Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2008
Nauwe korfslak Vertigo angustior
A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & I. van Lente STICHTING ANEMOON 30 juni 2009
2
Documenttype:
Rapportage
Titel:
Inhaalslag Verspreidingsonderzoek. Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2008. Nauwe korfslak Vertigo angustior.
Datum:
30 juni 2009
Projectnaam: Documentnummer:
HabSlak 2008 2009-12.
Samengesteld door:
A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & I. van Lente
Foto’s op kaft
Nauwe korfslak (foto: A.W. Gmelig Meyling). Afslag en biotoop verlies voor de Nauwe korfslak in de Kwade Hoek (foto: A. Boesveld). Inventarisatie excursie op Terschelling (foto: A.W. Gmelig Meyling)
Contactpersoon: E-mail contactpersoon:
I. van Lente
[email protected]
Opdrachtgever: Kenmerk opdracht: Verplichtingsnummer: Relatienummer: Opdrachtdatum: Contactpersoon: Adres:
Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). DN.2008/2181 3012214 170407 8-8-2008 R. Bink Directie Natuur – Gegevensautoriteit Natuur Catharijnesingel 64 Postbus 5045 3502 JA Utrecht
© 2009 Stichting ANEMOON. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting ANEMOON.
Stichting ANEMOON
ANalyse Educatie Marien Oecologisch ONderzoek
Postbus 29, 2120 AA Bennebroek Tel: 0252-531111 Kvk: 41226121 BTW: NL 8016.68.165.B01 E-mail:
[email protected] Website (ANEMOON): www.anemoon.org Website HabSlak: www.anemoon.org/habslak
3
4
Inhoud 1.
2.
INLEIDING ..................................................................................................................................7 1.1
AANLEIDING ............................................................................................................................7
1.2
OPDRACHT ..............................................................................................................................7
1.3
PRIMAIRE DOELSTELLING ..........................................................................................................7
1.4
SECUNDAIRE DOELSTELLINGEN. ................................................................................................8
METHODE VELDWERK .............................................................................................................9 2.1
METHODE IN HET VELD .............................................................................................................9
2.2
TOEZEGGING ...........................................................................................................................9
2.3
STRATEGIE............................................................................................................................11
2.3.1
10x10km-hokken .......................................................................................................11
2.3.2
Km-hokken ................................................................................................................11
2.3.3
Verdeling van de onderzoeksinspanning...................................................................11
2.3.4
Onderzochte 10x10km-hokken en nagestreefde verdeling van de inspanning .........11
2.4 3.
4.
5.
INSPANNING............................................................................................................................15 3.1
AANTAL ONDERZOCHTE LOCATIES ............................................................................................15
3.2
VERDELING VAN DE INSPANNING OVER KM-HOKKEN....................................................................15
3.3
VERDELING VAN DE INSPANNING OVER 10X10KM-HOKKEN ..........................................................15
3.4
UITVOERING EN PLANNING ......................................................................................................17
RESULTATEN VELDWERK.....................................................................................................19 4.1
NIEUWE 10X10KM-HOKKEN.....................................................................................................19
4.2
NIEUWE KM-HOKKEN ..............................................................................................................19
4.3
NIEUWE LOCATIES ..................................................................................................................20
VERSPREIDING .......................................................................................................................21 5.1
6.
7.
VALIDATIE EN KWALITEITSBORGING ..........................................................................................13
KAARTEN ..............................................................................................................................21
5.1.1
Huidige landelijke verspreiding ..................................................................................21
5.1.2
CBS-kaarten op basis van 10x10km-hokken.............................................................21
5.1.3
CBS-kaarten op basis van km-hokken ......................................................................22
5.2
LANDELIJK VERSPREIDINGSBEELD ............................................................................................23
5.3
VERSPREIDING IN NATURA2000-GEBIEDEN...............................................................................23
5.3.1
Verspreiding ..............................................................................................................23
5.3.2
Beschermingszones en inspraak aanwijzingsbesluit .................................................24
5.4
VERSPREIDING OVER DE PROVINCIES .......................................................................................25
5.5
VERSPREIDING OVER FYSISCH GEOGRAFISCHE REGIO’S ............................................................25
VRIJWILLIGERSNETWERK EN PR ........................................................................................27 6.1
VRIJWILLIGERSNETWERK EN EDUCATIE EXCURSIES ....................................................................27
6.2
BEURZEN EN BIJEENKOMSTEN .................................................................................................27
6.3
NAUWE KORFSLAK IN DE MEDIA................................................................................................27
6.4
BEHEERDERS ........................................................................................................................29
NIEUWE ECOLOGISCHE BEVINDINGEN...............................................................................31 7.1
ALGEMEEN ECOLOGISCH BEELD ...............................................................................................31
5
7.2
NIEUWE BEVINDINGEN ............................................................................................................31
7.3
ZONERING .............................................................................................................................33
7.4
BEDREIGINGEN ......................................................................................................................33
8.
7.4.1
Afname ......................................................................................................................33
7.4.2
Plagwerkzaamheden .................................................................................................35
7.4.3
Verwijderen van populierachtigen in het duin ............................................................35
7.4.4
Verbossing van duingebieden ...................................................................................35
7.4.5
Kustafslag..................................................................................................................35
7.4.6
Verzuring door droge en natte depositie....................................................................36
7.4.7
Verstikking door Amerikaanse Vogelkers ..................................................................36
7.4.8
Verdroging door wateronttrekking..............................................................................36
7.4.9
Toename recreatie ....................................................................................................36
7.4.10
Werkzaamheden aan infiltratiekanalen......................................................................36
AANBEVELINGEN VERVOLGONDERZOEK ..........................................................................37 8.1
ALGEMEEN ............................................................................................................................37
8.2
WADDENGEBIED ....................................................................................................................37
8.3
LIMBURG ...............................................................................................................................38
8.4
RIVIERENGEBIED....................................................................................................................38
8.5
GREVELINGENMEER ...............................................................................................................38
8.6
VERSPREIDING OP KM-HOKNIVEAU VOORTZETTEN......................................................................38
8.7
PILOT SUBSTRAATTELLINGEN ..................................................................................................39
8.8
BEPALEN VAN DETECTIEKANSEN ..............................................................................................39
8.9
MEELIFT SOORTEN .................................................................................................................40
8.10 9. 10.
MONITORING ....................................................................................................................40
LITERATUUR ...........................................................................................................................41 DANKWOORD ...................................................................................................................43
6
1.
Inleiding
1.1
Aanleiding De Nauwe korfslak is beschermd door de Europese Habitatrichtlijn en de nationale natuurwetgeving (Flora- en faunawet en Natuurbeschermingswet 1998). De Nederlandse overheid is door de EU onder meer voor de taak gesteld om de ‘Staat van instandhouding’ van deze soort te bepalen. Daarnaast heeft de overheid zich de taak gesteld om ten behoeve van de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland inzicht te krijgen in het voorkomen van de Nauwe korfslak en de andere soorten die door de Europese Habitatrichtlijn zijn beschermd.
1.2
Opdracht Vanwege de beschermde status van de Nauwe korfslak heeft het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit op 8-8-2008 officieel opdracht verleend aan Stichting ANEMOON tot het uitvoeren van vervolgonderzoek naar de verspreiding van de weekdieren (mollusken) van de Europese Habitatrichtlijn. Dit zijn: de Nauwe korfslak, de Zeggekorfslak, de Platte schijfhoren en de Wijngaardslak. Dit project wordt bij Stichting ANEMOON uitgevoerd onder de projectnaam HabSlak-2008. Het project is uitgevoerd conform de offerteaanvraag van 14 april 2008 (kenmerk DN.2008/1417) en de daaruit voortkomende offerte van Stichting ANEMOON (kenmerk GAN_2008_6_18_01), gestuurd op 16 juni 2008 aan de Gegevensautoriteit Natuur. In dit rapport wordt verslag gedaan over het verspreidingsonderzoek naar de Nauwe korfslak. De verslagen met betrekking tot het verspreidingsonderzoek naar de Platte schijfhoren, de Zeggekorfslak en de Wijngaardslak worden apart behandeld: respectievelijk in A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & I. van Lente (2009) en A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & R.H. de Bruyne (2009) en Gmelig Meyling, R.H. de Bruyne, I. van Lente & Boesveld (2009).
1.3
Primaire doelstelling Het primaire doel van de gevraagde onderzoeken is om zowel de actuele als de potentiële verspreiding van de soorten in kaart te brengen op een schaalniveau van 10x10 kilometer. Het potentiële verspreidingsgebied is het gebied waar de soort kan voorkomen, het actuele verspreidingsgebied is het gebied waar de soort thans voorkomt. Het actuele verspreidingsbeeld vormt de basis voor het bepalen van de officiële Range van een soort. Deze Range vormt een onderdeel van LNV-rapportages over de Staat van Instandhouding van de Nauwe korfslak in Nederland aan de EU. Ruwweg is de Range gelijk aan het aantal 10x10km-hokken waarin de soort is waargenomen plus het aantal tussenliggende 10x10km-hokken dat direct grenst aan twee of meer 10x10km-hokken waarin de soort is waargenomen. Behalve voor het bepalen van de Range is het verspreidingsbeeld op 10x10km-niveau een belangrijk hulpmiddel bij het plannen van toekomstig verspreidingsonderzoek.
7
1.4
Secundaire doelstellingen. Naast de primaire doelstelling zijn er meerdere secundaire doelstelling voor HabSlak2008: •
• •
• •
Op basis van 10x10km-hokken en km-hokken in kaart brengen waarin de Nauwe korfslak is waargenomen of niet is waargenomen en de mate waarin deze hokken zijn onderzocht. Zie voor de klasse-indeling respectievelijk tabel 1.1 en 1.2. Het uitbouwen van het verspreidingsbeeld op km-hokniveau met het oog op de ontwikkeling van een toekomstige kansenkaart van deze soort. Het uitbouwen van ecologische kennis van de Nauwe korfslak met als doel de Nauwe korfslak efficiënter te kunnen vinden en betere adviezen voor bescherming en beheer te kunnen geven. Het behouden en vergroten van het vrijwilligersnetwerk. Het uitbouwen van de kennis onder de vrijwilligers.
Tabel 1.1. Klasse indeling volgens offerte aanvraag. die het voorkomen en de onderzoeksinspanning representeren in de verspreidingskaarten op 10x10km-hokniveau Klasse
Klasse omschrijving
1
Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied
2
Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2007, toen wél waargenomen
3
Voor het laatst onderzocht vóór 2007, maar toen niet waargenomen
4
Onderzocht sinds 2007 en wél waargenomen
5
Onderzocht sinds 2007, maar niet waargenomen
Tabel 1.2. Klasse indeling volgens offerte aanvraag. die het voorkomen en de onderzoeksinspanning representeren in de verspreidingskaarten op km-hokniveau Klasse
Klasse omschrijving
1
Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied
2
Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2004, toen wél waargenomen
3
Voor het laatst onderzocht vóór 2004, maar toen niet waargenomen
4
Onderzocht sinds 2004 en wél waargenomen
5
Onderzocht sinds 2004, maar niet waargenomen
8
2.
Methode veldwerk
2.1
Methode in het veld Bij de inventarisatie van de Nauwe korfslak wordt sinds de eerste Inhaalslag Verspreidingsonderzoek in 2004 gewerkt volgens een gestandaardiseerde methode. Deze methode wordt beschreven in De Bruyne & Gmelig Meyling (2005). In de loop van de jaren zijn de onderzoeksmethoden verder verfijnd en aangescherpt. Aanvullingen op de methode worden beschreven in Gmelig Meyling & De Bruyne (2006), De Bruyne & Gmelig Meyling (2007) en in Boesveld & Gmelig Meyling (2008). De handleiding is te bestellen bij Stichting ANEMOON. De genoemde rapporten en het veldformulier zijn te downloaden via www.anemoon.org/natura2000/downloads. In 2009 zal een nieuwe handleiding verschijnen.
2.2
Toezegging Tabel 2.1 geeft het minimale aantal kansrijke hokken en locaties waarvan aan de Gegevensautoriteit is toegezegd dat deze tijdens HabSlak-2008 zouden worden onderzocht. Tabel 2.1. Minimale aantal kansrijke hokken en locaties die bij HabSlak-2008 zouden moeten worden onderzocht Eenheid
Aantal hokken
10x10km
14
1x1km
70
locaties
350
Steeds geldt dat het hokken betreft: • •
waar de Nauwe korfslak vanaf het jaar 2001 niet (meer) is waargenomen die vanaf het jaar 2001 nog onvoldoende zijn onderzocht
Toelichting: een 10x10km-hok geldt als ‘voldoende onderzocht’ indien daarbinnen minimaal 80 kansrijke locaties zijn onderzocht. Een km-hok geldt als ‘voldoende onderzocht’ indien daarbinnen minimaal 15 kansrijke locaties zijn onderzocht. Er is sprake van een ‘kansrijke locatie indien bodemtype, vegetatie, vochtigheid, strooisel en schuilgelegenheid dusdanig van aard zijn, dat de locatie in principe geschikt zou kunnen zijn voor de Nauwe korfslak.
9
Tabel 2.2. 10x10km-hokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak vanuit een bepaalde doelstelling
N locaties HabSlak-2008
Onder-zocht vóór HabSlak-2008
N locaties Totaal
Bezocht
Voldaan (nloc>=5 of present)
Volledig (nloc>=15 of present)
Aantal nieuwe km Aangetroffen of volledig onderzocht
Kaart categorie
50
420 Ouddorp, Kwadehoek
Nieuwe km-hokken
Ja
Ja
45
70
115
5
5
5
3
2
60
Stelledam, 420 Hellevoetsluis, Voornes duin
Nieuwe km-hokken
Ja
Ja
15
10
25
3
3
3
3
2
60
Oostvoorn, Rockanje, 430 Voornes duin
Excursies/Ecol. Onderz.
Ja
Nee
43
171
214
4
2
2
0
0
4
60
Hoek van Holland, 440 Solleveld & Kapittelduinen
Excursies/Ecol. Onderz.
Ja
Nee
12
40
52
2
2
2
0
0
5
100
410 Biesbosch
10x10km-hok (min 25 loc)
Ja
Nee
50
0
0
10
3
1
1
3
6
110
410 Biesbosch
10x10km-hok (min 25 loc)
Nee
Nee
3
0
0
3
0
0
0
4
7
90
Nee
Nee
40
365
405
6
4
3
0
4
Ja
Nee
8
73
81
1
1
0
0
3
X10
1 2 3
Y10
480
Belangrijkste plaatsen/gebieden in/nabij het 10x10km-hok
HabSlak-2008 Gevonden bij
Aantal km tijdens HabSlak2008
Doel gehaald
Aantal onderzochte locaties
Doel
Zantvoort, Amsterdamse Nieuwe km-hokken Waterleidingduinen
8
100
Bloemendaal, 490 Kennemerduin, Duin en Kruidberg
9
100
500
Wijk aan zee, Castricum Nieuwe km-hokken aan zee, NH-duingebied
Ja
Ja
107
76
183
24
8
5
3
2
10
100
510
Egmond aan zee, Bergen aan zee
Nieuwe km-hokken
Ja
Ja
47
74
121
9
4
2
1
2
11
100
Bergen, Camperduin, 520 Schoorlsche duinen
10x10km-hok (min 25 loc)
Ja
Nee
79
16
95
15
11
0
0
3
12
100
540
10x10km-hok (min 25 loc)
Ja
Nee
26
0
0
5
5
0
0
3
13
110
Noordduinen ten zuiden 540 van Den Helder
10x10km-hok (Aanvulling nloc>=50)
Ja
Nee
24
27
51
5
4
0
0
3
14
100
560
10x10km-hok (min 25 loc)
Nee
Nee
10
0
0
2
2
0
0
4
15
110
Texel, Den Hoorn, De 550 Horst, Moksloot
10x10km-hok (Aanvulling nloc>=50)
Ja
Nee
30
39
69
6
5
0
0
3
16
110
560
Texel, Den Hoorn, Westerduinen
10x10km-hok Aanvulling nloc>=30
Ja
Nee
28
4
32
5
5
0
0
3
17
140
600 Terschelling, Midsland
10x10km-hok Aanvulling nloc>=80
Ja
Nee
7
74
81
3
1
0
0
3
18
150
Terschelling, Hoorn, De 600 Groede
10x10km-hok Aanvulling nloc>=80
Nee
Nee
9
60
69
4
1
0
0
4
19
160
600 Terschelling, Boschplaat 10x10km-hok (min 25 loc)
Ja
Nee
67
46
113
11
7
1
1
3
20
180
600
10x10km-hok Aanvulling nloc>=30
Ja
Nee
6
25
31
1
1
0
0
3
21
190
600 Ameland, De Hon
10x10km-hok Aanvulling nloc>=30
Nee
Nee
12
5
17
2
1
0
0
4
22
200
610
Schiermonnikoog, Koppelduinen
10x10km-hok Aanvulling nloc>=30
Ja
Nee
12
24
36
2
1
0
0
3
23
210
610
Schiermonnikoog, 10x10km-hok (min 25 loc) Kwelderpad, Willemsduin
Ja
Ja
51
22
73
13
8
6
6
1
24
230
610 Rottumeroog, Zuiderduin Nieuwe km-hokken
Ja
Ja
14
87
101
3
1
1
1
2
745
1308
1964
144
85
31
19
Noordduinen ten zuiden van Den Helder
Texel, Den Hoorn, Westerduinen
Ameland, Buren, Zoute Weide
10x10km-hok Aanvulling nloc>=80
Totalen
Aangetroffen in nieuw 10x10km-hok Aangetroffen in één of meer nieuwe km-hokken, binnen 10x10km-hok waar de soort al van bekend was 10x10km-hok onderzocht, voldaan aan doelstelling, maar soort niet aangetroffen Niet voldaan aan doelstelling. Soort niet aangetroffen
10
1 2 3 4
2.3
Strategie
2.3.1
10x10km-hokken Het primaire doel tijdens het project HabSlak-2008 was zoveel mogelijk het verspreidingsbeeld op 10x10km-hokniveau te completeren. Prioriteit ging daarom uit naar 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak nog niet was waargenomen, maar wel werd verwacht én die nog onvoldoende waren onderzocht. Op basis van de voorkeursbiotopen van de Nauwe korfslak werd verwacht dat de kansen om de Nauwe korfslak in nieuwe 10x10km-hokken aan te treffen het grootst waren op de Waddeneilanden, dit ondanks het feit dat de soort hier tijdens eerder inventarisatieonderzoek (2006 en 2007) alleen op de eilanden Rottumeroog en Rottumerplaat was waargenomen. Aangezien op basis van onderzoek in Duitsland gesteld werd dat ook kalkrijke riviergebieden een belangrijk potentieel biotoop voor de Nauwe korfslak kunnen vormen, is in de loop van dit project besloten ook een begin te maken met de inventarisatie in 10x10km-hokken waarin dit biotoop in ons land voorkomt.
2.3.2
Km-hokken Daarnaast is afgesproken ook andere kansrijke km-hokken te onderzoeken die nog niet of nauwelijks eerder werden onderzocht, maar wel gelegen zijn binnen 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak reeds is aangetroffen. Dit is belangrijk omdat ook het verspreidingsbeeld op een niveau van km-hokken verder dient te worden uitgebouwd en gecompleteerd, in verband met de toekomstige ontwikkeling van kanskaarten. Het blijft daarnaast ook belangrijk dat vrijwilligers en excursiegangers de Nauwe korfslak geregeld aantreffen, niet alleen omdat anders het moreel van de vrijwilligers wordt ondermijnd, maar vooral omdat er anders geen nieuwe kennis wordt opgebouwd van de eventueel licht afwijkende biotopen waarin de Nauwe korfslak binnen haar deels inmiddels bekende verspreidingsgebied voorkomt.
2.3.3
Verdeling van de onderzoeksinspanning De onderzoekscapaciteit is beperkt. Daarom is er in 2007 in samenspraak met het CBS voor gekozen dat hokken niet in één projectjaar volledig hoeven te worden geïnventariseerd. Het “volledig-onderzocht-maken” van hokken mag wordt uitgesmeerd over meerdere jaren. Voor de per projectjaar te onderzoeken 10x10km-hokken geldt dat er minimaal 25 kansrijke locaties moeten worden onderzocht, om te kunnen stellen dat de doelstelling voor dat hok is bereikt. Voor de km-hokken geldt dat per projectjaar minimaal 5 kansrijke locaties moeten worden onderzocht.
2.3.4
Onderzochte 10x10km-hokken en nagestreefde verdeling van de inspanning Tabel 2.2 geeft de 10x10km-hokken die zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak. Deze tabel geeft per 10x10km-hok aan welke inspanning werd nagestreefd.
11
Fig. 1. Zeef, GPS, zakken voor de monsters en notitie materiaal. (Foto: C.M. Neckheim)
Fig. 2. Het determineren van de slakken. (Foto: A.W. Gmelig Meyling)
12
2.4
Validatie en kwaliteitsborging De Nauwe korfslak is een kleine weekdiersoort. De dieren zijn moeilijk te verzamelen en kunnen gemakkelijk worden verward met verwante soorten. Daarom is het van belang dat het proces van waarnemen goed wordt bewaakt en de determinaties goed worden gecontroleerd. Vrijwel alle waarnemingen van de Nauwe korfslak die bij Stichting ANEMOON binnen komen, zijn gedaan in het kader van het HabSlak-project. Slechts zeer sporadisch komen bij Stichting ANEMOON losse waarnemingen van deze soort binnen. Het HabSlak-project is een project waarbij vrijwilligers een belangrijke rol spelen. Maar in tegenstelling tot diverse andere vrijwilligersprojecten, spelen de ‘gewone’ vrijwilligers bij dit project vooral een assisterende rol. Het gehele waarnemingsproces staat onder directe begeleiding van zeer deskundige waarnemers, doorgaans professionals, die de controle op de waarnemingen en locaties houden. Daarbij wordt gelet op: • • • • • • •
de keuze van de locaties en microhabitats die worden bemonsterd de wijze waarop de monsters worden genomen de manier van het registreren van de locatiegegevens (coördinaten worden altijd met een GPS ingelezen) de manier van drogen en zeven van de monsters de manier van uitpikken van de individuele slakjes uit de monsters de determinatie en het tellen van de slakken het invoeren van de gegevens in de computer
Alle determinaties worden gecontroleerd door minimaal één deskundige. Alle verzamelde exemplaren worden bewaard, zodat determinaties altijd voor controle beschikbaar blijven. Jonge of beschadigde exemplaren zijn niet altijd met 100% zekerheid te determineren. Wanneer een determinatie niet 100% zeker is, wordt deze waarneming niet voor het verspreidingsonderzoek gebruikt. Van slakken worden ook geregeld lege huisjes waargenomen, dus huisjes van slakken die niet meer leven. Bij het verspreidingsonderzoek worden in principe uitsluitend waarnemingen van levend ter plaatse aangetroffen exemplaren betrokken. Voor de Nauwe korfslak geldt echter een uitzondering: experts van Stichting ANEMOON kunnen besluiten dat de Nauwe korfslak ook ‘in een kmhok voorkomt’ wanneer in de monsters uit het betreffende hok, alleen lege (maar zeer verse) huisjes zijn aangetroffen. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer de lege huisjes afkomstig zijn van locaties die alleen bij hoge uitzondering mogen of kunnen worden onderzocht en die niet eenvoudig nogmaals kunnen worden bezocht om op basis van gevonden verse lege huisjes, ook naar levende exemplaren te zoeken. In de voorkomende gevallen gaat het altijd om verse en niet verweerde huisjes, waarvan de experts aannemen dat het om (meer dan één) huisjes gaat van recent gestorven exemplaren.
13
De ingevoerde waarnemingsgegevens worden gecontroleerd door ze op een gebiedskaart te plotten, om eventuele invoerfouten te achterhalen. Deze kaarten worden standaard doorgenomen met de waarnemers die het veld de monsternames hebben verricht.
Fig. 3. Onderzochte locaties op Schiermonnikoog. Blauw: niet gevonden. Rood: Nauwe korfslak aangetroffen.
Fig. 4. Vastleggen van coördinaten en andere locatiegegevens. (Foto: A.W. Gmelig Meyling)
14
3.
Inspanning
3.1
Aantal onderzochte locaties Toegezegd was minimaal 350 nieuwe locaties te onderzoeken op het voorkomen van de Nauwe korfslak. Bij HabSlak-2008 zijn in totaal zijn 756 kansrijke locaties bemonsterd. Al deze monsters zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak. 414 locaties zijn onderzocht in 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak nog niet was aangetroffen vanaf het jaar 2000 én waarvoor geldt dat deze nog onvoldoende waren onderzocht vóór de aanvang van HabSlak-2008. De overige locaties zijn onderzocht in het kader van excursies, ecologisch onderzoek en het uitbouwen van het verspreidingsbeeld op km-hok-niveau.
3.2
Verdeling van de inspanning over km-hokken Toegezegd was om in totaal 70 km-hokken (1x1 km) te onderzoeken, waarbij steeds per km-hok ten minste 5 locaties zouden worden onderzocht. Deze taakstelling is ruimschoots gehaald. In totaal zijn er in 152 km-hokken monsters genomen op kansrijke locaties. Daarvan zijn er 85 km-hokken die voldeden aan de voorwaarde dat: • • •
de soort nog niet was aangetroffen vóór de aanvang van HabSlak-2008 het km-hok nog onvoldoende was onderzocht (minder dan 15 onderzochte locaties vanaf het jaar 2000) bij HabSlak-2008 zijn binnen het km-hok tenminste 5 locaties onderzocht
De overige 67 km-hokken zijn gedeeltelijk onderzocht ten behoeve van: • • • •
3.3
het onderzoek op 10x10km-hok-niveau waarbij onderzoekslocaties zo kansrijk mogelijk zijn gekozen verkennend onderzoek ecologisch onderzoek educatieve excursies
Verdeling van de inspanning over 10x10km-hokken Toegezegd was ten minste 14 kansrijke 10x10km-hokken te onderzoeken waar de Nauwe korfslak nog niet was waargenomen. In totaal zijn 24 10x10km-hokken onderzocht vanuit een bepaalde doelstelling (zie tabel 2.2) bemonsterd. In 16 van deze 10x10km-hokken zijn locaties onderzocht vanuit de primaire doelstelling: het aanvullen van het verspreidingbeeld op een schaalniveau van
15
Fig. 5. Voorbereidingen van het veldwerk en de verdeling van de klussen. Wat zijn de kansrijkste locaties? Wie gaat waar naar toe? (Foto: G. Mulder)
Fig. 6. Op zoveel mogelijk kansrijke locaties worden monsters genomen en dan maar hopen dat de Nauwe korfslak er in zit. Want natuurlijk zijn nulwaarnemingen ook belangrijk, maar de soort aantreffen (een positieve waarneming) is veel leuker. (Foto: G. Mulder)
Fig. 7. Een nadeel is dat er vele kilometers gelopen en gefietst moet worden. Er kunnen daarom per dag maar een beperkt aantal monsters worden meegenomen. De tassen zijn inmiddels al flink gevuld met monsters en er is nog een lange weg te gaan. Even uitrusten. (Foto: A. van Peursen)
16
10x10 kilometer. Voor 12 van deze 16 hokken geldt dat het streefdoel qua aantal locaties is gehaald. Voor vier van de 16 10x10km-hokken geldt derhalve dat het streefdoel in het kader van de primaire doelstelling niet geheel is gehaald. Dit kwam ondermeer door de Slechte weersomstandigheden bij inventarisaties op Terschelling en de niet verkregen toestemming op het westelijke deel van de Boschplaat vanwege mogelijke verstoring van lepelaars. Daarnaast geldt voor Ameland dat er meer km-hokken en locaties zijn onderzocht dan uit tabel 2.2. blijkt. Voor deze locaties geldt overigens dat de Nauwe korfslak niet is waargenomen. Deze locaties zullen volgend jaar worden opgenomen in de rapportage van HabSlak-2009. Hoewel zou kunnen worden verwacht dat met de inspanning van 414 onderzochte locaties ten behoeve van het verspreidingsonderzoek op 10x10km-niveau, er meer 10x10kmhokken hadden kunnen worden onderzocht, blijkt het in de praktijk echter niet altijd haalbaar om acuut de beschikbare capaciteit op een bepaald moment en een bepaalde plaats naar andere gebieden te verleggen. Dit geldt zeker voor onderzoek binnen het Waddengebied. Het was soms praktischer de beschikbare capaciteit in te zetten om meer locaties te onderzoeken in de 10x10km-hokken waar de waarnemers in de buurt waren, om zo eerder het gehele 10x10km-hok onderzocht te hebben.
3.4
Uitvoering en planning Op 1 juli 2008 is gestart met HabSlak-2008. De planning is uitgevoerd conform de planning in de offerte. Zie voor planning bijlage 4. Het project is dus reeds van start gegaan vóór de officiële opdracht van 8 augustus 2008. Dit was noodzakelijk omdat de Platte schijfhoren, één van de andere twee soorten die bij het project zijn betrokken, vooral goed te vinden is in juli en augustus, waarna de trefkans op het vinden van exemplaren sterk afneemt mede doordat in het agrarische gebied vanaf augustus op veel plaatsen sloten worden geschoond. Voor wat betreft de Nauwe korfslak zijn de vrijwilligers benaderd in de periode van 1 juli tot augustus 2008. In september is met de vrijwilligers, excursieleiders en coördinatoren besproken welke km-hokken onderzocht zouden gaan worden en wie welke werkzaamheden voor zijn/haar rekening ging nemen. Vooruitlopend op de start van het project waren al vergunningen voor de excursies geregeld, in september volgden de resterende vergunningen. De educatieve excursies vonden plaats tussen eind augustus en half oktober 2008. Op 1 november 2008 zijn de validatieregels opgeleverd en op 21 november 2008 de voortgangsrapportage. De in dit rapport beschreven validatieregels zijn iets uitgebreid ten opzichten van die zijn geleverd op 21 november 2008. De meeste vrijwilligers en medewerkers namen ook deel aan het verspreidingonderzoek naar de Platte schijfhoren en de Zeggekorfslak. Aangezien het onderzoek naar deze soorten als eerste op de planning stond, is de bulk van het veldwerk uitgevoerd tussen december 2008 en de eerste week van mei 2009. Een ander deel van het veldwerk op de waddeneilanden is gedaan van juli tot half oktober 2008. Het bewerken en analyseren van de monsters heeft vooral plaatsgevonden tussen januari 2009 en de eerste week van mei 2009. De gegevensverwerking is daaraan parallel verlopen.
17
Fig. 8. Tijdens de inventarisatie excursies op Terschelling werd ondanks de enorme inspanning de Nauwe korfslak niet aangetroffen. (Foto: A.W. Gmelig Meyling)
Fig. 9. Ondanks het slechte weer bleven de vrijwilligers enthousiast en werden vele monsters genomen. Alleen het beschrijven van de monsterzakjes en het noteren van de veldgegevens vormde telkens weer een heel gedoe. (Foto: A.W, Gmelig Meyling)
Fig. 10. Eten na een dag van ontberingen. Aan de inventarisatie excursie naar Terschelling deden 16 deelnemers mee. Voor een inventarisatieexcursie gericht op één mollusken-soort is dat een hoge opkomst. (Foto: H. Roode)
18
4.
Resultaten veldwerk
4.1
Nieuwe 10x10km-hokken De Nauwe korfslak is bij dit onderzoek in één 10x10km-hok aangetroffen waar de soort nog niet eerder was gevonden. Het gaat om het hok 210-610 dat het oosten van Schiermonnikoog beslaat. Binnen dit 10x10km-hok is de Nauwe korfslak waargenomen op 16 locaties verdeeld over 6 km-hokken (zie figuur 3). Bijlage 1a geeft een geografisch overzicht van de ligging van de bij dit onderzoek onderzochte 10x10km-hokken en de ligging van het hok waarin de soort is waargenomen.
4.2
Nieuwe km-hokken Tabel 4.1 geeft een overzicht van de bij dit onderzoek onderzochte km-hokken waar de Nauwe korfslak nog niet eerder was aangetroffen. Binnen deze km-hokken is de soort op 43 locaties aangetroffen. Bijlage 1b geeft een geografisch overzicht van de bij dit onderzoek onderzochte kmhokken, waarbij wordt aangegeven of de soort in het hok is waargenomen. Tabel 4.1. Kmhokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht én waarin de Nauwe korfslak voor het eerst is waargenomen Aantal locaties waarin
Nr
X
Y
1
58
429
Kwade Hoek
2
2
59
428
3
3
59
429
Kwade Hoek Kwade Hoek
8 2
Gebied
soort present
4
60
427
Kwade Hoek
5
60
428
Kwade Hoek
5
6
61
427
Kwade Hoek
3
507
Duinen nabij Castricum
1 1
7
103
8
104
504
Duinen nabij Heemskerk
9
104
518
Duinen nabij Bergen aan zee
1
10
211
612
Schiermonnikoog
3
11
212
612
Schiermonnikoog
2
12
213
612
Schiermonnikoog
3
13
214
612
Schiermonnikoog
3
14
215
612
Schiermonnikoog
1
15
215
613
Schiermonnikoog
2
16
234
616
Zuiderduin
3
19
Vóór één kmhok (234-616), het eilandje Zuiderduin ten zuiden van Rottumeroog geldt dat van de Nauwe korfslak alleen lege huisjes zijn aangetroffen en dus geen levende exemplaren. Het betrof vrij verse tot verse huisjes van hooguit één of enkele jaren oud. Het is waarschijnlijk dat deze afkomstig zijn van exemplaren die daar na 2000 nog geleefd hebben. De huisjes zijn gevonden aan het oppervlak en we weten dat huisjes die zich aan het oppervlak bevinden door (zure) regen binnen 10 jaar vergaan. De huisjes zijn op drie locaties waargenomen aan het oppervlak in een biotoop waarin op Rottumerplaat, Rottumeroog en op Schiermonnikoog wel levende exemplaren zijn aangetroffen. Het ligt in de bedoeling om in de toekomst het gebied nog een keer grondig te onderzoeken om zekerheid te verkrijgen of er nog levende exemplaren op Zuiderduin voorkomen. Dit bezoek zal echter op zich moeten laten wachten, want het Zuiderduin is moeilijk te bereiken en vergunningen worden door de beheerder (Staatbosbeheer) maar zelden gegeven.
4.3
Nieuwe locaties De Nauwe korfslak is bij dit onderzoek aangetroffen op 138 nieuwe locaties, verdeeld over 28 km-hokken.
Fig. 11. Uitzicht op de kwelders in de Kwade Hoek. Een gebied waar de Nauwe korfslak op vele locaties is aangetroffen in km-hokken waaruit deze soort nog niet bekend was. (Foto: A. Boesveld)
20
5.
Verspreiding
5.1
Kaarten
5.1.1
Huidige landelijke verspreiding Bijlage 2a, 2b en 2c geven de huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10-km-hokken, 5x5km-hokken en 1x1km-hokken. Bij deze kaarten zijn alleen waarnemingen betrokken die vanaf het jaar 2001 zijn gedaan.
5.1.2
CBS-kaarten op basis van 10x10km-hokken Bijlage 3a geeft de verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht. Zie tabel 5.1 voor de categorieën en de frequentieverdeling van het aantal 10x10km-hokken over de categorieën. Opmerking: Meerdere categorieën zijn opgesplitst ten opzichte van de voorgestelde categorieën in de opdrachtbrief (zie paragraaf 1.4). Dit is gedaan om onderscheid te kunnen maken tussen volledig en deels onderzochte hokken en om zichtbaar te maken dat een soort, ondanks gedeeltelijk of volledig onderzoek, niet werd teruggevonden op plaatsen waar deze vroeger wel voorkwam. Tabel 5.1. Verdeling van het aantal 10x10km-hokken over de klasse die het voorkomen van de Nauwe korfslak en de mate van onderzoek naar deze soort representeren Klasse
Kleur in kaart Klasse omschrijving
1
Grijs
2
Donker rood
4
Licht blauw
5
Groen
6
Geel
7
Oranje-geel
8
Roze
Aantal hokken
Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied (1 Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2007 en toen waargenomen Voor het laatst deels onderzocht vóór 2007, maar toen niet waargenomen Onderzocht vanaf 2007 en inderdaad waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Deels onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2007, maar niet teruggevonden (vóór 2007 wel waargenomen)
48 23
2
10
1
4
1
Toelichting: Deels onderzocht: Binnen het 10x10km-hok zijn 40 tot 80 kansrijke locaties onderzocht Volledig onderzocht: Binnen het 10x10km-hok is de Nauwe korfslak aangetroffen of werden minimaal 80 kansrijke locaties onderzocht. 1)
Bij het potentieel leefgebied is thans uitgegaan van de 10x10km-hokken die overlap hebben met de fysisch
geografische regio’s “Duinen Overige” en “Duinen Wadden” en de 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak ooit is waargenomen.
21
5.1.3
CBS-kaarten op basis van km-hokken Bijlage 3b geeft de verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht. Zie tabel 5.2 voor de categorieën en de frequentieverdeling van het aantal km-hokken over deze categorieën. Zie met betrekking tot de categorieën ook de opmerking in bovenstaande paragraaf.
Tabel 5.2. Verdeling van het aantal km-hokken over de klassen die het voorkomen van de Nauwe korfslak en de mate van onderzoek naar deze soort representeren Klasse
Kleur in kaart Klasse omschrijving
1
Grijs
2
Donker rood
5
Groen
6
Geel
7
Oranje-geel
8
Roze
4
Licht roze
Aantal hokken
Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied (1 Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2004 en toen waargenomen Onderzocht vanaf 2004 en waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2004, maar niet waargenomen Deels onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2004, maar niet teruggevonden (vóór 2004 wel waargenomen) Deels onderzocht vóór 2004, maar niet teruggevonden (vóór 2004 wel waargenomen)
2282 4
130
32
112 23 3
Toelichting: Deels onderzocht: Binnen het km-hok zijn 5 tot 15 kansrijke locaties onderzocht Volledig onderzocht: Binnen het km-hok is de Nauwe korfslak aangetroffen of er zijn minimaal 15 kansrijke locaties onderzocht. 1)
Bij het potentieel leefgebied is thans uitgegaan van de km-hokken die overlap hebben met de fysisch geografische
regios “Duinen Overige” en “Duinen Wadden” en de km-hokken waar de Nauwe korfslak ooit is waargenomen.
22
5.2
Landelijk verspreidingsbeeld Tabel 5.3. geeft het aantal hokken waarin de Nauwe korfslak is waargenomen vanaf het jaar 2001. Tabel 5.3. Aantal hokken waarin de Nauwe korfslak is waargenomen vanaf het jaar 2001 Hokgrootte
Aantal hokken
10x10km
27
5x5km
41
1x1km
131
Bijlage 2a, 2b en 2c geven de geografische ligging van de hokken waar de soort vanaf 2001 is waargenomen op basis van 10x10kmhokken, 5x5km-hokken en km-hokken. Uit deze kaarten komt naar voren dat de Nauwe korfslak vooral voorkomt in duingebieden langs onze kust. In het totale Nederlandse verspreidingsgebied kunnen zeven deelgebieden worden onderscheiden: 1. Oostelijk deel van het Waddengebied: Schiermonnikoog, Rottumerplaat, Rottumeroog en Zuiderduin 2. Noord-Hollands duinreservaat (tussen Beverwijk en Egmond aan Zee) 3. Kennemerland zuid (met name de Amsterdamse Waterleiding Duinen) 4. De duinen tussen Katwijk en Scheveningen (Hollands-Duin) ten noorden van Den Haag (Meijendel, Berkheide, Oosterduinen) 5. Duinen en kwelders Oost-Voorne, Westhoofd en Kwade Hoek op Goeree 6. Duinen en kwelders in Zeeuws Vlaanderen 7. Limburg (slechts enkele locaties)
5.3
Verspreiding in Natura2000-gebieden
5.3.1
Verspreiding Tabel 5.4 geeft de verdeling van de 10x10km-hokken, de 5x5km-hokken en de km-hokken over de Natura2000-gebieden waar de Nauwe korfslak vanaf 2001 is waargenomen. Uit deze tabel komt naar voren dat op basis van het aantal km-hokken voor de Nauwe korfslak respectievelijk de volgende Natura2000-gebieden het meest belangrijk zijn: Kennemerland-Zuid, Meijendel & Berkheide, Voornes Duin, Noordhollands Duinreservaat Duinen Goeree & Kwade Hoek, Waddenzee, Solleveld & Kapittelduinen, Manteling van Walcheren, Zwin & Kievittepolder, Voordelta, Kop van Schouwen, Westerschelde & Saeftinghe, Haringvliet, Geleenbeekdal, Noordzeekustzone. Buiten Natura2000 gebieden komt de soort voor in 23 km-hokken en in tien 10x10kmhokken.
23
Tabel 5.4. Aantal hokken per Natura2000-gebied waarin de Nauwe korfslak is waargenomen vanaf het jaar 2001 N2000-nr -1 1 7 87 88 97 99 100 101 109 113 116 117 122 123 154
5.3.2
Natura 2000-gebied Buiten Natura2000 Waddenzee Noordzeekustzone Noordhollands Duinreservaat Kennemerland-Zuid Meijendel & Berkheide Solleveld & Kapittelduinen Voornes Duin Duinen Goeree & Kwade Hoek Haringvliet Voordelta Kop van Schouwen Manteling van Walcheren Westerschelde & Saeftinghe Zwin & Kievittepolder Geleenbeekdal
10x10km 10 3 1 2 3 3 2 2 2 1 1 2 2 2 1 1
5x5km 14 4 1 3 6 5 4 4 2 1 2 2 2 2 2 1
1x1km 23 8 1 11 24 22 5 21 10 1 3 2 4 2 4 1
Beschermingszones en inspraak aanwijzingsbesluit Tabel 5.5 geeft een overzicht van de Natura2000-gebieden die het Ministerie van LNV wil aanwijzen voor de bescherming van de Nauwe korfslak. Tabel 5.5. Beschermingszones die Ministerie wil aanwijzen voor bescherming van de Nauwe korfslak N2000-nr
Natura 2000-gebied
087
Noordhollands Duinreservaat
088
Kennemerland-Zuid
097
Meijendel & Berkheide
099
Solleveld & Kapittelduinen
100
Voornes Duin
101
Duinen Goeree & Kwade Hoek
116
Kop van Schouwen
117
Walcheren
122
Westerschelde & Saeftinghe
123
Zwin & Kievittepolder
154
Geleenbeekdal
Zowel Stichting ANEMOON als de Nederlandse Malacologische Vereniging (NMV) kunnen zich goed vinden in de keuze van deze gebieden (van Leeuwen et al, 2009b), maar vinden wel dat deze lijst nog dient te worden uitgebreid met de Natura2000-gebieden Waddenzee (N2000-nr.:1) en Noordzeekustzone (N2000-nr.:7). Dit niet alleen omdat in deze gebieden gezonde populaties werden aangetroffen, maar tevens omdat deze locaties zich bevinden in afwijkende biotopen.
24
Op 8 oktober 2008 is daarom vanuit Stichting ANEMOON en de Nederlands Malacologische Vereniging een brief geschreven aan het Inspraakpunt Natura 2000, betreffende de ontwerp-aanwijzingsbesluiten Natura 2000 derde tranche en een aanvullende inspraakreactie op de 1e en 2e tranche. Deze brief wordt gegeven in bijlage 5. Overigens werd pas na verzending van deze brief werd bekend dat de Nauwe korfslak ook op Schiermonnikoog voorkomt. Het gedeelte van Schiermonnikoog waar de soort gevonden is behoort tot de Natura2000-gebieden Waddenzee en Noordzeekustzone.
5.4
Verspreiding over de provincies Tabel 5.6 geeft de verdeling van 10x10km-hokken, de 5x5km-hokken en de km-hokken over de provincies waarin de Nauwe korfslak vanaf 2001 is waargenomen. Uit deze tabel komt naar voren dat respectievelijk de volgende provincies het meest belangrijk zijn voor de Nauwe korfslak: Zeeland, Zuid-Holland, Noord-Holland. Echter ook in de provincies Groningen (Rottumeroog, Rottumerplaat en Zuiderduin), Friesland (Schiermonnikoog) en Limburg is de soort waargenomen. Tabel 5.6. Aantal hokken per provincie waarin de Nauwe korfslak vanaf het jaar 2001 is waargenomen. Provincie Friesland Groningen Limburg Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland
5.5
10x10km
5x5km
1x1km
1 2 3 4 11 7
2 2 3 6 21 8
6 3 3 29 73 18
Verspreiding over Fysisch Geografische Regio’s Tabel 5.7 geeft de verdeling van 10x10km-hokken, de 5x5km-hokken en de km-hokken over de Fysisch Geografische Regio’s (FGR’s) waar de Nauwe korfslak na het jaar 2000 is waargenomen. Uit deze tabel komt naar voren dat de volgende FGR’s respectievelijk het meest belangrijk zijn voor de Nauwe korfslak: “Duinen Overige“ (duo), “Zeeklei Zuid“ (zkz), “Duinen Wadden“ (duw), “Heuvelland Limburg“ (hll) en “Afgesloten zeearmen“ (afz).
Tabel 5.7. Aantal hokken per fysisch geografische regio waarin de Nauwe korfslak vanaf het jaar 2001 is waargenomen FGR
10x10km
5x5km
1x1km
1 19 3 3 6
2 31 4 3 8
4 110 9 3 12
Afgesloten zeearmen (afz) Duinen Overig (duo) Duinen Waddengebied (duw) Heuvelland Zuid Limburg (hll) Zeeklei Zuid (zkz)
25
Fig. 12. Stand op de Schelpenbeurs in Eindhoven op 18 en 19 oktober 2008. (Foto H. Roode)
Fig. 13. Ook via de radio is het HabSlak-project onder de aandacht gebracht. (Foto: R. Gmelig Meyling)
26
6.
Vrijwilligersnetwerk en PR
6.1
Vrijwilligersnetwerk en educatie excursies Bij het HabSlak-2008 waren voor wat betref de Nauwe korfslak in totaal 22 personen betrokken. Er zijn educatieve dagexcursies georganiseerd naar Schiermonnikoog en Ameland en een uitgebreid excursieweekend op Terschelling. Naast de Habslak-vrijwilligers werden hiervoor ook leden van de Nederlandse Malacologische Vereniging en regionale natuurverenigingen uitgenodigd, evenals de beheerders. Vooral de weekendexcursie naar Terschelling was, ondanks het slechte weer, een groot succes. Er waren maar liefst 16 deelnemers. Het enthousiasme en de motivatie was groot en alle deelnemers hebben op diverse plaatsen op het eiland monsters verzameld. Hiermee is een grote bijdrage is geleverd aan het verspreidingsonderzoek op de Waddeneilanden en de deskundigheid van de vrijwilligers. Deze en andere excursies hebben er echter (nog) niet toe geleid dat er buiten de excursies om door nieuwe vrijwilligers zelfstandig monsters zijn verzameld en uitgezocht. Net als voorgaande jaren blijft dit voorbehouden aan een kleine fanatieke ploeg van een tiental vrijwilligers plus de begeleiding vanuit Stichting ANEMOON en in dit geval in een goede samenwerking met de Nederlandse Malacologische Vereniging.
6.2
Beurzen en bijeenkomsten Stichting ANEMOON was in de gelegenheid op meerdere beurzen en bijeenkomsten het HabSlak-project middels een stand met folders en presentaties promoten. Daarbij werden potentiële vrijwilligers direct benaderd, zoals op de Schelpenbeurs in Eindhoven op 18 en 19 oktober 2008, die tweejaarlijks wordt georganiseerd door de Nederlands Malacologische Vereniging en door enkele honderden weekdier-geïnteresseerden wordt bezocht. Ook tijdens de 1000-soorten dag op 6 juni 2009 in het Kuinderbos zijn excursies georganiseerd, helaas waren er voor mollusken maar weinig deelnemers, wel waren er beheers in opleiding die veel interesse toonde voor mollusken. De 1000-soorten dag viel samen met de Natuurdag in het Loetbos. Ook daar zijn mollusken-excursies gegeven en is er naar zoveel mogelijk soorten gezocht. Onder de deelnemers is ook daar het HabSlak-project onder de aandacht gebracht.
6.3
Nauwe korfslak in de media Op 16 februari 2009 is de vondst van de Nauwe korfslak op Schiermonnikoog op natuurbericht.nl gemeld. Dit bericht is door de kranten en radio opgepikt waardoor deze vondst en daarmee het HabSlak-project en het Nederlandse slakkenonderzoek in het algemeen, enorme media-aandacht kreeg (zie ook volgende pagina).
27
Fig. 14. Op 16 februari 2009 is de vondst van de Nauwe korfslak op Schiermonnikoog op natuurbericht.nl gemeld, met als gevolg dat er een kettingreactie aan media-aandacht op gang kwam. Op ínternet waren vele internetsites die het bericht onder de aandacht brachten. Maar ook in de kranten en op de radio werd de vondst van soort onder de aandacht gebracht. Opgemerkt moet worden dat de media de onderliggende informatie meermalen incorrect weergaven.
28
6.4
Beheerders De bekendheid met de Nauwe korfslak en weekdieren in het algemeen is ook dit jaar weer zeer duidelijk gegroeid bij beheerders. Er zijn goede contacten gelegd met diverse natuurbeherende organisaties zoals Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Fryske Gae en Zuid-Hollands Landschap. Vooral de contacten met Natuurmonumenten zijn goed. Nu beheerders weten dat de soort in hun gebied voorkomt laten sommigen aanvullend onderzoek naar de soort doen om een zo goed mogelijk beeld van de verspreiding en het voorkomen te krijgen. Zodoende wordt de soort beter betrokken bij beheer en planologie. Zowel in het gebied de Kwade Hoek als op Schiermonnikoog zal dit seizoen op verzoek van beheersinstanties aanvullend onderzoek plaatsvinden naar verspreiding, biotoopvoorkeur en beheersinvloeden zoals begrazing. Op 18 november 2008 deed Stichting ANEMOON mee aan de Workshop biodiversiteit Provincie Zuid-Holland. Teleurstellend was wel dat meerdere adviezen van Stichting ANEMOON met betrekking tot het beheren van Nauwe korfslakpopulaties in de duingebieden niet of nauwelijks in de rapportage van de workshop zijn opgenomen. Ook in de periode van Habslak-2008 is meerdere keren om advies gevraagd mbt verspreiding en beheer. Hieronder volgen enkele voorbeelden: • • • • • • •
Vinetaduin (Herinrichting ivm Zandhagedis ZHL) Zandvoort (Herinrichting van duingebied) Santpoort bij Ruïne Brederode (Bouwplannen) Schoorl (Uitbreiding bezoekerscentrum) Eemshaven (Bouwplannen) Bakenvallei en het Grote Vlak in de Duinen van Voorne (Afplaggen herinrichting) Schiermonnikoog (beheerplan Natura 2000)
Fig. 15. Tijdens excursies blijkt dat beheerders (in opleiding) steeds meer interesse krijgen voor slakken en hun leefomgeving. (Foto: C.M. Neckheim)
29
Fig. 16. Dikke lagen met vooral plantaardig materiaal die in de kwelders van de Kwade Hoek door het zeewater zijn afgezet in de vloedlijn. In deze lagen zijn levende Nauwe korfslakken aangetroffen. (Foto: A. Boesveld)
Fig. 17. In de springtij vloedlijn is de Nauwe korfslak onder deze balk aangetroffen. (Foto: A. Boesveld)
30
7.
Nieuwe ecologische bevindingen
7.1
Algemeen ecologisch beeld Het algemene beeld over de ecologie van de Nauwe korfslak is door de uitkomsten van het inventarisatie-onderzoek in 2008 alleen op enkele onderdelen nog veranderd. In het algemeen bezien, wordt de Nauwe korfslak gevonden in meerdere, onderling nogal uiteenlopende habitats: In duingebieden leeft de soort vaak in overgangszones van droog naar vochtig, vaak in rand van duindoornstruwelen. In de omgeving van Voorne komt de soort voor op zeer kalkrijke bodems in kruidvegetaties, zowel in open gebied als in gebieden met struiken en bomen. In minder kalkrijke duingebieden wordt de soort vooral bij populierachtigen aangetroffen, omdat het strooisel van deze bomen snel verteert, waarbij kalk vrijkomt. In Limburg komt de Nauwe korfslak alleen zeer lokaal voor in kalkrijke kwelgebiedjes in gras- en zeggevegetaties. Populaties van de Nauwe korfslak kunnen zich uitstrekken over langgerekte zones van honderden meters (Voorne, Kwade-Hoek, Amsterdamse Waterleidingduinen). In dergelijke gevallen kunnen soms 100 of meer exemplaren per vierkante meter worden aangetroffen. Vaak zijn populaties echter beperkt tot een oppervlak van slechts enkele vierkante meters, gelegen binnen een groot gebied waar de soort verder afwezig is. Dergelijke populaties blijken vaak individuen-arm te zijn, met waargenomen aantallen van slechts enkele, tot tientallen exemplaren. Van enkele kleine afgelegen populaties is bekend geworden dat deze populaties zich zeer lang kunnen handhaven (sommige zijn bekend vanaf 1930) (Neckheim, 2009, in prep.).
7.2
Nieuwe bevindingen Op kwelders van Schiermonnikoog, Rottummeroog, Rottumerplaat, Zuiderduin, t’ Zwin en de Verdronken Zwarte polder in Zeeuws Vlaanderen wordt de soort tot aan de rand van de springtij-vloedlijn aangetroffen. Een groot aantal vindplaatsen op de hoge kwelders hebben feitelijk betrekking op gordels van aanspoelsel die tijdens stormvloed afgezet worden. Middels gericht onderzoek is aangetoond dat in aanspoelselgordels van tientallen centimeters dik strooisel vitale populaties voorkomen (zie foto 15) (Boesveld, 2009). Dit is mede opmerkelijk omdat in bosachtige duinbiotopen met een medium dikke tot dikke strooisellaag de Nauwe korfslak immers niet wordt aangetroffen. Een verklaarbare reden hiervoor is dat genoemde strooisellagen in de duinbossen zuur zijn, terwijl strooisellagen die tijdens stormvloed afgezet worden vaak juist kalkrijk zijn. Behalve tussen het strooisel, is de soort ook onder allerlei aangespoeld afvalmateriaal in zo’n strooisellijn (zoals hout, glas, en plastics) aangetroffen. Een ander nieuw gegeven is dat in het kweldergebied van de Kwade Hoek ook populaties op kleiige bodems zijn gevonden, hetgeen uit het kustgebied nog niet bekend was. Tijdens het meest recente onderzoek in het natuurgebied de Kwade Hoek is gebleken dat de soort zelfs ruim beneden de springvloedlijn vitale populaties kan hebben (Boesveld, 2009). Het betreft dan bijvoorbeeld ziltige graslanden waarin strandkweek en duinriet veelal dominant optreden. In leefgebieden die het laagst in de getijdenzone liggen, groeit behalve Strandkweek of Duinriet ook in geringe mate Zeerus.
31
Figuur 18. Ligging van de onderzochte locaties in km-hok 64-436. De rode stippen geven aan waar de Nauwe korfslak is aangetroffen. De gele stippen geven aan waar de soort niet is gevonden. Duidelijk komt naar voren dat de Nauwe korfslak voorkomt in een smalle zone van enkele meters tot enkele tientallen meters. Deze zone correspondeert met de hoger gelegen oude zeewering. In de lagere delen werd de soort nauwelijks aangetroffen.
Fig. 19. Afrastering (exclosure) speciaal bedoeld om de populatie Nauwe korfslakken te beschermen tegen de begrazing door geiten in het begrazingsgebied bij de Kweek in de Wimmenummer duinen.
(Foto: C.M. Neckheim)
32
Diverse keren is de Nauwe korfslak ook aangetroffen in helmvegetaties. In deze helmvegetaties kunnen in de zomermaanden de temperaturen hoog oplopen en de bodem erg uitdrogen. De soort kan hier alleen overleven wanneer er voldoende schuilgelegenheid is in de vorm van een moslaag, aangespoeld strooisel of ander aanspoelsel, wat steeds het geval was.
7.3
Zonering Het is opvallend dat de Nauwe korfslak in veel verschillende biotopen en vegetaties kan voorkomen, terwijl de soort toch vaak zeer plaatselijk en in smalle zones voorkomt. Een mooi voorbeeld hiervan is gevonden in het gebied de Bakenvallei en het Grote Vlak in de Duinen van Voorne, waar de Nauwe korfslak over een lengte van ca. 200 meter voorkomt, maar slechts in een zeer smalle zone van hooguit gemiddeld 5 meter, aan de rand van een duinrug (zie figuur 18). De Nauwe korfslak wordt nauwelijks onderaan de helling gevonden, maar juist een stuk hoger, terwijl het aan de onderzijde van de helling juist vochtiger is dan hoger op de helling. De verklaring zou kunnen zijn dat er zich op hoger gelegen zones geen bladafval kan verzamelen en daar geen humusontwikkeling plaatsvindt, terwijl dit wel het geval is aan de onderkant van de duinrug. Aan de onderkant vindt zo dus meer verzuring plaats, met als gevolg dat er minder kalk beschikbaar is. Meer naar de bovenkant toe, heeft wind meer invloed op de bodem, zodat kalkrijke bodem kan vrijkomen, wat gunstig is voor de Nauwe korfslak. Op de kwelders heeft de strooisellaag aan de voet van duintjes een minder zure samenstelling. Anders dan in duinvalleien wordt de Nauwe korfslak op buitendijkse kwelders wel lager langs de duinvoet gevonden, waar de bodem vochtiger is.
7.4
Bedreigingen
7.4.1
Afname Ten opzichte van de periode vóór 2000, is duidelijk dat de Nauwe korfslak uit meerdere 10x10km-hokken en km-hokken is verdwenen. (De hokken waar de soort nieuw is waargenomen, zijn waarschijnlijk vooral het gevolg van de intensievere inventarisaties in de afgelopen jaren, en niet van areaal-uitbreiding.) Omdat er nog nergens in Nederland monitoring van representatieve en kenmerkende populaties van de Nauwe korfslak plaatsvindt, zijn er geen harde bewijzen dat deze afname van areaal zich de afgelopen jaren heeft voortgezet. Slechts in enkele gevallen is enig herhalend onderzoek gedaan. Opvallend was dat daarbij bleek dat de soort in meerdere hokken niet meer kon worden teruggevonden (Gmelig Meyling, et al., 2008). Deze en andere aanwijzingen duiden erop dat de soort zelfs in de afgelopen tien jaar al op diverse locaties lijkt te zijn afgenomen. Deze waargenomen en hoogst waarschijnlijke afnames, worden veroorzaakt door meerdere typen bedreigingen. In onderstaande paragrafen worden deze bedreigingen behandeld (Boesveld, 2009, in prep). Positief bij dit alles, is wel dat beheerders zich meer en meer bewust zijn van de Nauwe korfslak en de bedreigingen die de soort ondervindt en derhalve bij beheermaatregelen steeds meer rekening met de soort houden (figuur 19).
33
Fig. 20. In de Kwade Hoek vindt afslag plaats van de optimaal biotoop voor de Nauwe korfslak. (Foto: A. Boesveld)
Fig. 21. Nog steeds wordt er “geknabbeld” aan het duin en kan er een gebouw verrijzen in het biotoop van de Nauwe korfslak. (Foto: A. Boesveld)
34
7.4.2
Plagwerkzaamheden In Meijendel, Berkheide en de Amsterdamse Waterleidingduinen hebben enige jaren geleden diverse grootschalige plagwerkzaamheden plaatsgevonden. Uitgebreide inventarisaties die in de periode 2003-2007 hebben plaatsgevonden, brachten aan het licht dat juist dit duingebied een bolwerk binnen Nederland en Europa vormt voor de Nauwe korfslak. Door onwetendheid is door deze werkzaamheden een aanzienlijk oppervlak aan leefgebied verdwenen. Door het sparen van “eilandjes” met vegetatie hadden in de geplagde gebieden eenvoudig en kosteloos waardevolle populaties van de Nauwe korfslak gespaard kunnen worden. Behalve grootschalige plagprojecten, zijn er ook tal van andere projecten bekend waarbij op kleine schaal plagwerkzaamheden plaatsgevonden hebben om bijvoorbeeld biotoop en betere randvoorwaarden te creëren voor de zandhagedis of de flora van natte of droge duinen. In de meeste gevallen gaat hierbij leefgebied van de Nauwe korfslak verloren. Per saldo is er in de laatste decennia op deze wijze veel van de biotoop van de Nauwe korfslak verdwenen. Positief is dat er de laatste jaren door natuurbeherende organisaties ook tijdens plagwerkzaamheden steeds vaker rekening met de soort gehouden wordt.
7.4.3
Verwijderen van populierachtigen in het duin Het systematisch verwijderen van populierachtigen, waaronder ook abelen, leidt in het duingebied tot biotoopverlies, doordat de toevoer van kalk aan de bodem via bladstrooisel van deze boomsoorten afneemt of stopt. Daarnaast kan de biotoop spontaan verdrogen door het toetreden van veel meer licht tot de bodem, waardoor grote sterfte onder de dieren plaatsvindt. Wanneer de kap tot doel heeft het herstel van droge duingraslanden te bevorderen, zoals bijvoorbeeld in de duinen van Voorne het geval is, kunnen populaties permanent verdwijnen.
7.4.4
Verbossing van duingebieden Door de toegenomen verbossing worden duingebieden langzaam maar zeker minder geschikt door sterke beschaduwing (verkoeling) en verzuring van de bodem. In veel (binnen)duinbossen en dan met name in bossen van eiken of dennen, vindt strooiselophoping en humusvorming plaats, waardoor geleidelijk verzuring van de bodemlaag plaatsheeft.
7.4.5
Kustafslag Door het warmer worden van het klimaat en het daarmee gepaard gaande smelten van de ijskappen en gletsjers, is er de laatste decennia sprake van een zorgwekkende stijging van de zeespiegel. Het onvermijdelijke gevolg is dat op er op tal van plaatsen kustafslag plaatsvindt. Daarnaast vindt kustafslag plaats door veranderde stromingspatronen als gevolg van de Deltawerken. Op de meeste plekken betreft de afslag zogenaamde witte duinen, die geen of slechts een uiterst marginaal biotoop vormen voor Nauwe korfslak. In de Kwade-Hoek, langs de westzijde van de stuifdijk echter, vindt kustafslag plaats in de optimale biotoop van Nauwe korfslak; namelijk struweel van duindoorn/gewone vlier.
35
7.4.6
Verzuring door droge en natte depositie Door verbranding van fossiele brandstoffen ontstaan stoffen als stikstofoxiden (NOx) en zwaveldioxide (SO2). Indien deze zich vermengen met water ontstaat respectievelijk salpeterzuur en zwavelzuur. Door deze depositie verlopen verzurende processen in de bodem sneller dan wanneer deze verontreinigde stoffen niet in de atmosfeer zouden voorkomen. Het gevolg van de versnelde verzuring is dat duingebieden eerder ongeschikt raken voor Nauwe korfslak.
7.4.7
Verstikking door Amerikaanse Vogelkers De Amerikaanse vogelkers, een vooral in duingebieden zorgwekkende toenemende exoot, heeft vanwege zijn snelle groei een overwoekerende en verstikkende invloed op de inheemse flora en de daaraan gerelateerde fauna, waaronder Nauwe korfslak. De soort breidt zich steeds verder uit. Vooral in de Amsterdamse waterleidingduinen en het duingebied Oranjezon op Walcheren is er sprake van een massale uitbreiding. Hierdoor zijn in grote gebieden duindoornstruweel verdwenen.
7.4.8
Verdroging door wateronttrekking Door langdurige daling van het grondwaterpeil kan de biotoop te droog worden en kunnen populaties korfslakken verdwijnen. Een dergelijke daling van het grondwaterpeil werd tijdens inventarisaties van Nauwe korfslak in 2008 in het noordelijk deel van het PWNgebied vastgesteld. Het waterpeil in plasjes en infiltratiekanalen was hier al langere tijd (minstens enkele jaren) gezakt. Grote trajecten van de infiltratiekanalen en delen van plasjes zijn daardoor droog komen te vallen. Het kalkhoudende water, alsmede het vochtige microklimaat rondom de plasjes en kanalen, zijn van groot belang voor de kalken vochtminnende Nauwe korfslak. In Limburg en delen van de Vechtstreek zijn de daar bekende populaties van de Nauwe korfslak afhankelijk van kwel. Het is niet onwaarschijnlijk dat wateronttrekking daar eveneens (nog onbekende) populaties heeft doen verdwijnen.
7.4.9
Toename recreatie Door de toegenomen recreatie in duingebieden is er steeds meer behoefde aan goed toegankelijke wandel- en fietspaden. In diverse duingebieden zijn nieuwe paden aangelegd (bijvoorbeeld In Zeeuws Vlaanderen), of zijn paden verbreed en verhard (bijvoorbeeld in Oostvoorne en in de Amsterdamse waterleidingduinen). Bij en door deze werkzaamheden is opgeteld een relatief groot oppervlak aan leefgebied van de Nauwe korfslak vernietigd, beschadigd geraakt en/of verdwenen.
7.4.10
Werkzaamheden aan infiltratiekanalen Tijdens grootschalige onderhoudswerkzaamheden aan infiltratiekanalen, zoals bijvoorbeeld enkele jaren geleden in de Amsterdamse waterleidingduinen hebben plaatsgevonden, is veel waardevol biotoop vernietigd. Met groot materieel zijn struwelen en andere aan de oevers van de infiltratiekanalen voorkomende vegetaties, verwijderd. Juist deze biotopen vormen in dit duingebied echter een uitstekende biotoop voor de Nauwe korfslak.
36
8.
Aanbevelingen vervolgonderzoek
8.1
Algemeen De vondsten van de Nauwe korfslak op Schiermonnikoog hebben duidelijk gemaakt dat intensief onderzoek nog steeds zeer de moeite loont. Hoewel het gebied tot de best onderzochte natuurgebieden van ons land behoort, en het eiland ook malacologisch gezien redelijk goed onderzocht was, bleken er nog beduidend meer waarnemingen nodig te zijn, alvorens de soort ter plaatse ontdekt werd. In het algemeen gesproken geldt voor de 10x10km-hokken met geschikt biotoop voor de Nauwe korfslak waarin de soort nu nog niet is aangetroffen, dat de soort hier waarschijnlijk hoogstens lokaal voorkomt en dat de trefkansen gering zijn. Voor deze 10x10km-hokken zal derhalve vermoedelijk blijven gelden, dat zelfs het bemonsteren van de vereiste 80 locaties, nog niet in alle gevallen voldoende zal blijken te zijn om met zekerheid te kunnen stellen dat het 10x10 hok écht volledig en voldoende goed is onderzocht.
8.2
Waddengebied Met name voor de Waddeneilanden geldt, dat experts de kans nog steeds groot achten dat de soort hier in meer 10x10km-hokken voorkomt dan thans bekend. Vooral in het westelijke 10x10km-hok, dat Schiermonnikoog beslaat (200-610) is de kans aanzienlijk. Ook de 10x10km-hokken die het oostelijk deel van Ameland beslaan (180-600 en 190600) bieden nog reële mogelijkheden. Terschelling is inmiddels al goed onderzocht: de soort werd hier niet (meer terug-) gevonden. Toch is het gezien de biotoop nog steeds goed mogelijk dat de Nauwe korfslak er voorkomt. Aandacht zou dan vooral moeten worden gegeven aan het meest oostelijk gelegen 10x10km-hok (160-600). Vlieland kent nauwelijks kwelder biotoop dat vergelijkbaar is met dat van Rottumeroog, Rottumerplaat en Schiermonnikoog. De kans dat de Nauwe korfslak op dit eiland te vinden is, wordt als aanzienlijk geringer (maar zeker niet onmogelijk) ingeschat. Bijvoorbeeld het kwelderbiotoop van de Vliehors biedt nog mogelijkheden tot onderzoek. Op Texel bestaat er onder meer in de Slufter nog een kans dat de Nauwe korfslak voorkomt. Met name het westelijk deel, maar ook enkele kleine deelgebiedjes elders, dienen nog nader te worden onderzocht. Langs de wadkant van het vasteland van Groningen en Friesland liggen meerdere kweldergebieden. Hier en daar ontwikkelen zich zelfs jonge duinen. Het is niet uitgesloten dat de Nauwe korfslak daar voorkomt. Dit geldt zeker voor Groningen, gezien de relatieve nabijheid van Schiermonnikoog, Rottumerplaat, Rottumeroog en Zuiderduin, waar inmiddels populaties van de Nauwe korfslak zijn aangetoond. Een verkennend onderzoek naar de geschiktheid van de kweldergebieden langs het vaste land is zeker aan te bevelen.
37
8.3
Limburg In Limburg bestaat zeker de kans nog dat de soort in nieuwe 10x10km-hokken aangetroffen kan worden. De weinige populaties die nu bekend zijn, zijn aangetoond in een kwelrijk milieu, dat niet lijkt op het biotoop in de duinen. Tijdens HabSlak-2008 is weinig aandacht uitgegaan naar Limburg. Het is aan te bevelen de draad in dit gebied weer op te pakken en het verspreidingsonderzoek in met name drassige locaties met kalkrijke kwel weer voor te zetten en uit te bouwen.
8.4
Rivierengebied Bij dit onderzoek zijn meerdere 10x10km-hokken in het rivierengebied bezocht voor het verspreidingsonderzoek naar de Nauwe korfslak. In een 10x10km-hok zijn 50 locaties onderzocht. Hoewel de soort niet is aangetroffen, wordt toch aanbevolen deze gebieden verder te onderzoeken. Aandacht zou in eerste instantie vooral uit moeten gaan naar het gebied ten oosten van Nijmegen (de km-hokken: 180-420, 180-430, 190-420,190-430, 200-420 en 200-430). Daarnaast naar de hokken tussen Dordrecht en Nijmegen (o.a. 110420, 120-420, 130-420, 140-420, 150-420, 150-430, 160-430 en 170-430). Een derde potentieëel onderzoeksgebied vormen hokken langs de Maas in Limburg (o.a. 170-310, 180-320, 180-330, 180-340, 190-340, 180-350, 190-350, 190-360, 170-320 en 170-330).
8.5
Grevelingenmeer De Veermansplaat en de Stampersplaat liggen in en langs het Grevelingenmeer in het 10x10km-hok (050-410). Op deze platen zou zeker geschikt biotoop kunnen liggen voor de Nauwe korfslak. De geplande excursie naar deze gebieden is helaas bij HabSlak-2008 niet doorgegaan. Het verdient sterk de aanbeveling bij vervolgonderzoek deze gebieden alsnog te onderzoeken. Dit geldt eveneens voor de Slikken van Flakkee langs het Grevelingenmeer (10x10km-hok: 060-410) en voor gebieden rondom de Slijkplaat Deltageul/Haringvliet (70-420).
8.6
Verspreiding op km-hokniveau voortzetten Beheerders zijn zich steeds meer bewust van het nut van verspreidingsgegevens van de Nauwe korfslak en weten Stichting ANEMOON steeds vaker te vinden. De gegevens worden gebruikt om de populaties goed te beheren en bedreigende activiteiten in een gebied te kunnen tegengaan. Wanneer men weet dat de soort in een km-hok voorkomt, kunnen beheerders aanvullend onderzoek laten verrichten om de exacte locaties te traceren. Soms wordt dit echter als te kostbaar beschouwd. In zulke gevallen kan men er in de meest kansrijke kilometerhokken het beste vanuit gaan dat de soort wél in het biotoop aanwezig is en het beheer daarop aanpassen (Boesveld et al. 2007a en b). Beheerders vinden het om die reden van groot belang om op zijn minst de verspreiding op km-hok-niveau te kennen. Aangezien echter bij het huidige verspreidingsonderzoek het completeren van het landelijke beeld op een schaalniveau van 10x10km de hoogste prioriteit heeft gekregen, zijn er landelijk gezien nog tientallen kansrijke, nooit, nauwelijks
38
of onvoldoende onderzochte km-hokken. Bij een vervolg van het verspreidingsonderzoek is het sterk aan te bevelen ook ten minste een deel van deze kansrijke km-hokken te onderzoeken, zelfs al zouden deze binnen 10x10km-hokken liggen waar de soort reeds is waargenomen. Onderzoek binnen deze hokken kan goed gecombineerd worden met excursies, omstandigheden waarbij het voor de motivatie en educatie van de deelnemers belangrijk is dat de kans op het vinden van de Nauwe korfslak groot is.
8.7
Pilot substraattellingen Tijdens veldobservaties is gebleken dat de Nauwe korfslak zich graag hecht aan de onderzijde van (aangespoelde) schuimrubbermatjes. Zelfs blijkt dit zo tijdens vortstperioden, hetgeen aanzienlijk minder vaak het geval is bij houten substraat. Het plaatsen van bepaalde typen schuimrubbermatjes op de bodem zou misschien een methode kunnen blijken te zijn om populaties van deze soort te volgen. Dit zou dan kunnen door op vaste tijden in bepaalde perioden in het jaar, de aangehechte slakjes op deze matjes te tellen. Aanbevolen wordt daarom een pilot studie te starten, om na te gaan in welke mate welke typen matjes of ander substraat daadwerkelijk ingezet kunnen worden voor gestandaardiseerde tellingen en monitoring. Het is daarbij belangrijk dat geëxperimenteerd wordt met verschillende formaten, verschillende materialen en eventueel bepaalde bewerkingen zoals perforeren.
8.8
Bepalen van detectiekansen Het CBS werkt aan een methode waarbij detectiekansen op het aantreffen binnen km-hok kunnen worden berekend. Het is daarvoor noodzakelijk dat bij de waarnemingen ook de daarbij behorende inspanning worden gekwantificeerd. Voor de Nauwe korfslak is het echter moeilijk om de inspanning door de waarnemers te kwantificeren. Zo is het in praktijk zeer lastig te bepalen hoeveel leefgebied van de Nauwe korfslak wordt bemonsterd. Detectiekansen kunnen echter ook goed worden bepaald indien niet op één soort wordt gelet maar op meerdere. In het kader van het kunnen bepalen van detectiekansen kan worden overwogen alle of een deel van de in de volgende paragraaf genoemde potentiële meeliftsoorten bij het onderzoek te betrekken. Dit vergt echter wel beduidend meer tijd van de waarnemers wat ten kosten zal gaan van de hoeveel hokken die onderzocht kunnen worden op de Nauwe korfslak. Daar staat dan wel tegenover dat er meer informatie beschikbaar komt ten behoeven van het maken van kanskaarten.
39
8.9
Meelift soorten Er zijn ruim 50 molluskensoorten die in de monsters tezamen kunnen worden waargenomen met de Nauwe korfslak, zoals: Acanthinula aculeata, Aegopinella nitidula, Aegopinella pura ®, Arianta arbustorum, Arion intermedius, Arion circumscriptus sl.,Arion rufus sl., Balea biplicata, Candidula gigaxii ®, Candidula intersecta, Carychium minimum, Carychium tridentatum, Cecilioides acicula, Cepaea nemoralis, Clausilia bidentata, Columella aspera, Columella edentula ®, Cochlicopa groep, Cornu aspersum, Deroceras leave, Deroceras reticulatum, Deroceras panormitanum, Discus rotundatus, Euconulus alderi, Euconulus fulvus, Helicodiscus singlejanus, Helix pomatia ®, Lauria cylindracea ®, Limax maximus, Monacha cantiana, Monacha carthusiana ®, Nesovitrea hammonis, Oxychilus alliarius, Oxychilus cellarius, Oxychilus drapardnaudi, Paralaoma servilis, Pupilla muscorum, Punctum pygmaeum, Succinea putris, Succinea oblonga, Trichia hispida, Truncatellina cylindrica ®, Vallonia excentrica, Vallonia pulchella, Vallonia costata, Vertigo antivertigo ®, Vertigo moulinsiana ® (alleen Limburg), Vertigo pusilla, Vertigo pygmaea ®, Vertigo substriata ®, Vitrea contracta, Vitrea crystallina, Vitrina pellucida en Zonitoides nitidus. Wanneer achter de soort het teken ® is geplaatst gaat het om een Rodelijst soort. Overwogen kan worden (een deel) van bovenstaande soorten bij het verspreidingsonderzoek naar de Nauwe korfslak te laten meeliften.
8.10
Monitoring In paragraaf 7.4.1 is al beschreven dat de Nauwe korfslak qua aantallen en locaties hoogstwaarschijnlijk nog steeds achteruit gaat. Zekerheid hieromtrent kan alleen worden verkregen aan de hand van herhalend verspreidingsonderzoek/monitoring. Aanbevolen wordt daarom voor de Nauwe korfslak, ten minste op kleine schaal, maar liefst landelijk, een pilot- monitoringproject te starten, gericht op het aantal populaties, de oppervlakte van populaties en de dichtheid aan individuen binnen een populatie.
40
9.
Literatuur Boesveld A. 2009 A in prep. De Nauwe korfslak op Schiermonnikoog: Een verkennend onderzoek naar de Nauwe korfslak in de kwelderbiotoop. Boesveld A. 2009 B in prep. Nauwe korfslak in het natuurgebied De Kwade-Hoek in prep. Een verkennend onderzoek naar de Nauwe korfslak in de kwelderbiotoop. Boesveld, A., A.W. Gmelig Meyling & R. H. de Bruyne, 2007a. Behoud van populaties van de Nauwe korfslak (Vertigo angustior) in het kader van het herstelproject Klazewei (Amsterdamse Waterleiding Duinen). Anemoon rap.nr: 2007-9. Stichting ANEMOON. Heemstede. Boesveld, A., A.W. Gmelig Meyling & R.H. de Bruyne, 2007b. Behoud van populaties van de Nauwe korfslak (Vertigo angustior) in het kader van het Herstelplan Hollands Duin. Stichting ANEMOON. ANEMOON RAP.NR: 2007-8. Heemstede. Boesveld, A. & A.W. Gmelig Meyling, 2008. Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2007. Anemoon rap.nr: 2008-4. Stichting ANEMOON. Heemstede. Boesveld, A., A.W. Gmelig Meyling & R.H. de Bruyne, 2009. Inhaalslag Verspreidingsonderzoek. Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2008. Zeggekorfslak Vertigo moulinsiana. Anemoon rap.nr: 2009-11. Stichting ANEMOON. Heemstede. 53 pp. Boesveld, A., A.W. Gmelig Meyling & I. van Lente, 2009. Inhaalslag Verspreidingsonderzoek. Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2008. Platte schijfhoren Anisus vorticulus. Anemoon rap.nr: 2009-13. Stichting ANEMOON. Heemstede. 51 pp. Bruyne, R.H. de & A.W. Gmelig Meyling, 2005. Veldwerk-handleiding ‘Project HabSlak’ (Mollusken van de Habitatrichtlijn). De Nauwe korfslak Vertigo angustior. Stichting ANEMOON. Heemstede. Bruyne, R.H. de & A.W. Gmelig Meyling, 2007. Inhaalslag verspreidingsonderzoek. Mollusken van de Europese habitatrichtlijn. Nauwe korfslak Vertigo angustior. Resultaten van het inventarisatiejaar 2006. Anemoon rap.nr: 2007-2. Stichting ANEMOON. Heemstede. 25 pp. Gmelig Meyling, A.W. & R.H. de Bruyne, 2006. “Inhaalslag Verspreidingsonderzoek mollusken van de Europese habitatrichtlijn” Inventarisatieperiode 2004-2005. Nauwe korfslak Vertigo angustior . Stichting ANEMOON. Heemstede. 47.pp. Gmelig Meyling, A.W. , C.M. Neckheim, A. Boesveld, & R.H. de Bruyne, 2008. Inventarisatieonderzoek naar het voorkomen van de Nauwe korfslak Vertigo angustior Jeffreys, 1830 in het door PWN beheerde Noord-Hollands Duinreservaat in 2008. Anemoon rap.nr: 2008-015 Stichting ANEMOON. Heemstede. 47.pp. Gmelig Meyling, A.W., R.H. de Bruyne, A. Boesveld & I. van Lente, 2009. Onderzoek naar de verspreiding van de Wijngaardslak Helix pomatia op basis van bestaande gegevensbronnen. Anemoon rap.nr: 2009-10. Stichting ANEMOON. Heemstede. 33 pp. Leeuwen, S. van, A. Boesveld, W. Kuijper, T. Neckheim en B. van Tooren, 2009. De mollusken van Zuiderduin (Rottum) 2008. Verslag van een inventarisatie in het kader van het Project Habslak en het Atlasproject Nederlandse Mollusken. In: Spirula 367:26-31. Leeuwen, S. van, A. Gmelig Meyling en A. Boesveld (2009b, in pres). Natura 2000: beschermde gebieden voor slakken. In: Spirula Neckheim, C.M. & A.W. Gmelig Meyling, 2007. Inventarisatie verslag. Onderzoek naar het voorkomen van Vertigo angustior langs het tracé voor een ruiterpad in de PWN. Stichting ANEMOON. 7 pp. Neckheim, C.M., 2009, in prep. Een aantal vindplaatsen van de Nauwe korfslak Vertigo (Vertilla) angustior Jeffreys, 1830 in het Noordhollands Duinreservaat ten zuiden van Bergen aan Zee opnieuw bezocht. In Kreukel of Spirula.
41
Fig. 22.a
Fig. 22.b
Fig. 22.c
Fig. 22.d
Fig. 22.e
Fig. 22.f Fig. 22. Inventarisatie-excursie naar Zuiderduin een eilandje onder Rottumeroog. a: Eerst met een grote boot (Foto: W. Kuiper). b: Overstap naar een kleine boot (Foto: S. van Leeuwen). c: Aankomst op Zuiderduin (Foto: W. Kuiper). d: De deelnemers van links naar rechts: B. van Tooren, A. Boesveld, N.C. Neckheim, W. Kuiper en S. van Leeuwen. e, f, g: Landschap van Zuiderduin (Foto’s resp.: B. van Tooren, S. van Leeuwen, C.N. Neckheim. Verse huisjes van de Nauwe korfslak zijn waargenomen op drie locaties. Op Zuiderduin bevindt zich daarom hoogst waarschijnlijk een vitale populatie.
Fig. 22 g
42
10.
Dankwoord Veel dank gaat uit naar alle excursieleiders en vrijwilligers die aan de inventarisaties van de Nauwe korfslak meededen en meehielpen met het uitzoeken van de monsters: Sylvia van Leeuwen, Tello Neckheim, Bert Jansen, Wim Kuijper, Marcel Straver, Stef Keulen, Herman Roode, Adriaan Gmelig Meyling, Arno Boesveld, Han de Vries, Inge van Lente en Rykel de Bruyne. Nancy Elbersen, Sylvia van Leeuwen zijn we zeer dankbaar voor de hulp bij de verwerking van waarnemingen tot een digitaal bestand en de validatie van de gegevens en het meerdere malen beschikbaar stellen van een auto. Naar Sylvia van Leeuwen gaat tevens dank uit voor de goede organisatie van diverse excursies waaronder de grootste HabSlak-excursie ooit op Terschelling gehouden en de NMV-excursie naar Zuiderduin, waarbij vele kansrijke locaties zijn bemonsterd. Dank gaat uit naar alle deelnemers van deze excursies, die ondanks het vaak slechte weer, met veel enthousiasme de inventarisatietochten hebben doorstaan: Gerrit Doeksen, Adriaan Gmelig Meyling, Guus Gulden, Arno Boesveld, Bert en Anneke Jansen, Bart van Tooren, Wim Kuiper, Sylvia van Leeuwen, Rein Meijer, Gab Mulder, Tello Neckheim, Anthonie en Dorien van Peursen, Hanny Reneman, Herman en Henny Roode, Han de Vries en Arjan Zonderland. Ook de Nederlandse Malacologisch Vereniging (NMV) willen we in dit verband hartelijk bedanken voor de goede samenwerking. Robin Gmelig Meyling en Herman Roode worden bedankt voor het bemannen van de diverse stands, waarbij het HabSlak-project werd gepromoot. Rykel de Bruyne, Inge van Lente en Sylvia van Leeuwen danken we voor divers tekstadvies. Hinke Dijkstra wordt hartelijk bedankt voor de frequente hulp bij transport. Veel dank gaat uit naar de beheerders die ons met raad en daad bijstonden en vergunningen voor het veldwerk verleenden: Hans Visser (Zuid-Hollands landschap), H. Meerman (Natuurmonumenten, Zuid-Holland) en W. Bouman (Natuurmonumenten, ZuidHolland), Arjan Zonderland (Staatsbosbeheer, Terschelling), Sietske Rintjema (Fryske Gae afd. Natuurkwaliteit), Henk de Vries en Richard Kiewiet (Fryske Gae, Ameland), Otto Overdijk (Natuurmonumenten, Schiemonnikoog), Bert Corté (Staatsbosbeheer, Rottum/ Zuiderduin), Rienk Slings en Hubert Kivit (PWN, Noord-Hollands Duinreservaat) en de beheerders van Zuid-Hollands Landschap ten behoeve van de inventarisaties in het Vinetaduin. Tot slot gaat dank uit naar het Zoölogisch Museum Amsterdam voor het ter beschikking stellen van laboratoriumruimte ten behoeve van de bewerking en analyse van monsters.
43
44
Bijlagen Bijlage 1a:
Geografische ligging van de 10x10km-hokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak. Per hok wordt aangegeven met welke doelstelling deze is onderzocht, de mate waarin deze is onderzocht en het behaalde resultaat.
Bijlage 1b:
Geografische ligging van km-hokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak, ongeacht de mate waarin deze zijn onderzocht. Per hok wordt aangegeven welk resultaat is behaald.
Bijlage 2a.
Huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10km-hokken gebaseerd op waarnemingen uit de periode 1-1-2001 t/m 1-5-2009.
Bijlage 2b.
Huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 5x5km-hokken gebaseerd op waarnemingen uit de periode 1-1-2001 t/m 15-2009.
Bijlage 2c.
Huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van km-hokken gebaseerd op waarnemingen uit de periode 1-1-2001 t/m 1-52009.
Bijlage 3a.
Huidige verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht.
Bijlage 3b.
Huidige verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht.
Bijlage 4.
Planning Verspreidingsonderzoek-2008 (HabSlak-2008).
Bijlage 5.
Inspraak reactie van Stichting ANEMOON op het ontwerpaanwijzingsbesluiten Natura 2000.
45
Bijlage 1a: Geografische ligging van de 10x10km-hokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak. Per hok wordt aangegeven met welke doelstelling deze is onderzocht, de mate waarin deze is onderzocht en het behaalde resultaat. Vierkant:
10x10km-hok is waarin de soort nog niet eerder is aangetroffen,
Grote cirkel: 10x10km-hok, waarin de soort al was aangetroffen voor HabSlak-2008, maar waarbij km-hokken zijn onderzocht waarin deze nog niet eerder was aangetroffen. Kleine cirkel: 10x10km-hok is alleen verkennend onderzocht Rood:
Soort aangetroffen
Groen:
Soort niet aangetroffen, maar doelstelling voor wat betreft het geplande aantal locaties gehaald.
Paars:
Soort niet aangetroffen, maar doelstelling voor wat betreft het geplande aantal locaties niet gehaald
Oranje:
Soort aangetroffen in km-hokken, waaruit de soort nog niet bekend was.
46
Bijlage 1b: Geografische ligging van km-hokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak, ongeacht de mate waarin deze zijn onderzocht. Per hok wordt aangegeven welk resultaat is behaald. Blauw: Rood:
km-hok is onderzocht, ongeacht de mate waarin Nauwe korfslak is aangetroffen
47
Bijlage 2a Huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10km-hokken (Gebaseerd op waarnemingen uit de periode 1-1-2001 t/m 1-5-2009)
48
Bijlage 2b Huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 5x5km-hokken (Gebaseerd op waarnemingen uit de periode 1-1-2001 t/m 1-5-2009)
49
50
Bijlage 2c Huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van km-hokken. (Gebaseerd op waarnemingen uit de periode 1-1-2001 t/m 1-5-2009)
51
Legenda bij bijlage 3a Verdeling van het aantal 10x10km-hokken over de klasse die het voorkomen van de Nauwe korfslak en de mate van onderzoek naar deze soort representeren Klasse
Kleur in kaart Klasse omschrijving
1
Grijs
2
Donker rood
4
Licht blauw
5
Groen
6
Geel
7
Oranje-geel
8
Roze
Aantal hokken
Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied (1 Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2007 en toen waargenomen Voor het laatst deels onderzocht vóór 2007, maar toen niet waargenomen Onderzocht vanaf 2007 en inderdaad waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Deels onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2007, maar niet teruggevonden (vóór 2007 wel waargenomen)
48 23
2
10
1 4 1
Toelichting: Deels onderzocht: Binnen het 10x10km-hok zijn 40 tot 80 kansrijke locaties onderzocht Volledig onderzocht: Binnen het 10x10km-hok is de Nauwe korfslak aangetroffen of werden minimaal 80 kansrijke locaties onderzocht. 1)
Bij het potentieel leefgebied is thans uitgegaan van de 10x10km-hokken die overlap hebben met de fysisch
geografische regio’s “Duinen Overige” en “Duinen Wadden” en de 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak ooit is waargenomen.
52
Bijlage 3a Huidige verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht
53
Legenda bij bijlage 3b Verdeling van het aantal km-hokken over de klassen die het voorkomen van de Nauwe korfslak en de mate van onderzoek naar deze soort representeren Klasse
Kleur in kaart Klasse omschrijving
1
Grijs
2
Donker rood
5
Groen
6
Geel
7
Oranje-geel
8
Roze
4
Licht roze
Aantal hokken
Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied
(1
Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2004 en toen waargenomen Onderzocht vanaf 2004 en waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2004, maar niet waargenomen Deels onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2004, maar niet teruggevonden (vóór 2004 wel waargenomen) Deels onderzocht vóór 2004, maar niet teruggevonden (vóór 2004 wel waargenomen)
2282 4
130
32
112 23 3
Toelichting: Deels onderzocht: Binnen het km-hok zijn 5 tot 15 kansrijke locaties onderzocht Volledig onderzocht: Binnen het km-hok is de Nauwe korfslak aangetroffen of er zijn minimaal 15 kansrijke locaties onderzocht. 1)
Bij het potentieel leefgebied is thans uitgegaan van de km-hokken die overlap hebben met de fysisch geografische
regios “Duinen Overige” en “Duinen Wadden” en de km-hokken waar de Nauwe korfslak ooit is waargenomen.
54
Bijlage 3b Huidige verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht
55
Financiele afhandeling
Rapportage Validatie
Rapportage
Gegevensverwerking
Platte schijfhoren
Zeggekorfslak
Nauwe korfslak
Platte schijfhoren
Zeggekorfslak
Nauwe korfslak
PR en werving vrijwilligers
Maand
Laboratorium
Oplevering
Producten
15-8-2008
Excel-bestand met geselecteerde 10x10-kilometerhokken en de daarin liggende geselecteerde km-hokken en daarbij behorende prioriteiten.
15-10-2008
Gegevens voor voorlopige kaarten
1-11-2008
Rapportage validatie
15-11-2008
Voortgangsrapportage
15-3-2009
Excel-bestand met onderzochte 10x10km-hokken, kmhokken, locaties en inventarisatiedatums
15-5-2009
Excel-bestand met onderzochte 10x10km-hokken, kmhokken, locaties en inventarisatiedatums aangevuld met het waargenomen aantallen
15-6-2009
PDF-bestand van de concept eindrapportage met kaarten en tabellen.
30-6-2009
Definitief eindrapport met kaarten en tabellen in gedrukte vorm
31-8-2009
Eindafrekening met accountantsverklaring
Augustus
Juli
Juni
2008 2009
Mei
April
Maart
Februari
Januari December
November
Oktober September
Augustus
Juli
Jaar
Veldwerk
Wijngaardslak, Verzamelen Bronnen/Data
Bijlage 4. Planning en oplevering producten
56
Bijlage 5. Ontwerp-aanwijzingsbesluiten Natura 2000 derde tranche
Stichting Anemoon Postbus 29 2120 AA Bennebroek Tel 0252 - 531111 e-mail:
[email protected] website: www.anemoon.org
Secretariaat Van der Helstlaan 19 3723 EV Bilthoven tel: 030-2210613 e-mail:
[email protected] website: www.spirula.nl
Aan: Inspraakpunt Natura 2000 T.a.v. Gebied nrs. Uit de derde tranche: 18, 37, 95, 103, 104, 105, 106, 123 en 154 Uit de 1e en 2e tranche: 1, 7, 14, 34, 35, 94, 99 en 107 Postbus 30316 2500 GH Den Haag
Betreft: ontwerp-aanwijzingsbesluiten Natura 2000 derde tranche (en een aanvullende inspraakreactie op de 1e en 2e tranche)
Bilthoven, 18 oktober 2008 Geachte heer/ mevrouw, Graag willen wij reageren op de ontwerp-aanwijzingsbesluiten voor de derde tranche Natura 2000-gebieden die in de inspraak zijn gebracht. Onze reactie betreft de aanwijzing van speciale beschermingszones voor de drie molluskensoorten op de Habitatrichtlijn: Nauwe korfslak, Zeggekorfslak en Platte schijfhoren. Onze reactie heeft betrekking op de gebieden met de nummers 18, 37, 95, 103, 104, 105, 106, 123 en 154 uit de derde tranche. In verband met nieuw beschikbaar gekomen informatie gaan wij ook in op de ontwerp-aanwijzingsbesluiten van de gebieden met de nummers 1, 7, 14, 34, 35, 94, 99 en 107 uit de 1e en 2e tranche.
57
Deze reactie ontvangt u gezamenlijk namens de Nederlandse Malacologische Vereniging en de Stichting Anemoon.
1. Speciale beschermingszones voor de Nauwe korfslak Wij onderschrijven de opname van de Nauwe korfslak in gebied nr. 123 Zwin- en Kievittepolder en in gebied nr. 154 Geleenbeekdal in de derde tranche. In deze gebieden komen gezonde populaties van de soort voor een instelling van de speciale beschermingszone zal bijdragen aan de instandhouding van de soort. Deze gebieden zijn naar onze mening dus terecht geselecteerd. In het ontwerp-aanwijzignsbesluit voor het Geleenbeekdal (gebied 154) geeft u het volgende totaaloverzicht van gebieden die u voor deze soort wilt aanwijzen: H1014 Nauwe korfslak Landelijke doelstelling: behoud omvang en behoud kwaliteit leefgebied ten behoeve van behoud populatie Gebied Natura 2000-gebied
Doel
Doel
Doel
nr.
omvang
kwaliteit
populatie
Besluit
behoud
behoud
ontwerpbesluit
087
NoordhollandsDuinreservaat behoud
088
Kennemerland-Zuid
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
097
Meijendel & Berkheide
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
099
Solleveld & Kapittelduinen
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
100
Voornes Duin
behoud
behoud
behoud
besluit
101
Duinen Goeree & Kwade Ho behoud
behoud
behoud
besluit
116
Kop van Schouwen
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
117
Walcheren
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
122
Westerschelde & Saeftinghe behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
123
Zwin & Kievittepolder
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
154
Geleenbeekdal
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
Alle gebieden in dit overzicht zijn naar onze mening van groot belang voor de instandhouding van de Nauwe korfslak. Wij zijn verheugd dat u in dit overzicht ook gebied nummer 99. Solleveld en Kapittelduinen heeft opgenomen. In de inspraakreactie op de eerste tranche hebben wij daar om gevraagd. Dit overzicht wekt de indruk dat u aan dat verzoek tegemoet komt, al hebben wij nog steeds geen gericht antwoord op onze inspraakreactie van januari 2007 ontvangen. In onze inspraakreactie op de tweede tranche Natura 2000-gebieden hebben we gevraagd ook gebied nummers 1. Waddenzee en 7. Noordzeekustzone aan te wijzen als speciale beschermingszone voor de Nauwe korfslak, vanwege het voorkomen van gezonde populaties op Rottumeroog en Rottumerplaat, de geografische spreiding en het afwijkende biotoop. Voor de verdere motivering van deze vraag zie onze inspraakreactie van 18 juni 2007. Het belang van dit deel van de Waddenzee voor de Nauwe kofslak is onlangs (inventarisatie op 26 augustus 2008) bevestigd met de vondst van Nauwe korfslak op Zuiderduin, een klein eilandje ten zuiden van Rottumeroog. Deze gebieden zijn echter niet aan het totaaloverzicht toegevoegd.
58
2. Speciale beschermingszones voor de Zeggekorfslak Wij onderschrijven de opname van de Nauwe korfslak in gebied nr. 154 Geleenbeekdal in de derde tranche. Dit gebied is het belangrijkste voor deze soort in Limburg en instelling als speciale beschermingszone zal bijdragen aan de instandhouding van de soort. Dit gebied is naar onze mening dus terecht geselecteerd. De landelijke instandhoudingsdoelstelling van LNV voor de Zeggekorfslak is “uitbreiding omvang en verbetering kwaliteit leefgebied ten behoeve van behoud populatie”. In het ontwerpaanwijzingsbesluit voor het Geleenbeekdal heeft u als instandhoudingsdoel voor de Zeggekorfslak vermeld dat u streeft naar “Behoud verspreiding, behoud omvang en verbetering kwaliteit leefgebied voor behoud populatie.” Naar onze mening kan en moet in dit gebied een hogere ambitie gelden die aanluit bij de landelijke doelstelling: uitbreiding omvang leefgebied en verbetering kwaliteit leefgebied voor de Zeggekorfslak. Dat kan volgens ons ook omdat in het Geleenbeekdal gestreefd wordt naar “Uitbreiding oppervlakte en verbetering kwaliteit vochtige alluviale bossen, beekbegeleidende bossen (subtype C)” van habitattype H91E0 Vochtige alluviale bossen. Zoals u zelf schrijft vormen deze bossen een ideaal biotoop voor de Zeggekorfslak. Uitbreiding van deze bossen kan dus ook meer leefgebied voor de Zeggekorfslak opleveren. Deze hogere ambitie is volgens ons ook nodig omdat er geen enkele ander Natura 2000-gebied is waar de landelijke doelstelling “uitbreiding leefgebied” wordt ingevuld, en omdat het Geleenbeekdal het belangrijkste gebied voor de soort in Limburg is. Onder B3 licht u toe: “De doelstelling voor het gebied Geleenbeekdal wijkt op de aspecten omvang en kwaliteit van het leefgebied af van de landelijke doelstelling. Reden hiervoor is dat uitbreiding van het voor de Zeggekorfslak geschikte leefgebied hier niet reëel is en het aanwezige leefgebied van voldoende kwaliteit is.” Dit is verwarrend, omdat in de instandhoudingsdoelstelling in het Geleenbeekdal wel gericht is op verbetering van het leefgebied. Uit deze toelichting zou je kunnen opmaken dat het toch niet zo is. Wilt u deze onduidelijkheid wegnemen. In het ontwerp-aanwijzingsbesluit voor het Geleenbeekdal (gebied 154) geeft u het volgende totaaloverzicht van gebieden die u voor de Zeggekorfslak wilt aanwijzen: H1016 Zeggekorfslak Landelijke doelstelling: uitbreiding omvang en verbetering kwaliteit leefgebied ten behoeve van behoud populatie N2k-nr
Natura 2000-gebied
Doel
Doel
Doel
Besluit
omvang
kwaliteit
populatie
019
Leekstermeergebied
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
047
Achter de Voort, Agelerbroek &
behoud
verbetering
behoud
ontwerpbesluit
behoud
ontwerpbesluit
Voltherbroek 048
Lemselermaten
behoud
behoud
142
Sint Jansberg
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
148
Swalmdal
behoud
verbetering
behoud
ontwerpbesluit
150
Roerdal
behoud
behoud
behoud
ontwerpbesluit
154
Geleenbeekdal
behoud
verbetering
behoud
ontwerpbesluit
59
Alle gebieden in dit overzicht zijn naar onze mening van groot belang voor de instandhouding van de Zeggekorfslak. Wij vinden het aantal gebieden echter te klein, gezien de recente inzichten in de verspreiding van de soort en de matig ongunstige staat van instandhouding. De afgelopen jaren is als gevolg van de inhaalslag de kennis over de verspreiding en het voorkomen van de Zeggekorfslak in Nederland sterk uitgebreid en gewijzigd. Uit de inventarisatierapporten van de Stichting Anemoon (2006, 2007, 2008) in het kader van de inhaalslag blijkt dat van de Zeggekorfslak ook belangrijke populaties voorkomen in het laagveen/ plassengebied. Uit de toelichting van LNV in het ontwerp-aanwijzingsbesluit Geleenbeekdal blijkt dat LNV daarvan op de hoogte is, maar deze gebieden ontbreken nog in het totaaloverzicht. Doordat de nieuwe inzichten toen nog niet bekend waren, hebben wij bij de inspraak op de eerste tranche Natura 2000 gebieden - naar achteraf blijkt ten onrechte - ook niet gevraagd gebieden in het laagveen/ plassengebied voor deze soort aan te wijzen. Bij deze willen wij u alsnog verzoeken om dat te doen. Dat doet recht aan de geografische spreiding en de variatie in biotopen van deze soort. Uit recent onderzoek van de Stichting Anemoon is gebleken dat er zes gebieden in het landschap laagveen/ plassengebied zijn waar zeer grote populaties Zeggekorfslak voorkomen. Dit zijn de volgende gebieden uit de derde tranche: 95. Oostelijke Vechtplassen, 103. Nieuwkoopse Plassen, 106. Gebied nabij Boezems Kinderdijk En de volgende gebieden uit de 1e tranche: 34 Weerribben, 35 Wieden, 94 Naardermeer. In de Nieuwkoopse Plassen komt de soort nu vooral voor in het gedeelte ’t Ondiep, maar door kleine beheeraanpassingen kan volgens ons een groter areaal geschikt leefgebied gecreëerd worden. Hoewel het verspreidingsonderzoek naar de Zeggekorfslak nog niet is afgerond en het precieze voorkomen nog niet in alle gebieden in detail bekend is, beschikken wij over voldoende informatie om te kunnen stellen dat dit in het landschap laagveen/ plassengebied zeer belangrijke en waarschijnlijk ook de meest belangrijke gebieden voor deze soort zijn. Recent onderzoek van Stichting Anemoon toont aan dat de soort er relatief veel voorkomt. Het voorkomen van de Zeggekorfslak in de gebieden De Wieden, Nieuwkoopse Plassen, Naardermeer en Oostelijke Vechtplassen is gerapporteerd in het rapport “Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2007: Zeggekorfslak Vertigo moulinsiana” van A. Boesveld en A.W. Gmelig Meyling, 2008. Voor de verspreiding in de Oostelijke Vechtplassen en het Naardermeer in detail zie het rapport “Verspreiding en Habitat van de Zeggekorfslak Vertigo moulinsiana in de Vechtstreek” van A. Boesveld, 2008. In het Naardermeer gaat het om de zuidelijke helft van het gebied. Het talrijk voorkomen van de soort in de Weerribben is aangetoond bij recent nog niet gepubliceerd onderzoek van Stichting Anemoon in het kader van de inhaalslag in 2008. Voor het gebied Kinderdijk geldt dat een zeer grote populatie Zeggekorfslakken net buiten de voorgestelde begrenzing van het Natura 2000-gebied gevonden is. Een kleine aanpassing van de begrenzing zou daarom wenselijk zijn. Voor de Zeggekofslak gaat het met name om toevoeging van een langer deel van de boezem “Grote of Achterwaterschap” met oeverbegroeiing, namelijk het deel vanaf Kinderdijk naar het oosten tot aan De Donk (zie kaart). Daardoor wordt gebied 106 verbonden met Natura 2000-gebied 107 Donkse Laagten. Tot slot willen wij onder uw aandacht brengen dat het gebied de Lindevallei of Lendevallei in Friesland zeer grote aantallen Zeggekorfslak herbergt. Hoewel dit gebied nu niet voorkomt op de lijst met Natura 2000-gebieden geven wij u in overweging dit gebied als speciale beschermingszone voor de Zeggekorfslak in te stellen.
60
3. Speciale beschermingszones voor de Platte Schijfhoren Wij onderschrijven de opname van de Platte Schijfhoren in gebied nrs. 95 Oostelijke Vechtplassen, 103 Nieuwkoopse Plassen & De Haeck en 105 Zouweboezem in de derde tranche. In deze gebieden komen gezonde populaties van de soort voor en instelling van de speciale beschermingszone zal bijdragen aan de instandhouding van de soort. Deze gebieden zijn naar onze mening dus terecht geselecteerd. Wat het belang van het gebied 37 Olde Maten en Veerslootslanden voor de soort is, is ons onbekend. In het ontwerp-aanwijzingsbesluit voor Oostelijke Vechtplassen geeft u het volgende totaaloverzicht van gebieden die u voor deze soort wilt aanwijzen: H4056 Platte Schijfhoren Landelijke doelstelling: behoud omvang en behoud kwaliteit leefgebied ten behoeve van behoud populatie Gebied Natura 2000-gebied
Doel omvang Doel kwal Doel
nr.
Besluit
populatie
034
Weerribben
035 037 094 095
Behoud
Behoud
Behoud
Ontwerpbesluit
Wieden
Behoud
Behoud
Behoud
Ontwerpbesluit
Olde Maten & Veerslootslanden
Behoud
Behoud
Behoud
Ontwerpbesluit
Naardermeer
Behoud
Behoud
Behoud
Ontwerpbesluit
Oostelijke Vechtplassen
Behoud
Behoud
Behoud
Ontwerpbesluit
103
Nieuwkoopse Plassen & De Haeck
Behoud
Behoud
Behoud
Ontwerpbesluit
105
Zouweboezem
Behoud
Behoud
Behoud
Ontwerpbesluit
Met uitzondering van gebied nr. 37 zijn de gebieden in dit overzicht naar onze mening van groot belang voor de instandhouding van de Platte schijfhoren. Dit is ook gerapporteerd door de Stichting Anemoon (rapport Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2007. Platte schijfhoren Anisus vorticulus, door A.W. Gmelig Meyling & A. Boesveld, 2008). Mede gezien de matig ongunstige staat van instandhouding van de Platte schijfhoren en de verspreiding van de soort vinden wij het gewenst dat een groter aantal gebieden voor deze soort wordt aangewezen. Daar komt bij dat de Nederlandse verantwoordelijkheid voor deze soort zeer groot is aangezien de soort in andere Europese landen ontbreekt of zeer zeldzaam is. Uit recent onderzoek van Stichting Anemoon (uitvoering inhaalslag in 2007 en 2008) blijkt dat meer Natura 2000-gebieden belangrijk zijn voor de instandhouding van de soort. In aanvulling op bovengenoemde gebieden zijn het meest belangrijk: nr. 104 Broekvelden, Vettenbroek & Polder Stein; nr. 18. Rottige Meenthe & Brandemeer; en nr. 106 Boezems Kinderdijk (hierbinnen met name polder Blokweer). Daarnaast zijn van belang: nr. 14. gebied rondom De Deelen (niet binnen de voorgestelde begrenzing maar vooral in het gebied ten zuiden en het gebied ten noordwesten daarvan, zie kaart in de bijlage) en nr. 107. Donkse Laagten (binnen de voorgestelde begrenzing van het gebied en nog grotere dichtheden net ten zuiden en ten oosten daarvan, zie kaart in de bijlage).
61
Wij verzoeken u de begrenzing van deze gebieden zodanig aan te passen dat de belangrijke populaties van Platte Schijfhoren binnen de begrenzing komen. Deze twee Natura 2000gebieden vallen onder de eerste tranche, maar door achterstand in het verspreidingsonderzoek was het belang van deze gebieden niet eerder bekend. Samenvattend verzoeken wij u om in het kader van de derde tranche: 1. Gebieden nrs. 95. Oostelijke Vechtplassen, 103. Nieuwkoopse Plassen en 106. Boezems Kinderdijk aan te wijzen als speciale beschermingszone voor de Zeggekorfslak. 2. De instandhoudingsdoelstelling voor Zeggekorfslak in gebied nr. 154 Geleenbeekdal te veranderen in uitbreiding omvang leefgebied en verbetering kwaliteit leefgebied. 3. Voor gebied nr. 103. Nieuwkoopse Plassen & De Haeck een verbeterdoelstelling op te nemen voor het areaal geschikt leefgebied voor de Zeggekorfslak. 4. De begrenzing van het gebied 106. Boezems Kinderdijk aan te passen zodat een meer grote populaties Zeggekorfslakken er binnen vallen. 5. Gebieden nrs. 18. Rottige Meenthe & Brandemeer, 104. Broekvelden en 106 Boezems Kinderdijk aan te wijzen voor Platte schijfhoren, in plaats van gebied nr. 37. Olde Maten & Veerslootslanden. Uit de andere tranches verzoeken wij om: 6. Gebied nrs 1. Waddenzee en 7. Noordzeekustzone (2e tranche) alsnog aan te wijzen als speciale beschermingszone voor de Nauwe korfslak. 7. Gebied nrs. 34 Weerribben, 35 Wieden en 94 Naardermeer (1e tranche) alsnog aan te te wijzen als speciale beschermingszone voor de Zeggekorfslak en 14. De Deelen (1e tranche, alleen in combinatie met aanpassing van de begrenzing) en 107 Donkse Laagte (indien mogelijk met aanpassing van de begrenzing) alsnog aan te wijzen als speciale beschermingszone voor de Platte schijfhoren. 8. Gebied nr. 18. Rottige Meenthe & Brandemeer (toekomstige tranche) aan te wijzen als speciale beschermingszone voor de Platte Schijfhoren. Mocht u behoefte hebben aan een nadere toelichting of meer gedetailleerde gegevens, dan zijn wij graag bereid die te geven. Hoogachtend,
Sylvia van Leeuwen Secretaris Nederlandse Malacologische Vereniging
62
Adriaan Gmelig Meyling, Voorzitter Stichting Anemoon
