Inhoud
Voorwoord Waarover gaat dit boek? Geschiedenis Apotheekbereiding Voor wie is dit boek? Wie zijn de schrijvers? Hoe verhoudt het boek zich tot andere bronnen? In de praktijk
1 1 1 1 2 2 2 2
Leeswijzer Hoe is het boek opgebouwd? Kaders LNA-procedures Voorschriften Teksten in het Engels Hoe kan ik gericht op zoek naar informatie?
3 3 3 4 4 4 4
DEEL I BEREIDING EN GENEESMIDDELENVOORZIENING
5
1
Apotheekbereiding in de geneesmiddelenvoorziening 1.1 Geneesmiddelvoorziening in Nederland 1.2 Organisatie apotheekbereiding 1.3 Hoofdpunten 1.4 Literatuur
7 7 13 18 18
2
Beoordeling recept 2.1 Het recept 2.2 Beoordeling van het recept 2.3 Samenwerking tussen voorschrijver, patie ¨nt en bereider 2.4 Medicatiebewaking bij apotheekbereiding 2.5 Bijzondere recepten 2.6 Aanvragen voor niet-geneesmiddelen 2.7 Hoofdpunten 2.8 Literatuur
21 21 22 29 31 34 38 41 41
3
Gebruiksadviezen 3.1 Inleiding 3.2 Terminologie
43 43 43
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
005
VI
Recepteerkunde
3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10
Etiket en bijsluiter Instructies voor het gebruik Bewaring Speciale groepen patie ¨nten Speciale groepen geneesmiddelen Instructies aan professionele zorgverleners Hoofdpunten Literatuur
44 50 52 53 55 58 59 60
4
Informatiebronnen 4.1 Regelgeving en richtlijnen 4.2 Farmacotherapeutische plaatsbepaling 4.3 Ontwerp 4.4 Productie 4.5 Naslagwerken 4.6 Hoofdpunten
63 63 65 69 71 74 76
5
Milieu 5.1 5.2 5.3 5.4
77 77 79 82 82
Milieu en bereiding van geneesmiddelen Milieu en gebruik van geneesmiddelen Hoofdpunten Literatuur
DEEL II KWALITEIT
83
6
Kwaliteitszorg 6.1 Algemene kenmerken 6.2 Kwaliteitsmanagementsysteem 6.3 Kwaliteitszorg bij de bereiding van geneesmiddelen 6.4 Het vastleggen van ontwerpkwaliteit 6.5 Validatie 6.6 Hoofdpunten 6.7 Literatuur
85 85 88 98 106 108 113 114
7
Personeel 7.1 Taken en verantwoordelijkheden 7.2 Bevoegdheid en bekwaamheid 7.3 De apotheker 7.4 Andere functies in de apotheek 7.5 Stralingsdeskundige 7.6 Bereidingshandelingen buiten de apotheek 7.7 Nascholing 7.8 Hoofdpunten 7.9 Literatuur
115 115 116 116 120 121 122 122 122 122
8
Arbeidsomstandigheden 8.1 Regelgeving 8.2 Risico’s 8.3 Arbeidshygie ¨nische strategie en Beleidsregel Cytostatica 8.4 Ontvangst, opslag en registratie 8.5 Schoonmaken 8.6 Calamiteiten
125 125 126 136 139 140 140
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
006
Inhoud
VII
8.7 8.8 8.9 8.9
Brandbare en explosiegevaarlijke stoffen Zwangerschap Hoofdpunten Literatuur
141 143 144 144
9
Ruimten en installaties 9.1 Processen als uitgangspunt voor ruimten en installaties 9.2 Ontwerp 9.3 Uitgangspuntendocument 9.4 Functionele specificaties 9.5 Gebouwgebonden installaties 9.6 Detailspecificatie en bouw 9.7 Hoofdpunten 9.8 Literatuur
147 147 148 151 151 156 167 171 172
10
Apparatuur 10.1 Algemene eisen en kwalificatie 10.2 Luchtbehandelingsapparatuur 10.3 Apparatuur voor de bereiding van farmaceutisch water 10.4 Ultrasoonbaden en verwarmingsapparatuur 10.5 Maal-, meng- en dispergeerapparatuur 10.6 Afvul- en verdeelapparatuur 10.7 Grotere apparaten 10.8 Reinigingsapparatuur (afwasmachine) 10.9 Apparatuur voor gekoelde opslag 10.10 Hoofdpunten 10.11 Literatuur
173 173 173 184 191 194 205 214 215 216 219 219
11
Documentatie 11.1 Documentatie en het kwaliteitssysteem 11.2 Procedures 11.3 Bereidingsvoorschriften 11.4 Onderzoeksvoorschriften 11.5 Bereidingsprotocollen 11.6 Logboeken 11.7 Het productdossier 11.8 Documentatie en automatisering 11.9 Beheer van documenten 11.10 Hoofdpunten 11.11 Literatuur
221 221 222 223 234 235 238 239 246 248 248 249
12
Kwaliteitseisen 12.1 Kwaliteitseisen en regelgeving 12.2 De Europese Farmacopee 12.3 Identiteit 12.4 Gemiddeld gehalte aan werkzaam bestanddeel 12.5 Chemische zuiverheid 12.6 Gemiddeld gewicht, volume en inhoud 12.7 Gehalte- en gewichtsspreiding van doseereenheden 12.8 Microbiologische zuiverheid, steriliteit en pyrogenen en endotoxinen 12.9 Uiteenvaltijd, smelttijd 12.10 Oplossnelheid 12.11 Deeltjesgrootte
251 251 252 253 254 257 258 259 263 265 265 266
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
007
VIII
Recepteerkunde
12.12 12.13 12.14 12.15
Vreemde deeltjes Fysische parameters Hoofdpunten Literatuur
267 268 273 273
13
Productie 13.1 Kwaliteit van een bereidingsproces 13.2 Indeling bereidingen 13.3 Procesontwerp en -validatie 13.4 Schoonmaak en schoonmaakvalidatie 13.5 Kwaliteitsbeheersing productieproces 13.6 Omgang met materialen 13.7 Quarantainebeheer 13.8 Eindcontrole en vrijgifte 13.9 Hoofdpunten 13.10 Literatuur
275 275 275 277 280 282 285 286 286 287 287
14
Uitbesteding 14.1 Processen die zich lenen voor uitbesteding 14.2 Uitbesteding van de bereiding 14.3 Uitbesteding van de analyse 14.4 Beoordeling toeleverancier 14.5 Uitbesteding onderhoud en kwalificatie van apparatuur en faciliteiten 14.6 Hoofdpunten 14.7 Literatuur
289 289 290 291 291 292 294 294
15
Klachten 15.1 Terminologie 15.2 Regels en richtlijnen 15.3 Afhandeling van een klacht 15.4 Afhandeling van een afwijking 15.5 Terugroepenterugroepen, zie recall 15.6 Hoofdpunten 15.7 Literatuur
295 295 296 297 300 301 304 306
16
Zelfinspectie 16.1 Zelfinspectie in relatie tot externe audit 16.2 Waarom zelfinspectie? 16.3 Uitvoering van de zelfinspectie 16.4 Een praktische aanpak van de zelfinspectie 16.5 Prestatie-indicatoren 16.6 Hoofdpunten 16.7 Literatuur
307 307 307 309 309 311 312 312
17
Ontwerpen 17.1 Ontwerpfase (Quality by design) 17.2 Doel van het geneesmiddel en specificaties 17.3 Toedieningsroute en biologische beschikbaarheid 17.4 Ontwerp samenstelling 17.5 Ontwerp bereidingswijze 17.6 Kritische product- en procesparameters 17.7 Bewaken product en proces 17.8 Dossiervorming en assortimentsopname
315 315 316 317 319 320 321 322 323
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
008
Inhoud
IX
17.9 17.10 17.11
Klinische evaluatie van product en behandeling Hoofdpunten Literatuur
DEEL III FARMACEUTISCHE TECHNOLOGIE
324 325 325
327
18
Biofarmacie 18.1 Plaats in het ontwerpproces 18.2 Begrippen 18.3 Biologische en farmaceutische beschikbaarheid 18.4 Toedieningswegen 18.5 Parenterale toediening 18.6 Orale en oromucosale toediening 18.7 Dermale toediening 18.8 Rectale toediening 18.9 Nasale toediening 18.10 Oculaire toediening 18.11 Pulmonale toediening 18.12 Gelijkwaardigheid van preparaten 18.13 Hoofdpunten 18.14 Literatuur
329 329 331 334 340 340 341 344 347 349 350 351 353 356 356
19
Fysische chemie 19.1 Oplosbaarheid 19.2 Reologie 19.3 Grensvlakken en grensvlakactieve stoffen 19.4 Disperse systemen 19.5 Osmose 19.6 Hoofdpunten 19.7 Literatuur
361 361 372 374 377 386 391 392
20
Grondstoffen 20.1 Etiket, identiteit en kwaliteit 20.2 Kwaliteit, stabiliteit en houdbaarheid van grondstoffen 20.3 Oplosmiddelen 20.4 Vulstoffen en desintegratiemiddelen 20.5 Glijmiddelen 20.6 Grensvlakactieve stoffen 20.7 Viscositeitverhogende stoffen 20.8 Conserveermiddelen 20.9 Antioxidantia 20.10 Complexvormers 20.11 Cyclodextrines 20.12 Medische gassen 20.13 Hoofdpunten 20.14 Literatuur
393 393 402 406 414 416 417 420 427 434 434 435 435 435 435
21
Verpakkingen 21.1 Eisen aan verpakkingen 21.2 Verpakkingsmateriaal 21.3 Verpakkingsvormen 21.4 Kwaliteitscontrole
439 439 441 453 476
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
009
X
Recepteerkunde
21.5 21.6
Hoofdpunten Literatuur
478 480
22
Stabiliteit 22.1 Fysische ontleding 22.2 Chemische ontleding 22.3 Microbiologische houdbaarheid 22.4 Gehaltegrenzen bij bewaring 22.5 Stabiliteitsonderzoek 22.6 Bewaarinstructies 22.7 Wat moet een patie ¨nt weten? 22.8 Hoofdpunten 22.9 Literatuur
483 483 484 492 496 497 502 508 510 511
23
Wegen, meten en mengen 23.1 Wegen en volumemeten 23.2 Deeltjesverkleinen 23.3 Agglomeraten uiteenhalen 23.4 Mengen van vaste stoffen 23.5 Het oplossen van vaste stoffen 23.6 Mengen van vloeistoffen, halfvaste en gesmolten vaste stoffen 23.7 Dispergeren 23.8 Hoofdpunten 23.9 Literatuur
513 513 521 524 526 529 530 531 533 533
24
Sterilisatiemethoden 24.1 Het afsterven van micro-organismen 24.2 Sterilisatieduur 24.3 Uitgangsbesmetting 24.4 Sterilisatiemethoden 24.5 Membraanfiltratie 24.6 Steriliseren van geneesmiddelen 24.7 Onderzoek op steriliteit en parametrische vrijgifte 24.8 Hoofdpunten 24.9 Literatuur
535 535 536 538 538 545 550 550 551 551
25
Aseptisch werken 25.1 Definities 25.2 Aseptische bereidingen 25.3 Aseptische handelingen 25.4 Reinigen van geclassificeerde ruimtes 25.5 Desinfectie van oppervlakken en materialen 25.6 Werkwijze bij aseptische handelingen 25.7 Aseptische handelingen met risicovolle stoffen 25.8 Microbiologische controles bij aseptische handelingen 25.9 Hoofdpunten 25.10 Literatuur
553 553 553 554 557 558 559 560 562 564 564
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
010
Inhoud
XI
DEEL IV FORMULERING EN BEREIDING
567
26
Oraal vast 26.1 Plaatsbepaling 26.2 Definitie 26.3 Biofarmacie 26.4 Ontwerp samenstelling 26.5 Ontwerp bereidingswijze 26.6 Capsules 26.7 Verdeelde poeders 26.8 Onverdeelde poeders 26.9 Tabletten 26.10 Tabletten en capsules met gereguleerde afgifte 26.11 Hoofdpunten 26.12 Literatuur
569 569 570 571 573 578 580 584 585 585 587 591 591
27
Oraal vloeibaar 27.1 Plaatsbepaling 27.2 Definities 27.3 Biofarmacie 27.4 Alternatieven voor orale vloeistoffen 27.5 Aanpassen van vast naar vloeibaar 27.6 Oraal vloeibaar voor patie ¨nten met sondevoeding 27.7 Keuze van de drankvorm 27.8 Orale oplossingen, samenstelling 27.9 Orale suspensies, samenstelling 27.10 Oplossingen en suspensies, bereiding 27.11 Emulsies, samenstelling en bereiding 27.12 Solubilisaten, samenstelling en bereiding 27.13 Hoofdpunten 27.14 Literatuur
593 593 594 594 595 595 599 601 602 612 617 620 620 622 622
28
Luchtwegen 28.1 Plaatsbepaling 28.2 Definities en begrippen 28.3 Biofarmacie 28.4 Aerosoldepositie in de luchtwegen 28.5 Bijwerkingen en toxiciteit 28.6 Dosis-aerosolen 28.7 (Droog) poederinhalatoren 28.8 Vernevelaars 28.9 Soft mist inhalers 28.10 Hoofdpunten 28.11 Literatuur
625 625 626 629 631 634 635 638 642 647 649 649
29
Mond en keel 29.1 Plaatsbepaling 29.2 Definities 29.3 Biofarmacie en bijwerkingen 29.4 Ontwerp (en hulpstoffen) 29.5 Bereiding 29.6 Verpakking en etikettering, toedieningshulpmiddelen
653 653 654 655 655 659 659
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
011
XII
Recepteerkunde
30
31
32
33
29.7 29.8 29.9 29.10
Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Hoofdpunten Literatuur
659 660 660 660
Neus 30.1 30.2 30.3 30.4 30.5 30.6 30.7 30.8 30.9 30.10 30.11
Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Bijwerkingen en toxiciteit van neusdruppels en neussprays Samenstelling Bereiding Verpakking en etikettering Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Hoofdpunten Literatuur
663 663 664 666 667 668 673 674 675 676 676 676
Oor 31.1 31.2 31.3 31.4 31.5 31.6 31.7 31.8 31.9 31.10 31.11 31.12
Plaatsbepaling Definities Biofarmacie Otoxiciteit Ontwerp Bereiding Verpakking en etikettering Eindcontrole en kwaliteitseisen Bewaring en houdbaarheid Toediening en toedieningshulpmiddelen Hoofdpunten Literatuur
679 679 680 681 682 682 684 685 685 685 686 687 687
Oog 32.1 32.2 32.3 32.4 32.5 32.6 32.7 32.8 32.9 32.10 32.11
Plaatsbepaling Definities Anatomie en fysiologie Biofarmacie Bijwerkingen en toxiciteit Ontwerp samenstelling Ontwerp bereidingswijze Kwaliteitseisen Wijze van toedienen van oogpreparaten Hoofdpunten Literatuur
689 689 691 691 695 698 699 710 714 715 717 717
Rectaal en vaginaal 33.1 Plaatsbepaling 33.2 Definities 33.3 Biofarmacie 33.4 Zetpillen, samenstelling 33.5 Suspensiezetpillen, bereiding 33.6 Vette oploszetpillen, bereiding 33.7 Zetpillen met hydrofiele basis, bereiding
725 725 727 728 730 738 747 747
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
012
Inhoud
XIII
33.8 33.9 33.10 33.11 33.12 33.13 33.14 33.15 33.16
Controles en kwaliteitseisen bij zetpillen Klysma’s, samenstelling Klysma’s, bereiding Ovules, samenstelling Vaginale spoelingen, samenstelling Vaginale spoelingen, bereiding Halfvaste toedieningsvormen, rectaal of vaginaal Hoofdpunten Literatuur
748 750 757 757 758 760 760 760 761
34
Dermatica 34.1 Plaatsbepaling 34.2 Definities 34.3 Biofarmacie 34.4 Bijwerkingen 34.5 Ontwerp samenstelling 34.6 Ontwerp bereidingswijze 34.7 Samenstelling en bereidingswijze per type dermale vorm 34.8 Hoofdpunten 34.9 Literatuur
765 765 767 771 777 779 790 794 810 810
35
Parenteraal 35.1 Plaatsbepaling 35.2 Definities 35.3 Biofarmacie 35.4 Bijwerkingen en toxiciteit 35.5 Ontwerp samenstelling injectievloeistoffen 35.6 Ontwerp samenstelling infusievloeistoffen 35.7 Ontwerp bereidingswijze 35.8 Voor toediening gereedmaken 35.9 Parenterale voeding 35.10 Toediening 35.11 Hoofdpunten 35.12 Literatuur
813 813 815 818 819 821 829 830 834 842 847 852 852
36
Spoel- en dialysevloeistoffen 36.1 Plaatsbepaling 36.2 Definities 36.3 Biofarmacie 36.4 Ontwerp samenstelling 36.5 Bereiding 36.6 Verpakking en etikettering 36.7 Eindcontrole en kwaliteitseisen 36.8 Bewaring en houdbaarheid 36.9 Toedieningshulpmiddelen 36.10 Toediening 36.11 Hoofdpunten 36.12 Literatuur
857 857 858 859 859 861 862 862 863 863 863 863 863
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
013
XIV
Recepteerkunde
BIJLAGEN
865
Bijlage 1: Latijnse afkortingen en hun betekenis
867
Bijlage 2: Afkortingen
871
Bijlage 3: Verdringingsfactoren in hard vet
881
Bijlage 4: pH van boorzuur-boraxoplossingen
883
Dankbetuiging
885
Auteurs
887
Register
891
BSL - ACA_BK_2KZM - 3021r2_9789031353163
014
