@HOME
Ingenieur-architect Peter Vermeulen - Stramien
DIMENSION
© Studio Dann
“Wij moeten erg selectief zijn als we nog vrije ruimte innemen”
06
@HOME
Engagement zit onze gesprekspartner in de genen. Nagenoeg zijn hele beroepsleven staat in het teken van de brandende kwesties van vandaag, te weten stedenbouw en ruimtelijke planning. Op een Turks terras schetste de Sinjoor het basisconcept voor een overkapte ring rond Antwerpen, dat wordt uitgedragen door Ringland. Gedreven als Savonarola - elke verdere vergelijking loopt mank - pleit hij voor een verregaande bouwstop om de resterende open ruimte te vrijwaren, ook als het om potentiële projecten voor het eigen architectenbureau gaat. Hij stond mee aan de wieg van het concept cohousing in Vlaanderen, dat hij na bijna een kwarteeuw persoonlijke ervaring even passioneel blijft promoten. Hij, dat is ingenieur-architect Peter Vermeulen (60) van Stramien.
Groeiende passie voor stadsvernieuwing De stap naar de Haringrokerij betekende ook in het beroepsleven van Peter Vermeulen een cesuur. “Na mijn studies aan de KU Leuven wou ik in Rome een aanvullende opleiding monumentenzorg volgen, maar dat sprong af. Net toen was professor Raymond Lemaire aan het Brugse Europacollege gestart met een opleiding monumentenzorg en stadsvernieuwing. Ik ben daar naartoe getrokken vanuit mijn belangstelling voor monumentenzorg, en buitengekomen met een passie voor stadsvernieuwing. Mijn stage heb ik gedaan bij architect Derks, een bureau dat onder andere bezig was met de restauratie van het Antwerpse Begijnhof en van de kathedraal.” En dan kwam de vraag die elke jonge architect zich stelt: wat nu? “Stadsvernieuwing was mijn dada, maar wat doe je daar-
mee? Aan de slag bij de stad? Een eigen bureau oprichten? In de politiek stappen? Me engageren in de actiegroepen en het opbouwwerk? Via de vader van een vriend vernam ik dat het Vlaams Woningfonds in Antwerpen een project rond stadsvernieuwing wou opzetten, dat erin bestond woningen te kopen, te renoveren en tegen sociale prijzen te verhuren. Dat leek me wel wat. Ik zou de openbare verkopen screenen op mogelijke opportuniteiten, die voorleggen aan de directie en na hun fiat de projecten uitvoeren. Een van mijn eerste goedgekeurde voorstellen was de aankoop van de Duinsteeg, 26 woningen in Stuivenberg, toen een sociaal geteisterde wijk. We hebben die woningen in fasen gerenoveerd zodat de ‘zittende’ bewoners niet naar elders moesten verkassen. Acht jaar lang ben ik bij het Woningfonds gebleven. Een boeiende periode waarin ik architectuur en stedenbouw effectief kon samenbrengen. Via mijn werk was ik bijvoorbeeld van dichtbij betrokken bij de toenmalige campagne van de herwaarderingsgebieden. Intussen was ik buiten het werk om ook actief in de Werkgroep Verkeer Antwerpen die zich onder andere kantte tegen de geplande kap van 150 platanen op de Leien voor de aanleg van de metro en zich verzette tegen de afbraak van het Centraal Station. Dat lokale engagement was mijn tweede, onbetaalde job.” Het proefproject in Antwerpen draaide voortreffelijk en het Woningfonds startte een uitbreiding in Oost-Vlaanderen en Limburg. Dat de coördinatie daarvan aan Peter Vermeulen zou worden toevertrouwd, leek evident. Maar die had geen zin in een bureautaak in Brussel, te meer daar intussen de restauratie en omvorming van de Haringrokerij veel tijd en energie opslorpten. “Ik ben toen ingestapt in Archi-3, enkele jaren daarvoor opgestart door Peter Leroy, een studiegenoot uit de middelbare school en de architectuuropleiding. Toen al hielden we de idee van een multidisciplinair bureau voor architectuur en stedenbouw in het achterhoofd.”
De genese van Stramien Die idee kreeg sneller dan verwacht gestalte. In het zog van de grote fusie van 1982 werkte de stad Antwerpen aan een globaal structuurplan, waarvoor een participatietraject met een hele reeks werkgroepen werd opgezet. Omdat dit alles bij elkaar toch niet tot een concreet resultaat leidde, drong » DIMENSION
Het gesprek vindt plaats in de Haringrokerij, een beschermd complex met binnentuin op het Antwerpse Zuid, dat dateert uit 1893 en sinds 1992 is ingenomen als cohousingproject. Bij de trekkers bevonden zich toen Peter Vermeulen en zijn vrouw Hilde. “Ons derde kind was op komst, zodat ons appartement te klein werd. Als stadsjongen wou ik in de stad blijven, waar de eerste kentering van de stadsvlucht merkbaar was. Een tentoonstelling in het ICC over ‘centraal wonen’, met voorbeelden uit Nederland en Denemarken was mij bijgebleven en als scout had ik ook geleerd hoe fijn het kan zijn om in groep te leven. Bovendien wist ik uit mijn jeugd dat wonen in een grotere groep ideaal is voor kinderen. In de tuin van de burgerwoning waar ik ben opgegroeid, kwamen voortdurend kinderen uit de aangrenzende appartementsgebouwen spelen.” De verkommerde Haringrokerij werd, gezien de tijdsdruk, in onverdeeldheid gekocht en later opgesplitst in private en gemeenschappelijke delen. Om de kosten van de restauratie gedeeltelijk te recupereren, brachten de kopers aan de straatzijde twee huurstudio’s en twee kantoren onder. De directeurswoning en de industriële gebouwen werden de thuishaven voor 11 volwassenen en 14 kinderen. Intussen zijn de kinderen de deur uit en kijken de bewoners, van wie de gemiddelde leeftijd rond de zestig jaar schommelt, gezamenlijk uit naar een andere, betaalbare locatie in de stad. Als die wordt gevonden, komt de Haringrokerij te koop. Twee fikse uitdagingen …
07
© ve+ny
@HOME
01
“Wij zijn er binnen Stramien altijd van overtuigd geweest dat een imaginair project op tijd en stond moet kunnen.”
DIMENSION
08
De geboorte van Ringland
© Stramien cvba
Bij het grote publiek verwierven Peter Vermeulen en Stramien het afgelopen jaar notoire bekendheid met Ringland. “Met de Werkgroep Verkeer Antwerpen hamerden wij er decennia geleden al op dat de ring vereenvoudigd moest worden. In de publicatie ‘Oh, duurzaam Antwerpen’ van 2009 betoogde ik dat de Oosterweeldiscussie niet alleen om mobiliteit maar ook om stadsontwikkeling gaat. Het thema overkapping is aangebracht door Borgerhoudt van Mensen dat onder andere inzette op een betere verbinding tussen oud-Borgerhout en het aan de overzijde van de Ring gelegen park Rivierenhof. In
© Stramien cvba
een kerngroep onder wie Peter Vermeulen erop aan externe experts in te schakelen die alle theoretische studies tot een praktische synthese konden bundelen. “Ik zat in die periode ook in de werkgroep Stadsbelang, waarin onder andere architect Paul Van de Poel en planoloog Wim Kennis zaten. Zij focusten op de ruimtelijke ordening en de plaats van de economie en de middenstand daarin. Met hen hadden professor Jef Van den Broeck van het ontwerpbureau Omgeving, professor Jef Vanreusel en ikzelf samengewerkt voor het rapport ‘Antwerpen leefbaar en bereikbaar’. Daarmee lagen voor de toenmalige schepen John Mangelschots de experts voor de hand. Om de opdracht te kunnen aanvaarden en factureren, hebben wij toen in zeven haasten de vzw Stramien opgericht. Ons eerste werk was het globaal structuurplan van 1990. Daarnaast waren wij allemaal met onze eigen architectenbureaus of andere professionele activiteiten bezig.” Een volgende mijlpaal waren de wedstrijden voor het Ecohuis en de Permeke-bibliotheek in Antwerpen. “Spek naar onze
bek natuurlijk. We hebben met zijn allen de handen in elkaar geslagen en wonnen beide wedstrijden. Waarom her en der verspreid aan die opdrachten zitten werken, vroegen we ons toen af. Daarom hebben we het architectenbureau van Paul Van de Poel en Archi-3, samen met het bureau ‘Lijn in Landschap’ en de vzw Stramien samengebracht in de cvba Stramien, een naam die al enige bekendheid genoot en die ook de bredere scope van het bureau onderlijnde. Wij zetten immers in op architectuur en stedenbouw, als het even kan in een combinatie van beide.”
02
03
© ve+ny
@HOME
01
01. In Park Spoor-Noord in Antwerpen werd de SPTM-loods gerestaureerd naar een ontwerp van Stramien. 02. De Haringrokerij is een van de eerste cohousingprojecten in Vlaanderen. 03. Schetsen voor Ringland, de overkapping van de Ring rond Antwerpen met aanleg van een nieuwe stadssingel en ontwikkeling van de huidige
van de Ring met zijn complexe verweving van op- en afritten. Daarvoor was echter meer studiewerk nodig. ‘Doe dat dan’, dacht ik, … of laat ik het zelf eens proberen. Op een zonrijk terras ben ik toen beginnen schetsen, verder bordurend op de idee uit de studie om het regionale en lokale verkeer van elkaar te scheiden. Zo ben ik gekomen tot het concept ‘Uit de Ban van de Ring’. In plaats van het lokale verkeer aan de buitenzijde en het regionale daartussen te situeren, zoals was gesuggereerd, heb ik de twee omgedraaid. Zo krijg je voor het regionale verkeer een veel minder ingewikkelde spaghetti van weefbewegingen. Bovenop de lokale stroken heb ik een nieuwe stadsring getekend, met rechte verbindingen tussen beide. De huidige Singel, de stadsring die de stad scheidt van de Ring, schuift daardoor op, zodat er ruimte vrij komt voor groen en stadsontwikkeling.”
Singel tot groenzone en stedelijke functies.
Niet-economisch denken en crowdfunding
eerste instantie vond ik die idee sympathiek maar naïef, tot zij het voorbeeld van Madrid aanhaalden. Dat overtuigde me en het verhaal van Ademloos over de volksgezondheid heeft mij nadien helemaal over de streep getrokken. Vanaf toen was ik ervan overtuigd dat een overkapping maatschappelijk noodzakelijk is. Het concept van Ringland is ontstaan tijdens de zomervakantie van 2012, toen Hilde, mijn echtgenote, en ik met de rugzak door Turkije trokken. Om de bagage te beperken, hadden we slechts vijf boeken meegenomen. Tegen het einde was ik doorheen alle lectuur, op ‘Congo’ na, maar Hilde was bezig in die pil, dus dat kon nog even duren. Ik had in mijn rugzak wel nog het net voor de zomervakantie gepubliceerde studierapport van de stad Antwerpen over de overkapping gestopt. Dat heb ik dan maar opgediept. De conclusie van die studie luidde dat een overkapping heel interessant was maar niet haalbaar, zolang geen herstructurering was doorgevoerd
Eind 2012 stond alles op papier, maar daar bleef het voorlopig bij. Tot enkele jongere familieleden en medewerkers uit het eigen bureau zich mee over het concept bogen. Het project kreeg de naam Ringland, de uitwerking ervan resulteerde in maart 2014 in een colloquium in de Singel. “Wij hadden vier professoren gevraagd om het concept kritisch te analyseren. Professor Jef van den Broeck schetste hoe, bij de demilitarisering in 1910 van de Brialmontgordel waarvan een deel als fundering voor de huidige Ring werd gebruikt, een internationale stedenbouwkundige wedstrijd voor een stadsontwerp werd uitgeschreven, gewonnen door de Parijse stadsbouwmeester Henri Prost. Die plannen zijn ergens in de kast beland tot de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog hun infrastructuuraanpak van de ruimtelijke ordening hebben doorgedrukt. Het is de hoogste tijd dat we onze omgeving weer ruimtelijk en niet louter vanuit de infrastructuur »
03
Bij Die Keure verscheen zopas ‘Antwerpen herwonnen stad?’ van de auteurs Peter Vermeulen, stadssocioloog Stijn Oosterlinck en professor Jef Van den Broeck. “Ik ben van bij de start betrokken bij Antwerpen Averechts, een vereniging die geleide tochten doorheen de stad organiseert en zich op tijd en stond ook over stedenbouwkundige vraagstukken buigt. Toen we de inhoud van de tochten enkele jaren geleden opfristen, werd mij gevraagd om de periode na de Tweede Wereldoorlog te documenteren. Dat heb ik met veel plezier gedaan met als resultaat een stevige powerpointpresentatie, een gastcollege aan de universiteit en het voorstel om, samen met de twee andere auteurs, een boek over die materie te schrijven.” DIMENSION
© Stramien cvba
Antwerpen herwonnen stad?
09
@HOME
04. Voor de omvorming van het militair Hospitaal in Antwerpen tot woongebied en stedelijke functies stelde Stramien in samenwerking met het Architectenburo Storme - Van Ranst en Van Broeck & Meeuwissen Architecten dit masterplan voor, dat uiteindelijk tweede laureaat van de wedstrijd werd. © Stramien cvba
05. In samenwerking met Landlab en het ingenieursbureau France maakte Stramien het ontwerp voor de herinrichting van de as Driekoningenstraat - Statiestraat in Berchem, Antwerpen. Het project kreeg in 2012 de prijs Publieke Ruimte. 06. Stramien tekende in samenwerking met IRS Studiebureau voor de renovatie van een garageloods tot de Antwerpse stadsbibliotheek met nieuwbouw kantoren en een Grand Café.
04
benaderen, was de conclusie van professor Van den Broeck. Transporteconoom Bruno De Borger betoogde dat we moeten ophouden met denken vanuit capaciteit en moeten kijken naar nieuwe manieren van aanpak zoals rekeningrijden. Hans Bruyninckx, hoofd van het Europees Klimaatagentschap, noemde Ringland het meest structurele project dat de stad kon doen, met het oog op stedelijke duurzaamheid anno 2050. André Loeckx betoogde dat de overheid vandaag volop geld uitgeeft om ontwerpoplossingen te zoeken voor zeven stadsprojecten die zuchten onder de nabijheid van de Ring. Met een overkapping zouden dat van de ene dag op de andere toplocaties worden.”
al 135 miljoen euro is uitgegeven, maar nog steeds zonder overtuigend resultaat”, besluit Peter Vermeulen. Binnen het eigen bureau was Ringland tot nog toe uitsluitend een uitgavenpost. Hoe valt dat economisch te verantwoorden. “Niet, zeker?”, riposteert Peter Vermeulen ironisch. “We zijn er intern altijd van overtuigd geweest dat een imaginair project op tijd en stond moet kunnen. Zo zetten we enkele jaren geleden, naar aanleiding van de ontwerpwedstrijden voor de gevangenissen, zelf een studie op over het concept gevangenis, door aandacht voor het leven in groep, opleiding en werk, veel meer gericht op de herintegratie in de maatschappij nadien. Naar aanleiding van 15 jaar Stramien organiseerden we een reeks gesprekken die resulteerden in de publicatie ‘Ruimte ontgaat niemand’. Voor Ringland zetten we het eerste jaar 20.000 euro opzij. Het tweede jaar lukte dat ook nog, maar in 2014 is het ontspoord. Tijd dus voor een sterkere organisatie van Ringland, anders is dat niet vol te houden.”
DIMENSION
05
10
De noodzaak van een nieuw woonbeleid
© Koen Broos
Het engagement van Peter Vermeulen inzake ruimtelijke ordening reikt uiteraard verder dan de Ring rond Antwerpen. Tot voor kort was hij voorzitter van de Vereniging voor Ruimte en Planning VRP, een ledenorganisatie voor ruimtelijke »
© Koen Broos
© Chak López
Om het concept verder uit te diepen werd een crowdfundingactie opgestart die 100.000 euro in het laatje bracht. Bedoeling is dat het ontwerpbureau Omgeving en Vectris zullen werken aan een verdere verfijning van enkele ontwerpelementen en van de modellen voor mobiliteit, dat er een onderzoek komt naar de vastgoedwaarde van het potentiële ontwikkelingsgebied en dat diepgaander wordt ingezoomd op het aspect luchtkwaliteit. “Eigenlijk is het niet te geloven dat wij van de overheid te horen krijgen dat er nog onduidelijke details zijn in ons concept en dat we nu zelf geld moeten zoeken om die beter in te kleuren, terwijl er aan Oosterweel
06
© Chak López
© Chak López
@HOME
07
Business as usual versus sense of urgency Een waterdichte redenering, maar gelijk hebben en gelijk krijgen zijn twee verschillende zaken. “Het blijft nog te dikwijls business as usual”, beaamt Peter Vermeulen, “maar ik weiger mij neer te leggen bij een doemdenken. Binnen het bureau heb ik zopas gepleit om neen te zeggen tegen de opdracht voor een groot ontwikkelingsproject, omwille van bo-
07. De heraanleg van de Grote Markt in Turnhout werd in 2011 onderscheiden met de prijs Publieke Ruimte. Stramien ontwierp dit project in een tijdelijke vereniging met Landlab en Ara, en in samenwerking met Studio Antico en met Ney & Partners.
venstaande bedenkingen. Dat is een erg moeilijke discussie, want je zit natuurlijk ook in een economische realiteit. Als wij het niet doen, pikt een ander bureau de draad wel op, is dan de gebruikelijke reactie. Bovendien kijken architecten niet altijd op dezelfde manier naar dergelijke vraagstukken als ruimtelijke planners. Maar juist dat levert boeiende discussies op. Waarom zouden wij die dialoog ook niet aangaan met de ontwikkelaar, de gemeente, de sociale bouwmaatschappij of een andere partner? Ook zij weten maar al te goed dat ze hun restgronden niet kunnen blijven ontwikkelen via de achterpoortjes die het beleid nog open laat. We beseffen allemaal dat het zo niet verder kan. Wie dat ontkent, moet maar eens kijken naar de situatie in de groene rand ten noorden van Antwerpen. Daar raken steeds meer van die grote, dure villa’s niet verkocht. De eigenaars trachten dan maar de kavels op te splitsen in meerdere entiteiten, maar dat is natuurlijk een louter individuele en geen structurele oplossing. Anderzijds moeten we ons, zoals ik al zei, hoeden voor de appartementisering. Met het bureau hebben we daarover bijvoorbeeld een boeiende studie uitgevoerd voor de stad Hoogstraten, die haar historische Markt bedreigd zag door de oprukkende appartementsgebouwen. Zo zag het bestuur vanuit de collegezaal op de Vrijheid, zoals de markt daar heet, aan de overzijde zo’n mastodont verrijzen. Meteen beseften ze dat ze hun Vrijheid voorgoed zouden verliezen met twee of drie van die projecten extra. Ook in kleinere gemeenten speelt de problematiek. Voor Olen hebben we een soortgelijke studie uitgevoerd nadat daar vlakbij het centrum een appartementenblok verrees dat wel in een stedelijke context, maar niet in die landelijke gemeente thuishoort. Als je daar niet tijdig paal en perk aan stelt, verliest je gemeente binnen de kortste keren haar eigenheid.” (Door Colette Demil & Staf Bellens) www.stramien.be DIMENSION
planners, stedenbouwkundigen en aanverwante experts, dat fungeert als lerend netwerk en platform voor het debat. “We willen in de toekomst ook politiek-maatschappelijk steviger op de agenda wegen. In 2015 willen we onder andere een initiatief nemen rond het woonbeleid en de idee van verhandelbare grondrechten. Wat zie je momenteel? Iedereen beseft stilaan dat het huidige beleid haaks staat op een goede ruimtelijke ordening en alleen maar leidt tot meer files, vervuiling, kosten voor openbare voorzieningen en noem maar op. Planologisch is er ruim voldoende bouwgrond om aan de vraag te beantwoorden. Daardoor hebben heel wat onbebouwde percelen, met vooraan de slecht gelegen gronden, een louter virtuele waarde. Dat kaartenhuis zal op zeker ogenblik onherroepelijk in elkaar storten. Contradictoir genoeg is er daarnaast een speculatieve markt en rijzen de prijzen voor bestaande woningen de pan uit. De oplossing is een goede ruimtelijke ordening, die hopelijk meteen ook een einde kan maken aan die virtuele en speculatieve uitwassen. Bouwen moet je uiterst selectief doen, binnen een straal van 200 meter van knooppunten van een goed uitgebouwd netwerk van openbaar vervoer. Daar moeten we zo snel mogelijk mee beginnen, liever vandaag dan morgen, want elke dag wordt er nog altijd 6 hectare ontwikkeld. Tegelijkertijd moet je renoveren, aanvullen, herschikken en het bestaande weefsel verdichten, zonder te vervallen in de appartementisering die vandaag veel kernen van steden en gemeenten teistert. Om te voorkomen dat eigenaars van een rood ingekleurd perceel de waarde daarvan tot nul zien wegglijden en plots geen spaargeld meer hebben, moeten we werk maken van een sociaal systeem van verhandelbare grondrechten.”
13
