Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2008

Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2008

REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2008

Een rapportage van RAVON In opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Gegevensautoriteit Natuur

Jelger Herder, Annemarie van Diepenbeek & Raymond Creemers juni ’09 STICHTING RAVON POSTBUS 1413 6501 BK NIJMEGEN www.ravon.nl

Eindrapport verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2008

Colofon © 2009 Stichting RAVON, Nijmegen Tekst: Jelger Herder, Annemarie van Diepenbeek & Raymond Creemers Met medewerking van Peter Frigge Foto’s: Jelger Herder In opdracht van: Gegevensautoriteit Natuur, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Wijze van citeren: Herder, J.E., A. van Diepenbeek & R.C.M. Creemers, 2009. Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2008. Stichting RAVON, Nijmegen. Rapport 2009-03.

Stichting RAVON

INHOUD 1 INLEIDING ........................................................................................................................................................5 1.1 Kader ........................................................................................................................................................5 1.2 Vraagstelling ............................................................................................................................................5 2 PRIORITERING .................................................................................................................................................7 2.1 Werkwijze .................................................................................................................................................7 2.2 Toelichting gebruikte categorieën ................................................................................................7 2.3 Afleiden nulwaarnemingen .............................................................................................................9 3 VERZAMELDE GEGEVENS .....................................................................................................................11 3.1 Vrijwilligersgegevens ........................................................................................................................11 3.2 Verkregen via andere organisaties ............................................................................................12 3.3 Eindresultaat per doelsoort ............................................................................................................13 3.4 Validatie ..................................................................................................................................................14 4 VERSPREIDINGSBEELDEN DOELSOORTEN ...................................................................................16 4.1 Doelsoorten reptielen ......................................................................................................................16 4.1.1 hazelworm ......................................................................................................................................16 4.1.2 zandhagedis ...................................................................................................................................18 4.1.3 gladde slang ...................................................................................................................................20 4.1.4 ringslang ..........................................................................................................................................22 4.1.5 adder .................................................................................................................................................24 4.2 Doelsoorten amfibieën ....................................................................................................................26 4.2.1 vuursalamander ............................................................................................................................26 4.2.2 kamsalamander ............................................................................................................................28 4.2.3 vinpootsalamander .....................................................................................................................30 4.2.4 knoflookpad ....................................................................................................................................32 4.2.5 rugstreeppad .................................................................................................................................34 4.2.6 boomkikker ......................................................................................................................................36 4.2.7 heikikker ............................................................................................................................................38 4.2.8 poelkikker .........................................................................................................................................40 5 RAAKVLAK VERSPREIDINGSONDERZOEK EN MEETNETTEN ...............................................43 5.1 Raakvlakken verspreidingsonderzoek en Meetnetten Reptielen & Amfibieën ......43 5.2 Reptielen .................................................................................................................................................43 5.3 Amfibieën ...............................................................................................................................................48 5.3.1 Lokale (zeldzame) soorten met een rechtstreeks bepaalde trend .........................48 5.3.2 Lokale (zeldzame) soorten met een afgeleide trend ...................................................49 5.3.3 Regionale soorten met een rechtstreeks bepaalde trend .........................................49 5.3.4 Regionale soorten met een afgeleide trend ....................................................................51 5.3.5 Landelijk algemene soorten met een rechtstreeks bepaalde trend ......................52 6 WERVING EN BEGELEIDING VAN VRIJWILLIGERS....................................................................53 6.1 Excursies & Weekeinde.....................................................................................................................53 6.2 Cursussen ...............................................................................................................................................53 6.3 Website, nieuwsbrief en de media ............................................................................................54 6.4 Werving en overige public relations .........................................................................................55 6.5 Helpdesk .................................................................................................................................................55


7 EVALUATIE.....................................................................................................................................................57 7.1 Vrijwilligersbestand ............................................................................................................................57 7.2 Gegevensinwinning en -verwerking ........................................................................................57 7.3 Knelpunten en aanbevelingen ....................................................................................................57 8 DANKWOORD.............................................................................................................................................59 9 LITERATUUR...................................................................................................................................................61 BIJLAGE 1 – excursieoverzicht ..................................................................................................................63

Stichting RAVON

1

INLEIDING

1.1

Kader RAVON is in mei 2008 door de Gegevensautoriteit Natuur gevraagd om de verspreiding van beleidsrelevante reptielen en amfibieën in kaart te brengen. Deze opdracht is een vervolg op de Inhaalslag verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën (Spikmans et al., 2006, Kuenen & Creemers, 2007 & Kuenen et al., 2008). Bij het verzamelen van gegevens met betrekking tot reptielen en amfibieën worden vrijwilligers ingezet. De vrijwilligers onderzoeken volgens een vaste methode of de betreffende soort (nog) aanwezig is in potentieel habitat (van Diepenbeek & van Delft, 2006). Hiernaast wordt gebruik gemaakt van de gegevens die door andere organisaties verzameld worden.

1.2

Vraagstelling Ten behoeve van de rapportage naar de EU voor de Habitatrichtlijn, onderdeel range van soorten, is het gewenst dat de verspreiding van doelsoorten landsdekkend bekend is op een schaal van 10x10 kilometerhokken. Bij het coördineren van het verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën is het uitgangspunt daarom om in de periode 2007-2012 het verspreidingsbeeld voor de doelsoorten (zie tabel 1) op 10x10 kilometerhokken zo compleet en actueel mogelijk te krijgen. Het verspreidingsonderzoek concentreert zich met name op de “zwakke plekken” in het verspreidingsbeeld. Om de Gegevensautoriteit Natuur een indruk te geven van de vorderingen gaat deze rapportage in op de volgende zaken: • de hoeveelheid verzamelde verspreidingsgegevens per 10x10 en per 1x1 kilometerhok per doelsoort • prioritering (a. hoe wordt de prioriteit van een km-hok bepaald en b. resultaten van onderzoek naar de mogelijkheid om nulwaarnemingen af te leiden uit de database) • de actualiteit van de gegevens: o op 10x10 km-hokniveau: waarnemingen die meetellen voor de rapportage naar de EU (2007 en 2008) en waarnemingen van 1980 t/m 2006 o op 1x1 km-hokniveau: waarnemingen verzameld sinds de start van het verspreidingsonderzoek (onderverdeeld in drie perioden) • de resultaten van de validatie van de gegevens (a. welke criteria zijn gehanteerd, b. hoeveel waarnemingen zijn afgewezen en waarom) • een vergelijking tussen gegevens afkomstig van de Meetnetten (monitoring) en het verspreidingsonderzoek • evaluatie van het vrijwilligersbestand (aantal vrijwilligers, behoefte aan uitbreiding aantal waarnemers, behoefte aan opleiding/bijscholing) • evaluatie van de logistiek van de gegevensinwinning en –verwerking • een beschrijving van de problemen die zich tijdens de uitvoering van de opdracht hebben voorgedaan en hoe hiermee is omgegaan • verbeteringen die doorgevoerd moeten worden en aanbevelingen.

5


6

Stichting RAVON

2

PRIORITERING Dit hoofdstuk geeft een toelichting op de toegepaste priortering. Er is voor de prioritering rekening gehouden met vijf verschillende criteria waarvan “Aanvullen van het verspreidingsbeeld op 10x10km” het belangrijkst is.

2.1

Werkwijze Evenals vorig jaar wordt sturing gegeven aan de vrijwilligers door middel van een systeem van prioritering, onder andere op basis van de Nieuwe Kaart van Nederland. Per kilometerhok is op de website van RAVON aangegeven welke prioriteit het desbetreffende hok heeft. Er bestaan verschillende opties om de prioriteit te berekenen. Bij de prioritering van kilometerhokken is rekening gehouden met: • Aanvulling van het verspreidingsbeeld (10 x 10 km, eventueel 5 x 5 km) • Bestaande kansenkaarten (alleen voor de poelkikker) • De Nieuwe Kaart van Nederland • Ouderdom van de gegevens • Aanwezigheid van andere relevante soorten (meer soorten = hogere prioriteit) Ieder kilometerhok gelegen binnen een te onderzoeken hok van 10 x 10 kilometer krijgt voor alle bovenstaande categorieën een prioriteitsgetal. De combinatie van al deze getallen leidt tot een totale prioriteitswaarde. Bijstelling van de prioriteitswaarden kan plaatsvinden door een weegfactor mee te geven aan de bovengenoemde categorieën. In overleg met de Gegevensautoriteit Natuur zijn de prioriteit en de weegfactor vastgesteld op hoofdlijnen.

2.2

Toelichting gebruikte categorieën Aanvullen verspreidingsgebied Er is ingezet op het onderzoeken van de potentiële habitat op een schaal van 10 x 10 kilometer. Alle hokken van dit schaalniveau die waarschijnlijk niet zullen worden ingevuld door losse waarnemingen en de Meetnetten, vallen onder het verspreidingsonderzoek. Bestaande kansenkaarten Kansenkaarten zijn gebaseerd op een aantal factoren die verband houden met de verspreiding van soorten. Op basis van deze factoren wordt een kans berekend dat een soort ergens aanwezig is. Voor de poelkikker bestaat een bruikbare kansenkaart. Voor deze soort is de prioritering uitgebreid en deze is gericht op die gebieden die leiden tot een kwaliteitsverhoging van de bestaande kansenkaart. Nieuwe Kaart van Nederland De Nieuwe Kaart van Nederland geeft een beeld van geplande ingrepen in het landschap. In de legenda van deze kaart is een aantal verschillende categorieën gebiedsingrepen te zien. Er is gekeken naar het aantal hectares binnen een km-hok dat in de categorie natuur of in de categorie bedrijf, wonen en recreatie valt. De prioriteit wordt hoger als er weinig hectares als natuur staan aangemerkt en veel als bedrijf, wonen en recreatie, en lager als dat omgekeerd is. Aan de hand van de Nieuwe Kaart van Nederland is er dus per kilometerhok een prioriteitswaarde berekend.

7


Ouderdom van gegevens De beschikbare data over de verspreiding van soorten verschillen in ouderdom. De kilometerhokken met de oudste gegevens krijgen een hogere prioriteit omdat de noodzaak van onderzoek hier het hoogst is. Aanwezigheid van andere doelsoorten Veel te onderzoeken kilometerhokken hebben betrekking op meerdere soorten. Een kilometerhok krijgt een hogere prioriteit wanneer het onderzoek meerdere doelsoorten betreft. Hoe hoger het aantal te actualiseren doelsoorten, des te hoger de prioriteitswaarde voor deze categorie. Ter verduidelijking is Figuur 1 opgenomen waarin een voorbeeld wordt gegeven van het resultaat van prioritering.

Figuur 1: Werkwijze prioritering binnen een hok van 10 x 10 kilometer. A. De donkere hokken vallen binnen potentieel habitat en worden naar verwachting niet opgevuld met losse waarnemingen. B. De zwarte kilometerhokken liggen in een gebied waar ingrepen in de ruimtelijke ordening zijn gepland. De grijze kilometerhokken maken deel uit van A. C. De zwarte hokken bevatten verouderde gegevens. Hier is de betreffende soort ooit waargenomen. De grijze kilometerhokken maken deel uit van B. D. De zwarte kilometerhokken bevatten de oudste gegevens. Binnen afzienbare tijd vervallen deze data omdat ze dan te oud zijn. De data worden dan gezien als historisch en tellen alleen nog mee voor het vaststallen van de potentiële habitat. De grijze kilometerhokken maken deel uit van C.

8

Stichting RAVON

2.3

Afleiden nulwaarnemingen Van veel kilometerhokken zijn meer gegevens bekend dan alleen die van de te onderzoeken soort. Door in de databank te kijken hoe goed een km-hok onderzocht is op een soortgroep is het mogelijk om nulwaarnemingen af te leiden. Hierbij moet wel worden vermeld dat een dergelijke afgeleide nulwaarneming niet te vergelijken is met een “harde nulwaarneming”. Een afgeleide nulwaarneming zal nooit leiden tot bevestiging van afwezigheid van een bepaalde soort, maar kan wel worden gebruikt om de prioriteitswaarde bij te stellen. In plaats van de aanwezigheid van soorten met elkaar te vergelijken is er gekeken naar de inventarisatie-activiteit voor een hele soortgroep (reptielen of amfibieën). Als periode waarover de inventarisatie-activiteit is berekend is gekozen voor de laatste tien jaar (19982007). Als een km-hok goed is geïnventariseerd is op een bepaalde soortgroep kan men aannemen dat vrijwel alle voorkomende soorten van die soortgroep ook daadwerkelijk gevonden zijn in dat km-hok. Wanneer een prioritair km-hok voor de zandhagedis goed onderzocht is op het voorkomen van reptielen mag je aannemen dat de zandhagedis ook gevonden zou zijn als deze aanwezig is. Als dit dus niet het geval is kunnen we dit als afgeleide nulwaarneming beschouwen en de prioriteit van het hok omlaag bijstellen. Het hok is dan niet afgerond als harde nulwaarneming, maar we bieden het niet langer aan als prioritair km-hok omdat de kans erg klein is dat de zandhagedis nog aanwezig is. Daarnaast is het km-hok al goed onderzocht in de laatste jaren, waarbij men kan aannemen dat dit in de toekomst ook het geval zal zijn. Voor het bepalen van de inventarisatie-activiteit van een km-hok voor reptielen of amfibieën is gebruik gemaakt van de methode die beschreven is in het RAVON tijdschrift (Creemers & van Delft, 2001). De methode kijkt bij amfibieën naar de volgende criteria: • Aantal waarnemingen van amfibieën • Spreiding van de waarnemingen in het jaar (aantal vroege en aantal late soorten) • De verhouding tussen het aantal algemene en zeldzame soorten • Opname in het Meetnet amfibieën Bij reptielen wordt gekeken naar de volgende criteria: • Aantal waarnemingen van reptielen • Spreiding van de waarnemingen in het jaar (aantal vroege en aantal late waarnemingen) • Aantal waarnemingen van moeilijk waarneembare soorten • Opname in het Meetnet reptielen Een aantal soorten (hazelworm, gladde slang en knoflookpad) zijn door hun verborgen levenswijze moeilijk waar te nemen. Dergelijke soorten kunnen zelfs voorkomen in hokken die volgens bovenstaande methode “goed geïnventariseerd” zijn.. Er is daarom gekozen om alleen voor de “makkelijk waarneembare” soorten nulwaarnemingen af te leiden. In totaal zijn er met deze methode 78 nulwaarnemingen afgeleid voor prioritaire km-hokken. Tabel 1 geeft een overzicht van het aantal afgeleide nulwaarnemingen per soort.

9


Tabel 1: Aantal afgeleide nulwaarnemingen per doelsoort. Soort vuursalamander kamsalamander vinpootsalamander rugstreeppad boomkikker heikikker poelkikker zandhagedis ringslang adder

Aantal afgeleide 0-waarnemingen voor prioritaire km-hokken 0 2 0 4 1 6 7 19 19 20

Foto 1: Heikikker: één van de doelsoorten (foto Jelger Herder).

10

Stichting RAVON

3

VERZAMELDE GEGEVENS In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de verspreidingsgegevens die in 2008 verzameld zijn. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen gegevens die door vrijwilligers verzameld zijn en gegevens die via andere organisaties verkregen zijn. In totaal zijn er 2944 km-hokwaarnemingen van de dertien doelsoorten verkregen.

3.1

Vrijwilligersgegevens De verspreidingsgegevens van reptielen en amfibieën die worden verzameld komen uit verschillende bronnen: • via de kaartjes op de RAVON website van het verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën • via de online invoerportals Telmee.nl en Waarneming.nl • via de formulieren van de Meetnetten (monitoring) • Losse waarnemingen (op waarnemingskaartjes of in persoonlijke bestanden). • waarnemingen die verzameld zijn tijdens (door RAVON) georganiseerde excursies. Website verspreidingsonderzoek Reptielen & Amfibieën Op de RAVON website is een aparte pagina aangemaakt voor het verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën: www.ravon.nl/verspreidingsonderzoek. Op deze pagina kunnen de vrijwilligers voor iedere doelsoort van het verspreidingsonderzoek kaartjes vinden met de prioritaire km-hokken die onderzocht dienen te worden. Vrijwilligers kunnen op basis hiervan de km-hokken gaan onderzoeken en hun bevindingen doorgeven. Nulwaarnemingen kunnen ze op de pagina zelf doorgeven via een formulier. Voor het doorgeven van positieve waarnemingen worden de vrijwilligers doorgestuurd naar het invoerportal Telmee.nl. Door een koppeling tussen Telmee.nl en de kaartjes met prioritaire km-hokken worden reeds afgeronde hokken direct groen op de kaartjes zodat er geen dubbel werk wordt gedaan. Telmee.nl en Waarneming.nl Via de online invoerportals komen jaarlijks duizenden waarnemingen binnen. Via Telmee.nl en Waarneming.nl zijn in 2008 respectievelijk 5748 en 3219 records van doelsoorten ingevoerd. Omdat Telmee.nl deels ook voor het verspreidingsonderzoek en de losse waarnemingen uit de Meetnetten wordt gebruikt is het moeilijk onderscheid te maken tussen losse waarnemingen en gericht verzamelde gegevens. Meetnetten Via de Meetnetten reptielen en amfibieën (NEM) worden op gestandaardiseerde wijze gegevens verzameld op trajecten verspreid over heel Nederland. Doel van de Meetnetten is het verkrijgen van trends. Naast de doelsoorten worden er op de trajecten ook veel waarnemingen verzameld van andere reptielen en amfibieën. Deze worden genoteerd op de formulieren en vervolgens ingevoerd via Telmee.nl. De data van de doelsoorten zelf worden ook aan de RAVON-database toegevoegd en dragen dus ook bij aan het verspreidingsonderzoek.

11


Losse waarnemingen Nog steeds komt bijna de helft van de waarnemingen binnen als losse bestandjes, waarnemingskaartjes, mondelinge meldingen etc. Deze worden ingevoerd in de RAVONdatabase. Excursies Tijdens de excursies die in 2008 zijn georganiseerd zijn 135 km-hokken onderzocht op de aanwezigheid van één of meer van de doelsoorten. 3.2

Verkregen via andere organisaties In het kader van het verspreidingsonderzoek wordt er ook gebruikt gemaakt van gegevens die verzameld zijn door andere organisaties zoals adviesbureaus en terreinbeheerders. Met een groot aantal organisaties bestaat een gegevensuitwisselingsovereenkomst waarbij jaarlijks gegevens (van een bepaald gebied of regio) worden uitgewisseld. Voor deze bestanden is RAVON afhankelijk van andere organisaties die de gegevens pas kunnen uitwisselen als ze hun eigen bestanden op orde hebben. Hierdoor komen de gegevens vaak met een jaar vertraging in de RAVON database. Zo worden bijvoorbeeld voor deze rapportage de gegevens van het NHGL van 2007 gebruikt; de in 2008 verzamelde gegevens komen pas halverwege 2009 binnen en kunnen dus nog niet worden verwerkt in deze rapportage. Met de volgende organisaties is een gegevensuitwisseling overeengekomen of zijn er gegevensbestanden verkregen. Met een aantal andere organisaties wordt momenteel een uitwisseling opgezet. • • • • • • • • • • • • • • •

Diverse ecologische adviesbureaus Faunawerkgroep Hoge Veluwe Landschap Noord-Holland Landschapsbeheer Groningen Natuur Historisch Genootschap Limburg (NHGL) Vereniging Natuurmonumenten Provincie Drenthe Provincie Flevoland Provincie Noord-Brabant Provincie Zuid-Holland Staatsbosbeheer Waarneming.nl Waterschap Zuiderzeeland Werkgroep Amfibieën Reptielen Drenthe Werkgroep Amfibieën Reptielen Friesland

De verkregen gegevens variëren sterk in zowel kwaliteit als kwantiteit. Sommige organisaties hebben een goed gestructureerd databestand, de meeste bezitten echter slechts losse bestanden van projecten en inventarisaties. In het laatste geval is er geen eenduidig format en kost het omzetten van de gegevens om ze te kunnen opnemen in de RAVON database veel tijd.

12

Stichting RAVON

3.3

Eindresultaat per doelsoort In 2008 zijn er 751 10x10 kilometerhokken (tabel 2) en 2944 1x1 kilometerhokken (tabel 3) voor de doelsoorten van het verspreidingsonderzoek geactualiseerd. Dit is ruim boven de prognose van 901 km-hokken. Tabel 2 geeft een overzicht van het aantal geactualiseerde 10x10 km-hokken voor de periode 2007-2012, het totaal aan te actualiseren 10x10 km-hokken en de stand van zaken als percentage geactualiseerde 10x10 km-hokken tot nu toe. Tabel 3 geeft een overzicht van het aantal geactualiseerde km-hokken in 2008, het verwachte aantal te actualiseren km-hokken in 2008 (volgens de offerte) en het aantal geactualiseerde prioritaire km-hokken waar de doelsoort is aangetroffen en het aantal geactualiseerde prioritaire km-hokken waar de doelsoort niet is aangetroffen (nulwaarnemingen).

Tabel 2: Aantal geactualiseerde 10x10 kilometerhokken binnen de periode 2007-2012. In de eerste kolom staan de doelsoorten. In de tweede en derde kolom staat het aantal afgeronde 10x10 kilometerhokken uitgesplitst naar jaar/periode. In de vijfde kolom staat het totaal aantal te actualiseren 10x10 kilometerhokken en in de zesde kolom staat het percentage dat geactualiseerd is binnen de periode 2007-2008.

Nederlandse Naam Reptielen hazelworm zandhagedis gladde slang ringslang adder Amfibieën vuursalamander kamsalamander vinpootsalamander knoflookpad rugstreeppad boomkikker heikikker poelkikker

2007

2008

Totaal 2007-2012

Aantal te actualiseren 10x10 km-hokken 2007-2012

86 76 38 70 42

83 68 32 62 45

106 80 41 85 47

150 98 67 145 64

71 82 61 59 73

3 84 25 9 152 21 116 102

3 75 15 15 142 19 112 80

3 109 25 16 182 28 142 129

4 200 49 43 297 47 230 190

75 55 51 37 61 60 62 68

Percentage geactualiseerde 10x10 km-hokken

13


Tabel 3: Aantal geactualiseerde kilometerhokken, verwacht aantal geactualiseerde km-hokken en aantal geactualiseerde en onderzochte prioritaire km-hokken in 2008

Nederlandse naam Reptielen hazelworm zandhagedis gladde slang ringslang adder Amfibieën vuursalamander kamsalamander vinpootsalamander knoflookpad rugstreeppad boomkikker heikikker poelkikker Totaal

3.4

Aantal onderzochte prioritaire km-hokken waar doelsoort niet is aangetroffen

Aantal geactualiseerde km-hokken 2008

Verwachte aantal geactualiseerde km-hokken 2008 (volgens offerte)

Aantal geactualiseerde prioritaire km-hokken waar doelsoort is aangetroffen

380 471 110 410 242

94 41 20 70 69

21 24 5 16 17

6 2 1 4 5

6 144 63 18 456 105 356 183 2944

10 149 19 14 264 21 111 19 901

0 8 17 1 22 4 22 18 175

1 2 3 0 8 1 0 1 34

Validatie De waarnemingen zijn handmatig gevalideerd. Er is in hoofdlijnen gevalideerd op drie punten: locatie, fenologie en determinatie. Alle binnengekomen waarnemingen zijn gevalideerd. Slechts een zeer klein deel van de binnengekomen waarnemingen (ongeveer 1%) is afgekeurd. Het valideren van data is één van de belangrijkste ingrediënten voor het verkrijgen van een goed en betrouwbaar databestand. Het handmatig valideren van data kost veel tijd en moeite. Nu het aantal waarnemingen dat binnenkomt explosief stijgt door de komst van online invoerportals en actieve promotie van het verspreidingsonderzoek en het doorgeven van waarnemingen, wordt de vraag naar automatische validatieregels steeds groter. Automatische validatie neemt veel werk uit handen, waarnemingen die voldoen aan alle validatieregels kunnen automatisch worden goedgekeurd en aan de database worden toegevoegd. Deze validatieregels zijn opgesteld en terug te lezen in het document “Validatieregels Reptielen & Amfibieën” dat op 1 november 2008 als derde tussenproduct van het verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2008 is opgeleverd (Herder en Creemers 2008).

14

Stichting RAVON

15


4

VERSPREIDINGSBEELDEN DOELSOORTEN Dit hoofdstuk beschrijft de verspreiding van de doelsoorten amfibieën en reptielen in Nederland. Per soort wordt aan de hand van kaarten een beschrijving gegeven van de verspreiding binnen Nederland, de volledigheid van het verspreidingsbeeld en de actualiteit van de waarnemingen.

4.1

Doelsoorten reptielen

4.1.1

Hazelworm

Verspreiding binnen Nederland Met uitzondering van Zeeland worden in alle Nederlandse provincies hazelwormen waargenomen. In de Noordoostpolder (Flevoland) en de Hollandse duinen gaat het zeer waarschijnlijk om uitzettingen. De verspreiding van de hazelworm in Nederland valt grotendeels samen met de aanwezigheid van pleistocene zandgronden, maar de soort wordt ook aangetroffen op andere bodemsoorten. De voorkeurshabitat van de hazelworm bestaat uit enigszins vochtige, met dichte vegetatie bedekte gebieden. De soort komt voor in bossen, bosranden, heide, houtwallen, struwelen, spoor- en wegbermen, kalkgraslanden, vestingwerken, steenhopen, ruderale plaatsen en tuinen. De meeste waarnemingen hebben betrekking op bos- en heideterreinen.

Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 km-hokniveau is het verspreidingsgebied van de hazelworm waarschijnlijk compleet. De range van de hazelworm bedraagt 150 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de hazelworm in 106 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 71%. Dit percentage blijft iets achter bij andere soorten. Dit komt door de verborgen levenswijze van de hazelworm. Daardoor is er een hogere inspanning nodig om deze soort waar te nemen. In de resterende jaren zal er extra aandacht aan deze soort besteed moeten worden om het verspreidingsbeeld compleet te actualiseren.

16

Stichting RAVON

hazelworm

waarnemingen vanaf 1980 niet waargenomen sinds 2004 waarnemingen 2004 - 2008

17


4.1.2

Zandhagedis

Verspreiding binnen Nederland In Nederland is het voorkomen van de zandhagedis gebonden aan de hogere zandgronden en de duinen. De kustduinen en de Veluwe vormen samen de twee belangrijkste kerngebieden. In de Zeeuwse duinen ontbreekt de soort overigens, net als op Texel en Ameland. Op Schiermonnikoog is de soort uitgestorven. De zandhagedis wordt in vooral aangetroffen op droge struikheideterreinen en in open duinstruweel. Daarnaast komt de soort voor langs infrastructuren (weg- en spoorbermen) en op ruderale terreinen. De zandhagedis heeft een voorkeur voor zandige op het zuiden geëxponeerde hellingen. De optimale habitat is een mozaïek van rijk gestructureerde dwergstruikvegetatie, afgewisseld met hogere grassen, ‘kale’ grond en plekken met open zand. Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de zandhagedis waarschijnlijk compleet. De range van de zandhagedis bedraagt 98 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de zandhagedis in 80 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 82%. De range van de zandhagedis is dus al bijna geheel geactualiseerd. Dit komt doordat het een opvallende, gemakkelijk waarneembare soort is, waarvan de verspreiding bijna geheel samenvalt met drukbezochte gebieden zoals de duinen en heideterreinen.

18

Stichting RAVON

zandhagedis


19


4.1.3

Gladde slang

Verspreiding binnen Nederland Het verspreidingsgebied van de gladde slang in Nederland omvatte ooit grote delen van de hogere zandgronden. Het zwaartepunt van de verspreiding ligt tegenwoordig op de Veluwe (Veluws district). In de andere districten waar de soort voorkomt (Drents, Kempen, Oost-Nederlands district) is de verspreiding vaak beperkt tot grotere hoogvenen en stuwwallen. In Nederland heeft de gladde slang heeft een voorkeur voor hoogveen en heide. Daarnaast komt de soort voor langs infrastructuren (weg- en spoorbermen) en soms ook op ruderale terreinen en langs bosranden. De gladde slang komt met name voor in droge heidegebieden, maar soms ook in open bossen en jonge aanplant op zandgrond. Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de gladde slang waarschijnlijk compleet. De range van de gladde slang bedraagt 67 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de gladde slang in 41 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 61%. De gladde slang heeft een zeer verborgen leefwijze. Daardoor is er een hogere inspanning nodig om deze soort waar te nemen. In de resterende jaren zal er extra aandacht en inspanning aan deze soort besteed moeten worden om het verspreidingsbeeld compleet te actualiseren.

20

Stichting RAVON

gladde slang


21


4.1.4

Ringslang

Verspreiding binnen Nederland De ringslang komt vooral aanwezig in drie min of meer gescheiden kernen die in een ruim gebied rondom het IJsselmeer liggen. De belangrijkste populaties zijn aanwezig in Noord-Holland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Drenthe en Friesland. De ringslang is gebonden aan waterrijke habitats. Veelal liggen deze op de zandgronden en de overgangen van zandgronden naar veen. Het leefgebied van de ringslang vertoont vaak een ruimtelijke variatie en kleinschaligheid. Er moeten plaatsen aanwezig zijn om eieren af te zetten, hoge droge plaatsen voor de overwintering en een ruim aanbod aan wateren. De ringslang komt voor langs waterkerende dijken, spoordijken en op de oevers van sloten, beken, meren, vennen vijvers en poelen of in de directe omgeving hiervan. De soort komt ook regelmatig voor in een stedelijke omgeving.

Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de ringslang waarschijnlijk grotendeels compleet. Het is bekend dat individuen van de ringslang kunnen zwerven, waardoor het mogelijk is dat de soort ook nog buiten zijn bekende range zal worden aangetroffen. De range van de ringslang bedraagt 145 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de ringslang in 85 10x10 kmhokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 59%.

22

Stichting RAVON

ringslang


23


4.1.5

Adder

Verspreiding binnen Nederland De adder komt voor op de hoge zandgronden van Nederland met uitzondering van de duinen. Er zijn momenteel nog twee grote min of meer aaneengesloten leefgebieden van de adder, gelegen in Friesland en Drenthe (het Drents district) en op de Veluwe (in het Veluws district). Daarnaast is de soort nog aanwezig in Overijssel en Limburg. In maar liefst vier provincies (Noord-Brabant, Utrecht, Noord-Holland en Groningen) is de adder uitgestorven. De adder komt met name voor op hoogveen en heide maar soms ook in (open) bos en struweel langs infrastructuur (spoor- en wegbermen). De adder is een vochtminnende soort die vaak wordt aangetroffen op venoevers en op de overgang van natte naar droge gebieden. Binnen zijn leefgebied dienen er voldoende open plekken te zijn om te zonnen en ook voldoende schuilmogelijkheden. Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de adder waarschijnlijk compleet. De range van de adder bedraagt 64 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de adder in 47 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 73%. De range van de adder is dus al voor een groot deel geactualiseerd. Dit komt doordat het een opvallende soort is waarvan de verspreiding bijna geheel samenvalt met relatief drukbezochte natuurgebieden.

24

Stichting RAVON

adder


25


4.2

Doelsoorten amfibieën 4.2.1

Vuursalamander

Verspreiding binnen Nederland De verspreiding van de vuursalamander beperkt zich tot Zuid-Limburg. Daarnaast zijn er geruchten over vuursalamanders in het zuidoosten van Gelderland. Ondanks herhaalde, intensieve zoektochten zijn ze daar niet aangetroffen. Net over de grens in Duitsland is er wel een populatie aanwezig. Een heuvelachtig landschap met vochtige loofbossen, doorsneden met bronbeekjes vormen het typische leefgebied van de vuursalamander. Kalkrijke bodems, bronnen en een hoge bodemvochtigheid lijken de belangrijkste biotoopeisen te zijn. Een ander belangrijk aspect van dit schaduwrijke biotoop is de aanwezigheid van koele, vochtige schuilplaatsen. Voor het afzetten van de larven is helder, zuurstofrijk water van bronbeekjes, bronputten en bronpoelen noodzakelijk. Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de vuursalamander waarschijnlijk compleet. De range van de vuursalamander bedraagt 4 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de vuursalamander in 3 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 75%. De verwachting is dat deze soort met doelgericht onderzoek in 2009 kan worden afgerond.

26

Stichting RAVON

vuursalamander


27


4.2.2

Kamsalamander

Verspreiding binnen Nederland De kamsalamander komt verspreid over het gehele zuiden, midden en oosten van ons land voor. Hij is vrij zeldzaam en wordt landelijk gezien als een kwetsbare soort die in zijn verspreiding achteruit gaat. Zijn voorkeur gaat uit naar kleinschalige landschappen met bospercelen, heggen en struwelen. Het voortplantingsbiotoop bestaat voornamelijk uit matig voedselrijke tot voedselrijke, stilstaande wateren met een goed ontwikkelde onderwatervegetatie. Veel vindplaatsen zijn beek- of rivierbegeleidend. De poel mag niet geheel beschaduwd zijn en moet permanent water bevatten.

Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de kamsalamander waarschijnlijk grotendeels compleet. De range van de kamsalamander bedraagt 200 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de kamsalamander in 109 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 55%. Dit percentage blijft achter bij andere soorten. Dit komt door de wijde verspreiding, het veelvoudig voorkomen in landelijk gebied en zijn redelijk verborgen levenswijze. Hierdoor komen er voor deze soort minder losse waarnemingen binnen en is het nodig gericht op zoek te gaan naar deze soort.

28

Stichting RAVON

kamsalamander


29


4.2.3

Vinpootsalamander

Verspreiding binnen Nederland De verspreiding van de vinpootsalamander beperkt zich in Nederland tot de provincies Noord-Brabant en Limburg. De soort is zeldzaam en gaat achteruit, waardoor zij als kwetsbaar wordt beschouwd. De vinpootsalamander komt voornamelijk voor in bosgebieden op zandgrond. Aan de samenstelling van het bos worden weinig eisen gesteld. In NoordBrabant en het noordelijke deel van Limburg is de soort te vinden in de grotere bos- en heidegebieden, waar de vinpootsalamander zich voortplant in heidevennen, bosvijvers en poelen. In het ZuidLimburgse heuvelland komt de vinpootsalamander vooral voor in en rond hellingbossen waar hij van allerlei typen water gebruik maakt voor zijn voortplanting en zelfs in karrensporen en langzaam stromende beekjes zijn eieren afzet.

Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de vinpootsalamander waarschijnlijk grotendeels compleet. De range van de vinpootsalamander bedraagt 49 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de vinpootsalamander in 25 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 51%. Door het beperkte verspreidingsgebied van de vinpootsalamander moet het mogelijk zijn de range van de soort binnen enkele jaren compleet te actualiseren.

30

Stichting RAVON

vinpootsalamander


31


4.2.4

Knoflookpad

Verspreiding binnen Nederland De knoflookpad is gebonden aan de stroomdalen van beken en rivieren in het oosten en zuidoosten van Nederland. Het is een bedreigde soort die slechts op een gering aantal locaties voorkomt, waar zij ook nog eens sterk achteruit gaat. Het leefgebied van de knoflookpad bestaat uit rivierduinen en kleinschalig agrarisch landschap met bos in de nabijheid. Een absolute voorwaarde voor deze soort is de aanwezigheid van open zandplekken, omringd door vegetatie, waarbij het zand een zodanige structuur moet hebben dat het goed vergraafbaar is. Ook extensief bewerkte akkers hebben deze structuur. Het voortplantingsbiotoop van de knoflookpad bestaat vaak uit vrij grote en diepe poelen met een weelderige onderwater- en oevervegetatie en vaak een eutroof karakter. Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de knoflookpad waarschijnlijk grotendeels compleet. Door zijn verborgen levenswijze is het echter niet uit te sluiten dat de soort nog op nieuwe locaties ontdekt wordt. De range van de knoflookpad bedraagt 43 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de knoflookpad in 16 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 37%. De knoflookpad is een zeer moeilijk te inventariseren soort en zo komt het voor dat de soort op een bepaalde plaats na een “afwezigheid” van 15 jaar toch weer opnieuw gevonden wordt. Hierdoor zal er een grote inspanning nodig zijn om de complete range te actualiseren binnen de periode 2007-2012. In de komende jaren zullen onderwatermicrofoons worden ingezet voor het inventariseren van de knoflookpad. Het gebruik hiervan blijkt een zeer goede methode te zijn om de zacht roepende dieren op te sporen.

32

Stichting RAVON

knoflookpad


33


4.2.5

Rugstreeppad

Verspreiding binnen Nederland De rugstreeppad wordt in alle Nederlandse provincies gevonden, behalve in Groningen. Het zwaartepunt van zijn verspreiding ligt in West- en Midden-Nederland, langs de grote rivieren en plaatselijk op de hoger zandgronden. Hij is een bewoner van zandige open terreinen met een betrekkelijk hoge dynamiek, zoals de duinen, de uiterwaarden van de grote rivieren, opgespoten terreinen, heidevelden en akkers, maar kan ook op klei- en veengronden worden aangetroffen. Voor de voortplanting is de rugstreeppad afhankelijk van ondiepe wateren die vrij snel opwarmen. Vaak wordt gebruik gemaakt van tijdelijke poeltjes en plassen, maar ook slootjes en vennen kunnen geschikt zijn.

Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de rugstreeppad waarschijnlijk grotendeels compleet. De rugstreeppad is echter een zeer mobiele soort en het is daarom niet uit te sluiten dat de soort nog in nieuwe 10x10 km-hokken opduikt. De range van de rugstreeppad bedraagt 297 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de rugstreeppad in 182 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 61%. Dit percentage blijft achter bij andere soorten. Dit komt door de wijde verspreiding en het veelvoudig voorkomen in landelijk gebied waar minder waarnemers actief zijn. Hierdoor komen er voor deze soort minder losse waarnemingen binnen en is gericht onderzoek naar deze soort noodzakelijk voor een complete actualisatie.

34

Stichting RAVON

rugstreeppad


35


4.2.6

Boomkikker

Verspreiding binnen Nederland De boomkikker komt verspreid voor op geïsoleerde locaties in het oosten en zuiden van Nederland. Door zijn beperkte verspreiding en de sterke afname van het aantal populaties wordt hij als bedreigd beschouwd. Hij heeft een voorkeur voor een kleinschalig landschap waar hij zich ophoudt in de struweelzone van bosranden, houtwallen en moerasgebieden. Vooral de zuidkant van braamstruwelen heeft de voorkeur. Voor de voortplanting dienen wateren met een goed ontwikkelde oever- en watervegetatie in de nabijheid voorhanden te zijn. Dit zijn meestal niet te diepe poelen met een open ligging, veel zoninstraling, waarin vrijwel geen stroming is. Buiten zijn oorspronkelijke verspreidingsgebied is de boomkikker ook op een groot aantal plaatsen in Nederland uitgezet. Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de boomkikker waarschijnlijk compleet. De range van de boomkikker bedraagt 47 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de boomkikker in 28 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 60%.

36

Stichting RAVON

boomkikker


37


4.2.7

Heikikker

Verspreiding binnen Nederland De heikikker is uit alle Nederlandse provincies (behalve Flevoland) bekend, maar kent zijn grootste verspreiding in de hoger gelegen delen van het land. Hij wordt als kwetsbaar aangemerkt. Hij komt voornamelijk voor in vochtige heidegebieden waar sprake is van veenvorming en in hoog- en laagveengebieden. Ook in de rest van zijn verspreidingsgebied is veenvorming een belangrijk element van zijn biotoop. Maar hij wordt ook wel aangetroffen in vochtige schaalgraslanden, duinvalleien, bosranden, langs meren en rivieren en in komkleigebieden. De aanwezigheid van laag struweel en hoge kruidige gewassen is hier van belang. De heikikker maakt voor zijn voortplanting gebruik van ondiepe stilstaande wateren met een goed ontwikkelde oevervegetatie. Het water zelf is vaak enigszins zuur (pH 4 - 5.5) en voedselarm. Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de heikikker waarschijnlijk grotendeels compleet. De range van de heikikker bedraagt 230 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de heikikker in 142 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 62%. Dit percentage blijft achter bij andere soorten. Dit komt door de wijde verspreiding en het veelvoudig voorkomen in landelijk gebied. Hierdoor komen er voor deze soort minder losse waarnemingen binnen en is gericht onderzoek naar deze soort noodzakelijk voor een complete actualisatie.

38

Stichting RAVON

heikikker


39


4.2.8

Poelkikker

Verspreiding binnen Nederland De poelkikker komt in Nederland vooral in het oosten en zuiden voor. Het is een zon- en warmteminnende soort die een voorkeur heeft voor onbeschaduwde wateren. De oeverzone hiervan moet bij voorkeur goed begroeid zijn en de wateren zijn vaak vrij omvangrijk of maken deel uit van een groter complex van wateren. De poelkikker is een kritische soort die houdt van voedselarm, schoon water. Poelkikkers hebben een voorkeur voor zwak zure, stilstaande wateren in bos- en heidegebieden op de hogere zandgronden, in vennen, poelen en watergangen in hoogveengebieden en in uiterwaarden.

Actualiteit en volledigheid van het verspreidingsgebied Op 10x10 kmhok niveau is het verspreidingsgebied van de poelkikker waarschijnlijk grotendeels compleet. De range van de poelkikker bedraagt 190 10x10 km-hokken. Doel is deze range compleet te actualiseren in de periode 2007-2012. Sinds 2007 is de poelkikker in 129 10x10 km-hokken waargenomen, wat neerkomt geactualiseerd percentage van 68%. Dit percentage blijft achter bij andere soorten. Dit komt doordat de poelkikker lastig te onderscheiden is van de bastaardkikker en meerkikker. Onervaren waarnemers hebben hier moeite mee en geven de soort vaak door als groene kikker onbepaald. De soort is echter wel gemakkelijk te inventariseren omdat het een dagactieve soort is die ook goed op geluid te inventariseren is. Er zal extra aandacht besteed moeten worden aan de herkenning en het inventariseren van de poelkikker om het verspreidingsgebied compleet te kunnen actualiseren in de periode 2007-2012.

40

Stichting RAVON

poelkikker


41


42

Stichting RAVON

5

RAAKVLAKKEN VERSPREIDINGSONDERZOEK EN MEETNETTEN In dit hoofdstuk word teen vergelijking gemaakt tussen de Meetnetten en het verspreidingsonderzoek voor de verschillende soorten amfibieën en reptielen.

5.1

Raakvlakken verspreidingsonderzoek en Meetnetten Reptielen & Amfibieën

De Meetnetten Reptielen en Amfibieën zijn respectievelijk in 1994 en 1997 gestart. Als onderdeel van het NEM (Netwerk Ecologische Monitoring) houden de Meetnetten een vinger aan de pols wat betreft de ontwikkelingen van herpetofaunapopulaties in Nederland. Hoewel de Meetnetten primair ingericht zijn als monitoringsnetwerken hebben ze ook een -meestal beperkte- functie als leverancier van verspreidingsgegevens. Een ander belangrijk raakvlak tussen beide projecten zijn de betrokken vrijwilligers. Niet zelden doen monitoorders mee aan verspreidingsonderzoek en vice versa en het zijn dus voor een deel dezelfde vrijwilligers die deelnemen aan verspreidingsonderzoek én aan monitoring. Trajecten van de Meetnetten liggen vaak op bekende vindplaatsen van reptielen, zeer marginale vindplaatsen zijn niet of minder goed vertegenwoordigd vanwege de onmogelijkheid om op zulke plekken vrijwilligers gemotiveerd te houden. Daarnaast dragen deze marginale populaties niet of nauwelijks bij aan de landelijke populatie en zijn derhalve voor de Meetnetten van ondergeschikt belang. Hier ligt dan ook een belangrijke taak voor het verspreidingsonderzoek, waarvoor deze zeer marginale vindplaatsen wél van groot belang kunnen zijn. 5.2

Reptielen

Hazelworm De aantalontwikkelingen voor de hazelworm sinds de start van de monitoring laten een matige toename zien (p<0.01) voor de jaren 1994-2007. In de verspreiding blijft de soort vrij stabiel, mede dankzij nieuwe correctiemethodieken is de soort afgevoerd van de nieuwe Rode Lijst. Voor het waarnemen van hazelwormen is vaak wel enige ervaring vereist, met de plaatjesmethode is de soort echter goed aan te treffen. Dekking verspreidingsonderzoek Goed. Dekking Meetnet Goed, representatief. •

Analysevraag NEM (vinger aan de pols): Blijven letten op eventuele invloed van verschillende methodieken en leereffecten.

Zandhagedis De aantalontwikkelingen duiden op een sterke toename sinds de start van het Meetnet. Deze toename komt voor een belangrijk deel op conto van de duinen, waar de soort sterker is toegenomen dan op de heidegebieden in het binnenland. Deze eierleggende soort heeft waarschijnlijk geprofiteerd

43


van een reeks van warmere zomers, waardoor de juvenielen eerder geboren worden en een sterkere groei in hun eerste jaar kunnen doormaken. Ook het beheer is tegenwoordig op veel plaatsen gunstiger voor de soort (meer dynamiek). Dekking verspreidingsonderzoek Goed, makkelijk waarneembare soort. Dekking Meetnet Zeer goed, representatief. Traditioneel ligt een belangrijk zwaartepunt voor de zandhagedis in de duinen. Hier ligt de oorsprong van het Meetnet reptielen. Inmiddels is in de rest van het verspreidingsgebied een zeer goede invulling van trajecten gerealiseerd. Conclusie Deze verhoging van de dichtheden binnen de bestaande leefgebieden komt vooralsnog niet tot uiting in een grotere verspreiding op het niveau van bijv. atlasblokken (5 bij 5 km), maar wel op lagere schaalniveaus. De zandhagedis zit opgesloten in haar huidige verspreiding op stuwwallen en in de duinen en kan geen (of nauwelijks) nieuwe leefgebieden koloniseren, tenzij er nieuw leefgebied wordt gecreëerd door middel van het open kappen van bossen. •

•

Onderzoeksvraag voor zowel NEM als verspreidingsonderzoek: vindt er verdringing plaats van de levendbarende hagedis door de zandhagedis? De resultaten van een eerste studie naar dit onderwerp op Terschelling komen binnenkort beschikbaar. Analysevraag NEM: mogelijk positief effect van klimaatsverandering, deze analyse zal dit jaar in samenwerking met het CBS opgepakt worden.

Levendbarende hagedis De aantalontwikkelingen duiden op een sterke afname sinds de start van de monitoring (p<0.01, 252 trajecten) voor de jaren 1994-2007. Deze afname verloopt parallel aan de teruglopende verspreiding van de soort sinds 1950, beide afnames zijn gecombineerd in de Rode Lijst en hebben ertoe geleid dat de soort wordt opgenomen als gevoelige soort op de nieuwe Rode Lijst. Dekking verspreidingsonderzoek In de regel goed, status in Zeeland echter vrij onbekend. In deze provincie worden vrij ongebruikelijke en unieke habitats bezet. Dekking Meetnet Goed, representatief. De soort heeft het met name in cultuurlandschap steeds moeilijker. De al versnipperde leefgebieden worden door verdroging, verbossing en wellicht klimatologische factoren steeds slechter van kwaliteit en kleiner van omvang. Conclusie Achteruitgang in zowel verspreiding als in dichtheden door processen als verdroging, versnippering en verbossing. Verdroging kan voor deze vochtminnende soort mogelijk de concurrentieverhoudingen met zandhagedis wijzigen.

44

Stichting RAVON

•

Onderzoeksvraag voor zowel NEM als verspreidingsonderzoek: vindt er verdringing plaats door de zandhagedis? Is de achteruitgang groter in gebieden en trajecten waar beide soorten samen voorkomen?

Muurhagedis De toename die de muurhagedis de laatste decennia vertoont lijkt te resulteren in vergroting van het verspreidingsgebied. Bijna jaarlijks worden rondom de bekende vindplaatsen in Maastricht nieuwe vindplaatsen ontdekt, waarbij het niet altijd duidelijk is of het hier een recente kolonisatie betreft of dat de vindplaats al langer bezet was. Het NEM verzamelt integraal zowel de verspreidingsgegevens als de aantalsontwikkelingen van de natuurlijke populatie(s) in de stad Maastricht. Uitgezette populaties (Eijsden, Bemelerberg, Echt, Overijssel en Utrecht) worden niet gevolgd en bestaan deels uit uitheemse ondersoorten. Dekking verspreidingsonderzoek Zeer goed, omvat alle natuurlijke vindplaatsen. Dekking Meetnet Zeer goed, representatief. Integrale tellingen van alle inheemse bekende populaties. Conclusie Vooruitgang, eerst alleen in aantallen en daarna ook in verspreiding. De populatie is echter nog steeds klein en daarmee vatbaar voor calamiteiten. •

Analysevraag NEM: mogelijk positief effect van klimaatsverandering; deze analyse zal dit jaar in samenwerking met het CBS opgepakt worden.

Gladde slang De aantalsontwikkelingen voor de gladde slang sinds de start van de monitoring fluctueren nogal en geven geen duidelijk beeld (65 trajecten) voor de jaren 1994-2007. In de Rode Lijst is de soort aangemerkt als kwetsbaar, maar de soort is waarschijnlijk redelijk stabiel in de laatste 25 jaar gebleven. Dekking verspreidingsonderzoek Goed, leefgebieden zijn grotendeels bekend, af en toe worden er echter nog nieuwe ontdekkingen of (her-)ontdekkingen gedaan. Dekking Meetnet Goed, representatief. Conclusie Veel actieplannen in uitvoering voor de soort, o.a. in Noord-Brabant. • Aandachtspunten: monitoring van het effect van beheersmaatregelen. Daaraan wordt dit jaar al veel aandacht besteed. • Analysevraag NEM: In hoeverre is de geconstateerde toename in aantallen het gevolg van mogelijke leereffecten onder de vrijwilligers?

45


Ringslang De aantalsontwikkelingen voor de ringslang sinds de start van de monitoring geven een matige toename (p<0.05; 127 trajecten) voor de jaren 1994-2007. In de Rode Lijst is de soort aangemerkt als kwetsbaar, maar de soort blijft de laatste 25 jaar vrij stabiel. Dekking verspreidingsonderzoek Goed, gemakkelijk waarneembare en opvallende soort. Dekking Meetnet Goed, representatief. De ringslang reageert snel op soortspecifieke maatregelen zoals die in regionale beschermingsplannen worden vastgelegd (o.a. Friesland, Amsterdam). Deze mobiele soort met specifiek zwerfgedrag, schuwt de nabijheid van mensen niet en kan op onverwachte plaatsen opduiken. Conclusie Populaire soort waarvoor veel vrijwilligersgroepen actief zijn met aanleg en controle van broeihopen. Recente kolonisatie van nieuwe leefgebieden in o.a. Limburg en Flevoland illustreren de dynamische aard van het areaal van deze soort. • Aandachtspunt: in hoeverre is het haalbaar om voor ringslangenwerkgroepen een eigen kennisplatform (website in de stijl van ‘www.padden.nu’) op te richten? Adder De aantalontwikkelingen voor de adder sinds de start van de monitoring geven een stabiel beeld (p<0.01; 123 trajecten) voor de jaren 1994-2007. In de Rode Lijst is de soort aangemerkt als kwetsbaar. Analyses voor de landelijke atlas geven aan dat de soort in verspreiding nog steeds achteruitgaat (1971-1995 t.o.v. 1996-2007). Dekking verspreidingsonderzoek Goed, status op de noordelijke Veluwe echter niet geheel bekend. Dekking Meetnet Goed, representatief. De achteruitgang van de adder in verspreiding heeft erin geresulteerd dat de soort vrijwel volledig is teruggedrongen tot grotere heidegebieden en hoogvenen in Noord-Nederland (met name Friesland en Drenthe), op de Veluwe en enkele geïsoleerde populaties in Overijssel en Limburg. Hoofdoorzaak van deze achteruitgang is habitatvernietiging. In kleine leefgebieden gaat de adder achteruit. De heidesnippers zijn gevoelig voor verbossing en daarmee habitatvernietiging. In de steeds schaarser wordende leefgebieden kunnen verdroging, versnippering en verbossing een negatieve invloed hebben. Gebieden waar de soort vroeger nog verspreid in lage dichtheden voorkwam (Veluwe: de Kroondomeinen en de boscomplexen tussen Stroe en Putten) zijn door successie ongeschikt geraakt. Daardoor zijn veel lokale, kleine populaties verdwenen. Voor verspreidingsonderzoek en monitoring is de noordelijke Veluwe een lastig gebied omdat veel terreinen niet zomaar te betreden zijn (Kroondomeinen, Koninklijke Landmacht) en het lastig te vinden restpopulaties in uitgestrekte boscomplexen betreft. Bovendien wonen er in deze regio weinig vrijwilligers. Het Meetnet heeft op

46

Stichting RAVON

de noordelijke Veluwe enkele trajecten op bekende vindplaatsen en is recent versterkt met meerdere trajecten op dit deel van de Veluwe. De achteruitgang in verspreiding in deze van oudsher al vrij marginale gebieden heeft hier al plaats gevonden voordat het Meetnet Reptielen werd opgestart (vóór 1994). De geconstateerde regionale achteruitgang in verspreiding is bovendien onmogelijk te meten via een landelijk monitoringsMeetnet: •

Veel van de achteruitgang van de verspreiding heeft al plaats gevonden vóór de start van het Meetnet Reptielen.

•

Gebieden met zeer marginale populaties zijn om praktische reden in het Meetnet ondervertegenwoordigd (van Strien et al, 2007).

•

De bijdrage van de verdwenen vindplaatsen aan de populatie op de Veluwe was marginaal wat betreft individuen, maar groot indien uitgedrukt in bezette kilometerhokken.

Het goede nieuws is echter dat de situatie voor de adder nog wel reversibel is: het open kappen van bossen en het creëren van kapvlaktes kan op termijn weer leiden tot nieuwe kolonisaties vanuit de reeds bestaande kernpopulaties, die zoals het Meetnet aangeeft stabiel zijn. •

Onderzoeksvraag verspreidingsonderzoek: vlakdekkende professionele karteringen NoordVeluwe (o.a. kapvlaktes en bosranden in Kroondomeinen en bij Putten) gewenst ter vaststelling van eventuele restpopulaties. Daarna combineren met uitvoeringsmaatregelen (Zollinger et al., 2007).

Foto 2: Zandhagedis (vrouwtje): één van de doelsoorten (foto Jelger Herder).

47


5.3 Amfibieën Voor de amfibieën is een indeling gemaakt op voorkomen (lokaal, regionaal of algemeen) en daarnaast op de methode waarmee de trend voor het Meetnet berekend is (afgeleid of niet-afgeleid) 5.3.1

Lokale (zeldzame) soorten met een rechtstreeks bepaalde trend

Boomkikker sterke toename (p<0.01) N=420 Geelbuikvuurpad sterke toename (p<0.01) N=5 Vroedmeesterpad matige toename (p<0.05) N=136 Dit zijn zeldzame tot extreem zeldzame soorten van de Rode Lijst waar veel aandacht naar toe gaat in landelijke soortbeschermingsplannen en in de leefgebiedenbenadering. Dit heeft geresulteerd in maatwerk en dat werpt duidelijk zijn vruchten af. Dekking verspreidingsonderzoek Vrijwel alle populaties worden gekarteerd en deels ook geteld door vrijwilligers. Alleen de (groeiende) Midden-Limburgse populatie is opgenomen in het verspreidingsonderzoek. Dekking Meetnet Representatief, de positieve trend voor de boomkikker wordt vooral bepaald door de zeer gunstige ontwikkelingen in de Achterhoek waar de populatie, na een lange aanloop, sterk is gegroeid in zowel aantallen als in verspreiding. Ook in Noord-Brabant gaat het goed met de boomkikker, al is de ontwikkeling hier minder spectaculair dan in de Achterhoek. Voor geelbuikvuurpad en vroedmeesterpad is een vrijwilligersnetwerk dat slechts deels ondersteund wordt met betrekking tot de coördinatie. Continuïteit van de monitoringsmethode is een jaarlijks knelpunt. De geelbuikvuurpad werd berekend met vangst-terugvangst (erg arbeidsintensief) en wordt nu met geobserveerde aantallen berekend (minimaal 6-8 telrondes). De indexen van de vroedmeesterpad worden bepaald aan de hand van eenmalige vangst van larven in (potentiële) voortplantingswateren. Ook dit is arbeidintensief en is mogelijk in de toekomst niet met gelijke intensiteit dit uit te voeren vanwege de aanleg van nieuwe poelen. Beide soorten worden bemonsterd door professionals vanwege de kwetsbaarheid en zeldzaamheid van de soorten. Analysevraag: sinds kort wordt specifieke software gebruikt voor individuele herkenning. Aan de hand van de resultaten van deze studie kan waarschijnlijk beter bepaald worden hoeveel bezoeken er nodig zijn voor welke type informatie. Vuursalamander Contractsoort voor het NEM, er is echter geen betrouwbare trend beschikbaar omdat het aantal bezoeken, bezoek intensiteit en veldplanning per jaar erg varieert. De vuursalamander kent waarschijnlijk een stabiele verspreiding en beperkt zich tot enkele hellingen bronbossen in ZuidLimburg. De soort komt voor in stabiele milieus (bossen in climaxstadium) met een stabiele hydrologie. Populatiegegevens stammen vooral uit de jaren tachtig en negentig. Er is slechts eenmaal een goede populatieschatting gemaakt voor het belangrijkste leefgebied (het Bunderbos). Daarnaast is binnen het verspreidingsonderzoek met nulwaarnemingen vastgesteld dat de verspreiding van de vuursalamander in de loop der jaren niet uitgebreid is tot nieuwe hokken. Het NEM verzamelt weliswaar telgegevens en het verspreidingsonderzoek meet de ruimtelijke verspreiding, maar cijfers over de exacte grootte van de populaties zijn niet voorhanden. Zowel het Meetnet als het verspreidingsonderzoek zijn daarvoor niet de geëigende instrumenten. Een nieuwe, 48

Stichting RAVON

gedetailleerde populatiestudie met vangst-terugvangst methodieken kan meer inzicht geven in de exacte populatiegrootte. Dit zijn bij uitstek onderwerpen voor stagiaires, het is arbeidsintensief werk dat met betaalde krachten of met vrijwilligers niet of nauwelijks te realiseren is. Dekking verspreidingsonderzoek Goed, echter niet toereikend voor goede populatieschattingen. Dekking Meetnet Representatief, echter niet ingericht op, en niet toereikend voor goede populatieschattingen. •

5.3.2

Vragen: studenten/stagiaires populatieschattingen laten maken in de huidige leefgebieden

Lokale (zeldzame) soorten met een afgeleide trend

Knoflookpad Deze soort komt nog maar in circa 35-40 bekende populaties voor. Aantalschattingen per populatie zijn lastig te geven. Uit de bekende verspreidingsgegevens kan een trend worden gedestilleerd, die een beeld geeft van de minimale afname van de soort door de jaren heen. Dit kan zowel op basis van het aantal leefgebieden als op basis van het aantal bezette wateren, maar de eerste maat is daarin de meest robuuste. Dekking verspreidingsonderzoek Matig. De soort is in veel bekende leefgebieden achteruitgegaan. Populaties zijn klein en het aantonen ervan vraagt een grote inspanning en deskundigheid. In een aantal provincies wordt met enige regelmaat de verspreiding in de gaten gehouden, echter nergens structureel. Soms worden nog nieuwe populaties (her)ontdekt. Dekking Meetnet De knoflookpad is moeilijk te tellen vanwege de geringe trefkans als gevolg van zijn zeldzaamheid en zijn verborgen levenswijze. De inventarisatie is specialistisch en kan o.a. gedaan worden met onderwatermicrofoons. De methode is niet geschikt voor brede toepassing door vrijwilligers. Daarom is het geen contractsoort voor het Meetnet. De “trend” kan niet op dezelfde manier worden bepaald als voor andere soorten, daarom worden daarvoor verspreidingsgegevens bewerkt. •

5.3.3

Vragen: de toepassing van onderwatermicrofoons is een recente ontwikkeling., net als de waarnemingen via automatische voice-recorders. Wat is het rendement van dergelijke technieken, verhogen ze de trefkans voor het vaststellen vaan aan- afwezigheid en zijn ze op termijn bruikbaar voor monitoring, gezien de kosten van technische apparatuur snel lager worden? Regionale soorten met een rechtstreeks bepaalde trend

Heikikker stabiel p<0.01 N=174 De aantalontwikkelingen voor de heikikker sinds de start van de monitoring laten een stabiele aantalsontwikkeling zien (p<0.01) voor de jaren 1997-2007. Ook in de verspreiding blijft de soort vrij stabiel. Mede dankzij nieuwe correctiemethodieken is de soort afgevoerd van de nieuwe Rode Lijst, al blijft het een soort die wel op de rand van de Rode Lijst balanceert.

49


Dekking verspreidingsonderzoek In de regel goed, maar wel vaak zeer sterk afhankelijk van provinciale of regionale atlasprojecten. Deze regionale atlassen geven vaak de belangrijkste impulsen om de soorten min of meer vlakdekkend te karteren. In het laagveen is de actuele situatie echter niet goed geactualiseerd. Dekking Meetnet Representatief, maar sterkt gericht op kerngebieden met hoge dichtheden (heide, hoogveen). Duinpopulaties ontbreken (Schouwen & Texel) nog en het laagveen, het veenweide- en het rivierengebied (de Betuwe) (vaak marginale dichtheden) zijn nog ondervertegenwoordigd. Het laagveen en delen van het veenweidegebied vormen een belangrijke landelijke kern in de verspreiding, de dichtheden zijn er echter lager en de soort concentreert zich minder sterk, waardoor ze moeilijker aan te tonen is en er moeilijker een beeld te vormen is van de populatiegroottes in deze gebieden. Alpenwatersalamander matige toename (p<0.01) N=237 De aantalontwikkelingen voor de Alpenwatersalamander sinds de start van de monitoring laten een matige toename zien (p<0.01) voor de jaren 1997-2007. In de verspreiding blijft de soort stabiel in haar oorspronkelijke verspreidingsgebied, maar tal van uitgezette populaties op o.a. de Veluwe en de Utrechtse heuvelruig breiden zich sterk uit. De Alpenwatersalamander komt van nature voor in Drenthe en in Zuid-Nederland beneden de grote rivieren. Dekking verspreidingsonderzoek Goed. Dekking Meetnet Goed, representatief. In het Meetnet dient onderscheid gemaakt te worden tussen uitgezette en niet-uitgezette populaties, het kan namelijk zo zijn dat de toename verklaard kan worden doordat het soms over uitgezette, zich uitbreidende populaties kan gaan. •

Analysevraag NEM: In hoeverre is de geconstateerde toename in aantallen toe te schrijven aan uitgezette populaties?

Kamsalamander, matige toename (p<0.05) N=222 Deze soort is sinds enkele jaren opgenomen als doelsoort voor Natura 2000. De aantalontwikkelingen voor de kamsalamander sinds de start van de monitoring geven een matige toename (p<0.05; 222 telgebieden) voor de jaren 1997-2007. In de Rode Lijst is de soort echter aangemerkt als kwetsbaar en de berekening heeft betrekking op een andere tijdsperiode (referentiejaar 1950 t.o.v. 1996-2007). Dekking verspreidingsonderzoek Door het grote verspreidingsgebied zal de komende jaren specifiek aandacht besteed moeten worden op herhaalde karteringen van de bekende populaties. Regionale atlassen geven vaak de belangrijkste impulsen om de soorten min of meer vlakdekkend te karteren. Dekking Meetnet Representatief, laatste jaren vooral ingericht op Natura 2000.

50

Stichting RAVON

•

Vragen: voor toename in het Meetnet zijn (nog) geen duidelijke oorzaken aan te geven. Een nadere analyse van de data (bijvoorbeeld ontwikkeling binnen en buiten Natura 2000 gebieden) kan meer inzicht geven. Ook kan het effect van poelenplannen op lokale populaties nader worden bekeken.

Rugstreeppad matige afname (p<0.01) N=125 De aantalontwikkelingen voor de rugstreeppad sinds de start van de monitoring laten een matige afname zien (p<0.01) voor de jaren 1997-2007. Deze ontwikkelingen verlopen parallel aan de langzame, maar gestage achteruitgang van de soort, waardoor deze is beland op de Rode lijst (status “gevoelig”). Dekking verspreidingsonderzoek Redelijk tot goed. Deze pioniersoort is soms in lage dichtheden aanwezig en grijpt plotselinge kansen in het landschap aan om zich weer te manifesteren (ontgrondingen, bouwterreinen). Dekking Meetnet Representatief. •

Vragen: indien mogelijk de invloed van pioniergedrag op resultaten van monitoring en verspreidingsonderzoek vaststellen.

Vinpootsalamander, matige afname (p<0.05) N=46 De aantalontwikkelingen voor de vinpootsalamander sinds de start van de monitoring laten een matige afname zien (p<0.01) voor de jaren 1997-2007. De soort staat als kwetsbaar op de Rode Lijst, maar deze achteruitgang gaat momenteel minder snel dan voorheen. In verspreidingsonderzoek blijft de soort nu min of meer stabiel. Dekking verspreidingsonderzoek Goed. Wordt met name in Limburg goed in beeld gebracht in het kader van de provinciale atlas. In Noord-Brabant blijft specifieke aandacht nodig. Dekking Meetnet Representatief, mogelijk is het aantal trajecten echter nog wat aan de lage kant Vragen: geen.

5.3.4

Regionale soorten met een afgeleide trend

Poelkikker, stabiel (p<0.01) 354 telgebieden Meerkikker, stabiel (p<0.01)182 telgebieden Beide soorten komen niet in geheel Nederland voor, dit hangt sterk af van de Fysisch-Geografische Regio’s.

51


Dekking verspreidingsonderzoek In de regel goed, maar wel vaak zeer sterk afhankelijk van provinciale of regionale atlasprojecten. Deze regionale atlassen geven vaak de belangrijkste impulsen om de soorten min of meer vlakdekkend te karteren. Dekking Meetnet Het zijn algemene soorten die, binnen bepaalde Fysisch-Geografische Regio’s op veel telgebieden voorkomen. Telgebieden voor meerkikker zijn ondervertegenwoordigd in de regio’s Groningen, Friesland, de kop van Noord-Holland en het veenweidegebied. De bepaalde trends zijn echter gebaseerd op extrapolatie en gekoppeld aan de trend van de groene kikkercomplex in het gebied. Ze worden niet rechtstreeks bepaald, waardoor subtiele en lokale verschuivingen in concurrentieverhoudingen worden gemist. Zo kan bijvoorbeeld de verhouding tussen poelkikker en bastaardkikker wijzigen door verandering van waterkwaliteit. Deze subtiele verschuivingen in aantallen worden binnen het Meetnet niet gedetecteerd; het Meetnet is daarvoor ook niet ingericht. • •

5.3.5

Om dit probleem op te lossen is scholing van de waarnemers noodzakelijk, dit vergt echter een grote kwaliteitsslag en een grote (tijds)investering. Vragen: vaststellen verhouding meerkikker / bastaardkikker in verschillende regio’s door vangen en meten.

Landelijk algemene soorten met een rechtstreeks bepaalde trend

Kleine watersalamander, stabiel (p<0.01) 828 telgebieden Gewone pad, matige toename (p<0.01) 868 telgebieden Bruine kikker, matige toename (p<0.01) 985 telgebieden Groene kikker complex, matige toename (p<0.01) 934 telgebieden Deze soorten zijn zo algemeen dat eventuele toenames in de monitoring niet meer tot uitdrukking kunnen komen in een areaalsvergroting van de soort. Omdat ze bijna al overal voorkomen kunnen ze hun leefgebied op landelijke of regionale schaal niet verder uitbreiden, er komen niet of nauwelijks nieuwe uurhokken bij. Dekking verspreidingsonderzoek In de regel goed, maar wel vaak zeer sterk afhankelijk van provinciale of regionale atlasprojecten. Deze regionale atlassen geven vaak de belangrijkste impulsen om de soorten min of meer vlakdekkend te karteren. Dekking Meetnet Representatief. Het zijn algemene soorten die op vrijwel alle telgebieden voorkomen. Voor algemeen voorkomende, niet-contractsoorten zijn enkele regio’s (o.a. Groningen, Friesland, kop van NoordHolland) ondervertegenwoordigd.

•

52

Vragen: geen specifieke vragen

Stichting RAVON

6

WERVING EN BEGELEIDING VAN VRIJWILLIGERS Het verspreidingsonderzoek naar reptielen en amfibieën in Nederland door vrijwilligers en het aantal waarnemingen van deze soortgroepen dat bij RAVON binnenkomt vertoont de laatste jaren een stijgende lijn. Veel nieuwe vrijwilligers zijn geworven door het organiseren van basiscursussen reptielen en amfibieën (herkenning en waarnemen) en het organiseren van excursies. In 2008 hebben ongeveer 100 vrijwilligers zelfstandig binnen prioritaire km-hokken gezocht naar reptielen en amfibieën. In totaal zijn er in 2008 ruim 2000 vrijwilligers op pad geweest om verspreidingsgegevens van reptielen en amfibieën te verzamelen.

6.1

Excursies en Weekeinde Afhankelijk van de regio zijn excursies een doeltreffend middel om in korte tijd lastige kmhokken of soorten te onderzoeken. Daarnaast zijn excursies bij uitstek geschikt voor het werven en scholen van nieuwe vrijwilligers voor het verspreidingsonderzoek. Er zijn daarom in 2008 weer een groot aantal excursies georganiseerd (23 excursies). Zie bijlage 1 voor het excursieoverzicht. In totaal hebben 262 vrijwilligers deelgenomen aan de excursies. Kanttekening hierbij is dat sommige mensen meerdere excursies hebben bezocht, waardoor het aantal unieke deelnemers iets lager zal liggen. De excursies zijn vrijwel altijd in samenwerking met één of twee lokale vrijwilligers georganiseerd. Naast de excursies in het kader van het verspreidingsonderzoek is er ook nog een aantal excursies gegeven in het kader van andere projecten zoals de Verspreidingsatlas reptielen & amfibieën Noord-Holland (5 excursies). Naast excursies organiseert RAVON ook jaarlijks het RAVON hemelvaartweekend. Hieraan nemen jaarlijks ongeveer 40 à 45 vrijwilligers deel. Tijdens dit vierdaagse weekend verblijven de vrijwilligers in een groepsaccommodatie en worden er dagelijks in kleine groepjes gegevens verzameld in gebieden waarvan weinig bekend is. Het RAVON hemelvaartweekend is in 2008 in Noord-Holland gehouden. Naast enkele soortenrijke terreinen in het Gooi (om minder ervaren deelnemers kennis te laten maken met verschillende soorten) werd een groot aantal km-hokken bezocht waar geen of weinig informatie over aanwezige soorten beschikbaar was. In totaal zijn er tijdens de 23 excursies 135 km-hokken bezocht en tijdens het RAVON hemelvaartweekend 78. Vooral tijdens de heikikker- en kamsalamanderexcursie in de Vijfheerenlanden (ZH, deels per auto), de in klein verband in Noord-Brabant gemaakte excursies op zoek naar de vinpootsalamander en de twee excursies in Kroondomein Het Loo (Gld.) is een groot aantal km-hokken bezocht.

6.2

Cursussen Mede in het kader van het project Capacity building is er in 2008 een zestal basiscursussen amfibieën en reptielen georganiseerd. In de winter van 2008/2009 (stand februari) staan er zeven op de planning en lopen er diverse aanvragen uit diverse delen van het land. Tijdens deze basiscursus leren vrijwilligers de soorten herkennen, waar en wanneer ze de soorten kunnen verwachten en hoe ze zelfstandig verspreidingsonderzoek kunnen doen naar reptielen en amfibieën. In 2008 is er veel aandacht besteed aan het bekendmaken van deze cursussen bij een groter publiek en aan het werven van ervaren vrijwilligers als excursieleider. Inmiddels kunnen de cursussen in alle provincies worden aangeboden. Wij verwachten dat de vraag naar cursussen zich verder zal uitbreiden, onder andere door publiciteit hierover via redactionele artikelen in natuurtijdschriften en door een direct mail actie naar de afdelingsbesturen van enkele grote landelijke organisaties voor natuurstudie en -educatie. Deze cursussen leveren een belangrijke bijdrage aan de werving van nieuwe vrijwilligers. 53


6.3

Website, nieuwsbrief en de media De belangrijkste communicatiemiddelen naar de vrijwilligers toe zijn de website, nieuwsbrief en oproepen in diverse media. Hiermee worden vrijwilligers geïnformeerd over het verspreidingsonderzoek, wetenswaardigheden, activiteiten. De website, nieuwsbrief en media worden zowel voor informatieverstrekking als werving ingezet. Website Op de RAVON website is een aparte pagina aangemaakt voor het verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën. Deze pagina is in 2008 compleet herzien: er is informatie toegevoegd over het doel van het verspreidingsonderzoek, de werking van de kaartmodule en de doelsoorten. Daarnaast is de lay-out sterk verbeterd door het toevoegen van meer foto’s en zijn de nieuwsbrieven van het verspreidingsonderzoek te downloaden als pdf.document. Voor iedere doelsoort is de kaart met prioritaire hokken op te vragen, zodat vrijwilligers een keuze kunnen maken voor een te onderzoeken gebied. De pagina van het verspreidingsonderzoek wordt momenteel ongeveer 225 keer per week bezocht. In 2008 hebben ongeveer 100 vrijwilligers zelfstandig binnen de prioritaire km-hokken naar amfibieën en reptielen gezocht.

Nieuwsbrief In de periode april 2008 tot april 2009 zijn er vijf nieuwsbrieven uitgegeven. De nieuwsbrieven zijn gemaakt in samenwerking met de Meetnetten. Op deze manier kregen de monitoorders ook de informatie en nieuwtjes over het verspreidingsonderzoek te lezen en omgekeerd. De nieuwsbrieven bevatten berichten over bijzondere waarnemingen, excursieverslagen, oproepen, excursieaankondigingen, informatie over de stand van zaken en resultaten van zowel het verspreidingsonderzoek als de Meetnetten. De nieuwsbrieven zijn per post verstuurd aan alle deelnemers van het verspreidingsonderzoek en de Meetnetten. De nieuwsbrieven in samenwerking met de Meetnetten amfibieën en reptielen hadden respectievelijk een oplage van 600 en 650 exemplaren. Daarnaast zijn de nieuwsbrieven ook op de RAVON website te downloaden als pdf.document. Hiervan wordt goed gebruikt gemaakt, nieuwsbrieven die er al een jaar op staan zijn inmiddels al meer dan 600 keer gedownload.

Media: Ruim 20 keer verleenden medewerkers of vrijwilligers van RAVON hun medewerking aan interviews of reportages over amfibieën en reptielen op radio of tv. Bijzondere aandacht kreeg daarbij het Plonzenweekend, dat in juni was georganiseerd om een groot publiek kennis te laten maken met amfibieën in de eigen leefomgeving. Deze publieksactie heeft een groot aantal waarnemingen (vooral van de meer algemene soorten) opgeleverd. In meer dan 20 tijdschriften (voor een algemeen publiek) en kranten zijn artikelen gepubliceerd over de inheemse amfibieën en reptielen, het inventariseren daarvan, de basiscursussen en de eerder genoemde publieksactie.

54

Stichting RAVON

6.4

Werving en overige public relations Informatiefolders In 2007 en 2008 heeft RAVON een serie van vijf nieuwe folders (oplage elk 10.000, waarvan één gericht op alleen vissen) uitgebracht om vrijwilligers te interesseren voor deelname aan verspreidingsonderzoek of monitoring van amfibieën en reptielen. Om de distributie daarvan te vergroten zijn deze folders in het voorjaar van 2008 voor geïnteresseerden ter beschikking gesteld aan de publieksbalies van de bezoekerscentra van de grote terreinbeheerders en van natuurmusea. Een aparte oplage (3000) is gedrukt in het kader van het Jaar van de Kikker, een samenwerkingsproject van de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen, KNNV en RAVON, gericht op het grote publiek. Voor deelnemers aan het publieksproject Het Plonzenweekend was een informatiefolder met waarnemingsformulier te downloaden via de RAVON-website. Manifestaties Op acht verschillende plaatsen nam RAVON met een informatiestand deel aan manifestaties voor een uitgesproken natuurminnend of algemeen publiek. Presentaties/lezingen Door werknemers van RAVON werden in 2008 meer dan 15 lezingen of presentaties verzorgd voor vrijwilligers of een geïnteresseerd publiek, als ondersteuning bij het veldwerk of met het doel vrijwilligers te werven. .

6.5

Helpdesk In 2008 kwamen er bij de Helpdesk van RAVON 326 vragen binnen. Voor een klein deel betrof dit vragen over verspreiding en hoofdzakelijk waren het kennisvragen van allerlei aard over de soorten, bescherming en beheer.

Foto 3: Vrijwilliger bij een ven op zoek naar amfibieën (foto Jelger Herder).

55


56

Stichting RAVON

7

EVALUATIE Het verspreidingsonderzoek 2008 is goed verlopen. Er hebben zich geen problemen voorgedaan. De belangrijkste punten van aandacht zijn het doorgeven van waarnemingen via www.telmee.nl, het persoonlijk benaderen van vrijwilligers en het aanbieden van 10x10 km-hokken voor de doelsoorten.

7.1

Vrijwilligersbestand

Werving en begeleiding vrijwilligers Het aantal vrijwilligers groeit langzaam maar gestaag. In 2008 hebben ruim 2000 vrijwilligers hun bijdrage aan het verspreidingsonderzoek geleverd door het doorgeven van waarnemingen. Via onder andere de basiscursussen hopen we nieuwe waarnemers te werven. Veel aandacht wordt besteed aan de motivering en ondersteuning van sleutelvrijwilligers die op hun beurt nieuwe vrijwilligers moeten begeleiden. Speciale aandacht werd en zal worden gegeven aan het gebruik van www.telmee.nl als invoerportal voor het doorgeven van de waarnemingen. Belangrijk is bestaande en nieuwe waarnemers vertrouwd te maken met deze site en hen bekend te maken met de vele toepassingsmogelijkheden en voordelen. Hieraan wordt bij presentaties, in artikelen en tijdens excursies aandacht besteed. Het aantal waarnemingen van de doelsoorten dat in 2008 binnenkwam via Telmee is sterk gegroeid van ongeveer 4000 in 2007 naar bijna 6000 in 2008. In 2009 zullen de nieuwsbrieven van de RAVON werkgroep Monitoring, het Verspreidingsonderzoek Amfibieën en reptielen en het Verspreidingsonderzoek vissen samengevoegd worden. Gecombineerd met een vernieuwde vormgeving hopen wij hiermee de binding met de vrijwilligers te versterken.

7.2

Gegevensinwinning en -verwerking

Uitwisseling gegevens met andere organisaties Gestaag wordt gewerkt aan een structurele uitwisseling met andere organisaties. Dit verloopt niet zo snel als we dat zouden willen, maar wel positief. Punt hierbij is dat de data op verschillende manieren opgeslagen zijn en overzetting arbeidsintensief is.

7.3

Knelpunten en aanbevelingen

Het verspreidingsonderzoek 2008 is goed verlopen. Het verwachte aantal geactualiseerde km-hokken voor 2008 is ruimschoots gehaald voor bijna alle soorten (zie tabel 3). Het aantal prioritaire kmhokken dat is afgerond blijft enigszins achter bij de verwachting. Dit heeft mogelijk te maken met het volledig overschakelen op de webmodule (en dus afschaffing van de, voorheen door RAVON per post toegestuurde, papieren formulieren). Mogelijk heeft de webmodule een meer vrijblijvend karakter in vergelijking tot het claimen van hokken door middel van formulieren. Tevens krijgen we nu minder zogenaamde nulwaarnemingen door. We vermoeden dat veel vrijwilligers wel hokken bekijken via de webmodule, maar omdat ze deze niet hoeven te “claimen” is de vrijblijvendheid groter en voelen ze zich vermoedelijk minder genoodzaakt hun bevindingen door te geven als ze de doelsoort niet hebben aangetroffen. In 2008 hebben we alleen prioritaire km-hokken aangeboden op

57


de website. Nadeel hiervan is dat de vrijwilligers niet kunnen zien welke 10x10 km-hokken wel en niet zijn afgerond en sturing op 10x10 km-hok niveau niet mogelijk was. Aanbevelingen Om de vrijwilligers nog meer binding te geven met de prioritaire km-hokken willen we volgend jaar weer overgaan naar een meer persoonlijke benadering. Vrijwilligers die hokken claimen via de website krijgen per email of op papier historische gegevens en formulieren. Daarnaast is dit jaar gebleken dat een persoonlijke benadering (mensen gericht vragen in bepaalde km-hokken te gaan zoeken) zeer succesvol kan zijn. Hierop willen we in 2009 ook meer inzetten. Om te kunnen sturen op 10x10 kmhok niveau zullen in 2009 ook kaarten op de website komen waarin 10x10 km-hokken voor de doelsoorten worden aangeboden. Verwacht wordt dat dit veel mensen zal prikkelen om juist uit die hokken hun waarnemingen nog een keer door te geven of in deze hokken op onderzoek uit te gaan.

Foto 4: Paartje vinpootsalamanders met het mannetje boven en het vrouwtje onder (foto Jelger Herder).

58

Stichting RAVON

8

DANKWOORD

Zonder de hulp, het enthousiasme en de inzet van de vele honderden vrijwilligers zou het verspreidingsonderzoek naar reptielen en amfibieën niet mogelijk zijn. Wij bedanken iedereen voor zijn of haar inzet! Daarnaast hebben we ook van een groot aantal organisaties verspreidingsgegevens van reptielen en amfibieën ontvangen. Wij zijn hen hier zeer erkentelijk voor.

59


60

Stichting RAVON

9

LITTERATUUR

Creemers, R.C.M. & J.J.C.W. van Delft, 2001. Dataverzameling en inventarisatie-activiteit in Nederland. RAVON 4 (3), pp. 46-53. Delft, J.J.C.W., van, M. Verdijk, F. Spikmans & R. Zollinger, 2004. Voorbereidende studie Implementatie Amendement Van der ham 2004. Deelproject 1, onderdeel amfibieën , reptielen en vissen. Stichting RAVON. 95 p. Diepenbeek, A. van en J. van Delft, 2006 (herziene druk 2008). Het waarnemen van amfibieën en reptielen. Stichting RAVON, Nijmegen. 61 p. Herder, J.E., & R.C.M. Creemers, 2008. Validatieregels Reptielen en Amfibieën. Stichting RAVON, Nijmegen. Herder, J.E., 2009. Excursies Inhaalslag 2008 – Kroondomein Het Loo. Stichting RAVON, Nijmegen. Kuenen, F.J.A. & R.C.M. Creemers, 2007. Eindrapport Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën 2006. Stichting RAVON, Nijmegen. Rapport 2007-01 Kuenen, F.J.A. & R.C.M. Creemers 2008. Eindrapportage Inhaalslag Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2007. Stichting RAVON, Nijmegen. Rapport 2008-02. Spikmans, F., A. van Diepenbeek & R. Zollinger, 2006. Inhaalslag verspreidingsonderzoek amfibieën en reptielen; overzicht van de resultaten 2004-2005. Stichting RAVON, Nijmegen. Rapportnr. 2006-2. 67 p. Prudon, B. & R. Zollinger, 2005. Eindrapportage Verspreidingsonderzoek Inhaalslag Reptielen 2004 (Muurhagedis, gladde slang, zandhagedis, adder, ringslang en hazelworm). Stichting RAVON i.o.v. Directie Kennis, Ministerie van LNV. Rapportnr. 2005-5. Spikmans, F. & J.J.C.W. van Delft, 2004. Voorbereidende studie Implementatie Amendement Van der Ham 2004. Deelproject 1, onderdeel amfibieën , reptielen en vissen. Stichting RAVON, Nijmegen, 66 p.

61


62

Stichting RAVON

Bijlage 1: excursieoverzicht

Plaats

datum

Doelsoorten

Vijfheerenlanden, Gld. Tilburg eo, NB Nieuwkoopse Plassen, ZH Weegje, ZH Arrien, Vechtdal, Ov. Terletse Heide, Gld.

28-03-08 25-03-08* 30-03-08 12-04-08 15-04-08 19-04-08

Hemelvaartweekend, Noord-Holland Arrien, Vechtdal, Ov. Lutterbergerven, Ov. Hollands Duin, ZH De Doorbraak, Ov. Gendringen, Oude IJssel, Gld. HoogbuurloscheHeide en Schenkenshul, Gld.

30-04-08 tot 04-05-08 25-04-08 16-05-08 16-05-08 24-05-08 27-05-08 31-05-08

kamsalamander, heikikker vinpootsalamander rugstreeppad, heikikker ringslang knoflookpad gladde slang, adder, zandhagedis, levendbarende hagedis rugstreeppad, kamsalamander, ringslang knoflookpad kamsalamander, heikikker rugstreeppad kamsalamander kamsalamander gladde slang, adder, zandhagedis, levendbarende hagedis, hazelworm, heikikker, rugstreeppad kamsalamander, poelkikker levendbarende hagedis, hazelworm kamsalamander

Graafschap, Grote Veld, Gld. 07-06-08 Graafschap, Grote Veld, Gld. 21-06-08 Winterswijk, oost. Achterhoek, Gld. Boswachterij Staphorst, Ov.

05-07-08 25-07-08

doelsoort aantal gevonden? deelnemers Ja/Nee 11 3 9 7 12 14

Ja Ja Nee Ja Ja Ja

50

Ja

2 3 14 5 18 12

Ja Ja Ja Nee Ja Ja

1 8

Ja deels

5

Ja

kamsalamanderlarven, 3 poelkikker Twente, Ov. 26-07-08 kamsalamanderlarven, 2 poelkikker Kroondomein I, Gld. 16-08-08 gladde slang, ringslang, adder, 22 (max.) ^ zandhagedis, hazelworm, rugstreeppad Kroondomein II, Gld. 23-08-08 gladde slang, ringslang, adder, 22 (max.) ^ zandhagedis, hazelworm, rugstreeppad Hardenberg e.o., Ov. 30-08-08 adder, levendbarende hagedis 7 Rozendaal/Plagdel,, Gld. 06-09-08 gladde slang, ringslang, adder, 14 zandhagedis, hazelworm Westeindse Heide, Nunspeet, 13-09-08 gladde slang, ringslang, adder, 18 Gld. zandhagedis, levenbarende hagedis, hazelworm *) Vanaf 25-03-08 zijn er enkele excursies in klein verband georganiseerd op zoek naar de vinpootsalamander #) Hemelvaartweekend – Jaarlijkse 4-daagse inventarisatieweekend voor vrijwilligers ^) De beheerder van de kroondomeinen staat maximaal 22 personen toe tijdens een excursie.

Ja Nee Ja Ja Ja Ja Ja

63

Verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën 2008

Recommend Documents