden of 90% van onze regioledenbestand zo’n vooruitziende blik had, na de uitnodiging van 5 mei. Wel veel, ja héél veel, belangstelling hadden wij, op weg naar de Maria kerk in Ruinen, van enige honderden witgewolde (nou, wit ?) schapen. De minipelgrimstocht startte om half tien bij een landelijk bekend wegrestaurant in Spier. Deze zand-camino had als intentie meegekregen “pelgrimeren…. Ontmoeting met verdwaalde gedachten “ waar alle gelegenheid voor was tijdens het lopen over zandwegen, bospaden en landwegen. Aangekomen bij een open veld, ontstaan door afgraving waardoor de oorspronkelijke slenken weer tevoorschijn kwamen, hielden wij stil voor een kort moment, om de “verdwaalde gedachten” wat toegang te geven bij onszelf. Er werd een tekst voorgelezen over de lente: “Meegedragen door de tijd/in donker en licht/van kou naar warmte“. Wil Arents wou zijn pet afzetten, maar dat was niet nodig. Wij passeerden vennetjes, loslopende schapen die niet bij de kudde behoorden (afgescheiden gemeente?), het oerbeeld van Drenthe. Op verre afstand was Ruinen in zicht met op de voorgrond de molen “De Zaandplatte“.Tegen twaalf uur stapten wij de een der plaatselijke herbergen van Ruinen binnen om de meegenomen proviand te nuttigen met koffie van de waard. Van de kroeg naar de kerk was het maar een peulenschilletje. Bij het betreden van de kerk werden wij hartelijk welkom geheten door de

PAGINA 146

heer Luning, voorheen jarenlang de scribent van deze gemeente/ parochie. De geschiedenis van deze kerk gaat terug naar de twaalfde eeuw toen in Ruinen het eerste klooster van Drenthe werd gebouwd, toebehorende tot de Benedictijnen Orde. De eerste schriftelijke vermelding dateerde uit 1141. In een oorkonde werd o.a. een belangrijke schenking aan het Sancta Maria-klooster bevestigd. In 1325 werd dit (inmiddels dubbel) klooster verplaatst naar het zuidelijk gelegen Dickninge. Het werd te druk in Ruinen!! De oorspronkelijke kloosterkerk moet van tufsteen gebouwd zijn met de bekende kleine Romaanse vensters in de muren. In de 14e eeuw werd de kloosterkerk een “gewone” dorpskerk oftewel een parochiekerk. In 1423 vond er een verbouwing plaats o.a. als gevolg van een brand. In dat jaar werd er een toren “geplakt” tegen de Noordgevel. Van het klooster zelf is zo goed als niets overgebleven, behalve een tweetal gewelven op enige afstand van de huidige kerk, in de grond, waarop het kerkelijk centrum De Bron is gebouwd. In de loop van de 18e eeuw ging het bergafwaarts met de kerk. Een in 1836 noodzakelijke uitgevoerde reparatie draaide op een regelrechte ramp uit. Het koor werd gesloopt, oude ramen werden dicht gemetseld, er werd een zolder aangebracht en de vloer werd opgehoogd. Een funeste aanslag op de historische waarde van het gebouw. In de jaren zeventig van de vorige eeuw vond er een renovatie plaats. Thans is er een schitterende houten kap aangebracht. Met de aangereikte spiegels konden we zonder teveel moeite en inspanning deze kap bewonderen. Tijdens de restauratie werd er een altaarsteen gevonden met de bekende vijf kruisjes, de vijf wonden van Christus. Een van de twee aanwezige klokken stamt uit 1495. De jongste klok dateert uit 1737 waarop de inscriptie: ”ik hang in de toren van de heerlijkheid in carspel

JACOBSSTAF - 2006

Ruinen. Niet om de wet maar om het evangelie te bazuinen”. Op de muurschildering, stammend uit het begin van de 16e eeuw, is een engel te zien, die aan de Heilige Maagd Maria, geknield op een gotische knielbank met een opengeslagen gebedenboek, de “blijde boodschap“ brengt. Wij verlaten thans de kerk en begeven ons naar De Bron waaronder de restanten zich bevinden van een tweetal gewelven die ooit tot het klooster hebben behoord volgens de overleveringen. Als afsluiting van deze excursie en rondleiding werd een tekst voorgelezen van Lao Tse “bestaan is meer dan woorden kunnen zeggen“ en met het overhandigen van o.a. een fles pelgrimswijn namen wij afscheid van de Heer Luning met een woord van dank. Het was inmiddels droog geworden en de zon liet zich ook af en toe zien op de terugtocht. Doch waarover spraken wij op deze zand-camino? Opgetekend werd dat Henk Boon, nu zonder zijn vrouw Ineke, in augustus, opnieuw naar Santiago de Compostela gaat lopen. Jan Vriend gaat, alvorens met zijn jongste zoon medio juni naar de Pyreneeën volgende week eerst nog een Kennedy-mars (80 km aaneengesloten) rondom Steenwijk lopen met ondergetekende. Bob Monster gaat (morgen) zondag 21 mei vanuit Holwerd wadlopen naar Ameland. Arie van de Berg vertelde aanvullende ervaringen en belevenissen over zijn gelopen camino in 2004. Wil Arents vertelde ons over zijn camino vanuit Sevilla in 1996 en Lieuwe Terpstra gaat contacten leggen om zijn plannen te realiseren. Verder deelden we met elkaar de dagelijkse gebeurtenissen en na een kleine afsluiting van deze dag bereikten wij tegen 16.45 uur het startpunt en namen wij afscheid van elkaar. Het was goed om elkaar weer te ontmoeten en te inspireren. Thom Oosterhof

Regio Noord-Holland benoorden ’t IJ Zaterdag 14 oktober is er de najaarsbijeenkomst van de regio Noord-Holland benoorden ’t IJ in

Het Trefpunt te Alkmaar. ’s Ochtends is er de vertrouwde pelgrimsparade. ’s Middags vertelt Theo Schuyt over Pelgrimeren in de Middeleeuwen in relatie tot de zeven werken van barmhartigheid. Theo Schuyt is in het dagelijks leven hoogleraar filantropie. Aan de telefoon met onze voorzitter klonk hij zeer enthousiast en dynamisch, we hoeven dus niet bang te zijn dat er mensen in slaap vallen. De leden van de regio krijgen nog een aparte uitnodiging. André Brouwer

Regio Den Bosch Op zondag 23 juli jl. wandelden en fietsten ongeveer 30 regioleden van de Jacobskerk in Den Bosch naar de Jacobskerk in Den Dungen om aldaar tijdens de H. Mis de naamsdag van onze heilige Jacobus te vieren. Na afloop van de Mis werd gezellig koffie gedronken, waarna zowel fietsers als wandelaars weer teruggingen naar Den Bosch. De Najaarsbijeenkomst zal worden gehouden op zondagmiddag 5 november 2006. De regioleden ontvangen t.z.t. een persoonlijke uitnodiging. Nelly en Rony de Jong

Regio Limburg Op initiatief van de Broederschap van Sint Jacobus de Meerdere vond er op de feestdag van de heilige in de kathedraal van Roermond om 18.30 uur een eucharistieviering plaats. Naast de leden van de broederschap in vol ornaat (niet te benijden bij een temperatuur van meer dag 30°) waren er ongeveer 40 belangstellenden, die na afloop van de H. Mis door de broederschap werden uitgenodigd om met hen te genieten van koffie en vla in het voormalig Groot Seminarie aan de Swalmerstraat 100. Op de binnenplaats zorgde een windje voor de nodige verkoeling en smaakte het gebak uitstekend. De nodige pelgrimsverhalen waren niet van de lucht. Een initiatief dat een

PAGINA 147

JACOBSSTAF - 2006

traditie zou kunnen worden! Huub Amkreutz, regio Limburg Landelijke Pelgrimsmis met Pelgrimszegen in de Kathedrale St.Christoffelkerk te Roermond op 2 April 2006. De Broederschap van de H.Jacobus de Meerdere, die in bovengenoemde kathedraal een door zijn inzet aloude Jacobuskapel heeft doen renoveren, heeft drie jaar geleden het initiatief genomen om aan het begin van het pelgrimsseizoen in het vroege voorjaar voor de vertrekkende pelgrims richting Santiago de Compostela- en wel uit het hele land - een plechtige viering met aan het slot de pelgrimszegen te organiseren. Zij kwam tot dit initiatief omdat in de bisschopskerk te Roermond de grootste relikwie van de H.Jacobus de Meerdere buiten Santiago de Compostela bewaard wordt.De pelgrims trekken dus van Santiago naar Santiago. Tegen 11.00 beginnen de pelgrims en hun familie onder het plechtige gebeier van de grote kerkklokken de kathedraal binnen te stromen. Door een uitstekend geoliede organisatie van de Broederschap krijgt ieder zijn plaats toegewezen. De pelgrims vullen op een uitgereikt kaartje hun voornaam, achternaam en plaats van herkomst in. Deze kaartjes worden in enkele mandjes door de broeders verzameld. Stipt 12.30 uur klinkt de kleine klok als teken voor het begin van de plechtige dienst. Tijdens de schitterende en plechtige zang van het Koninklijk Roermonds Mannenkoor vindt de intocht plaats van celebranten, misdienaars en broederschap.De stoet trekt eerst naar de Jacobuskapel om daar de relikwie van St Jacobus af te halen en de mandjes met de pelgrimsnamen op het Jacobusaltaar te plaatsen. Dan trekt de processie naar het hoofdaltaar van de kathedraal, alwaar nu de plechtige dienst kan beginnen.Alles ademt de sfeer van de grote Santiago-kathedraal

PAGINA 148

in het verre Noord-West Spanje. De hoofdcelebrant, Mgr. Dr.Th.Willemssen, tevens plebaandeken van de Christoffelkathedraal en prior van de Broederschap, memoreert tijdens de dienst aan onze aardse pelgrimstocht met het als uiteindelijk te bereiken doel: het eeuwige leven. Tijdens de offerande, met het aanbieden van de gaven, worden in kleine stoet de mandjes met de namen van de pelgrims in de Jacobuskapel afgehaald en op het hoofdaltaar geplaatst. Het mannenkoor begeleidt de hele dienst met een door hen speciaal ingestudeerde, meerstemmige pelgrimsmis. Aan het einde van de toch wel zeer indrukwekkende dienst worden de pelgrims een voor een naar voren geroepen waar zij zich opstellen voor de trappen van het hoogkoor. De celebrant houdt een korte inleiding voor de speciale zegen, waarin hij ook het Koninklijk Roermonds Mannenkoor betrekt, omdat de mannen met hun dames bij gelegenheid van het 125-jarig bestaan van het koor aanstaande september op een meer moderne wijze op pelgrimstocht naar Santiago zullen gaan. Hier zullen zij op 17 september 2006 de speciale pelgrimsmis opluisteren en op het grote voorplein voor de kathedraal in kontakt treden met de pelgrims van heinde en ver. De plechtige zegenwoorden, uitgesproken door de hoofdcelebrant, maken op de pelgrims en alle aanwezigen in de kathedraal een diepe indruk. Tot slot zingt de vrouwelijke cantor op indrukwekkende en passievolle wijze het Middeleeuwse pelgrimslied “Dum Pater Familias”. Alle pelgrims en familie worden daarna uitgenodigd voor koffie en vlaai in de aloude pelgrimsherberg in de voorstad St. Jacob. Het is een gezellig samenzijn en ook krijgen de pelgrims hier hun eerste stempel van de Broederschap in hun pelgrimspas. Moge het de Broederschap gegeven zijn nog vele jaren deze plechtigheid te organiseren. Herman Hecker

JACOBSSTAF - 2006

Agenda 16 sept. 17 sept. 7 okt. 14 okt. 22 okt. 5 nov. 10 nov. 11 nov. 3 feb. 2007

Regio Groningen/Drenthe: klei-camino 125-jarig jubileum Koninklijk Roermonds Mannenkoor in Kathedraal te Santiago de Compostela Regiobijeenkomst Bollenstreek in de Hoeksteen te Hillegom Regiobijeenkomsten Den Haag, Friesland en Noord Holland benoorden ’t IJ Regiobijeenkomst Utrecht-Zuid/Rivierenland Regiobijeenkomst Den Bosch Huiskamerbijeenkomst regio Groningen/Drenthe Regiodag Limburg Voorjaarsbijeenkomst Bollenstreek

Project3

21-04-2006

13:18

Pagina 1

Herberg te Triacastela Ideeën voor onze herberg: In 2007/2008 hopen wij een herberg te openen in Triacastela (Galicië), waar pelgrims voor een nacht kunnen verblijven, of waar meereizende familieleden gedurende meerdere dagen enkele workshops olieverfschilderen of etsen kunnen volgen. Zie de enquete op www.caminodesantiago.nl. Wij zouden het op prijs stellen om heel veel ingevulde enquetes van de lezers te ontvangen. Onder de inzendingen verloten wij graag een ets uit onze galerie in Triacastela. Info: www.caminodesantiago.nl Enquete Caminofestival Den Bosch: Tijdens het Caminofestival hebben meerdere mensen onze enquete ingevuld. Onder de inzenders hebben we een 5-tal etsen over de Jacobsroute verloot en wij maken hierbij graag de namen bekend: Dhr. Van Tongeren, Dhr. Brouwer, Mevr. Van Sleuwen, Mevr. Van Halderen, Mevr. Van den EertweghGubbels. Zij hebben de ets inmiddels ontvangen. Voor meer info: www.caminodesantiago.nl

kaarten en gidsen voor actieve vakanties Singel 393 1012 WN Amsterdam tel (020) 627 44 55 fax (020) 620 89 96 E-mail [email protected] Gelegen in het centrum, achter het Spui. Tramlijnen 1, 2 of 5. Open: ma - vr 10.00 - 18.00 uur za 10.00 - 17.00 uur koopavond: donderdags van april t/m augustus 18.00 - 21.00 uur

Globale catalogus: www.piedaterre.nl

Postorderservice

PAGINA 149

JACOBSSTAF - 2006

Mededelingen Ruta de la Plata. Variant op de fietsroute A Gudiña – Allariz De fietsgids De Zilverroute – Via de la Plata van Bert Sitters is voor vele leden al de gids geweest voor het traject Sevilla – Santiago. Deze gids volgt niet altijd de camino. Voor het traject A Gudiña – Allariz is er in mei 2006 een alternatief geschreven door een medelid van het Genootschap. Dit alternatief volgt de oorspronkelijke camino en gaat – op een aantal goed te berijden km’s na – over geasfalteerde wegen/weggetjes. Deze alternatieve route voert langs middeleeuwse dorpjes langs de Sierra de S.Mameda. De vergezichten zijn onovertroffen. De hoogteverschillen zijn flink maar voor een geoefend fietser goed te doen. De route is opvraagbaar bij het Genootschap.

Pelgrimsweekenden Planning pelgrimsweekenden: 20-21 oktober 2006; 17-18 november 2006. 26-27 januari 2007; 23-24 februari 2007; 9-10 maart 2007. Aankomst vrijdag 16.00 uur. Vertrek zaterdag 16.00 uur. Aanmelden: Pelgrimshoeve Kafarnaüm, Servatiusstraat 11, 5512 AJ Vessem. Tel. 0497 591207.

Na aanmelding ontvangt u schriftelijk de bevestiging met uitnodiging en het programma van de dagen. Maximale aantal deelnemers(sters) is 12 De kosten bedragen:€ 30.00 pp. vol pension Dit bedrag één maand voor aanvang overmaken op bankgiro 154008133 t.n.v. Kafarnaüm met vermelding van het betreffende weekend en aantal personen. Lakens, slopen en handdoeken zijn aanwezig. (neem wel uw wandelschoenen mee.) Voor meer Info: [email protected] en/of [email protected] Pelgrimsverhalen-weekend Ieder jaar via vele wegen bereikte ons het verzoek om ook een weekend te organiseren voor mensen die zijn geweest, om zo aan elkaar het verhaal te vertellen. Om hieraan gehoor te geven hebben we ook op de Pelgrimshoeve, met de uitstekende verzorging van Br. Fons, een Pelgrimsverhalen weekend georganiseerd. En dit jaar nog wel op Vrijdag 29 en zaterdag 30 september vanaf 16.00 tot 16.00 uur. Aanmelding via de gebruikelijke weg, bij de Pelgrimshoeve Kafarnaüm te Vessem, www.pelgrimshoevekafarnaum.nl, email: info@ pelgrimshoevekafarnaum.nl tel: 0497 591207. De algehele leiding is dan in handen van Gerard Maas.

Wilt u de Jacobsroute op een comfortabele manier wandelen? Alleen of met uw eigen gezelschap? Met gereserveerde hotelletjes en met vervoer van bagage? Met een uitgebreide routebeschrijving en kaartmateriaal? Van Le Puy via St. Jean-Pied-de-Port en Roncesvalles naar Santiago. In 11 deeltrajecten van elk een week, met in totaal 66 dagetappes. Per week te boeken. Verlenging tot Kaap Finisterre is mogelijk. Nieuw in 2006: Via Arverna en Via Verde.

Bel Topo-Aktief 024 - 360 64 27 of bezoek onze website www.topo-aktief.nl PAGINA 150

JACOBSSTAF - 2006

Nieuwe aanschaffingen voor de Bibliotheek van het Genootschap

Routegidsen Nederland St. Jacobs Fietsroute, deel 1; Haarlem-Tours. Clemens Sweerman. 5e herziene druk 2005. Fietskaart Informatie Stichting/Pirola. Verbeterde en verfraaide gids voor fietsers. Nu met onderdakadressen en kleurenkaarten. Frankrijk Le Chemin de Saint-Jacques-de-Compostelle. De l’Auvergne au Quercy. Uitgave Chamina, 2005. Mooi GR-achtig gidsje over een van de vele aanvoerroutes in Frankrijk. La Via Turonensis. Routegids van Parijs via Tours, Saintes en Bordeaux naar Roncevaux. Uitg. François Lepère, 2005. Met kaarten en onderdakadressen. Guide du pèlerin de Compostelle en Alsace / Auf dem Jakobsweg durch das Elsass. Tweetalige routebeschrijving door de Elzas, van Wissembourg of Kehl via Straatsburg naar Belfort. Met kaarten en onderdakadressen. Uitgave van Lepère Editions, 2005. Via Tolosana - Jakobsweg GR 653. OutdoorHandbuch 162. Stein Verlag, 2005. Beknopt praktisch duitstalig gidsje over de route van Arles naar St.Jean-Pied-de-Port. Via Lemovicensis. OutdoorHandbuch 166. Stein Verlag, 2005. Beknopt praktisch duitstalig gidsje over de route van Vézelay naar St.Jean-Pied-dePort. Spanje El Camino de Santiago del Norte. Monumentos, albergues, etapas, servicios. Uitgave Santillana Ediciones Generales, 2004. Routegids over de kustroute. Guía del Camino de Santiago. Antón Pombo.

Uitgave Grupo Anaya S.A., 2005. Beschrijving van de Camino Francés met de aanlooproutes in Zuid-Frankrijk. A Pilgrim’s Guide to the Camino Francés. John Brierley, 2003. Beknopt gidsje van het Engelse Genootschap. El Camino de Santiago en Aragón. Luis Barreiro Bordonaba. Uitgave: CAI, Zaragoza, 2005. Overdadig geïllustreerd kunsthistorisch gidsje van de route door Aragón. Via de la Plata. The way of St. James: Seville/Granada to Santiago. Alison Raju. Tweede druk. Uitg: Cicerone, 2005. Heldere, compacte engelstalige gids van de Via de la Plata. Via de la Plata. Guía del camino Mozárabe de Santiago. Sevilla-Santiago de Compostela. Uitg. Provincie Sevilla. Uitgebreide spaanstalige gids, met kleurenplaten en onderdakadressen. Jakobs-Radweg, Von Pamplona nach Santiago de Compostela. Uitg. Esterbauer, 2004. Duitstalige fietsroutegids, met kleurenkaarten. El camino de Santiago, desde Roncesvalles. Zeer beknopt, geplastificeerd gidsje. Aardigheidje. The Fisterra-Muxía Way. 2005. Engelstalige brochure van het informatiecentrum voor pelgrims in Santiago. Guía del Peregrino -- Castilla y León. Junta de Castilla y León, 2005. Zeer beknopt gidsje over de Camino Francés in deze provincie. El Camino de Santiago por la Costa o Camino Norte. Ángel González. Uitg. Everest, 2004. Uitgebreide en kleurrijke gids van de noordelijke route. Fraai, maar zwaar. Aeroguía del Camino de Santiago. La ruta jacobea vista desde el cielo. Editorial Planeta, 1998. Bijzondere gids van de route gezien vanuit de lucht. (Schenking) A Santiago por Asturias. Overzichtsgidsje van de noordelijke routes voor zover die door de provin-

PAGINA 151

JACOBSSTAF - 2006

cie Asturië lopen. Uitgave Gobierno del Principado de Asturias, 2004. Portugal El camino Portugués, desde Tui hasta Santiago. Ediciones Vican, 2005. Geplastificeerd minigidsje. Overige landen België: Bruxelles-Namur-Membre sûr Semois. Topoguide du Sentier de Grande Randonnée (GR 126). 4de editie, oktober 2004. Duitsland/Zwitserland: Jakobswege. Württemberg, Baden, Franken, Schweiz. Wolfgang W. Meyer, uitgave Silberburg-Verlag, 2002. Duitsland/Zwitserland/Frankrijk: Auf Jakobswegen. Von Süddeutschland durch die Schweiz nach Le Puy und Arles in Frankreich. Bert Teklenborg, uitgave Verlagsanstalt Tyrolia, 2004. Oostenrijk/Duitsland: Auf dem Jakobsweg durch Südost-Bayern. Uitgave Verlagsanstalt Tyrolia, 2004. Slovenië/Italië/Oostenrijk: Auf dem Jakobsweg durch Süd-Österreich, Slowenien und Südtirol. Peter Lindenthal, uitgave Tyrolia-Verlag, 2002. Schweiz: Jakobsweg vom Bodensee zum Genfer See. OutdoorHandbuch 117. Stein Verlag, 2004. Beknopte en praktische duitstalige gids. Rome La Via Francigena. Guide - Vademecum de Londres au Grand St-Bernard et raccordements depuis Sion. Uitgave Association Via Francigena. Adressen, telefoonnummers en andere praktische info voor het traject Londen - St.-Bernardspas van de Via Francigena, een pelgrimsroute naar Rome. La Via Francigena. 1000 Anni Dopo. Italiano - English. In bici, a piedi, in auto e camper. Gi-

PAGINA 152

anfranco e Claudio Bracci, uitgave NaturArte, 2000. Korte routebeschrijvingen, adressen, telefoonnummers en andere praktische info voor het Italiaanse traject van de Via Francigena. Il Sentiero del Pellegrino, sulle orme della Via Francigena. Da Novalesa e Aquileia a Roma. 1999. Beschrijvende gids van de route, de kunst en de architectuur langs de Via Francigena. La Via Francigena. Guida-Vademecum. Association Via Francigena. Beknopt overzicht met onderdakadressen. Een franciscaanse voetreis. Van Assisi naar Rome. Kees Rodenburg. Uitg. Pirola, 2000. Inclusief supplementen 2002 en 2004. Route-informatie voor Romegangers. Een tweede franciscaanse voetreis. Van Florence naar Assisi. 2e herziene editie, 2003. Eigen beheer. Incl. supplement 2004. Een franciscaanse voetreis. Beschrijving van een route voor voetgangers van Florence via Assisi naar Rome. Tekst en uitgave: Kees Rodenburg. Herziene en gebundelde uitgave van de hierboven vermelde uitgaven. 2006. Topo Francigena. Dagkaarten voor de weg naar Rome. Uitg. Association Via Francigena. Guida ai percorsi della Via Francigena. Vier delen met cultuurhistorische informatie over Italiaanse trajecten van de pelgrimsweg naar Rome: Piemonte e Val d’Aosta, Emilia e Lombardia, Toscane, Lazio. Renato Stopani, uitgave Le Lettere 1995-1998. I percorsi della Via Francigena nelle terre di Siena. Over de pelgrimsweg naar Rome in de streek rond Siena. Uitgave Le Balze, 2003.

Algemeen The Pigrim’s Guide. Vertaling in het Engels van de Codex Calixtinus. Uitgave Confraternity of Saint James, 1996. Give me my scallop shell... The Confraternity of Saint James 1983 to 2003. Uitgave Confraternity of Saint James, 2003.

JACOBSSTAF - 2006

Onderdak Guia oficial de Hoteles y Campings del Camino de Santiago. Uitgave Turespana, 2004.

Geschiedenis en Cultuur Santiago de Compostela, Enigma e tradição. Vertaling in het portugees van Saint Jacques et le mystère de Compostelle van Louis Charpentier. (Schenking) Die oberdeutschen Reichsstädte und ihre Heiligenkulte. Traditionen und Ausprägungen zwischen Stadt, Ritterorden und Reich. Klaus Herbers (Hrsg.). Serie Jakobus-Studien, Gunter Narr Verlag. Acht voordrachten van een congres over kunst en cultuur rondom Jakobus in Duitsland. (Schenking) Les chemins de Saint-Jacques dans les Landes. Francis Zapata en Jean-Pierre Rousset. Editions Sud-Ouest, 2002. Fraai geïllustreerde gids van kunst en architectuur langs de pelgrimsweg in Les Landes. Rutas del románico en la provincia de Soria. Cayetano Enriquez de Salamanca. Uitg. Las Rozas, 1986. Kunst en architectuur in de provincie Soria. (Schenking) Rutas del románico en la provincia de Huesca. Cayetano Enriquez de Salamanca. Uitg. Las Rozas, 1987. Kunst en architectuur in de provincie Huesca. (Schenking) Rutas del románico en la provincia de Salamanca. Cayetano Enriquez de Salamanca. Uitg. Las Rozas, 1989. Kunst en architectuur in de provincie Salamanca. (Schenking)

Legenden en spiritualiteit Santiago de Compostela (Mistérios da Rota Portuguesa). In het Portugees geschreven en uitgegeven door Vitor Manuel Adrião. 1993. (Schenking) De eigen weg alleen gegaan. Een onderzoek naar de spirituele ervaring van vrouwen die een voet-

tocht - alleen - hebben gemaakt naar Santiago de Compostela en het effect hiervan op hun leven van alledag. Leny Alderliesten, Doctoraalscriptie Theologische Faculteit Tilburg, Universiteit van Tilburg, April 2004. (Schenking) A pilgrim blessing, Engelse vertaling van een middeleeuwse rite die wordt bewaard in het missaal van de Vich kathedraal van Barcelona. Uitgave Confraternity of Saint James, 1999. De pelgrimstocht naar Santiago; dagboek van een magiër. Paulo Coelho. Uitg. De Arbeiderspers, 2002, zesde druk. Literaire en mystieke benadering van de tocht naar Santiago. (Schenking)

Kaarten The Ways of Saint James. Brochure van Xunta de Galicia met overzicht van de wegen naar Santiago in Galicië. 2005.

Verslagen Camino de Santiago. Reisverslag van Han en Paul Kleemans (fietsers) 2004. (Schenking) An English pilgrim to Compostella in 1456. Verslag van de Engelse priester William Wey die op last van koning Hendrik VI pelgrimstochten maakte naar Santiago de Compostella, Rome en Jerusalem. Uitgave Confraternity of Saint James, 2000. Fietsen onder de Melkweg. Notities van een pelgrimage naar Santiago de Compostela. Bert Luijf. 2004. (Schenking) De weg naar Santiago de Compostela. Vertaling uit het Engels van reisverslag van wandelaar Kathryn Harrison. Uitgave National Geographic, 2005. Niet naar Santiago en weer terug. La Grande Randonnée. Hans Rottier. Verslag van een voetreis van voorjaar 2003 tot zomer 2004 waarbij hij Santiago links liet liggen. Uitgave in eigen beheer, 2005. (Schenking) Time out - reiswijzer en avontuurlijk verslag van

PAGINA 153

JACOBSSTAF - 2006

onze voettocht naar Santiago de Compostela. Fer en Loes Daniëls. Uitgave in eigen beheer, 2005. Dagboek van een voettocht vanaf Clervaux via Parijs en Le Puy naar Santiago. (Schenking) Dagboek van een pelgrim. Hans Burgman. Was hij de eerste Nederlandse pelgrim van de nieuwe tijd? In 1969 maakte de schrijver de tocht te voet, en deels liftend en bussend van Roosendaal naar Santiago. Zijn dagboekfragmenten werden destijds gebundeld. (Schenking) Auf dem Weg zu Jakob. Pilger-Erlebnisse auf dem spanischen Jakobsweg aufgeschrieben von Karin Adams. OutdoorHandbuch 125. Stein Verlag. Verslag van de tocht langs de camino Francés. De Engelen van Jacobus. Verslag van een voettocht van Enschede naar Santiago de Compsotella. Ben Engelbertink. Uitg. Aspekt, 2005. Dagboekverslag van de voettocht van een studentenpastor. (Schenking) Onderweg met Sinterklaas. Een voettocht van Amsterdam naar Bari. José Vercoulen en Francine Frencken. Uitgeverij Kontrast, 2003. In plaats van naar de stad van Jacobus, kun je ook van en naar een stad van St. Nicolaas lopen. Romegangers vinden hierin misschien iets van hun gading. Dagboek van de reis naar Santiago de Compostella. L. Mackaay. Verslag van fietstocht van Ruurlo naar Santiago, 2003. (Schenking) Als een vriend ons vergezelt, is geen weg te lang. A. Zaman. Reisverslag van een (fiets-)pelgrim naar Santiago de Compostela, mei/juni 2001. Eigen beheer, 2001. (Schenking) Via de Santiagoroute op weg naar een gelukkig nieuwjaar. Per ‘Via Podiensis’ad anno novum.

PAGINA 154

Bundel van eerder verschenen reisverslagen. Coen Deering, 2002. (Schenking) Helemaal naar Santiago. Impressie van een pelgrimstocht per fiets van Delft naar Santiago de Compsotela. Arie Oliehoek en Tine Bijpost. 2005. (Schenking)

CD-ROM Vier maanden lang een pelgrim. Verslag van onze wandeltocht naar Santiago de Compostela; van 25 maart tot 22 juli 2001. Yvonne van der Waal en Rijk Scheer. Verslag op cd. Eigen beheer. (Schenking)

Diversen Als muren spreken... Poëzie in de Utrechtse binnenstad. Mieke Jansen. Uitgave Stichting de Plantage, Utrecht 2005. Met een gedicht van Jan Engelman op de Jacobikerk over pelgrimeren. (Schenking) Haiku van een pelgrim op weg. Geschreven op de camino naar Santiago de Compostela. Jaap van ‘t Veer. Uitg. Stichting Chaïm, 2005. Een onbekend pad / voert mij steeds verder omhoog / hoger, steeds hoger. (Schenking) De Grote Bosatlas; 51e editie. Wolters-Noordhoff 1997. De wereld in een notedop. (Geschenk) Pas voor pleisterplaatsen; inclusief wandelroute beschrijving. Pelgrimeren langs Utrechtse kerken. Een bijdrage van de kerkgemeenschappen aan het project Kerken Kijken Utrecht, zomer 2005.

JACOBSSTAF - 2006

Het Compostelaregister Wanneer pelgrims, na thuiskomst uit Santiago, een copie van de Compostela inzenden aan het Genootschap dan wordt deze opgenomen in het Compostelaregister en vermeld in de Jacobsstaf. Stuur dan tevens de ingevulde achterkant mee van de brief die U bij de pelgrimspas ontving met gegevens over de gevolgde route en de reiswijze. U kunt dan ook de Jacobsspeld bestellen. Hebt U de brief niet meer vraag dan een formulier aan bij de Ledenservice ([email protected]). Naam Woonplaats Geffen, E.M.T. van Veldhoven Klundert, A.P.H.J. v.d. Wervershoof Druif, P.S. Deurne Wennekers, J.A.H.M. Deurne Linde, L. van der Koningsbosch Pijnacker, F.C. Woerden Druif, P.S. Deurne Hout , E. van Koningsbosch Sinnema, Th. R. Dronrijp Wennekers, J.A.H.M. Deurne Oudenrijn-van Hunnik, J. van den Dieren Nijhuis, J. Kortenhoef Haaf, J.M.J.T.G. ten Katlijk Solberg, J.H.M. Geleen Winter, J.H. de Hilversum Hofstee, J.H. Zeist Wenmeckers, G.W.F. Vlissingen Spannenburg, J.H.J. Maastricht Harleman, G.W.L. Epe Harleman-Ronde, M.H. Epe Ronde, A.M. Zaandam Batist, J.P.M. Rotterdam Bosch Bartholomäus, A. Gennep Coopmans, M.G. Groesbeek Lanfermeijer, H. IJsselstein Lanfermeijer, P. IJsselstein Liebers, J.C.P. Groesbeek Slim, M. Vriezenveen Slim-Pleij, L. Vriezenveen Welmers, J. Apeldoorn Laak, W.A.G. van der Eindhoven Peijnenburgvan Poppel, M. Udenhout

Aankomst 1998 07-jun-98 1999 10-jun-99 2000 27-okt-00 27-okt-00 2001 14-apr-01 10-aug-01 2002 18-mei-02 2003 11-apr-03 23-mei-03 24-jul-03 22-sep-03 2004 12-jun-04 16-jun-04 03-jul-04 21-sep-04 25-okt-04 22-nov-04 2005 14-mei-05 21-mei-05 21-mei-05 21-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 23-mei-05 24-mei-05 24-mei-05

Wijze Spreeuwel, M.M.H. van Tilburg 24-mei-05 Verhaar, H.C. Harderwijk 24-mei-05 voet Weel, B.A. van Huizen 24-mei-05 Weelfiets Ostendorf, T.J. van Huizen 24-mei-05 Haring, H. van der Oisterwijk 25-mei-05 voet Hulten, J.A. van St. Michielsgestel 25-mei-05 voet Hulten-van Kampen, M.A.A. van St. Michielsgestel 25-mei-05 voet Ruigrok, J.A.G. Amsterdam 25-mei-05 fiets Fortgens, C. Heemstede 26-mei-05 Ginneken, W.J.M. van Alphen a/d Rijn 26-mei-05 voet Kooiman, A.M. Beverwijk 26-mei-05 Kooiman, A.M. Beverwijk 26-mei-05 voet Kubber, D.J. de Terneuzen 26-mei-05 fiets Pooter, M. de Terneuzen 26-mei-05 voet Roodenburg, F. Maassluis 26-mei-05 Roodenburg-Vos, N.A. Maassluis 26-mei-05 voet Schilder, H.J. Maasdam 26-mei-05 Smit, J.B. Rijswijk 26-mei-05 fiets Smit-Brinkman, C.A. Rijswijk 26-mei-05 voet Zegers, J. Terneuzen 26-mei-05 voet Zonneveld, J.F.M. Enkhuizen 26-mei-05 fiets Boekel, F.I. van Tilburg 27-mei-05 voet Jonge, J. de Driewegen 27-mei-05 voet Marijnissen, C.L. Heesch 27-mei-05 Reijnen-Willems, H.A. Wijchen 27-mei-05 voet Steinhäuser, M.I. Almere 27-mei-05 fiets Beentjes, J.G.A. Baarn 28-mei-05 fiets Coo, H.Th. de Baarn 28-mei-05 fiets Faay, P.J.M. Oudewater 28-mei-05 fiets Gevers, K.J.M. Zwolle 28-mei-05 voet Kappelle, H. Zwolle 28-mei-05 voet Ruijven, H.P.M. van Monster 28-mei-05 voet Schouwenaars, P.A. Tiel 28-mei-05 voet Seeters, A.C.N.M. van Nuenen 28-mei-05 voet Toonen, P.H.J. Lith 28-mei-05 fiets Toonenfiets van Boxtel, H.M. Lith 28-mei-05 voet Bexkens, J. Tienray 29-mei-05 fiets BexkensHorstermans, A. Tienray 29-mei-05 fiets Bloem, L.J. Waddinxveen 30-mei-05

fiets voet voet voet voet fiets fiets fiets voet voet voet voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet fiets voet fiets voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet voet

PAGINA 155

JACOBSSTAF - 2006

Hamelers, H. Meerssen 30-mei-05 Horst , W.J. van der Maastricht 30-mei-05 Laet-Aarts, C.C.A.M. de Putte 30-mei-05 Oskam, L.E. Oudorp(NH) 30-mei-05 Peelen, P. Zwaagdijk 30-mei-05 Rood, C.J.M. Dwingeloo 30-mei-05 Smit-Offenberg, E.A. Oudehorne 30-mei-05 Spaans, J.J. Oudorp(NH) 30-mei-05 Tuin-van Tol, H.A. van der Waddinxveen 30-mei-05 Brands , L.L.T. Heerlen 31-mei-05 Driessel-Hollander, M.D. van Haarlem 31-mei-05 Kloosterman, J. Heemstede 31-mei-05 Luehof, P. St.Jacobiparochie 31-mei-05 Luehof-Woudstra, K.M. S. Jacobiparochie 31-mei-05 Zeijlemaker, J.N. Leiderdorp 31-mei-05 Jans , F.B.W. Nijmegen 01-jun-05 Jans-Jansen, M.T. Nijmegen 01-jun-05 Leijenhorst, G. van Rhoon 01-jun-05 Leijenhorst, H. van Waddinxveen 01-jun-05 Hendrix, M.H.M. Ospel 03-jun-05 Madlener, W. Leeuwarden 03-jun-05 Madlener-Heggers, C. Leeuwarden 03-jun-05 Veldhoven, Th.J.M. van Den Bosch 03-jun-05 Veldhoven-den Brok, P.W.M. van Den Bosch 03-jun-05 Verstegen, J.H. Berg en Dal 03-jun-05 Groen, J.H. Beesterzwaag 04-jun-05 Kager, R.M. Voorhout 04-jun-05 Bree, G.C.A. van Roosendaal 05-jun-05 Figee, J.J.H.A.M. Helmond 05-jun-05 Hoffs, C.S.J. Zaandam 05-jun-05 Kraan, F.G.M. Gouda 05-jun-05 Kraan-Vermeulen, F.J. Gouda 05-jun-05 Laar, A.J. van de Leeuwarden 05-jun-05 Laar-Jansen, P.W.M.G. van de Leeuwarden 05-jun-05 Plas, W. van der Katwijk 05-jun-05 Poort, B. Enschede 05-jun-05 Slof, J. Oosterhout 05-jun-05 Slof-Bol, N. Oosterhout 05-jun-05 Arts, P.J.A.M. Deurne 07-jun-05 Bettonvil-Dalhuisen, A. Den Bosch 07-jun-05 Blijlevens, J.A.P. Den Hout 07-jun-05 Fens, J.J. Den Haag 07-jun-05 Joosten, H.J. Deurne 07-jun-05 Kappel-Naber, Ph. van Zaandam 07-jun-05 Mierlo, A. van Deurne 07-jun-05 Molemaker, F. Harderwijk 07-jun-05 Molemaker-Weijs, H. Harderwijk 07-jun-05 Witte, P. Doorn 07-jun-05 Witte-Zijlstra, A.J. Doorn 07-jun-05 Damen, Th. Weert 08-jun-05 Möhlmann, F.G.M. Zevenhoven 08-jun-05 Houter, R. den Nijmegen 09-jun-05 Lammers, J. Leiderdorp 09-jun-05

PAGINA 156

voet voet voet voet fiets voet voet voet voet fiets voet voet voet voet voet voet voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet fiets fiets voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet fiets voet fiets voet fiets voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet

Vrijer-Suárez, E. de Puttershoek 09-jun-05 Bode, I. Leiden 10-jun-05 Pero, F. Eindhoven 10-jun-05 Schuurman, H.G. Ommen 10-jun-05 Slobbe, C.H. van Walem 10-jun-05 Bijpost, C. Delft 11-jun-05 Everts, J.J.M. Amsterdam 11-jun-05 Luttikholt, J.Th.F. Lienden 11-jun-05 Oliehoek, H. Delft 11-jun-05 Putmans, C.J.M. Landgraaf 11-jun-05 Venverloo, H.J.M. Lathum 11-jun-05 Boemaars, M.J.B. Galder 12-jun-05 Mittag, P.W.M. Loon op Zand 12-jun-05 Sweere-Hensgens, W.E.J.M. Oosterhout 12-jun-05 Verbael, H. Weert 12-jun-05 Datema, P.A.E.J. Weesp 13-jun-05 Kockelkoren, P.Th.J.M. Zwolle 13-jun-05 Deen, W.P.M. Obdam 14-jun-05 Geelen, J.P. Stramproy 14-jun-05 Groof, G.N.J. de Mierlo 14-jun-05 Peters, J. Utrecht 14-jun-05 Deckers, J. Ell 15-jun-05 Dijk, R. van Heerde 15-jun-05 Kampkes, F.J.G. Amstenrade 15-jun-05 KampkesSchoondermark,H.A.M. A mstenrade 15-jun-05 Meeuwissen, C. Ell 15-jun-05 Princen, H.H. Weert 15-jun-05 Princen-Clement, M.J. Weert 15-jun-05 Swanenberg, C.M. Den Bosch 15-jun-05 Swanenberg, M.H.E. Den Bosch 15-jun-05 Hammink, B.T. Vorden 16-jun-05 Koops, J.S. Tolbert 16-jun-05 Zuidwijk, F.H. Deventer 16-jun-05 Miedema, P.R. Nijmegen 17-jun-05 Sanders, Th. Rosmalen 17-jun-05 Sanders-van der Staak, T.H.M. Rosmalen 17-jun-05 Verhagen, H.W.M. Maasbracht 17-jun-05 Elten, J.M. van HeeswijkDinther 18-jun-05 Greef, H.P.M. de Helmond 18-jun-05 Greef, L. de Vlierden 18-jun-05 Meer, D.Tj. Van der Amsterdam 18-jun-05 Andreoli, J.A.M. Hilversum 19-jun-05 Brouwer, G. Amsterdam 19-jun-05 Mooren, H.H. Bergen op Zoom 19-jun-05 Proper, J. Heerhugowaard 19-jun-05 Proper-Ham, M. Heerhugowaard 19-jun-05 Voesenek, A.L.M. Baarle-Nassau 19-jun-05 Voesenekvan den Broek, A.L.P Baarle-Nassau 19-jun-05 Yoshizawa, K. Amsterdam 19-jun-05 Faber, H. Hollandscheveld 20-jun-05 Hageman, G.J.C. Venray 20-jun-05 Kleef, J.W. Heemskerk 20-jun-05 Stam-Kronenburg, I. Delden 20-jun-05

voet voet fiets fiets fiets fiets fiets voet fiets voet voet fiets fiets fiets voet fiets fiets voet fiets fiets voet voet voet v&ez v&ez voet fiets fiets voet voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet voet voet voet voet voet voet fiets fiets voet fiets ligf fiets fiets

JACOBSSTAF - 2006

Winter, L.N. de Beverwijk Bruins, C.A. Kampen Jonge, L. de Apeldoorn Aarden, A.A.M. Halsteren Aarden-Kapitein, J.J.M. Halsteren Verbeek, M.M. Abcoude Berg, L.E. van de Baarn Burgt, M.A. van der Rosmalen Kraay, A.J.C. van Gemert Arends, H.M. Goes Arends-van der Ploeg, J.Th.M. Goes Bos, N. Venhuizen Cohrs, W. Wieringerwerf Kort, C.J.M. de Koog a/d Zaan Leijen, W. van Bovenkarspel Petri, J. Amerongen Puister, W.l. Bovenkarspel Brasser, J.F. Delft Groenewegen, J.S.M. Nootdorp Heeremans, P.J.M. Velserbroek Jansen, G. Ridderkerk Krever, A.P. Den Haag Traas, J. Lewedorp Traas-Welleman, C. Lewedorp Bulten, J.H.G. Rijssen Grooth, M.E.Th. De Maastricht Centen, A.H.J. Leiderdorp Delft, H. van Drunen Findhammer, H.J.G. Drunen Haren, G. van Lelystad Heij, C.H.J. Oss Lambregts, A.H.V. Hoeven Lourenssen, A. Leiderdorp Ophoven, M.P.G.M. van Baarlo Ophoven-Engels, A.W.L. van Baarlo Stremmelaar, J. Elburg Koopmans, A. Culemborg Koopmans, H.W. Culemborg Reekers-Hollander, C.L.M. Roosendaal Deubel, J.G. Leusden Dijst, M.J. Nieuwegein Oomen, L.A.F.M. Rijkevoort Oomen-Bernaerts, A.A.M. Rijkevoort Oskam, L. Amsterdam Stevens, J.J.M. Beek(L) Vrijman, J.M.G. Beek(L) Weelden, J.C. van Heemskerk Weelden, P.M. van Heemskerk Baars, J.E.G. Dinxperlo Baars-de Graaff, N.E.M. Dinxperlo Renema, H. Amsterdam Houben, J. Horst

20-jun-05 21-jun-05 21-jun-05 22-jun-05 22-jun-05 22-jun-05 23-jun-05 23-jun-05 23-jun-05 24-jun-05

fiets fiets voet fiets fiets voet voet fiets fiets fiets

24-jun-05 24-jun-05 24-jun-05 24-jun-05 24-jun-05 24-jun-05 24-jun-05 25-jun-05 25-jun-05 25-jun-05 25-jun-05 25-jun-05 25-jun-05 25-jun-05 26-jun-05 26-jun-05 27-jun-05 27-jun-05 27-jun-05 27-jun-05 27-jun-05 27-jun-05 27-jun-05

fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet fiets fiets fiets voet fiets fiets fiets voet fiets fiets fiets voet fiets fiets

27-jun-05

fiets

27-jun-05 27-jun-05 28-jun-05 28-jun-05

fiets voet fiets fiets

28-jun-05 29-jun-05 29-jun-05 29-jun-05

voet voet voet fiets

29-jun-05 29-jun-05 29-jun-05 29-jun-05 29-jun-05 29-jun-05 30-jun-05 30-jun-05 30-jun-05 01-jul-05

fiets fiets voet voet fiets fiets fiets fiets voet fiets

Kamphuis, J.W. Rheden Koch, M. Rheden Manniën, H.C.A. Hoeven Manniënvan der Linden, C.M. Hoeven Paulussen, M. Brielle Paulussen, P.C. Brielle Poot , P. Den Haag Sleuwen, L.P.M. van Beek en Donk Engelse, A.E. Baarn Geest, A.M. van Hellevoetsluis Rijke, P.C. Emmen Rijke-Martijn, M. Emmen Savrij Droste, M.R. Baarn Ziekman, F.H. Spijkenisse Lenoire, W.L.M.M. Wijnandsrade Vermeij, B.J.M. Nieuw Vennep Witlox, A. Den Bosch Berg-Donker, C. van den Doorn Galen, A. van Haarlem Hottentot, A. Haarlem Feuth, M. Tilburg Ament, C.E. Den Haag Brand, H.W.M. van den Uden Brandsteder, K. Oosterhout Brand-van Driel , B.J.M. van den Uden Jonker, J.J.M. Zwijndrecht Jonker-Bernds, M.C. Zwijndrecht Verkooijen, F. Eindhoven Hulsmeijer, A.H. Bentelo Brink, Th. Reek Brink-van der Wel, M. Reek McDonald-Rusius, M.A. Lochem Nugter, N.C.F. Zaandam Nugter-van Houts, P.F. Zaandam Hout, A. van Veldhoven Hout, H. van Veldhoven Koornneef, F. Zoetermeer Nijenhuis, L.R. Norg Glind, A. van de Apeldoorn Melchiors, L.J.H. Kerkrade Ursem, C. Zwaagdijk Ursem-Vlaar, C. Zwaagdijk Derks, C.J.P. Drachten Vet-Visser, T. Culemborg Groothuis, K. Oosterhesselen Groothuis-Smit, B. Oosterhesselen Os, J. van Woerden Os-van Wijhe, E.J. van Woerden Hoogland, J.P.T. Oudorp(NH) Langendijk, P.J.M. Akersloot Vogels, H. Nieuwegein Boom, M.A. Zeist Krikke, B. Hippolytushoef Goddijn, L.F. Leiden

01-jul-05 01-jul-05 01-jul-05

voet voet voet

01-jul-05 01-jul-05 01-jul-05 01-jul-05 01-jul-05 02-jul-05 02-jul-05 02-jul-05 02-jul-05 02-jul-05 02-jul-05 04-jul-05 04-jul-05 04-jul-05

voet fiets fiets fiets voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet fiets voet

05-jul-05 07-jul-05 07-jul-05 09-jul-05 10-jul-05 10-jul-05 10-jul-05

voet voet voet voet voet voet voet

10-jul-05 11-jul-05 11-jul-05 11-jul-05 12-jul-05 14-jul-05 14-jul-05 17-jul-05 17-jul-05 17-jul-05 18-jul-05 18-jul-05 18-jul-05 18-jul-05 20-jul-05 20-jul-05 20-jul-05 20-jul-05 23-jul-05 23-jul-05 25-jul-05 25-jul-05 25-jul-05 25-jul-05 27-jul-05 27-jul-05 27-jul-05 28-jul-05 28-jul-05 29-jul-05

voet fiets fiets voet v&f voet voet fiets fiets fiets fiets fiets voet fiets f&v fiets voet voet fiets voet fiets fiets fiets fiets voet fiets voet fiets voet fiets

PAGINA 157

JACOBSSTAF - 2006

Goddijn, W.A.M. Leiden 29-jul-05 Someren, L.P.G. van Oudewater 29-jul-05 Cornet, F. Haarlem 30-jul-05 Peters, V.N.M. Leiden 31-jul-05 Vloet, J.A.H.M. Schayk 31-jul-05 Hagen, C.E.S. van Kudelstaart 01-aug-05 Schoor, A. van der Rotterdam 01-aug-05 Schoor, C. van der Nw. Lekkerland 01-aug-05 Schoor, M.A. van der Nw. Lekkerland 01-aug-05 Amersfoort, J. van Odijk 02-aug-05 Bijlo, R.W. Aalsmeer 03-aug-05 Bijlo, S.J. Amsterdam 03-aug-05 Snijders, C.W.H. Meijel 04-aug-05 Snijders-van Oijen, L.P.W.H. Meijel 04-aug-05 Tilanus, C.P.G. Woerden 05-aug-05 Tilanus-Zonneveld, E.J. van Woerden 05-aug-05 Weterings, M.J.M. Prinsenbeek 05-aug-05 Wapstra-Rietveld, M.M.M. Huizen 06-aug-05 Houwen, E. van der Barsingerhorn 11-aug-05 Weterings, P.A. Heerhugowaard 12-aug-05 Berkel, A.C.P. van Grave 13-aug-05 Klaassen, W. Capelle a/d IJssel 13-aug-05 Wolswinkel, E.M. Nieuwegein 14-aug-05 Wolswinkel, J. Maarssenbroek 14-aug-05 Cretskens, A.E. Stevensweert 25-aug-05 Cretskens, M.G.G. Stevensweert 25-aug-05 Derks, M. Boekel 25-aug-05 Derks-Bos, G. Boekel 25-aug-05 Heymen, G. Stevensweert 25-aug-05 Zwijnenburg, P. Utrecht 25-aug-05 Berge, E. ten Maarssen 26-aug-05 Canters, P. Budel 27-aug-05 Plas, C.G.P. van der Budel 27-aug-05 Voort, M.N.A. van der Mijdrecht 27-aug-05 Voort-van der Helm, A.A.M. van der Mijdrecht 27-aug-05 Damen, A. B. Utrecht 02-sep-05 Gijsen-van Leeuwen, P. Oost-Souburg 05-sep-05 Hansen , J.B.H.M. Berkel-Enschot 06-sep-05 Wijnans, H.A.A. Tilburg 06-sep-05 Abels , L.A.C. Uden 10-sep-05 Visser, D.A. IJmuiden 11-sep-05 Visser-Gouda, J.A. IJmuiden 11-sep-05 Muurmans, W.J.B. Oss 12-sep-05 Muurmansvan Bruggen, A. Oss 12-sep-05 Verbeek, A.J.W.M. Haaren 12-sep-05 Houkes, J.W.M. Eindhoven 13-sep-05 Houkes-de Groot, M.E. Eindhoven 13-sep-05 Joziasse, A. Oostkapelle 13-sep-05 Eijgenbroodvan der Baan, J.M. Wijk aan Zee 14-sep-05 Zwaag, J. Melick 14-sep-05 Zwaag, T. Melick 14-sep-05

PAGINA 158

fiets voet ligf voet voet fiets fiets fiets fiets fiets voet voet fiets fiets fiets fiets f&v voet voet voet fiets voet voet voet voet voet fiets fiets voet voet fiets voet voet voet voet voet voet voet voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet fiets voet voet voet

Akker, L.M. van den Oss 15-sep-05 Akker-den Brok, H.Th. Van den Oss 15-sep-05 Celie, G. Harderwijk 15-sep-05 Celie, M.P. Harderwijk 15-sep-05 Oude Groen, J. Enschede 16-sep-05 Heuvelmans, J.W.J. Swalmen 17-sep-05 Hoefnagels, A.J.M. Swalmen 17-sep-05 Rouwette, J.P.J.J. Helmond 17-sep-05 Gerlach, G. Heeze 18-sep-05 Kopaszewski, J.J.S. Best 18-sep-05 Vliet, A. van Nieuwerkerk a/d IJssel 18-sep-05 Vliet, G.W. van Nieuwerkerk a/d IJssel 18-sep-05 Jong , H.H.I.M. de Brakel 19-sep-05 Jong-Segers , C.T.M. de Brakel 19-sep-05 Bovenkamp, J. van de Amersfoort 21-sep-05 Leer, B.J.M. Rotterdam 21-sep-05 Terpstra, J. Amersfoort 21-sep-05 Udo, F.J. Hoogvliet 21-sep-05 Udo-Leer, M.J.P. Hoogvliet 21-sep-05 Coolen, H.G.M. Venlo 22-sep-05 Limburg, F.J. van Venlo 22-sep-05 Groenestijn, A.W.N. van Vaassen 24-sep-05 GroenestijnPlettenburg, L. van Vaassen 24-sep-05 Gier, H. de Werkhoven 27-sep-05 Smits, M. Franeker 27-sep-05 Basten, J.E.M. Afferden 28-sep-05 Beutler, F. Oisterwijk 29-sep-05 Vaarties, K. Den Haag 29-sep-05 Custers, P. Swolgen 30-sep-05 Hoef, J. van den Swolgen 30-sep-05 Jong , H.H.I.M. de Brakel 30-sep-05 Jong-Segers , C.T.M. de Brakel 30-sep-05 Weerdt, P.R. van der Oostzaan 30-sep-05 Heebing, C.G.R. Duiven 04-okt-05 Beek, B.W.M. van Amsterdam 05-okt-05 Berends, H. Heino 07-okt-05 Ruiter, A.J.G. Heino 07-okt-05 Woerkom, T. van Alkmaar 07-okt-05 Verschoor, C. Lelystad 08-okt-05 Baas, F.J.A. Bakel 09-okt-05 Lith, B. van Lith 09-okt-05 Theunissen, A.G.H. Tilburg 09-okt-05 Cronenberg, J.A.S.M. Abcoude 13-okt-05 Klaassen, R.W.A. Voorhout 13-okt-05 Doesburg, M. van Nijmegen 15-okt-05 Kuyck, A.C.C.H. van Made 15-okt-05 Biesterbos, H.J.M. Raalte 17-okt-05 Boersma-van den Bemd, O.M.M.M. Midsland Terschelling 20-okt-05 Boxtel-Mercx, M.Th. Van Eindhoven 25-okt-05 Kroeze, W.J. Roelofarendsveen 25-okt-05

fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet fiets voet fiets voet voet fiets fiets fiets fiets voet voet fiets voet voet voet voet voet voet fiets fiets voet voet voet v&f voet voet voet voet voet voet voet voet voet voet voet

JACOBSSTAF - 2006

Kroeze-Hoogenboom, E.P.M. Strengers, J.W.M. Verhagen, M.W.P. Enden, S.A.B. van den Kalse, B.D. Akkermans, J. Eekers, J.A.J. Beele, I.M. van der

Roelofarendsveen 25-okt-05 Haaksbergen 26-okt-05 Haaksbergen 26-okt-05 Utrecht 02-nov-05 Haarlem 04-nov-05 Nieuwegein 15-nov-05 Arnhem 16-nov-05 Hegelsom 30-nov-05

voet voet voet voet fiets voet voet voet

Faassen, Th.J.J. Voorschoten Wees, A. van der Utrecht Hulst, G.F.C.M. van Hoorn Groot, N.T. Wognum Schrage, O.F. Voorschoten Wolleswinkel, H. Amstelveen Houwen, D.J.M. Nijmegen Leeuw, J.P. de Oegstgeest

2006 09-mrt-06 17-mrt-06 20-mrt-06 31-mrt-06 13-apr-06 26-apr-06 03-mei-06 05-mei-06

voet voet voet voet voet voet voet fiets

“Hebt u plannen voor een pelgrimstocht naar Santiago, of gaat u misschien hospitaleren?” Jammer hè, als u de taal niet spreekt! Voor onze lessen

“Spaans voor Santiagogangers en hospitaleros” in Utrecht zoeken we nog deelnemers, zowel beginners als gevorderden. Ook conversatielessen voor gevorderden zijn mogelijk.

Interesse? Bel Corrie Stalenhoef, tel. 030-29 44 992

/OKINMAKENWIJ#ULTURELERONDREIZENPERLUXETOURINGCARDOOR%UROPALANGSDEALOU 1-
+0
 
/#-'0
8+,
6.563'.'
310&3'+;'0
2'3
.69'
5163+0)%#3
&113
6312#
.#0)4
&'
#.16 DEWEGEN ZOALSDE%UROPESE*ACOBSWEGEN(ETGEKOZENTHEMAVANDERONDREISZORGTERVOOR &'
8')'0 ;1#.4
&'
6312'4'
#%1$48')'0 '5
)'-1;'0
5*'/#
7#0
&'
310&3'+4
;13)5
'37113 DATUWREISBEGINTBIJHETh/PSTAPPUNTvENNIETPASERGENSIN&RANKRIJK )TALIÔOF3PANJE$E 
68
3'+4
$')+05
$+,
*'5
<245#22605='0
0+'5
2#4
'3)'04
+0
3#0-3+,- 5#.+?
1(
!2#0,' ' WEG VOERT NAAST DE SNELWEG OOK OVER KLEINE BINNENWEGEN WAAR ZELDEN EEN BUS KOMT (ET 8')
71'35
0##45
&'
40'.8')
11-
17'3
-.'+0'
$+00'08')'0 8##3
;'.&'0
''0
$64
-1/5 '5 )''(5
''0
-+,-,'
<#%*5'3
&'
4%*'3/'0= GEEFT EEN KIJKJE hACHTER DE SCHERMENv *''(5
##0&#%*5
7113
<%16.'63.1%#.'= HEEFT AANDACHT VOOR hCOLEUR LOCALEv .')5
7'3$#0 LEGT VERBAN &'0
WAAR 8##3
U 6
;'
'0
53#%*5
DEN ZE 8'..+%*5
WELLICHT 01)
NOG 0+'5
NIET 7'3/1'&&'
VERMOEDDE EN TRACHT ''0
EEN $#.#04
BALANS 5'
TE 7+0&'0
VINDEN 5644'0
TUSSEN #..' ALLE #42'%5'0VAN 7#0
%6.5663 ('+5'.+,-'
*+4513+'
'0
.')'0&'4 *'5
*6+&+)'
.'7'0 0#56634%*110 #3%*+ ASPECTEN CULTUUR FEITELIJK HISTORIE EN LEGENDES HET HUIDIGE LEVEN NATUURSCHOON ARCHI 5'%5663
'0
$''.&'0&'
-6045'0 &'
.1%#.'
-'6-'0 +5
0##45 TECTUUR EN BEELDENDE KUNSTEN DE LOCALE KEUKEN )'$36+-'0
;'&'0
'0
)'81105'4 GEBRUIKEN ZEDEN EN GEWOONTES $IT NAAST 013/#.'
7#-#05+')'01')'04

#.4
4167'0+3,#%*5 5'33#4,'
;+55'0 (.#0'3'0
 1351/
)'0+'5'0
 NORMALEVAKANTIEGENOEGENSALSSOUVENIR JACHT TERRASJEZITTEN mANEREN+ORTOMGENIETEN
+,7113$''.&



&##)4'
310&3'+4
&'
#/+01


 
7'353'-
     
1(
 "IJVOORBEELDDAAGSERONDREIShDE#AMINOv VERTREK$AGENh,ANGSOUDE


&#)'0
<#0)4
16&'
8')'0
0##3
1/'


 7'353'-
    

&#)'0
310& WEGENNAAR2OMEv VERTREK $AGENRONDREISh3CHATTENLANGSDE*ACOBSWEG 3'+4


PRIJSOPBASISVANPERSKAMERHALFPENSIONALL IN

2OYAL#LASS  


 


 
  



 

  

PAGINA 159

JACOBSSTAF - 2006

Zoekertjes

• Theo Faassen zoekt namen van personen die in de zomer van 1965 de camino gelopen hebben (Internationale Pax Christi voettocht). E-mail [email protected] /tel. 0651177335

een klassieke VW camper. Ik had haar beloofd enkele foto’s door te mailen, maar ben helaas het e-mailadres kwijtgeraakt. E-mail Jan. [email protected]

• Léon Laclau (Nederlands talig) en Marga Lamadon beheren een pastorie in 64800 Asson (tel. 0033 559710483) met overnachtingsruimte voor pelgrims op de route Lourdes – Santiago via Col du Somport of St. Jean-Pied-dePort.

• Bij Jos Solberg, die dit jaar naar Santiago liep, kan op zijn adres Bloemenmarkt 10C te Geleen per nacht door 2 pelgrims worden overnacht. E-mail [email protected] /tel. 0617374165. Zie voor info: www.jossolberg. net

• Te koop: Monoporter van Weber, incl toebehoren. Een keer gebruikt naar SdC. Vraagprijs; € 350,-. Emailadres [email protected] /tel. 0643081668 of 035-5310617

• Wie heeft voor mij dia’s  te leen, bijv. in een powerpoint presentatie, of gewoon op CD rom die de pelgrimstocht illustreren door Frankrijk en Spanje  om tijdens een lezing over mijn pelgrimstocht te kunnen gebruiken. Reacties naar josbmspekman@wanadoo. nl  Karpersloot 72, 2724 BP Zoetermeer. Tel. 079 3313096. Ik ben natuurlijk bereid een en ander op te halen en te retourneren. 

• Op de pelgrimsroute van Genève naar Le-Puyen-Velay staat een bronzen plaquette van de Pelerin Depouillé. Het stelt een blote pelgrim voor met staf die staat op het symbool van de Jacobsroutes in Europa. Het is een betrekkelijk moderne plaquette (40 x 30) geplaatst na 2000 tegen de buitengevel van een gemeentelijk parkje. Katrina van den Berg vraagt of iemand bekend is met een legende over een dergelijke figuur? Wat stelt het voor? E-mail kber@xs4all. nl /tel. 076-5413337 • Tussen 22 mei en 25 juni 2006 ben ik van Brussel naar Santiago gefietst. In Spanje trof ik een Nederlandse fietsster genaamd Leonora meermalen en route, alsook in Santiago. Zij werd vergezeld door haar echtgenoot Peter, in

PAGINA 160

• Aangeboden: “Pelgrims door de eeuwen heen” van Dr. J. van Herwaarden. Alle over de Jacobuslegende en de pelgrimage naar Santiago, 255 pagina’s rijk geïllustreerd. Splinternieuw (nog ingesealed). Winkelprijs €45 voor €30 inclusief toezending. Hans van Lakerveld, 0582132142 of [email protected] • De Jakobusgesellschaft Paderborn beheert sinds april 2006 een nieuwe refugio in Pamplona. De oude in de kerk is definitief gesloten. Zie voor meer informatie: http://homepages. uni-paderborn.de/pilger