25 jaar Sint-Janscentum zie uitneembaar programma binnenin
GRATIS PERIODIEK CONTACTBLAD VAN DE GEBEDSKRING SINT JAN VAN HET BISDOM ’S-HERTOGENBOSCH
Kringblad JAARGANG 21, NUMMER 1 - VOORJAAR 2012
Colofon
Het kringblad is een gratis uitgave van de gebedskring Sint Jan voor roepingen in het bisdom ‘s-Hertogenbosch. Het verschijnt met Kerstmis, met Pasen en in de zomer.
Redactie:
Pieter Zimmermann (3e jaars priesterstudent)
Secretariaat:
Papenhulst 4, 5211 LC ‘s-Hertogenbosch T.: 073-6123055 F.: 073-6145315 E.:
[email protected] W.: www.sint-janscentrum.nl www.sonnius.nl
In deze editie Voorwoord ................................................... 3 F. De Rycke
Geloof en Kunst............................................ 5 Mgr. Drs. A.L.M. Hurkmans
De Lijkwade neemt ons mee op weg naar de Heer................................................ 7 J. Smith, pr
De icoon van het Heilig Aanschijn: een beeltenis met een missie ....................... 11 Geert Hüsstege
De verkondiging van het evangelie: een familiezaak? ........................................ 14 Marcel Gielis
Bijbelse taferelen bij Vincent van Gogh .......... 22 Pieter Zimmermann
Roepingenreis Heilig-Rock Trier (D) ............... 29 Bart Theunissen
In memoriam ............................................. 31
Men is vrij om artikelen met bronvermelding over te nemen in parochiebladen etc. Gelieve persoonsmutaties ook door te geven aan het secretariaat van de gebedskring. Retourzendingen worden uit het bestand verwijderd. Nieuwe leden zijn altijd welkom! Schroom dus niet om mensen te vragen om te bidden voor roepingen!
Financiële
Afbeeldingen kaft: Schilderij “De zaaier” van Vincent van Gogh Collectie Kröller-Müller Museum, Otterlo
ondersteuning: U kunt de priester- en diakenopleiding van het Bossche Bisdom ondersteunen door een gift aan: R.K. Instelling Sonnius te ‘s-Hertogenbosch Nederland: banknummer: 22.52.03.022 België: banknummer: 521-0053201-65
25 jaar Sint-Janscentrum: In het midden van dit Kringblad vindt u een uitnodiging met het programma van het 25-jarig jubileum van het Sint-Janscentrum. U bent allen van harte welkom op 8 september 2012.
Voorwoord Beste lezer, Hierbij ontvangt u het nieuwe nummer van het Kringblad. Vele lezers hebben ons gecontacteerd met de vraag waarom dit nummer langer dan gebruikelijk op zich heeft laten wachten. We zijn u zeer dankbaar om deze betrokkenheid, en we hopen dat u ons de vertraging wilt vergeven. In de afgelopen maanden hebben zich op seminarie verschillende activiteiten afgespeeld, waarover we u graag wilden informeren. Hierdoor konden we het huidige nummer echter niet op de normale tijd ter perse laten gaan. Tegelijk willen we u op de hoogte brengen van de feestelijke gebeurtenissen, die in de nabije toekomst zullen plaatsvinden. Enkele maanden geleden hadden we in het Sint-Janscentrum studiedagen met de seminaristen en met priesters van ons bisdom over de ‘Lijkwade van Turijn en de christelijke kunst’ (dit naar aanleiding van een tentoonstelling over de Lijkwade, die momenteel in de Sint-Janskathedraal loopt). Een uiterst lezenswaardig artikel hierover, van de hand van Pastoor Smith uit Leiden, vindt u in dit blad. Ook de tekst van Prof. Gielis past in dit kader. Eind april zijn we, bij wijze van roepingenreis, met de priesterstudenten en met een aantal geïnteresseerden, op bedevaart gegaan naar Trier, waar het Kleed van Christus tentoongesteld werd. Ook hiervan kunt u verderop een verslag lezen. Het Sonnius Priesterfonds, dat door allerlei activiteiten onze priesteropleiding financieel ondersteunt, heeft het initiatief genomen om haar rijke CD-aanbod uit te breiden met een nieuw project: naast de CD’s met Marialiederen en de Brabantse CD’s komt er nu een reeks uit met muziek van de KISI-Kids: een internationale familie van kinder- en tienerkoren die bijbelse en christelijke musicals brengen. Het succes van deze nieuwe vorm van geloofsverkondiging is enorm: niet alleen willen vele kinderen, die een voorstelling meemaakten, ook zelf lid van het koor worden; via hen bereikt de blijde boodschap van ons geloof ook ouders, familie en vrienden, die door het enthousiasme van de kinderen geraakt worden. De KISI-muziek, in de eerste plaats bedoeld voor kinderen, zal ook u niet onberoerd laten. Een overzicht van ons huidige CD-aanbod vindt u
3
op de kaft van dit blad. De CD’s kosten slechts € 15,00; binnen Nederland rekenen we bovendien géén verzendkosten. Tevens liggen twee heugelijke gebeurtenissen in het verschiet: op zaterdag 2 juni a.s. zullen twee van onze seminaristen de priesterwijding ontvangen. De feestelijke wijdingsmis, waartoe we u van harte uitnodigen, begint om 12.00 u in de Sint-Janskathedraal. Tenslotte is het een grote vreugde u te mogen uitnodigen voor de viering van het 25-jarig bestaan van het Sint-Janscentrum op zaterdag 8 september 2012. Met een feestelijke jubileumviering willen we dank brengen aan God en tevens onze erkentelijkheid betonen aan de talloze mensen die met ons verbonden zijn in gebed of ons financieel ondersteunen. Het programma van de jubileumviering vindt u op de Uitnodigingskaart midden in dit Kringblad. Twee prominente sprekers hopen wij te mogen verwelkomen t.w. Kardinaal Dziwisz, aartsbisschop van Kraków en Eerw. Moeder María de Anima Christi, generale overste van het religieuze instituut van de Dienaressen van de Heer en van de Maagd van Matará. De staf en de seminaristen van het Sint-Janscentrum hopen van harte u bij deze feestelijke jubileumviering te mogen verwelkomen. In verband met de praktische organisatie verzoeken wij u ons vóór 15 augustus a.s. van uw komst op de hoogte te brengen. U kunt daartoe de bijgevoegde antwoordkaart gebruiken; ook u kunt deze invullen op de seminariewebsite (www.sint-janscentrum.nl) of u kunt een bericht sturen aan
[email protected]. De jubileumviering op 8 september zal, vanwege het feestelijke karakter, gecombineerd worden met de Gebedsdag van de Gebedskring. Dit jaar zal er dus géén Gebedsdag zijn in het Sint-Janscentrum op de laatste zondag van september. Wij wensen u veel leesplezier toe met het nieuwe Kringblad. Hopelijk tot ziens op 8 september a.s.!
F. De Rycke Rector Sint-Janscentrum
4
Over de auteur Rector F. De Rycke, geboren 1977 te Antwerpen, is priester van het bisdom ’sHertogenbosch en rector van het Sint-Janscentrum sinds 2009.
Geloof en Kunst Dit kringblad gaat over Geloof en Kunst. Twee grootheden die elkaar raken en kunnen versterken. Graag doe ik een poging om er met het oog op uw gebed iets over te zeggen.
Bestaanservaring
Een bestaanservaring heeft te maken met
Geloof en Kunst hebben beide als een van
overweldigd worden. Daarnaast met een in-
hun bronnen de ervaring van te bestaan.
tense ervaring van er te zijn. Meestal mag
Meestal gaat de mens gewoontjes door het
je doorheen zulke ervaringen ook iets zien
leven met zijn zorgen en met zijn geneugten.
van de zin van het leven. Het is mogelijk
Maar soms heb je een diepere ervaring. Bij
dat je daarin iets van God ervaart.
het zien van een meer met een mooie horizon kun je ineens verstillen. Alles om je heen trekt zich terug en je bent geboeid door dat jij daar bent en je wordt overweldigd door de natuur. Dat ik er mag zijn. Je zou het uit kunnen zingen. Ineens weet je God bestaat. Hij is er. Het blauw van de hemel is plotsklaps voor eeuwig opgeslagen in je geheugen. Het leven omringt je. Overal water.
Kunstwerk als beeld van een bestaanservaring Een kunstenaar kan zulk een intense ervaring vatten in een beeld of vastleggen op een doek. Denk bijvoorbeeld aan het schilderij van Rembrandt waarop hij zijn moeder schildert met de Bijbel in de hand.
Zulke bestaanservaringen heeft iedere mens. Vaker zijn we ze ons niet bewust. Ook brengen we ze niet altijd onder woorden. Daarmee verdwijnen ze ook makkelijker. Gelovige mensen en kunstenaars zijn extra gevoelig voor bestaanservaringen. Je kunt die opdoen in de natuur. Zoals ik hierboven dat verwoordde. Maar zulke zeer diepe en intense ervaringen doe je ook op in relaties, in de literatuur, in het beluisteren van muziek, in het studeren en in het beschouwen van kunst.
5
Er spreekt een intense intimiteit uit. Rem-
Dergelijke diepe ervaringen, die ons wor-
brandt heeft in grote dankbaarheid erva-
den aangereikt door kunstenaars en heili-
ren dat hij een moeder heeft die thuis is
gen, kunnen ons heel goed helpen om de
bij God. Rembrandt zal door die ervaring
rijkdom van ons eigen leven te ontdekken
geraakt zijn.
en om tot diep gebed te komen. Laten we met vuur bidden om werkers in de wijn-
Misschien heeft hij uitgeroepen: ”Ik ben
gaard van de Heer.
opgenomen in een geheel. Ik val niet buiten God.” Zo zijn er tal van kunstwerken
Mgr. Drs. A.L.M. Hurkmans
die zijn ontstaan op basis van een diepe
Bisschop van het bisdom van ‘s-Hertogenbosch
bestaanservaring.
Spreken over geloof op grond van een bestaanservaring Gelovigen vinden in een bestaanservaring vaak een vertrekpunt om iets te kunnen zeggen over hun geloof. Daarmee krijgt hun geloof ook vastigheid. Bij het zien van het meer zou ik makkelijk denken aan Jezus in de boot met zijn leerlingen. Het is de Kerk. Wij zijn ons niet zeker van ons bestaan. We varen in een boot op het water. Soms is het stil, maar het kan ook angstig wild en onrustig zijn. Maar hoe dan ook Jezus is bij ons. Als wij Hem roepen zal Hij ons redden. Jezus brengt ons naar de overkant. Daar mogen we thuis zijn in het huis van de Vader. Geloofservaringen zijn dan bestaanservaring die op een diepe wijze verbonden worden tot geloofsgetuigenissen.
6
Over de auteur Mgr. Drs. A.L.M. Hurkmans is bisschop van ’s-Hertogenbosch. Hij werd op 29 augustus 1998 in de Sint-Jan bisschop gewijd en is de zestiende bisschop van het bisdom ’s-Hertogenbosch.
De Lijkwade neemt ons mee op weg naar de Heer Op mijn 15de las ik voor het eerst over de Lijkwade van Turijn. In het populaire (jongens)blad Kijk. Hoewel er thuis niets aan wat voor geloof ook werd gedaan, boeide dit onderwerp me meteen. Later was er een soort expositie in Gouden Handen, ’s Heerenbergh, aan de andere kant van het land. Met de trein ernaar toe. Iemand daar gaf me titels van boeken en daarmee begon mijn kleine Lijkwade bibliotheek.
afdrukken van het lichaam zichtbaar. Van-
Planken vol
af de jaren zeventig in de vorige eeuw is
Over de Lijkwade is inmiddels heel veel ge-
er een serieus wetenschappelijk onderzoek
schreven. Een Amerikaans website www.
gaande naar de herkomst van deze doek.
shroud.com geeft een lijst met een paar
Dat heeft al heel veel gegevens opgeleverd.
duizend titels! Daar is mijn eigen plankje
Het bloed is echt bloed, type AB. De afdruk
van ongeveer 130 titels niets bij. Hoewel.
is vanuit het dode lichaam ontstaan.
Veel boeken vertellen hetzelfde en er zit
De man was ongeveer 1.80 lang, woog
ook veel ‘rommel’ bij, zoals Het Teken, dat
ongeveer 85 kilo en was tussen de 30 en
nu de etalages vult. Al met al, de Lijkwade
40 jaar oud, van Joodse herkomst. In het
van Turijn is een uniek fenomeen.
weefsel zitten plantenpollen die afkomstig
De lijkwade is een lang wit linnen doek
zijn uit Frankrijk, Turkije en Israël.
(4.40 bij 1.10). Ooit is die gebruikt om
Bij de voeten en knieën vond men sporen
iemand in te begra-
van een vrij zeldza-
ven. Toen de doek
me soort aragoniet-
later werd opengevouwen, waren de bloedsporen en de
De Lijkwade van Turijn een uniek fenomeen
gruis, die ook in de straten van Jeruzalem voorkomt.
7
Weefwijze en naaiwijze zijn typerend voor
katholieken, met priesters, met gelovige
een Joodse herkomst uit de eerste eeuw.
mensen. Zonder dat zij het wisten, werd
Eeuwen lang werd de doek bewaard in
ik binnengeleid in een voor mij volkomen
Edessa, het huidige Sanliurfa in Turkije. Al
onbekende wereld van de Katholieke Kerk.
in de zesde eeuw werden daar naschilde-
Met alle facetten van dien! Want in 1988
ringen gemaakt van de afdruk van het ge-
werd er een Vlaams Nederlands Lijkwade-
zicht als iconen van Jezus. Uit 944 stamt
genootschap opgericht. Als erg jong stu-
een ooggetuigenverslag hoe deze doek als
dentje hoorde ik daar bij, tussen allerlei wat
een relikwie plechtig Constantinopel werd
oudere heren, één dame en één pater! Wat
binnengedragen. Die stad werd in 1204 ge-
ik hier tegenkwam, was hoe de Lijkwade
plunderd door westerse kruisvaarders. Zij
emoties oproept en onherroepelijk verbon-
brachten de schatten naar Frankrijk, waar-
den is met hoe we over Jezus (en vaak ook
onder de lijkwade. Deze verschijnt in een
de Kerk) denken.
Frans dorpje Lirey en is later in Chambery. Gaandeweg die ja-
Daar werd de doek geschonden door vuur en water bij een brand in 1532.
De Lijkwade voert ons naar het hart van de Kerk
Sinds 1578 is de
ren is de Lijkwade een soort sleutel voor me geweest om veel te ontdek-
lijkwade in Turijn. Deze lijst met feiten kan
ken over de Heer en zijn Kerk. Bijvoorbeeld
nog aangevuld worden. Die alle bij elkaar
de betekenis van de Menswording en de Sa-
maken het hoogstwaarschijnlijk dat we in-
cramenten, de waarde van afbeeldingen,
derdaad hier de grafdoek voor ons zien, die
beelden en iconen. Het lijden van Jezus is
van Jezus is geweest.
zo realistisch af te lezen van de Lijkwade (nog gruwelijker dan Gibsons Passion), en
Sleutel tot de deur van de Kerk
de heiligen leren hoe dit onmetelijke lijden openbaring is van Jezus’ onmetelijke liefde (Franciscus, Catharina, Thérèse, Pater Pio, Marthe Robin, Paus Johannes Paulus II…).
Voor de middelbare school schreef ik een
De Lijkwade nam me mee naar het hart
scriptie over de Lijkwade. Wat de docenten
van de Kerk en dat is waarschijnlijk ook de
nooit was gelukt, gebeurde nu wel: ik las
zending van deze grafdoek. Als deze echt
Franse, Duitse en Engelse boeken… over la
van Jezus is, dan heeft de Heer deze niet
Linceul, das Grabtuch, the Shroud.
zonder bedoeling (zending) achtergelaten.
En ik ging schrijven met de schrijvers en
De Lijkwade maakt het kerygma in één
kwam zo voor het eerst in contact met
oogopslag zichtbaar: Jezus, waarlijk God
8
en waarlijk mens, gekruisigd, gestorven en verrezen (want we zien een lege lijkwade!). Daarbij maakt de afbeelding ook ‘zichtbaar’
De Lijkwade, nog altijd omgeven door veel raadsels
wat de H. Mis tegenwoordig stelt; de witte altaardwaal op de altaren verwijst naar de
Een kortstondige energie-overdracht ver-
grafdoek van de Heer. Zo heeft ‘de Lijk-
klaart de afbeelding nog het beste. Nie-
wade’ dus een belangrijk aandeel gehad
mand heeft iets dergelijks nog kunnen
in mijn toetreden tot de Katholieke Kerk.
namaken dat beantwoordt aan alle eigenaardige eigenschappen van deze afbeel-
Wat het oog niet ziet!
ding. Bovendien missen de afbeelding en de
In 1898 werden
bloedsporen elke aanwijzing wat er met
de eerste foto’s
het lichaam gebeurd is. Was het lichaam
gemaakt en de
vergaan, dan was ook het linnen vergaan.
fotograaf Se-
Was het lichaam uit de doek weggehaald,
condo Pia ont-
dat zou dat te zien moeten zijn in vervor-
dekte dat de
mingen bij de bloedsporen. Geen van bei-
negatieven een
den is gebeurd. Wat dan wel?
prachtig beeld
De lijkwade is dus echt een mysterieus fe-
gaven. Dat lag
nomeen. Menig wetenschapper en ‘hobby-
voor de hand:
ist’ komt er niet meer van los, wanneer hij
als afdruk is
eenmaal weet welke raadsels nog om be-
de afbeelding
antwoording vragen.
zelf een negatief. Het negatief van het ne-
Icoon van het Lijden
gatief haalt iets van het oorspronkelijk
De Katholieke Kerk spoort het wetenschap-
lichaam naar voren. Juist de negatief-af-
pelijk onderzoek aan en werkt er aan mee.
drukken maken de afbeelding veel har-
Zolang dit geen definitief oordeel kan ge-
monieuzer, zeker die van het gezicht (zie
ven, zal de Kerk ook geen definitief woord
de foto’s). In de zeventiger jaren ontdekte
spreken. Buiten dit wetenschappelijk circuit
wetenschappers, dat de afbeelding ook 3-D
circuleren allerlei hypothesen: Leonardo Da
eigenschappen heeft. Bovendien zagen ze
Vinci is de maker, de afbeelding bewijst dat
dat de afdruk aan de uiterste oppervlakte
Jezus niet echt dood was of recentelijk de
zit. Deze is dus beslist niet geschilderd, in-
lijkwade ís de “verrezen Heer” (Het Teken).
gebrand of door zweet ontstaan.
9
Het Gelaat Jezus’ gelaat op de lijkwade is sereen en vredig. Van dit gelaat gaat een stille troost uit, dat de dood en het kwaad niet het laatste woord zullen hebben. De afbeelding van de opengevouwen lijkwade wil niet zozeer bewijzen, maar vooral verwijzen naar Jezus die het Leven en de Verrijzenis is. Daarom zijn er ontelbaren over de wereld, die telkens weer opzien naar dit gelaat en deze afbeelding. Bij de Lijkwade past het woord Tegenover het serieuze onderzoek houden
van Jezus uit de Openbaringen (1,18): “Ik
deze geen van allen stand. Evenmin de
was dood, maar zie Ik leef.”
C-14 meting uit 1988, die de oorsprong dateerde in de middeleeuwen. Deze slecht
J. Smith, pr
voorbereide meting werd uitgevoerd op een te sterk vervuild stukje van de lijkwade en is daarmee onbetrouwbaar gebleken.
Een expositie over de Lijkwade met
Artsen waren als eersten overtuigd van de
veel uitleg, voorwerpen en een repli-
echtheid gezien de sporen van het lijden.
ca op ware grootte is in de Sint Jan
De ´geselingswonden´ over het hele li-
Kathedraal, Den Bosch te zien, t/m 31
chaam zijn uitermate realistisch. De door-
augustus, elke dag 13.00 – 17.00 uur.
nenkroon blijkt een doornenkap geweest te zijn over het hele hoofd heen. En het is pas op basis van deze afbeelding dat we weten hoe gruwelijk de dood aan een kruis is. Het gaat niet om een stil hangen tot de dood er op volgt. Het lichaam van de gekruisigde wordt door wrede stuiptrekkingen op en neer bewogen in een constante strijd tegen ondragelijke pijnen in armen, borst en benen. De zijdewonde laat de golf van ‘bloed en water’ (Johannes 19,34) na zoveel eeuwen nog zien.
10
Over de auteur Jeroen Smith pr., pastoor in Leiden, medecoordinator Katholiek Alpha Centrum en medespirituaal Sint Bonifatius Instituut van de Tiltenberg. Daarnaast betrokken bij de Stem van Pater Pio, de Nederlandse Karl Leisnerafdeling van de IKLK en de expositie van de Lijkwade in de Sint Jan van Den Bosch.
De icoon van het Heilig Aanschijn: een beeltenis met een missie Als je met iconen bezig bent zoals wij mag je niet stil blijven staan bij de buitenkant van de beeltenis. Het vraagt verbintenis met wat ze vandaag betekenen. In onze parochie hebben de communicanten alle een reproductie van de icoon van het Heilig Aanschijn gekregen met een monstrans met de Heilige Hostie erop. Ook dit jaar. Het is een sterk aandenken aan de inhoud van hun 1e Heilige communie. Zelfs degenen die niet meer opdagen in de kerk, doen het niet weg. Men is geneigd iconen als iets exotisch te beschouwen. Iconen zijn niet enkel oosters. Allereerst was het in de achtste eeuw voornamelijk Rome onder Paus Clemens die de iconen verdedigde. Er zijn vele van de oudste iconen terug te vinden in Italië. Dezelfde beeldtaal werd in het westen als in het oosten gehanteerd. Ook gaf Paus Pius IX de Redemptoristen opdracht de icoon van Altijddurende Bijstand te verspreiden. In die zin zien wij het verspreiden van het Heilig Aanschijn van de Heer als missie. Het wezen van elke icoon is Jezus Christus en Zijn persoon die op een geestelijke wijze wordt benadrukt en iets van Hem laat zien.
Beloften van het Heilig Aanschijn
tuurlijk Theresia van Lisieux van het Heilig
Vanaf de 19 eeuw hebben tal van heili-
Aanschijn, Elisabeth van Dijon, Mama Car-
gen en mystici de aandacht gevestigd op
mela, Teresa Higginson, zr. Pierina etc. Vol-
het belang van het Heilig Aanschijn. Den-
gens hun aansporingen is het van belang
ken we aan zr. Marie de Saint Pierre, na-
liefdevol naar een afbeelding van het Ge-
e
11
laat van de Heer te schouwen als de barm-
Handleiding
hartige, de lijdende en opgestane Heer zo-
Als we Jezus in de Bijbel beschouwen, we-
als de apostelen en leerlingen Hem gezien
ten we dat Hij ook in onze naasten wordt
hebben. Want dit brengt ons van Hart tot
ontmoet. ”Al wat ge voor één dezer gering-
hart met Hem. Ook wordt het vergeleken
sten gedaan hebt, hebt ge voor Mij gedaan”
met het troosten van Veronica op de kruis-
(Mt.25,40). ”Waar twee of meer in Mijn
weg. Het in huis hebben van een dergelij-
naam aanwezig zijn, ben Ik in hun mid-
ke beeltenis zou een teken van bescher-
den” (Mt.18,20). We zien Hem dus te mid-
ming tegen onheil zijn zoals het bloed aan
den in de attentie voor een naaste en in de
de deurpost bij de uittocht uit Egypte. Ze
ontmoeting met medegelovigen. Ook voor
bepleiten dat elke gelovige een dergelijke
priesters en zielzorgers als herders is het
beeltenis in huis heeft. Door ons langs de
heilig Aanschijn zo een belangrijke hand-
iconen op Hem te richten, kan God zich op
leiding: het richt ze op Christus en op Zijn
ons richten, we blijven voor Hem als een
beeld dat in hen groeit en hersteld wordt.
kind. Samen met Maria kunnen we groeien
Jezus’ woorden “Wie Mij ziet, ziet de Va-
naar het kindschap van God.
der” (Joh.14) geven zo richting in ons da-
Al in het oude verbond komt het verlangen
gelijks leven om God en onze naasten lief
van het Joodse volk naar het Heilig Aan-
te hebben als onszelf.
schijn dikwijls voor. Telkens wordt voornamelijk in de psalmen aan de zoekers van
Onze ervaring is dat een icoon in huis er-
Gods Gelaat de prachtigste beloften ver-
voor zorgt dat het geloof geen bijzaak is.
bonden van vrede, vreugde, zegen en be-
Ons gezin komt dagelijks samen bij de
scherming. Als je de psalmen bidt of leest,
icoon van het Heilig Aanschijn. De iconen
kom je ze vanzelf tegen. In het boek Ge-
herinneren ons aan het begin en einddoel
nesis wordt de mens aangekondigd als
van ons leven, zelfs als we ze onbewust
beeld van God. Maar dán heeft de zonde-
passeren en in een oogwenk zien. We ko-
val plaats. In ons doopsel, zoals we zien
men wel eens op adressen waar bij gelo-
in de doop in de Jordaan, wordt het beeld
vigen totaal geen religieuze afbeelding te
van de mens hersteld. “Zie hier Mijn Zoon
vinden is. Schaamt men zich om zichtbaar
de Welbeminde.” Dat beeld loopt in ons tel-
zijn geloof in de Heer te beleven, vindt men
kens schade op. Maar door onze ogen lief-
het geloof tot in de huiskamer privé? Of ziet
devol, vol vertrouwen en hoop op Jezus te
men het niet als passend in een nihilistisch
houden gaan we op weg naar ons doel en
interieur? Nu heb ik rekening houdend met
onze bron. Naar Zijn Gelaat kijken is Hem
de stijl van de gebouwen en hun interieur,
leren kennen.
zowel gewerkt aan iconen voor kerken in de stijl van de Bossche school (Seminarie
12
de Tiltenberg) als voor Romaanse als Neo-
schouw.” Ook denken we na over wat het
gotische kerken. Daar hoeft het niet aan te
H. Aanschijn kan betekenen in de Kerk en
liggen. Wel zien we in tuinen en voor ramen
samenleving met onze beperkte mogelijk-
overal Budha’s die niet eens in de stijl van
heden, maar met Gods genade. Het is Zijn
onze cultuur passen.
werk. We sluiten af met gebed en zang, zo mogelijk met een moment van aanbidding
Beweging van het Heilig Aanschijn
van het Allerheiligste en een priesterlijke zegen met de icoon. Op dit moment hebben we niet echt een locatie om samen te komen.
Iconen helpen bij het gebed en om te leven in Gods tegenwoordigheid. De laatste
Ware evangelisatie is het bekend en ver-
honderd jaar vestigen de Pausen telkens
trouwd maken met de persoon van Jezus.
aandacht op het belang van het Heilig
Hoe moeten we het evangelie in deze tijd
Aanschijn. In het bijzonder Paus Johannes
bekend maken? Niet iedereen is begiftigd
Paulus II die het in Novo Millenio Inneunte
met de gave van het woord. Het is de profe-
uitdiept en zo het nieuwe Millennium in het
tische opdracht van elke gelovige en pastoor.
licht plaatst van het Heilig Aanschijn. Hij
Iedereen kan een afbeelding van Jezus uit-
wijst op de historische persoon van Jezus
delen. Als we iemand voor het eerst ont-
gekend door de Heilige schrift en dat zijn
moeten kijken we hem of haar aan. Dat is
ware Gelaat naar voor brengt in Zijn open-
dan het begin van de kennismaking. “Als
baar leven, Zijn handelen, Zijn passie en
we het gelaat van Jezus bekijken zien we
opstanding. Paus Benedictus XVI voert dit
wie Hij is en hoe Hij is”, zegt onze paus op
door in zijn trilogie ”Jezus van Nazareth”.
7 september 2006.
Om Hem echt te leren kennen hebben we aan één leven niet genoeg. Daarom willen we als beweging met anderen in die richting groeien. We zijn een aantal keren samengekomen met anderen om na de eucharistieviering elkaar te ontmoeten. Om samen te lunchen, te bidden en te delen rondom de icoon met een tekst, een psalm. Ook rond het gedicht van Titus Brandsma, geschreven in zijn cel: “O, Jezus als ik U aan-
Over de auteur Geert Hüsstege (45) is restaurateur en iconenschilder. Hij heeft hiervoor zijn opleiding genoten in België, Wenen en Rusland. Via de norbertijnen in Postel heeft hij een theologische vorming gehad in Leuven. Sinds 1992 geeft hij cursussen iconenschilderen en verzorgt exposities met lezingen. Hij is getrouwd en vader van 4 kinderen in de leeftijd van 4 tot 12 jaar.
13
De verkondiging van het evangelie: een familiezaak? Enkele jaren geleden, in 2009, heb ik mogen meewerken aan de tentoonstelling Reünie, die in de Antwerpse kathedraal ingericht werd ter gelegenheid van de herdenking van de stichting van het oude bisdom in 1559. De taak die de curator aan mij als theoloog toebedacht had, bestond uit het bestuderen van de iconografie van de tentoongestelde altaarstukken en bovendien uit het bedenken van een mogelijkheid om deze 16de- en 17de-eeuwse schilderijen op een verantwoorde manier in te passen in een kerk die heden ten dage nog altijd allereerst als liturgische ruimte functioneert. Het is een uiterst boeiende ervaring geweest. De tentoonstelling heeft op vrij grote schaal geleid tot het inzicht dat een kerk geen museum is en dat oude triptieken niet domweg zoals in een museum voor moderne kunst tegen de kerkmuren horen opgehangen te worden, maar dat men er moet naar streven ze ook thans voor catechese en liturgie te laten functioneren.
Zelf ben ik bij het iconografisch onderzoek
vallend zijn ‘broeder’, Jakobus de Mindere,
van de op Reünie tentoongestelde triptie-
en diens moeder, Maria van Cleophas, op
ken sterk getroffen geworden door de zeer
de voorgrond. Het kerngezin is op Reünie
prominente aanwezigheid van de familie
natuurlijk afgebeeld op schilderijen met de
van Jezus op de schilderijen die op deze
aanbidding van de herders en van de wijzen
tentoonstelling hangen, zodat ik daar bij
en bovendien op de triptiek van de school-
rondleidingen extra aandacht aan gegeven
meesters, die Jezus als leraar in de tempel
heb. Daarbij gaat het dan niet zozeer om
voorstelt, op het ogenblik dat Maria en Jo-
de H. Familie die thans op de zondag on-
zef Hem terugvinden. Johannes de Doper,
der het octaaf van Kerstmis wordt gevierd
wiens moeder Elisabeth volgens het Lu-
(Jezus, Maria, Jozef), maar om de meer
casevangelie een verwante (nicht) van Je-
uitgebreide familie, waartoe (volgens de
zus’ moeder was, is aanwezig op de beide
traditie) ook grootouders, tantes en ooms,
triptieken van de schrijnwerkers, wier pa-
neven en nichten gerekend worden. Hier-
troon hij samen met Johannes de Evange-
bij treedt niet alleen Johannes de Doper, de
list was, en bovendien op het schilderij met
(achter)neef van Jezus, maar ook zeer op-
de voorstelling van het Laatste Oordeel,
14
De Kruisafneming
waarop hij samen met O.-L.-Vrouw en de
het kruis. Volgens de grote exegeet uit de
apostelen zal verschijnen aan Jezus’ zijde.
kerkgeschiedenis, de H. Hiëronymus, gaat
Ik wil hier echter ingaan op de aanwezig-
het hier om één en dezelfde vrouw. Aldus
heid van de genoemde minder bekende fa-
verklaart hij dat Jakobus, die meermaals
milieleden van Jezus, nl. Maria van Cleop-
ter sprake komt in de Handelingen van
has en Jakobus de Mindere.
de Apostelen en in de brieven van Paulus en de auteur zou zijn van de Jakobusbrief
Jezus’ familie in het Nieuwe Testament
(die een joods-christelijk karakter draagt en legt sterk de nadruk op de naleving van de wet), ‘dé broeder des Heren’ wordt genoemd: het Griekse woord ‘adelphos’ dat
Volgens Joh. 19,25 stond onder het kruis
hier gebruikt wordt, kan immers ook ‘neef’
o.a. de zuster van Jezus’ moeder, Maria
of ‘bloedverwant’ betekenen. Ook de an-
(vrouw of dochter) van Cleophas (eigenlijk:
dere broeders des Heren en Diens zusters,
Klopas). In Mk. 15,40 en Mt. 27,56 wordt
van wie in het N.T. sprake is (Mk. 6,3 en
een Maria die de moeder was van Jako-
Mt. 13,55-56; vgl. Mk. 3,21 en 31-32, Mt.
bus (de Mindere) en van Joses (of Josef)
12,46-47 en Lk. 8,19-20; vgl. ook Hand.
genoemd als een van de vrouwen onder
1,14), zouden bijgevolg zonen van Maria
15
van Cleophas zijn. Van de in Mk. 6,3 genoemde broeders des Heren zouden er drie opgenomen zijn onder de twaalf apostelen, nl. Jakobus de Mindere, Simon de Zeloot en Judas Taddeüs. Jakobus en Judas zijn
Maria van Cleophas en Jakobus de Mindere op de tentoonstelling Reünie
allebei auteur van één van de nieuwtestamentische brieven. Omdat Levi of Matteüs
Maria van Cleophas wordt afgebeeld op
evenals Jakobus zoon van Alfeüs wordt ge-
de twee topstukken van de tentoonstel-
noemd (Mk. 2,14 en 3,18) werd ook hij wel
ling Reünie, waarvan de schilders in de
eens als een zoon van Maria van Cleophas
ondertitel - Van Quinten Metsijs tot Pie-
beschouwd.
ter Paul Rubens - genoemd worden, nl.
Hierbij moet wel aangetekend worden dat
en De Kruisafneming. In studies over Ru-
er nog andere interpretaties van de teksten
bens’ Kruisafneming wordt meestal in het
over de broeders en zusters van Jezus in
vage gelaten welke personages er juist af-
omloop zijn dan die van de H. Hiëronymus,
gebeeld zijn. Het is nochtans vrij duidelijk
die ik hier weergegeven heb. De Oosterse
dat Rubens het Johannesevangelie volgt
kerken zijn in het algemeen van mening dat
(Joh. 19,38-42). Volgens alle vier de evan-
het gaat om zonen en dochters uit een vorig
gelies was de kruisafneming het werk van
huwelijk van de echtgenoot van de H. Maagd
Jozef van Arimatea (Mt. 27,57; Mc. 15,43;
en voedstervader van Jezus, de H. Jozef. De
Lc. 23,50-51 en Joh. 19,38) en volgens het
protestantse en zeker de historisch-kritische
Johannesevangelie was ook Nicodemus er-
exegese bestrijdt meestal Hiëronymus’ the-
bij betrokken (Joh. 19,39).
orie over de familie van Jezus en meent dat
Behalve Jozef van Arimatea en Nicodemus
met die ‘broeders’ en ‘zusters’ echte broers
heeft Rubens ook nog de geliefde leerling
en zussen (of eventueel halfbroers en -zus-
Johannes (Joh. 19,26) geschilderd, evenals
sen) van Jezus en zonen en dochters van
de vrouwen die de evangelist (Joh. 19,25)
De Nood Gods (de graflegging van Jezus)
Jozef en Maria bedoeld zijn. De katholieke
noemt als staande onder het kruis: Jezus’
Kerk houdt over het algemeen echter vast
moeder, de zuster van diens moeder, nl.
aan de opvattingen van de H. Hiëronymus,
Maria van Cleophas, en Maria Magdalena.
zoals bv. blijkt uit de catechesen die paus
Ook de studies over Metsijs’ Nood Gods
Benedictus XVI tijdens zijn woensdagaudi-
of Graflegging of Bewening van Christus
enties gegeven heeft over de apostelen en
spreken zich niet duidelijk uit over wie er
die in 2010 uitgegeven zijn onder de vorm
juist zijn afgebeeld. Johannes de Evange-
van een geïllustreerd kinderboek met als
list was een van de patronen het gilde van
titel Gli amici di Gesù.
de schrijnwerkers, dat de opdracht heeft
16
Uitnodiging 25 jaar Sint-Janscentrum Geb e dsdag Sint-Janscentrum
8 september 2012 ’s-Hertogenbosch
In 1987, slechts een korte tijd na zijn benoeming tot bisschop van ’s-Hertogenbosch en het bezoek van Paus Johannes Paulus II aan Nederland, ging Monseigneur J.G. ter Schure sdb over tot de oprichting van een eigen diocesane priesteropleiding. Wij zijn verheugd dat we weldra het zilveren jubileum van het Sint-Janscentrum mogen vieren. De feestelijke jubileumviering van 25 jaar SintJanscentrum zal plaatsvinden op zaterdag 8 september 2012, met een eucharistieviering in de SintJanskathedraal en twee lezingen in het Theater aan de Parade.
Gastsprekers:
Kardinaal Dziwisz, aartsbisschop van Kraków, over zijn ervaringen als jarenlang privésecretaris van de Zalige Paus Johannes Paulus II. Eerwaarde Moeder María de Anima Christi, generale overste van het religieuze instituut van de Dienaressen van de Heer en van de Maagd van Matará, over bezieling en herbronning van het religieuze leven.
N.B. Vanwege het feestelijke karakter van de jubileumviering combineren wij deze dag met de jaarlijkse gebedsdag van de gebedskring. Dit jaar zal er dus géén afzonderlijke gebedsdag zijn in het SintJanscentrum op de laatste zondag van september.
PROGRAMMA zaterdag 8 september 2012 10.30 uur
Pontificale eucharistieviering in de SintJanskathedraal opgedragen door Zijne Eminentie Stanisław Kardinaal Dziwisz, in concelebratie met Mgr. A.L.M. Hurkmans en de aanwezige bisschoppen en priesters.
12.00 uur
Ontvangst in Theater aan de Parade met koffie en broodjes.
13.30 uur
Lezing door Kardinaal Dziwisz
14.30 uur
Presentatie 25 jaar Sint-Janscentrum en muzikaal intermezzo.
15.30 uur
Lezing door Eerwaarde Moeder María de Anima Christi
16.30 uur
Vespers in de kapel van Sint-Janscentrum
17.00 uur
Koffie
We hopen van harte u op 8 september te ontmoeten. F. de Rycke, rector Sint-Janscentrum Gelieve ons vóór 15 augustus 2012 van uw komst op de hoogte te stellen door het insturen van bijgesloten antwoordkaart of per e-mail (info@ sint-janscentrum.nl).
De seminariegemeenschap dankt u voor uw jarenlang gebed, uw steun en betrokkenheid bij de opleiding!
Seminarie Bisdom ’s-Hertogenbosch Papenhulst 4 5211 LC ’s-Hertogenbosch Banknummer:22 52 03 634
gegeven voor het schilderij: hij staat in
kunnen we echter nog een andere hypo-
het midden van het schilderij en onder-
these naar voren brengen: het zou kun-
steunt Maria, Jezus’ moeder. Verder zijn
nen dat Metsijs op het ogenblik dat hij de
bij de graflegging volgens Metsijs, conform
Nood Gods schilderde, weet had gekregen
de ‘traditie’ (de zogezegde mondelinge
van de - ook volgens hedendaagse katho-
overlevering, die de Schrift interpreteert),
lieke opvatting terechte - humanistische
naast Jozef van Arimatea en Nicodemus,
kritiek op de identificatie van (Maria) Salo-
nog Maria Magdalena, Maria van Cleophas
me (Mk.) met de moeder van de zonen van
en Salome aanwezig (Mt. 27,55-56 en 61;
Zebedeüs (Mt.) en daarom deze vrouwen
Mc. 15,40-41 en 47; Joh. 19,25). Op Mets-
als afzonderlijke figuren beschouwde, zo-
ijs’ Nood Gods zijn er bovendien buiten dit
dat er bij hem niet vier, maar vijf vrouwen
klassieke zevental nog een man en een
aanwezig zijn bij de bewening van Jezus.
vrouw uitgebeeld (de figuren in het graf en
Een derde hypothese heeft de kunsthisto-
op de berg Golgotha buiten beschouwing
ricus Rudi Mannaerts, pastoor van de Ant-
gelaten). Sommige auteurs hebben geop-
werpse Sint-Andrieskerk en voorzitter van
perd dat het om een dienaar en een die-
Toerismepastoraal Antwerpen, voorgesteld:
nares zou gaan. Voor wat betreft de vrouw
de vrouw in het grijs zou Johanna zijn, “de
17
vrouw van Herodes’ rentmeester Choesa”
62 zou zijn doodgeknuppeld (volgens an-
(Lk. 8,3), die hoorde bij de vrouwen die Je-
dere versies: van het dak van de tempel
zus uit Galilea naar Jeruzalem gevolgd wa-
gegooid of gestenigd). Het middenpaneel,
ren en aanwezig waren bij Jezus’ kruisdood
dat in de Antwerpse kathedraal bewaard
en graflegging (Lk. 23,49 en 55; vgl. Mk.
is gebleven en daar de Wonderbare vis-
15,41 en Mt. 27,55), en die samen met Ma-
vangst wordt genoemd, staat in de foto-
ria Magdalena en met Maria van Cleophas
theek van het Koninklijk Instituut voor het
en met nog andere vrouwen op Paasmor-
Kunstpatrimonium bekend als de Verme-
gen naar het graf ging (Lk. 24,10).
nigvuldiging der broden en der vissen. Meer waarschijnlijk is er echter een uitbeelding
Aan de zoon van Maria van Cleophas die
op te zien van het verhaal over Jezus’ ver-
in het Nieuwe Testament het meest op de
schijning op de oevers van het meer van
voorgrond treedt, nl. Jakobus de Mindere
Tiberias (Joh. 21,1-14): de verrezen Jezus
of de Jongere, is (deels) één van de op
beveelt vanop het strand zijn leerlingen in
Reünie tentoongestelde triptieken gewijd:
de vissersboot het net rechts van de boot
de zgn. Wonderbare visvangst of Verme-
uit te werpen, met een wonderbaarlijke vis-
nigvuldiging der broden en der vissen van
vangst tot gevolg, waarop Jezus door zijn
Hans van Elburcht, die in opdracht van de
leerlingen herkend wordt en Petrus door het
visverkopers is gemaakt. De patroonheiligen van dit gilde waren de apostelen Filippus en Jakobus de Mindere, die op dezelfde dag gevierd worden (vroeger 1 mei; thans 3 mei); deze heiligen stonden op de buitenkant afgebeeld (thans is alleen het luik met de H. Filippus min of meer intact bewaard, nl. in Museum Boymans - Van Beuningen te Rotterdam). Van het luik met de H. Jakobus heeft de Waalse kunsthistorica Anne Delvingt een tiental jaren geleden naar alle waarschijnlijkheid de binnenkant teruggevonden in het klooster van de Zusters van Barmhartigheid in Saint-Ghislain in Henegouwen. Dit schilderij beeldt de marteldood uit van Jakobus de Mindere, de broeder (= neef) des Heren, die als leider de gemeente - bisschop - van Jeruzalem in het jaar
18
water naar hem waadt. Vervolgens neemt
gemeen gebruikelijk in historisch-weten-
Jezus, die uitdrukkelijk vraagt wat van hun
schappelijke studies over de bijbel dat men
vangst bij Hem te brengen, met zijn leer-
uitgaat van een hedendaags wereldbeeld
lingen aan land een maaltijd met brood en
waarin geen plaats is voor wonderen. Wat
vis. Op het schilderij worden op de voor-
mij in het boek van Tabor echter getroffen
grond waarschijnlijk de apostelen Jakobus
heeft is juist dat hij veel meer dan in de
de Mindere en Filippus voorgesteld terwijl
historisch-kritische bijbelwetenschap over
ze Jezus een vis aanbieden.
het algemeen het geval is, de historische betrouwbaarheid van de evangelies aan-
Jezus’ familie en bijbelse archeologie
vaardt. Dat komt omdat Tabor een archeoloog is die onderzoek heeft gedaan naar Joodse graftombes uit de tijd rond het begin van onze jaartelling en heeft vastge-
De aanwezigheid van Jezus’ familie op Re-
steld dat wat in de evangelies verteld wordt
unie bracht mij ertoe een boek te lezen dat
over Jezus’ begrafenis - en ook over wat
kort tevoren - in 2006 - verschenen was,
de drie Maria’s (en Johanna) aan het graf
nl. De Jezusdynastie van James Tabor. De
gaan doen op Paasmorgen - volledig over-
these van dit boek is dat de ‘broeders des
eenstemt met wat de archeologie aan het
Heren’ in de vroegste geschiedenis van het
licht heeft gebracht over Joodse begrafe-
christendom veel belangrijker zijn dan bv.
nisgebruiken in die tijd. Van daaruit is het
Petrus, Johannes of Paulus, maar dat het
dan slechts een kleine stap om als histori-
latere christendom dat zich vooral beroept
sche waarheid te aanvaarden wat verteld
op deze apostelen, dat niet heeft erkend.
wordt over de familierelatie tussen Jezus
Tabor probeert recht te doen aan die fa-
en een van deze vrouwen, nl. de moeder
milie van Jezus (ook aan Johannes de Do-
van Jakobus. Wat dit betreft heeft James
per!) en meteen aan de geschiedenis door
Tabor van een aantal van zijn collegae-
de rol van Jakobus, Simon en Judas als
bijbelwetenschappers, die vastzitten aan
leiders van de gemeente van Jeruzalem in
het in hun vakgebied algemeen aanvaar-
het licht te stellen.
de ‘dogma’ aangaande de geringe historische betrouwbaarheid van de evangelies,
Het boek heeft veel kritiek gekregen, o.a.
de kritiek gekregen dat hij ietwat naïef is.
uit leidende kringen van de katholieke Kerk omdat de auteur dogma’s zoals de maag-
Zelf ben ik nogal onder de indruk geko-
delijke geboorte en de verrijzenis ontkend.
men van het boek van Tabor, die m.i. over
Dat moet m.i. evenwel geen verbazing of
het algemeen zijn wetenschap vrij correct
ergernis oproepen want het is immers al-
beoefent. De overeenkomsten die hij aan-
19
En een gelijkaardige ervaring heb ik recentelijk ook gehad op de tentoonstelling in de Sint-Jan van ’s-Hertogenbosch: Wie is de man van de Lijkwade? Hieruit blijkt dat de lijkwade van Turijn, die het meest en best onderzochte archeologische voorwerp ter wereld is, een sterk verduidelijkend licht werpt op heel wat bijbelverzen die te maken hebben met Jezus’ lijden en dood en voral met Zijn begrafenis. Wel ben ik van oordeel dat Tabors interpretatie van bepaalde bijbelteksten geenszins de enige is die mogelijk is. Dit is bv. het geval bij zijn interpretatie van het woord ‘adelphos’ (‘broeder’). Volgens Tabor zouden Jakobus, Simon en Judas evenals Jezus zelf wel degelijk zonen zijn van Maria, hoewel van een andere vader; zij zouden dus halfbroers zijn van Jezus, die zelf zou voortgesproten zijn uit wijst tussen de archeologie en de evange-
de verkrachting van Maria door een Ro-
lies, hebben mij alleszins (meer dan reeds
meins soldaat, een zekere Pantera (een
het geval was) afstand doen nemen van
reeds sinds lang bekend verhaal: zie in het
de opvatting die ik in mijn studietijd heb
Nederlandse taalgebied alleen al de roman
meegekregen, dat de evangelies praktisch
De Zoon van de Panter van Paul Claes en
loutere geloofsgetuigenissen zijn, waarin
de biografische studie Het Panterjong van
men weinig of geen historische gegevens
Charles Vergeer). Als men Tabors interpre-
aantreft. Iets dergelijks had ik overigens al
tatie aanvaardt kan men het dogma van de
meegemaakt op een ander terrein van de
maagdelijke geboorte van Jezus en dat van
historische wetenschap, nl. de hagiografie
de blijvende maagdelijkheid van Maria niet
of de studie van het leven van de heiligen.
overeind houden. Maar i.p.v. de interpre-
Ook hier heeft het archeologisch onderzoek
tatie van Tabor kan men evengoed of zelfs
aangetoond dat de levensbeschrijving bv.
met meer redenen die van de H. Hiërony-
van de heilige Dimpna van Geel veel meer
mus aanvaarden: Tabor moet danig wrin-
historisch betrouwbaar is dan wij historici
gen aan het vers Joh. 15,40 om te kunnen
tot voor kort aannamen.
verdedigen dat met de moeder van Jako-
20
bus dezelfde vrouw is bedoeld als degene
In de catechismus die ik nog heb mogen
die wij vereren als de H. Maagd Maria, de
van buiten leren werd er sterk de nadruk op
moeder des Heren.
gelegd dat “de H. Schrift zegt dat het geloof zonder de werken dood is” (Jak. 2,26).
M.i. is het ook niet waar wat Tabor beweert,
En dat er in de late Middeleeuwen en in de
dat de broeders des Heren, de Jakobusbrief
Vroegmoderne Tijd in de katholieke Kerk
en de joods-christelijke traditie verdonke-
wel degelijk aandacht was voor de ruime
remaand zijn geworden in het christen-
familie van Jezus, niet alleen voor Maria en
dom. Tabor heeft duidelijk de neiging het
Jozef, maar ook voor Johannes de Doper en
protestantisme en zelfs meer bepaald het
zelfs Maria van Cleophas en haar zoon Ja-
Lutheranisme te vereenzelvigen met het
kobus de Mindere blijkt heel duidelijk uit de
christendom als zodanig. Het is bekend
tentoonstelling Reünie die thans nog altijd
dat Luther vanuit zijn bestrijding van de
te zien is in de kathedraal van Antwerpen.
werkheiligheid geen grote waardering had voor de Jakobusbrief. Maar in de katholieke Kerk staat daarentegen deze brief in hoog aanzien; dat blijkt duidelijk uit de reeds vermelde catechesen van paus Benedictus.
Over de auteur Marcel Gielis (1948) studeerde (cultuur)geschiedenis, filosofie en theologie te Mechelen en te Leuven. Sinds 1976 doceert hij in Tilburg Geschiedenis van Kerk en Theologie aan de Theologische Faculteit (thans Faculteit van Katholieke Theologie). Hij publiceerde o.a. over theologie- en dogmageschiedenis, de catechismus, de houding van de Kerk tegenover de religieuze volkscultuur, de religieuze geschiedenis van Noord-Brabant en de Kempen en christelijke iconografie.
21
Bijbelse taferelen bij Vincent van Gogh Dat Vincent van Gogh een zeer begenadigd schilder was zullen de meeste mensen wel weten. Dat hij eigenlijk predikant had willen worden is misschien minder bekend. Ik wil proberen aan te tonen wat het geloof, het evangelie van Jezus Christus, voor deze uitzonderlijke schilder betekende. Ook wil ik onderzoeken of het religieuze wereldbeeld dat Vincent van Gogh kenmerkte in zijn schilderijen is terug te zien. Hiervoor wil ik beginnen met een korte levensbeschrijving van hem te geven met daarin een speciale aandacht voor de liefde die Vincent voor Christus in zijn hart droeg. Vervolgens wil ik aan de hand van enkele van zijn meest bekende werken gaan kijken hoe deze liefde voor de Heer in zijn schilderkunst is terug te zien. om veelvuldig de Bijbel te lezen en schil-
Zijn leven
derijen te bestuderen waarin Christus als
Vincent Willem van Gogh wordt op 30
stralend middelpunt is afgebeeld.
maart 1853 geboren als oudste zoon van
Met Thomas A Kempis’ “De navolging van
dominee Theodorus van Gogh en Anna van
Christus” als handboek voor zijn leven wil
Gogh-Corbentus in het dorpje Zundert in
hij in het jaar 1876 serieus werk maken
Noord-Brabant. Hij groeit op in een diep
van zijn aspiraties om predikant te worden
gelovig gezin, waar later nog twee broers
en wordt hij hulpprediker in het stadje Is-
en drie zussen werden geboren. Veel van
leworth in de buurt van London. Hij heeft
Vincents familieleden waren, net als zijn
een sterke drang om Jezus bij de mensen
vader predikant en velen waren ook kunst-
te brengen maar na enkele jaren merkt
handelaar. Enkele van zijn ooms werken
hij dat met name de studies van Latijn en
in de internationale kunsthandel Goupcil
Grieks die vereist zijn voor zijn predikan-
& Cie en met name met zijn peetoom Vin-
tenopleiding hem erg zwaar vallen. In 1878
cent, door hemzelf “oom Cent” genoemd,
stopt hij dan ook met deze opleiding om
kan hij zeer goed overweg. Deze menge-
in Bergen evangelisatiewerk te gaan doen
ling van kunstliefde
tussen de mijnwer-
en religiositeit doet
kers aldaar. In diepe
Vincent al op jonge leeftijd verlangen
22
Kunstliefde en religiositeit
armoede probeert hij de “Blijde Bood-
schap” aan de man te brengen maar na
cent van Gogh, geïnspireerd door meesters
verloop van tijd velt het evangelisatieco-
in de schilderkunst als Rembrandt, Jozef
mité over hem het onthutsende oordeel:
Israëls en in het bijzonder ook zijn aange-
“De heer van Gogh heeft zeker blijk gege-
trouwde oom Anton Mauve, zich met zijn
ven van bewonderswaardige eigenschap-
hele hart toeleggen op de kunst.
pen in zijn zorg voor zieken en gewonden; hij heeft vele malen getuigd van toewijding en zelfverloochening door zijn nachtrust op
Zijn werk
te offeren voor hen die in nood verkeren.
Vincent neemt het kunstenaarschap hoog
(…)Als hij daarenboven had beschikt over
op. Hij ziet het als een manier om Gods
de gave van het woord, die onmisbaar is
rijkdom en goedheid aan de wereld door
voor wie aan het hoofd van een geloofsge-
te geven.
meenschap is geplaatst, zou hij zeker een
Hij kijkt met de ogen van een kunstenaar,
volmaakt evangelist
niet alleen naar de
zijn geweest.”
wereld maar ook
1
Vincent kan niet pre-
Jezus Christus is de kunstenaar bij uitstek
ken. Toch trekt hij zich dit oordeel min-
naar Jezus Christus die volgens hem de Kunstenaar bij uitstek is:
der aan dan men misschien zou verwachten. Hij heeft name-
“Alleen Christus heeft, als enige onder de fi-
lijk een nieuwe manier gevonden om God
losofen het eeuwige leven, de oneindigheid
te dienen; hij is gaan tekenen. Pas in 1880
van de tijd, de nietigheid van de dood, de
zet hij de zeer bewuste en defintieve stap
noodzaak en de zin van sereniteit en toe-
naar het schilderbestaan waarover hij zelf
wijding, tot de belangrijkste zekerheid be-
heeft gezegd:
stempeld. ( ) Daarom is Hij als kunstenaar
“Het verkiezen van de kunst als weg om
groter dan alle kunstenaars. Hij versmaadt
God te bereiken en voor God te getuigen,
marmer, klei en verf, maar werkt in levend
bóven de tot dan toe gevolgde weg van het
vlees. De ongeëvenaarde kunstenaar Chris-
godsdienstig apostolaat.”
tus maakte geen standbeelden, schilderijen
2
Een schilder is geboren, of misschien beter
of boeken, maar levende mensen, onsterfe-
gezegd hij is ontwaakt. Van nu af zal Vin-
lijken.( ) “Hemel en aarde zullen vergaan, maar mijn woorden zullen niet vergaan.”
1 2 3
Citaat uit: “Het Evangelie volgens Vincent van Gogh”, Anton Wessels, Uitgeverij Ten Have, Kampen, 2009, p. 42. Idem: p. 45. Idem: p. 232.
Die gesproken woorden, die hij zich niet eens verwaardigde op te schrijven, vormen een van de hoogtepunten van wat is bereikt in de kunst. Pure scheppingskracht.”3
23
Vincent van Gogh heeft enkele werken
het oog springen.
waarvan het overduidelijk is dat ze terug-
Een boerengezin zit in soberheid en armoe-
grijpen op de Bijbel. Zo heeft hij zijn eigen
de bij elkaar, met een enkele olielamp ter
versie van het Bijbelse tafereel de Pieta,
verlichting en met als enig voedsel aard-
waarbij de gekruisigde Christus in de ar-
appels. Als er echter met wat meer aan-
men van zijn bedroefde moeder ligt. Ook
dacht naar wordt gekeken dan vallen en-
schilderde hij de Barmhartige Samaritaan,
kele details op die een verwijzing naar het
De opwekking van Lazarus, en meerdere
evangelie inhouden. Het meest duidelijke
malen een weergave van de Parabel van
is het prentje dat boven het hoofd van de
De Zaaier.
man helemaal links hangt. Het is een afbeelding van Christus aan het Kruis, met aan weerszijden van Hem, Maria en Johannes. Een veelgezien beeld in katholieke huisgezinnen. In de nauwelijks tot niet versierde ruimte is dit het enige stukje ‘kunst’ dat er hangt. Een oplettend oog zal bovendien opmerken dat de stoom de van aardappels afkomt en die verlicht wordt door de olielamp als
Toch blijkt uit vele van zijn werken het re-
een soort aureool om het gezicht van het
ligieuze karakter misschien niet altijd even
meisje op de voorgrond hangt. Dit kan een
duidelijk.
verwijzing zijn naar de verschijning van
Zo wordt bijvoorbeeld het schilderij De
Christus aan zijn apostelen. Ook de plech-
Aardappeleters vaak gezien als zijn versie
tigheid waarmee de man in het midden van
van Het Laatste Avondmaal.
het schilderij zijn kopje vasthoudt, haast
Als men vluchtig een blik werpt op dit
4
schilderij zal de gelijkenis met het Laatste Avondmaal van Jezus waarschijnlijk niet in
24
5
Zo denkt ook: Anton Wessels in “Het Evangelie volgens Vincent van Gogh”, p. 105. Uit: “Verzamelde schilderijen”, Ingo F. Walther/ Rainer Metzger, Librero Nederland b.v., 1995, p. 97.
alsof hij een kelk vastheeft en de Mis op-
als Lazarus zou kunnen zijn dat het schil-
draagt, doet hier aan denken.4
deren uit liefde voor Christus, hem ook als
Geschilderd met de sleutelbegrippen ‘een-
het ware uit de doden opwekt. De grote
voud’ en ‘waarheid’ probeert Vincent van
afwezige in het schilderij lijkt Christus zelf
Gogh de armoede op het platteland in Nue-
te zijn. Toch valt in meer van zijn schilde-
nen een Bijbels karakter te geven. Het lijkt
rijen op dat Christus vaak niet rechtstreeks
alsof hij de zaligspreking van de armen van
maar eerder op gesymboliseerde wijze
geest met dit werk op het doek heeft vast
aanwezig is. In dit geval kan de opgaande
weten te leggen.
zon op de achtergrond van het doek ge-
Vincent werkte het liefst met modellen.
zien worden als Christus die straalt als het
5
Bij het schilderen van Bijbelse taferelen wordt dit moelijk en daarom vroeg hij geregeld vrienden of familieleden voor hem te poseren. Deze mengeling van zijn leven-van-alledag met het Evangelie komt prachtig naar voren in zijn weergave van het Bijbelverhaal De Opwekking van Lazarus, dat een ‘vertaling’ is van de gelijknamige ets van Rembrandt.
‘Licht der wereld’.
In dit schilderij staan Madame Roulin, de
De voorstelling van Christus als stralende
echtgenote van de postbode van Arles en
zon is ook terug te zien in het schilderij De
Madame Ginoux van het Café de la Gare
Zaaier. Van Gogh noemde zichzelf graag
waar Vincent dan woont, model voor Ma-
een zaaier van het woord. Nog in hetzelfde
ria en Martha.
jaar dat hij de verwachting had zo’n zaai-
In Lazarus is Vincent zelf te herkennen: zijn
er van het woord te worden als predikant
rode baard en hoekige kaken.
komt hij tot de ontdekking dat schilderen
Een meer symbolische uitleg van Vincent
zijn ware roeping is. De thematiek van
25
sproot uit en wies op, en werd lang, en hij wist zelf niet hoe…”6 Christus als zaaier dus. Maar ook Vincent zelf als zaaier. Als zaaier van troost voor degene die de moeite nemen om zijn werken meer dan vluchtig te bekijken, op zich in te laten werken. Het thema van de zaaier zal nog in vele van zijn werken terugkeren. De zaaier als teken van nieuw leven. Onlosmakelijk hiermee verbonden is de maaier, de dood, hij die komt oogsten. Ook deze figuur is in een van zijn bekendere Christus als zaaier van het woord is dan
werken terug te vinden.
ook rijkelijk terug te vinden in zijn werken. Teksten als die van Galaten 6:7-8, waarin
Verder wil ik nog twee van Van Goghs mis-
gesproken wordt over wie op de akker van
schien wel overduidelijkst Bijbels geïnspi-
de Geest zaait, eeuwig leven zal oogsten
reerde werken bespreken: De Barmhartige
en de parabel van de zaaier uit het Marcus-
Samaritaan en De Piëta.
evangelie inspireren hem enorm. Zelf zag hij al de studies die hij maakte voordat hij aan het schilderen begon als zaaien en het schilderen zelf als het maaien. Dat de zaaier een bijzondere betekenis heeft voor Vincent van Gogh blijkt wel als hij vertelt over de preek van een zekere Ds. Laurillard die hij op een zondagmorgen hoorde: “Hij maakte grote indruk op mij, hij sprak over de gelijkenis van de zaaier en de man die het zaad in de akker strooide, en voorts sliep en opstond, dag en nacht, en het zaad 6
26
Citaat uit artikel: Welk licht verspreidt Vincent van Gogh eigenlijk?, A. Bos-Geertsema, http:// www.christenhistorici.nl/content/20021261/ Welk%20licht%20verspreidt%20Vincent%20 van%20Gogh%20eigenlijk%3F
In het schilderij De Barmhartige Samaritaan is op erg beeldende en levendige wijze een man afgebeeld die een andere man op zijn ezeltje tilt. Vincent van Gogh zelf probeerde in zijn hele levenswandel te zijn als deze Barmhartige Samaritaan. Hij heeft in de brieven die hij aan zijn broer Theo schreef vaker verwezen naar figuren uit de wereldgeschiedenis die toonaangevend voor hem waren en die dit Bijbels exempelverhaal in hun leven voorleefden. Ook zegt hij eens dat hij verwantschap voelt met een personage uit een van de boeken van Émile Zola, De Buik van Parijs. 7 In dit boek treedt een zekere madame Francois op, die ondanks een schreeuwende menigte die het haar afraadt, een arme dronken man van straat oppikt om hem
Eugène Delacroix, heeft ook zijn versie ge-
mee naar huis te nemen en te verzorgen.
maakt van de Piëta, en deze heeft Vincent
Zo moet je volgens Vincent leven, op ba-
thuis aan de muur hangen. Als op een dag
sis van onvoorwaardelijke naastenliefde en
dit schilderij ernstig beschadigd wordt be-
behulpzaamheid. De heldere blauwe kleur-
sluit hij zijn eigen versie te schilderen. De
stellingen gecombineerd met het felle geel
nadruk heeft Van Gogh in het schilderij pro-
komt ook terug in het laatste werk dat ik
beren te leggen op de wezenloosheid van
zal bespreken, De Piëta.
de ogen van Maria die compleet uitgeput zijn van verdriet. De beweging waarbij het
De piëta is in de (schilder)kunst een zeer
haast niet te zien of Maria haar kind in haar
vaak afgebeelde voorstelling. Het toont
armen neemt of van verdriet juist wegduwt
Maria met haar Zoon Jezus die zojuist ge-
lijkt in de lijnen van het hele schilderij door
kruisigd is en nu dood in haar armen ligt.
te werken. Opvallend is ook dat Maria in
Meestal wordt de nadruk in deze kunstvoor-
deze afbeelding niet de fijngebouwde, soms
stellingen gelegd op het intense verdriet
tengere vrouw is die in de kunst vaak naar
dat Maria’s ziel als een zwaard doorboord
voren komt, maar eerder een stevige werk-
heeft, zoals in de Bijbel staat beschreven. Een van Vincents inspirators, de schilder
7
Gevonden in: “Het Evangelie volgens Vincent van Gogh”, Anton Wessels, Uitgeverij Ten Have, Kampen, 2009, p. 89.
27
vrouw. De Barmhartige Samaritaan, De Op-
veels goeds worden gedaan. Wanneer een
wekking van Lazarus en De Piëta zijn de
oprechte zaaier van het Woord of een vis-
drie werken van Van Gogh waarbij recht-
ser van mensen met volle overgave zich
streeks Bijbelse personen worden afge-
inzet om mee te werken aan het Rijk Gods
beeld. De Zaaier bijvoorbeeld, is ook een
dan zal Christus hem bijstaan en zijn werk
Bijbels persoon, maar dan een figuur uit
laten slagen. Of zoals Vincent van Gogh
een van de parabels van Jezus en dus niet
het zelf zegt:
een werkelijk bestaande mens.
“Ons leven, dat zouden we kunnen verge-
De reden dat Vincent van Gogh maar be-
lijken met een reis, wij gaan van de plaats
trekkelijk weinig keren zulke figuren heeft
waar we zijn geboren naar en haven, ver
geschilderd is dat hij vond dat hij hier-
weg. Ons vroegere leven kan worden
voor niet de juiste modellen kon vinden.
vergeleken met zeilen op een stroom, maar
Hij schilderde dan ook eigenlijk liever be-
weldra worden de golven hoger, de wind
staande, nog levende mensen.
wordt krachtiger, we zijn al bijna op de zee voor het tot ons doordringt.
CONCLUSIE
Uit het hart stijgt het gebed naar God: ‘Bescherm mij, o God, want mijn boot is
Het ontroerende leven en werk van Vincent
zo klein en Uw zee is zo groot.’<…>Als we
van Gogh doet denken aan een reis. Als je
niet verzuipen of tegen de rotsen worden
in vogelvlucht zijn werken bekijkt zie je een
verbrijzeld in de branding, zullen we echte
ontzettende ontwikkeling van een eenvou-
zeelui worden. Ieder die afsteekt naar de
dig tekenaar tot een van de meest veelzij-
diepte moet een tijd van tobberij en ge-
dige artiesten uit de kunstgeschiedenis. De
scharrel doormaken. Men begint met weinig
vele persoonlijke ontwikkelingen en crises,
vis te vangen, maar je leert het vaarwater
de schommelingen in zijn gevoelsleven en
kennen en het bootje sturen en dat is alvast
de intense drang om iets van zijn geloof in
iets onmisbaars. En over een poosje, dan
Christus op het doek over te brengen tonen
vangen we veel vissen en grote ook hoor!” 8
zich als bloemen langs een pad. Deze reis, die je volgens Vincent als gelovige pelgrim dient te gaan ondanks tegenwind of storm op het meer, is een reis die uiteindelijk leidt naar God in het eeuwig leven. Toch kan op deze pelgrimstocht ook hier op aarde al 8
28
Citaat van Vincent van Gogh uit: “Het Evangelie volgens Vincent van Gogh”, Anton Wessels, Uitgeverij Ten Have, Kampen, 2009, p. 203.
Over de auteur Pieter Zimmermann is geboren 1980 te ’s-Hertogenbosch. Hij heeft Spaans gestudeerd in Utrecht en volgt momenteel het 3e jaar theologie aan het SintJanscentrum.
Roepingenreis Heilig-Rock Trier (D) Terwijl Nederland zich voorbereidde op Koninginnedag, vertrok het seminarie op bedevaart naar Trier. Deze reis stond in het kader van roepingenzondag en was dan ook een roepingenreis. Het seminarie verwelkomde een aantal jonge mannen die als onze gasten meetrokken. Onze bisschop, mgr. Hurkmans, sloot zich een dag later bij de pelgrimerende groep aan. We vertrokken zaterdagochtend 28 april
19,24). Het is deze mantel waarover de
met vijf auto’s richting de Duitse stad Trier.
soldaten hebben gedobbeld, zodat ze de
In Trier werd dit jaar de beroemde mantel
mantel niet hoefden te verscheuren. Om-
van Jezus ter verering tentoongesteld. Het
dat deze mantel uit één stuk werd geweven
is de mantel waarover geschreven staat:
en niet werd verscheurd, symboliseert de
“Dat onderkleed was zonder naad, uit één
mantel de eenheid van de Kerk.
stuk geweven van boven tot onder” (Joh.
Kleed van Jezus
29
Ook staat Trier als bedevaartsplaats bekend door de heilige apostel Mattias en de
Maandag verlieten wij Trier weer, maar niet
verschillende heilige bisschoppen die hier
zonder dat mgr. Hurkmans als hoofdcele-
zijn begraven. Trier was in de Romeinse tijd
brant de mis in de volle Domkerk had ge-
een zeer belangrijke stad en al heel snel
celebreerd in de Duitse taal, om via Ech-
waren er hier christenen te vinden en werd
ternach (Luxemburg) weer huiswaarst te
de stad, na de tijd van de vervolgingen,
keren. In Echternach hebben we het graf
officieel een bisschopsstad. Verschillende
bezocht van de heilige Willibrord, u allemaal
graven van de eerste en heilige bisschop-
wel bekend. Na tot deze heilige apostel van
pen, alsook het graf van de apostel Mat-
Nederland te hebben gebeden, hebben we
tias, kunnen we hier terugvinden. Verder
de bedevaart afgesloten op een terrasje
is Trier waarschijnlijk de geboortestad van
om vervolgens af te reizen naar ‘s-Herto-
de heilige Ambrosius.
genbosch. Heilige Maria, aan uw Onbevlekt Hart vertrouwen wij al de genaden toe die wij hebben ontvangen: bewaar ze en vermeeder ze en dit tot meerdere eer van God. Moge wij door uw bemiddeling nog vele roepingen verkrijgen. Amen. Bart Theunissen, seminarist
Het graf van de apostel Mattias
In de stad zijn verder nog veel tal van monumentale gebouwen en allerlei restanten ten zien vanuit de Romeinse tijd en van al de eeuwen erna. Uit de Romeinse tijd stammen bijvoorbeeld het Amfitheater en de Porta Nigra. Uit latere tijden stamt bijvoorbeeld het keurvorstelijk paleis. Kortom, er is teveel te zien om het allemaal op te noemen. Uit alles blijkt wel dat Trier een uiterst interessante pelgrimageplaats is.
30
Over de auteur Bart Theunissen (1979) is afkomstig uit Ittervoort (Bisdom Roermond) volgt sinds september 2011 de priesteropleiding aan het Sint-Janscentrum.
In memoriam Bidden wij voor de overledenen van de gebedskring Mw. H.H.J. van den Bergh,
Mw. M.C. Schölvinck-Koene,
Mw. T. van den Brink,
Zr. Theophane,
Pater J. van den Broek osfs,
Dhr. C.J. van Teeffelen,
Zr. M. de Bruijn,
Mw. van de Tillaart-Reijbroek,
Zr. T. Castelijns,
Mw. M. Verheijen-Janssens,
Mw. M. Compen,
Dhr./Mw. A. van der Water,
Bussum
Barneveld
Wetteren (B)
Millingen a/d Rijn Moergestel
Oss
Vorstenbosch
Tilburg
Rosmalen
Tilburg
‘s Hertogenbosch
Nuenen
Zr. Cyrine van Esch, Oisterwijk
Mw. J.A. Gans-Laan, Almere
Mw. M.H. Gerrits-van den Berg, ‘s-Hertogenbosch
Mw. J.C.M. van Kaam, Drachten
Zr. H. Kuijpers, Heeswijk Dhr./Mw. H.H. Kocks, Emmen
Mw. P. van Liempd-Strijbos, Eindhoven
Mw. A.M. Meijer-Delnad, Middelburg
ZEH P.H. Raaijmakers, Tilburg
ZEH L.A.W. de Rooy, Rosmalen
Dat zij mogen leven in eeuwigheid. 31
