Impressie van twee netwerkbijeenkomsten
Raakvlakken tussen welzijn, publieke gezondheid en de drie decentralisaties
Jeugd, werk & inkomen, zorg en publieke gezondheid Gemeenten zijn per 1 januari 2015 verantwoordelijk voor jeugdhulp, werk en inkomen en ondersteuning aan langdurig zieken en ouderen. Een deel van deze taken hadden ze al, een deel is overgenomen van de Rijksoverheid. De decentralisaties bieden mogelijkheden om welzijn en publieke gezondheid dichter bij elkaar te brengen, zodat de mensen waar het om draait nóg beter af zijn. Maar hoe doen we dat? Dat was het onderwerp van gesprek tijdens twee netwerkbijeenkomsten in november 2014, georganiseerd door het RIVM Centrum Gezond Leven, Movisie en GGD GHOR Nederland. Geen blauwdruk voor samenwerking, wel raakvlakken Voor nauwere samenwerking tussen sociaal en gezondheid bestaat geen blauwdruk. Zo’n blauwdruk zou geen recht doen aan lokale en regionale verschillen. De bijeenkomsten waren daarom vooral op gericht op het vinden en bespreken van raakvlakken. Centraal uitgangspunt daarbij was dat beide professionele werelden veel aan elkaar kunnen hebben.
Welzijn Kracht
Publieke gezondheid kan helpen bij
• • • • • •
• Voorzorg en preventie • Cijfers • Meetinstrumenten en
Participatie en activering Sociale netwerken Mantelzorgondersteuning Werken met vrijwilligers Buurtgericht werken Weten wat er leeft
methodische aanpak • Weten wat werkt • (Zeer) kwetsbare groepen
Publieke gezondheid Kracht
Welzijn kan helpen bij
• • • •
• Zicht achter de voordeur • Breder kijken dan
• • • •
Methodische aanpak Cijfers Erkende interventies Meetinstrumenten en onderzoek Adviespartner gemeenten Jongeren tot 19 jaar in beeld Infectieziektenbestrijding Breed professioneel netwerk: van wijkverpleging tot sport, van school tot wijkverpleging
gezondheid
• Van ‘zendingsdrang’ naar ‘samen met’ • Sociale activering en netwerken
•
Actuele achtergrond Hulp vroegtijdig en dichtbij de mens De drie decentralisaties van Rijk naar gemeenten hebben onder andere als doel dat inwoners van Nederland meer zelf kunnen doen en meer participeren in hun eigen buurt. Het is de bedoeling om mensen daarbij op een samenhangende manier te ondersteunen: niet in ‘hokjes’, maar integraal. Iemand die zich bijvoorbeeld vaak meldt bij de huisarts, is mogelijk beter af met een sociale (vrijwilligers-) activiteit dan met weer een strip pillen. Bij doorvragen kan ook blijken dat schulden en een echtscheiding thuis problemen veroorzaken. Kortom: vroegtijdig en dichtbij de burger ondersteuning organiseren – dan wordt het beter en goedkoper, luidt de gedachte. Kijk voor meer over de decentralisaties in de Handreiking
Gezonde Gemeente op Loketgezondleven.nl. Gezondheidsverschillen zijn groot Ook op gezondheidsvlak zijn er belangrijke ontwikkelingen, zo laat de laatste Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) zien. Een relevante trend is dat sociaal-economische gezondheidsverschillen mogelijk nog groter worden. Er zit zes jaar verschil in levensverwachting tussen hoger en lager opgeleiden, terwijl de eerste gezondheidsproblemen bij lager opgeleiden negentien jaar eerder ontstaan dan bij hoger opgeleiden. Dat is relevant, omdat gezondheid en maatschappelijke participatie hand in hand gaan. De oplossing ligt voor een groot deel in sociale factoren. Denk aan opleiding, woonomstandigheden, sociale netwerken en
eenzaamheid. Dit probleem is niet met één actie op te lossen. Gemeenten gaan aan de slag met gezondheidsverschillen via het landelijke programma Gezond in de Stad. Positieve gezondheid In de wereld van publieke gezondheid wordt de laatste jaren het concept van ‘positieve gezondheid’ van Machteld Huber gehanteerd. Hierin is gezondheid het vermogen van mensen zich aan te passen en zelf regie te voeren, tegen de achtergrond van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven. Afwezigheid van ziekte is niet langer de norm. Natuurlijk, ziekte wordt waar mogelijk bestreden, maar daarnaast is er onder meer aandacht nodig voor basisgezondheidsvaardigheden, veerkracht en het vermogen tot zelfregie. Gezondheid
niet als doel op zich, maar als een middel om een zinvol leven te kunnen leiden. De zes invalshoeken bij positieve gezondheid zijn: 1. Lichaamsfuncties. 2. Mentaal welbevinden. 3. De spirituele of existentiële dimensie, die verband houdt met het voelen van zingeving. 4. De kwaliteit van leven, ofwel het lekker in je vel zitten. 5. Sociaal-maatschappelijk meedoen. Denk aan werk, relaties, vrije tijd, vrijwilligerswerk, et cetera. 6. Dagelijks functioneren. Kan iemand zichzelf redden met de dagelijkse bezigheden? Bekijk het filmpje over positieve gezondheid.
Raakvlakken in de praktijk Als er geen blauwdruk is voor nauwere samenwerking, hoe vinden we de verbinding dan? Hanneke van Zoest (RIVM Centrum Gezond Leven) en Marjoke Verschelling (Movisie) presenteerden ter inspiratie een (niet limitatief ) overzicht van raakvlakken tussen welzijn en publieke gezondheid. Een deel van genoemde voorbeelden is niet nieuw, maar is in het licht van de decentralisaties extra interessant om onder de aandacht te brengen. Let op: de beschreven voorbeelden vormen slechts een beperkt doorkijkje van alles wat er in het land gebeurt! Raakvlak 1: resultaat Het beoogde resultaat, namelijk actief meedoen of het stimuleren van zelfredzaamheid, is in beide werelden vaak gelijk. Signaleringsnetwerk Eenzaamheid De gemeente Veenendaal wil maatschappelijke participatie en zelfredzaamheid van (kwetsbare) ouderen bevorderen en mede hierdoor sociaal isolement en vereenzaming tegengaan. Hier-
voor zet zij onder andere in op het Signaleringsnetwerk Eenzaamheid. In dat netwerk brengen partners uit het veld signalen (casussen) in van situaties waarvan de inbrenger constateert, na overleg met de betreffende oudere, dat er sprake (dan wel een vermoeden) is van eenzaamheid en waarbij de inbrenger zoekt naar een passende oplossing is. De casuïstiek kan worden ingebracht door
deelnemende en niet deelnemende organisaties. Zo komen er ook meldingen binnen van de politie, buren, familie of mensen van de kerk. De kernpartners komen iedere zes weken bijeen om openstaande casussen te bespreken. Inmiddels zijn er kwaliteitscriteria opgesteld voor zo’n signaleringsnetwerk. WMOwerkplaatsutrecht.nl
Raakvlak 2: positie in de preventieketen De posities in de preventieketen zijn soms gelijk, bijvoorbeeld als het gaat over vroegsignalering, en soms zijn ze juist aanvullend. Consultatiebureau voor ouderen Het Consultatiebureau voor Ouderen in Losser is een samenwerkingsproject tussen Stichting Cluster-Welzijn Ouderen, Zorggroep Sint Maarten, Carintreggeland, Domijn, GGD Regio Twente en de gemeente Losser. In verschillende gemeenten is een dergelijk systeem opgezet, waarbij welzijn alle
ouderen vanaf een bepaalde leeftijd bezoekt en daar samen met een wijkverpleegkundige een vragenlijst doorneemt over het algemeen welbevinden. Aan bod komen zaken als gezondheid en dagbesteding. In Losser werken welzijn, GGD, huisarts en wijkverpleegkundige samen om vroegtijdig sterktes en zwaktes te signaleren. Waar is een persoon nog sterk in? Wat kan er mis gaan? Kan hij of zij nog iets betekenen voor zijn omgeving? Welzijn komt bij mensen achter de voordeur en er kan doorverwijzen worden, bijvoorbeeld naar preventieactiviteiten in de wijk. Losser.nl GeZZond Check 2.0 GGD Hollands Midden doet een gezondheidscheck bij mensen die minder dan een jaar een uitkering krijgen. Behalve een check, krijgen zij ook een advies en toeleiding naar gezondheidsactiviteiten. Andere typen aanbod, zoals schuldhulpverlening, zijn daarbij denkbaar. Een be-
trokkene geeft aan dat er meestal wordt doorverwezen naar een beweegprogramma en dat er nu ook gekeken wordt naar aanbod voor mentale gezondheid. Ggdhm.nl
Raakvlak 3: methodiek en interventies De methodiek en de interventies kennen overeenkomsten, soms zitten gezond en sociaal beide in één interventie. Beweging als warming-up voor re-integratie Dit programma is bedoeld om mensen met een uitkering letterlijk in beweging te krijgen zodat ze zich gezonder gaan voelen en een dagritme opdoen. Hun conditie verbetert en lichamelijke klachten die een belemmering vormen voor werk, kunnen worden opgeheven. Het versterkt meteen hun netwerk, doordat ze in beweeggroepen mensen tegenkomen die in eenzelfde situatie zitten. Bewegen werkt (Interventiedatabase Loketgezondleven.nl)
TIP! Databanken met interventies In de sociale sector is de Databank Effectieve sociale interventies te raadplegen. In de Interventiedatabase Gezond en Actief Leven zijn leefstijlinterventies te vinden. Bekijk de database uit de andere sector eens op bruikbaar materiaal in uw eigen werk!
Raakvlak 4: kennis en expertise De kennis en expertise van beide werelden raakt elkaar en vult elkaar aan. Huiskamers van de Buurt Huiskamers van de Buurt is in Amsterdam is opgezet door de welzijnsorganisatie Combi-wel. Huiskamers zijn laagdrempelige plekken waar iedereen terecht kan die behoefte heeft aan dagritme of een plek om anderen te ontmoeten. De ontmoeting staat voorop, maar er wordt ook gewerkt aan het tegengaan van eenzaamheid en het opbouwen van netwerken. Men kan er geza-
menlijk eten en er wordt voorlichting gegeven over gezond eten en gezond leven. Er liggen hier volop kansen om uit te breiden met bijvoorbeeld valpreventie of leefstijlinterventies vanuit de gezondheidsbevordering. Combiwel.nl TIP! Als je van elkaar niet weet wat de precieze expertise of kennis is, is het lastig van elkaar gebruik te maken. Investeer daarom eens in het leggen van contact met een collega uit de andere ‘wereld’. Of leer elkaar kennen door een gezamenlijke scholing te volgen.
Raakvlak 5: doelgroep Welzijn en gezondheidsbevorderaars houden zich bezig met dezelfde doelgroepen, denk aan jongeren, ouderen, mensen in een kwetsbare sociaal-economische positie en mensen met meervoudige problemen (lichamelijke en psychische gezondheid, werk, schulden, et cetera.)
Superwoman Voor het versterken van de eigen kracht en het netwerk van mensen, zijn allerlei interventies ontwikkeld, zoals Superwoman. Het directe doel van Superwoman is meiden-werkers in het welzijnswerk (beroepskrachten en vrijwilligers) toe te rusten, zodat zij gestructureerd kunnen werken met meiden die ontevreden zijn over hun uiterlijk, emotionele problemen hebben en risicovol seksueel gedrag vertonen. Achterliggende doelen zijn dat meiden voor zichzelf (en hun gezin) kunnen zorgen op lichamelijk, psychisch, sociaal en geestelijk gebied. En dat meiden hun talenten en kwaliteiten kennen, deze weten in te zetten in de maatschappij, en leren anderen dit ook te doen. Super-woman.nl TIP! Welzijn en gezondheid opereren vaak in dezelfde wijken of buurten. Op dit moment vind je in veel gemeenten sociale
wijkteams. Niet op alle plekken heeft publieke gezondheid een duidelijke positie in dat team. In een aantal gevallen zijn GGD’en direct of in een tweede schil bij het wijkteam betrokken. Ga eens na hoe het wijkteam bij u is georganiseerd.
Raakvlak 6: thema’s
strekken van een vergoeding. Er wordt nagegaan of er vergoedingen mogelijk zijn voor zaken als sociale vaardigheidstrainingen of sportschoenen, zodat de kinderen deel kunnen blijven nemen aan de samenleving. Interventiedatabase Loketgezondleven.nl
Er zijn bepaalde thema’s of problemen waar beiden vanuit de eigen professie aan werken, denk bijvoorbeeld aan armoede.
Bonusraakvlak: sport
Armoede en gezondheid van kinderen Het project Armoede en gezondheid van kinderen van GGD IJsselland tracht de gezondheidsbedreiging van kinderen vanwege armoede tegen te gaan. De interventie richt zich op kinderen uit de groepen 2 en 7 van het basisonderwijs en bestaat uit een aantal stappen, namelijk een periodiek gezondheidsonderzoek vanuit de jeugdgezondheidszorg, een vervolgcontact en tot slot het al dan niet ver-
Sportcarrousel In Beek heeft een sportcomplex een carrousel opgezet voor beweging, gezondheid en activering van verschillende doelgroepen waaronder ouderen en mensen met een beperking. Wellicht kan daar in de toekomst met andere activiteiten op aangesloten worden zodat het niet alleen meer om activering gaat en men terugkeert naar regulier sportaanbod. Film Sportcarrousel
Via sport in de buurt, op school of op de vereniging worden talloze verbindingen gelegd.
Tot slot: de werelden van gezondheid en welzijn raken elkaar ook als het gaat om functies en netwerken. Denk bijvoorbeeld aan: • Gezondheidsmakelaars • Buurtsportcoaches • Jeugdartsen en -verpleegkundigen • Wijkteammedewerkers • Jongerenwerkers en -coaches Deze professionals stellen gezondheid én welzijn aan de orde in hun contacten met mensen.
Aanscherpingen en aanvullingen van deelnemers Deelnemers reageerden op de gepresenteerde raakvlakken, en vulden aan. “De wereld van de gewone mensen ontbreekt bij veel voorbeelden. Wat willen zij? Het ademt nog te veel ‘zorgen voor’. Er is veel particulier initiatief dat meer ruimte zou moeten krijgen. Een voorbeeld is de mantelzorgondersteuning Handje Helpen die is opgericht door mensen die daar zelf behoefte aan hebben.” “Een frontlineteam (een voorloper van sociale wijkteams) in Leeuwarden is aan de slag gegaan met de Gezonde Wijkaanpak. Er is gekeken waar mensen in de wijken behoefte aan hebben en wat ze zelf willen. Daar bleken heel veel raakvlakken te zijn met gezondheidsthema’s. Mensen die wat willen doen met
sport, krijgen de gelegenheid om een sportclubje te begeleiden. Anderen die iets willen doen met eten, maken maaltijden voor een wijkcentrum. Zo zijn er allerlei mogelijkheden om aan de slag te gaan met gezondheid en tegelijkertijd mensen te activeren.” “Lokale sportverenigingen doen veel. Ze doen wat met bewegen en met ontmoeten en kunnen dus een interessante partner zijn. Momenteel wordt in Overijssel met vier gemeenten samen gekeken wat er op dat gebied mogelijk is.” “In Zeist is de gemeente samen met de sportcommissie bezig om na te gaan hoe sport een bijdrage kan leveren aan participatie. Daar zijn drie werkgroepen voor opgericht, waarin ook bewoners meedenken.”
“In Amsterdam zijn, op projectmatige basis, leefstijlnetwerken opgezet waarin welzijn, zorg en sport elkaar vinden. Zo zijn er bijvoorbeeld Mensendiecktherapeuten betrokken voor het doen van oefeningen met mensen die moeilijk in beweging komen. Het is de bedoeling dat die netwerken voor alle betrokkenen een regulier onderdeel worden van de werkzaamheden. Essentie van de netwerken is dat alle partijen elkaar snel weten te vinden, zodat ze elkaar kunnen aanvullen en stimuleren.” “Er wordt heel veel energie gestoken in projecten en dan stopt het weer. Het zou mooi zijn om ook aan structurele en duurzame verbindingen tussen sociaal en gezond te werken.” “In Nieuwegein is men een aantal jaren geleden begonnen met welzijn op recept. De
wachtkamer van de huisarts is wat minder druk geworden door het aanbod van welzijnsinterventies. Deze aanpak is door het Trimbos-instituut gemonitord. In feite zou het zo met alle projecten moeten werken: als uit monitoring blijkt dat projecten succes opleveren, moeten ze structureel worden gemaakt.” “Op een aantal plaatsen in Overijssel wordt samen met vrijwilligers in kleinschalige dorpshuizen dagopvang georganiseerd, waarbij er ook een verbinding met professionals is. We zijn nu nog in een fase van experimenteren. Relevant is dat de gemeenten er geld voor over hebben.” “Mensen uit de wijkteams zijn sterk gericht op individuen, terwijl de GGD zich vooral richt op collectieve preventie en zoekt naar een manier om in de wijk-
teams meer aandacht te krijgen voor preventie.” “Individuele vragen uitwerken naar een collectief arrangement (cursus, begeleiding van groepen), is iets wat met de huidige decentralisaties geld op kan leveren. Gemeenten zijn daar immers naar op zoek.” “GGD’en moeten voor het gezondheidsdomein adviseren en monitoren, maar heeft de GGD ook een rol in de uitvoering?” Uit de reacties van de aanwezigen blijkt dat dit per GGD verschilt. Er zijn GGD’en die heel uitvoerend bezig zijn, bijvoorbeeld met preventie-activiteiten rond depressie en mentale veerkracht. Terwijl andere zich enkel richten op het signaleren, monitoren en adviseren. De GGD doet ook de jeugdgezondheidszorg voor kinderen van vier tot tien jaar en heeft daartoe jeugdartsen en jeugd-
verpleegkundigen in dienst. Ook kan de GGD in wijken een rol hebben bij de openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGZ). “De GGD Amsterdam is begonnen met gebiedsgericht werken. Uit de monitor is gebleken dat psychosociale gezondheid in de bepaalde wijken een probleem is. De GGD heeft partners samengebracht en kijkt hoe het preventieaanbod van de publieke gezondheid en welzijn beter op elkaar kan passen, zodat de signalering en de toeleiding verbeteren. De GGD gaat daarmee naar een nieuwe netwerkrol.”
De 0e lijn en ander jargon Welzijn en publieke gezondheid hanteren ieder hun eigen jargon. Dat leidt wel eens tot misverstanden. Bijvoorbeeld: vanuit gezondheid duidt de 0e lijn op alle preventieactiviteiten. Bij welzijn wordt met de 0e lijn de mensen zelf bedoeld. Zo zijn er meer woorden waarbij je er niet zomaar op kunt vertrouwen dat iedereen hetzelfde bedoelt. beschermd wonen beweegprogramma buurtsportcoach collectieve voorzieningen evidence based frontlijnteams gezondheidscheck gezondheidsmakelaar GVO infectieziektebestrijding lage SES SEGV leefbaarheid methodiekinterventies MHAK monitor GGD multiproblematiek netwerk eigen kracht
OGGZ participatie participatieraad, preventieketen profielen publieke gezondheid sociaal domein sociaal-medische advisering sociale (zorg-, wijk-)teams veld VTV Wajong welzijnscoach WIA WSW zelfredzaamheid zelfregie zichtbare schakel
Stappenplan voor Tegelwijk Gedurende een deel van de bijeenkomst gingen deelnemers in gesprek over de fictieve Tegelwijk. De centrale vraag was: Wat kan de volgende stap zijn om samen (sociaal en gezond) meer voor Tegelwijk te betekenen? Een van de groepjes kwam tot een stappenplan voor wijkteams. 1. Het begint met het vergaren van cijfers en kwalitatieve informatie over de wijk. 2. De informatie heeft duiding nodig, want wat zeggen de cijfers en kwalitatieve gegevens? Duiding gebeurt samen met bewoners. Dat cijfers bijvoorbeeld veel overgewicht in een wijk laten zien, wil niet zeggen dat de inwoners dat zelf een belangrijk probleem vinden. Misschien is er meer behoefte aan schuldhulpverlening. Zo wordt met elkaar bepaald wat als eerste opgepakt moet worden.
3. Kijk daarna wat er al is en sluit aan bij het bestaande aanbod en bestaande netwerken. 4. Aan de slag! 5. Belangrijk is om de effecten te laten zien. Niet alleen aan de professionals, maar juist ook aan de bewoners zelf. Dat zet iedereen in zijn of haar kracht. De GGD kan als adviseur deze stappen begeleiden. Welzijn ondersteunt dat. In de Handreiking Gezonde Gemeente op Loketgezondleven.nl staan bouwstenen om de gezondheid en het welzijn van burgers te versterken.
Tegelwijk (fictieve case)
• 15.000 inwoners • Grote diversiteit aan bevolkingsgroepen • Sociale cohesie zwak • Voorzieningen verdwijnen
• Hoge werkloosheid • 2/3 inwoners inkomen beneden modaal • Helft inwoners laag opgeleid
• Ouderen vervreemden van hun wijk • ‘s Avonds veel overlast door jongeren
• 1/3 inwoners ervaart gezondheid als slecht
• Veel mensen met medische, sociale én psychische problemen • Obesitas onder kinderen.
