67-71_Mentaal_67-71 17-04-12 08:52 Pagina 67
PSYCHOLOGIE
Tekst: Ton Biessels
??
??
In deze rubriek ‘Hoe coaches leren en zich ontwikkelen’ zijn we aanbeland in het leerveld ‘psychologie’. Hoe word je als coach een betere begeleider van je spelers? Wat moet je we‐ ten, kennen en kunnen? Welke leerstrategie is hierbij het meest effectief? Fons Groenendijk (FC Den Bosch) en Michel Vonk (Sparta) vertellen over hun ervaringen en opvattingen
Fons Groenendijk
over mental coaching. Zondagmiddag: een eredivisietrainer wordt in het interview direct na de wedstrijd het verlies van zijn team onder de neus gewreven. “We moeten er beslist de vinger achter zien te krijgen”, is zijn antwoord. Dat is stevige taal. Maar... wie bedoelt hij precies met ‘we’? En… hoe krijg je die vinger erachter? Kennelijk gaat het om een zorgelijke situatie. Zijn team draait niet naar wens. Er worden nu al vijf wedstrijden op rij verloren. De staf is op zoek naar de reden hiervoor. Spelers mopperen in codetaal, publiek is teleurgesteld en de pers weet al wat er zal gaan gebeuren. Het bestuur spreekt het vertrouwen uit in de trainer, nog wel. Er is een complexe situatie ontstaan. Wat moet een trainer weten, kunnen
en toepassen op dit terrein van de psyche, de mentale begeleiding of mental coaching? Als duidelijk is wat de vaardigheden, kennis en de specifieke rol en taken zijn, pas dan kan er gewerkt worden aan eigen ontwikkeling. Laten wij dáár de vinger eens achter zien te krijgen!
Mentale begeleiding Mentale begeleiding of mental coaching, waar staan deze termen voor? Het gaat om het kunnen analyseren en beïnvloeden van persoonlijke interne en externe factoren die prestatie en motivatie kunnen beïnvloeden. Het gaat om inzicht in de persoonlijke drijfveren, die sporters helpen te presteren of juist ongunstig beïnvloeden. Het is gedrag op het veld dat getriggerd wordt door deze drijfwww.devoetbaltrainer.nl
veren. Positief productief gedrag; negatief of contraproductief gedrag. Prestatiemotivatie, ambitie, perfectionisme, frustratie, zelfvertrouwen, overschatting, onderschatting. Deze termen komen regelmatig langs bij sportbegeleiders. En dan gaat het alleen nog maar over de individuele begeleiding. Gaan we naar team mental coaching, dan wordt het nog complexer. Gedragskundige processen in teams, groepsdynamiek, productief en contraproductief gedrag, faalangst, falend leiderschap, compensatie en coping; het is een complex terrein, ook wel de mysterieuze kanten in de sport genoemd. Tijd om te gaan praten met trainers zelf, hoe zij mental coaching zien en ermee omgaan. We doen dat met twee trainers die al ruime ervaring hebben bij verschillende BVO’s, ook
Foto: Pro Shots
67-71_Mentaal_67-71 17-04-12 08:52 Pagina 68
als speler en in internationaal verband.
Fo n s G r o e n e n d i j k Fons Groenendijk is trainer/coach bij FC Den Bosch. Het team draait goed mee in de competitie en heeft een periodekampioenschap op zak maar speelt tussendoor wisselvallige wedstrijden. Het is een fenomeen dat je vaker ziet bij jeugdige teams. Fons Groenendijk: “Om te beginnen moet ik me altijd bewust zijn van de effecten die ik zelf oproep, met de wijze zoals ik begeleid en coach. Zelfinzicht is heel belangrijk. Welke effecten roep ik onbewust op met mijn coachgedrag? Voorts begint mental coaching bij jezelf. Kennis van groepsprocessen is de start, direct gevolgd door kennis van de spelersgroep zelf. Individuele mental coaching noem ik
gewoon begeleiden, maar dan breder dan alleen voetbal. In alle gevallen gaat het om meer dan voetbal. Een KNVB-slogan, die ook geldt voor mentaal begeleiden. Er staan mensen in het veld, niet alleen spelers. Ik probeer helder te krijgen wat er speelt in de persoonlijke mindset van een speler. Iedere speler moet op een andere wijze benaderd worden. Daar kom je alleen achter als je ze goed leert kennen en hen daarop benadert. Een brede blik is noodzakelijk. Ik zorg dus voor veel contactmomenten. Ze lopen gewoon bij me binnen, ik houd de drempel laag en de deur zoveel mogelijk open. Cursussen erover volg ik niet per se. Ik heb zo’n elf jaar ervaring als trainer en heb zelf twintig jaar gespeeld. Deze ervaring zie ik als een cursus, want 67
68
ervaring is kennis! Ik ben daarbij vrij eigenwijs, ik observeer en denk in mijn eentje na over dingen die ik zie. Daar leent de wedstrijd zich het best voor. In het veld zie je de persoon en de karakters van spelers. Je ziet dan bij sommigen de introversie, je ziet bij anderen de coachende krachten. Ik bespreek dat met mijn assistent-trainers. Zo ontstaat een gewogen en gedeeld beeld van je spelers, dat je gebruikt in de wedstrijd. Ik probeer ook buiten het bekende voetbalwereldje ervaringen op te doen. Ik ben nieuwsgierig naar andere teamsporten. Ik zit af en toe op de tribune bij ZZ Leiden Basketball en bespreek met trainer/coach Toon van Helfteren zijn wedstrijd na. Ik observeer zijn manier van coachen, met name zijn gedrag richting de spelers. Daar volgt dan een gesprek op waar ik weer van leer en hij wellicht van mij. Ook heb ik contact met hockeycoach Marc Lammers over ons vak. Beiden zijn heel goede coaches, toppers in hun sport. Marc levert zelfs regelmatig een bijdrage aan de mentale processen binnen mijn team. Maar ook buiten de sport valt veel te leren. Een bevriende teamchef van een politie-arrestatieteam vertelt mij over zijn aanpak van teamprocessen, teambuilding en teamafstemming in zeer spannende situaties. Wij zijn uiteraard geen arrestatieteam, maar toch zijn er parallellen. Denk maar eens aan het onder druk zetten en houden van een tegenstander. Daarvoor moeten wij in ons team sluitende afspraken maken. Dat zijn teamprocessen die een arrestatieteam van politie goed beheerst. Bij bas-ketball (full court press) en bij hockey (pressing) zie je dat net zo goed. Zo houd ik mij op de hoogte van ontwikkelingen, ik bespreek ze met deze trainers en werk zo aan mijn eigen ontwikkeling. Ik houd het cursusaanbod zoals van het CBV wel in de gaten en kies ook voor de ervarings- en besprekingsaanpak. Bill Beswick’s workshop over mental coaching heb ik wel gevolgd. Dat is een heel motiverend verhaal, zeer expressief en dynamisch. Maar de diepgang haal ik meer uit De Voetbaltrainer 185 2012
67-71_Mentaal_67-71 17-04-12 08:52 Pagina 69
PSYCHOLOGIE
mijn interactieve aanpak met andere coaches.”
D e To p 5 a a n p a k va n Fo n s G r o e n e n d i j k : • Zorg voor kennis van groepsprocessen en ken je eigen rol hierin. • Ken je spelers als mens, niet alleen als voetballer. • Kijk in wedstrijden ook breed, niet alleen naar de taak; kijk naar karakter en gedrag. • Bespreek je observaties met anderen die kritisch (durven te) zijn. Toets je ideeën. • Kijk ook buiten het voetbal, binnen andere teamsporten.
Maar wat te doen als je team van slag is, zoals dit artikel begon? Hoe krijg je de vinger erachter?
D e To p 5 a a n p a k a l s het echt spannend wo r d t : • Toegeven aan jezelf dat je het niet weet. • Peil de stand van zaken binnen je team, samen met hen. • Overleg met je vaste staf, intensiveer de interactie met hen. • Geef vertrouwen aan de spelers en duidelijkheid over je keuzes. • Blijf op je koers en handel daarnaar, zwalk niet mee met goed bedoelde adviezen.
M i c h e l Vo n k In de catacomben van het Kasteel geeft Michel Vonk zijn visie op het ‘Spartaanse’ systeem van mental coaching. Michel Vonk: “Wij werken op het gebied van mental coaching samen met de TalentenAcademie. Zij brengen al enige jaren ons potentieel in beeld, via een eerste intakegesprek. Eerst alleen onze jeugdteams en nu ook de selectie. Via hun methodiek van vraaggesprekken komt er een profielschets uit per speler die de trainers
Michel Vonk
gebruiken in het coachen en begeleiden. Zo heet het model ook: C&B-model. Als nieuwe trainer is dit voor mij een geweldige binnenkomer. Binnen no time leer ik de karakters van de hele spelersgroep kennen. Dat zouden anders 22 gesprekken zijn geweest. Deze wijze is professioneel en we hanteren dezelfde profielset voor alle spelers. Zo leren zij over elkaar en over zichzelf alsmede over hun eigen positie in de groep. Nieuwe spelers worden in dit model gebracht en gekarakteriseerd. Vervolgens gebruiken wij deze informatie in de persoonlijke begeleiding én in de teamprocessen. Dat noemen we de spiegelgesprekken, deze doen we met het complete team. Hier komen de profielen samen, de waarde van een ieder, de waarde in de groep die ieder heeft. Als spelers elkaar meer kennen en begrijpen, kun je dat in het veld tewww.devoetbaltrainer.nl
rugzien. Het trainingskamp tijdens de winterstop heeft hier ook een belangrijke rol gespeeld. Ik heb zelf uiteraard ook een profielonderzoek gedaan. Mijn rol heeft weer effecten op het proces en op spelers als ik ze aanspreek. Zelfinzicht helpt mij hierbij. Een ander model helpt ons om begeleidingsgesprekken op mentaal terrein te voeren, waarin emoties worden besproken die productief dan wel contraproductief kunnen zijn in wedstrijdsituaties. Zo worden diverse psychologische elementen in kaart gebracht. Dit is voor ons als trainers en staf een belangrijke bron van informatie. Uiteraard doen we ook fysieke metingen op basale fysiologische aspecten als hartslag en vetgehalte. Ook meten we belastbaarheid en prikkelbaarheid door objectieve vragen te stellen. Zo hebben we informatie over de trainbaarheid en
67-71_Mentaal_67-71 17-04-12 08:52 Pagina 70
dit onderwerp goed in de gaten. CBVseminars kunnen ook nuttig zijn omdat zij de kans bieden om met collega-trainers in con-tact te komen. Bovendien put ik met regelmaat uit mijn eigen carrière als voetballer. Ik denk dat we spelers niet alleen als voetballer moeten benaderen. Het begrip ‘people management’ dat veel orga-nisaties hanteren, sluit hier heel goed bij aan: het gaat om mensen, niet alleen om medewerkers.”
Foto: Pro Shots
D e To p 5 a a n p a k va n M i c h e l Vo n k :
inzetbaarheid van onze spelers. Opvallend was dat we minder goede resultaten haalden als we de mentale begeleiding op een lager pitje hadden staan. Mentale training en activiteiten houden ons scherp.” Hoe kun je met spanningen omgaan als de prestaties achterblijven? Michel Vonk: “Stress die de omgeving veroorzaakt in de vorm van een hausse aan meningen en opvattingen, moet je proberen te relativeren. De buitenwacht kan heel actief zijn met het bestoken van de staf. Onze lijn is dan: er is alleen communicatie, afstemming en advisering tussen technische staf en de technisch directeur. Door de technische staf wordt vervolgens de te volgen lijn vastgesteld. Al hebben we permanent experts in huis, via seminars en clinics houd ik
• Voer persoonlijke gesprekken met spelers. • Werk volgens een bepaald model. Er zijn er vele, die niet duur hoeven te zijn. • Voer ook de teamgesprekken volgens hetzelfde model. • Laat spelers elkaar vertellen wat ze van een ander en elkaar verwachten. • Benader je spelers als mens, niet alleen als voetballer.
Maar wat te doen als je team van slag is. Hoe krijg je de vinger erachter?
D e To p 5 a a n p a k a l s het echt spannend wo r d t : • Reduceer de spanning door te relativeren. • Realiseer je dat de buitenwacht meeleeft, maar dat ze alleen de buitenkant zien. • Analyseer alleen met bestuur, algemeen directeur en technisch directeur. • Zet dan de lijnen uit naar spelers en omgeving. • Bespreek met de spelers de eerder afgesproken ‘morele waarden’ die het team verbinden. • Benader je spelers met intuïtie. Kijk goed wat er speelt; een schouderklop doet goed.
69
70
Hoe pakken deze trainers hun eigen ontwikkeling aan? Welke leerstrategieën zetten ze in? Het beheersen en kunnen hanteren van ‘mental coaching’ leer je kennelijk niet (alleen) in een cursus of seminar. Deze helpen wel; ze geven handvatten en je spreekt erover met collega-trainers. Een procesmatige benadering van gesprekken met spelers is een nuttige benaderingswijze. Zo wordt iedereen langs dezelfde lat gelegd, zijn de individuele verschillen juist interessant en bij spelers on-derling bekend. Zowel trainers als spelers weten welk vlees zij in de kuip hebben. Het professionele programma dat Michel Vonk in huis heeft, is niet voor iedereen haalbaar. Maar een methodiek uit een cursus, een tip van een collega of het kort inhuren van specialisten kan al een goede start zijn van een ‘begeleidingssysteem’. De aanpak van Fons Groenendijk en Michel Vonk om zich verder te ontwikkelen in de theorie en praktijk van het mental coachen ziet er in het model van ‘de 15 aspecten van coachleren’ als volgt uit: zie figuur 1 op pagina 71.
Conclusies Beide trainers zitten qua keuze voor leer- en ontwikkelingsstrategieën op vier van de zeven strategieën op dezelfde lijn. Michel Vonk heeft de (luxe) situatie dat hij kan beschikken over een extern bureau dat hem constant kennis en expertise biedt. De leeractiviteit ‘seminar of cursus lopen’, een onderdeel van de strategie ‘theoretisch leren’, wordt door beiden niet veelvuldig ingezet. Als ze gaan, is dat niet alleen om kennis en informatie te vergaren, maar ook voor contact met de medecursisten en uitwisseling van ervaringen en gedachten. Fons Groenendijk kijkt graag en met regelmaat over de grenzen van het voetbal en gaat bij andere sportcoaches in de leer. Opvallend is het niet-gebruiken van de leerstrategie ‘leren in en van extreem spannende situaties’. Deze De Voetbaltrainer 185 2012
67-71_Mentaal_67-71 17-04-12 08:52 Pagina 71
PSYCHOLOGIE
wordt door trainers/coaches als zeer ontwikkelend bestempeld. Dit zijn de situaties waarin de leermomenten vaak het krachtigste zijn. Het kunnen ook conflicten zijn tussen spelers of tussen trainers onderling. Clashes met bestuur of stafleden horen hier ook bij. Het reduceren van spanningen, analyseren van de situatie en het
vinden van oplossingen tussen partijen ligt wellicht meer bij het managementveld en worden in een volgend artikel besproken.
A dv i e s va n t ra i n e r a a n t ra i n e r Tot slot geven beide trainers het advies: begin je ontwikkeling met zelf-
kennis en zelfinzicht. Jij bent als trainer altijd een factor in het geheel: “Een trainer beïnvloedt sowieso het proces, zonder dat hij iets bijzonders doet. Die effecten moet je allereerst leren zien. Dat is een van de pijlers onder je eigen ontwikkeling als mental coach.”
Figuur 1. Vijftien aspecten van leren door de coach.
A . L e e r s t rat e g i e ë n 6
4
leren van andere leren door zelf trainers, het na en vooruit te goede van ande- denken ren overnemen
2
1
3
5
7
leren buiten je eigen praktijk of andere zaken aanpakken in je eigen praktijk
leren binnen je eigen praktijk van trainingen en wedstrijden
leren in en van zeer spannende situaties; conflicten
leren door georganiseerde en planmatige interactie
leren in cursus, via dvd, pc, boeken, magazines, of van (ingehuurde) experts
B. Leervelden 1
2
3
4
5
techniek
tactiek
fysiologie
psychologie
management
C. Leerpijlers 1
2
3
zelfkennis en zelfinzicht
een mentaliteit van jezelf steeds willen verbeteren
mobiliteit, veranderen van baan of omgeving
Gebruikte strategieën voor het leerveld ‘psychologie’ respectievelijk mental coaching:
o ra n j e
deze strategieën worden door beide trainers gebruikt
blauw
voorkeurstrategie van Fons Groenendijk
paars
voorkeurstrategie van Michel Vonk deze leerstrategie wordt niet ingezet
rood
deze pijler wordt door beide trainers genoemd als belangrijk aspect in het kunnen begeleiden van team en spelers en dus in persoonlijke ontwikkeling van een trainer/coach
www.devoetbaltrainer.nl
