Ik weet nu: het kan zo weer gebeuren

MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013 8 Silvio Berlusconi vindt zichzelf weer belangrijker dan //weten ● 19 Schaliegas is schadelijk voor de beschaving Italië //denken ● 22 Raggende Finse punkers met het syndroom van Down //doen ● 12 //weten ●

nrc.nl

JAARGANG 8 NO.139 PRIJS €1,30

De financiële crisis heeft de westerse wereld een enorme slag toegebracht en de gevolgen gaan we nog zeker tien jaar voelen. Joris Luyendijk sprak tweehonderd spelmakers in de City. Zijn conclusie: „Dit kan niet waar zijn.” PAGINA 4,5 EN 6

Lees

41%

Ga naar nrc.nl/abo

x(7B0BB4*QKKKNP( +#!%!}!=!%

FOTO PAUL LEVITTON/ HOLLANDSE HOOGTE

Ik weet nu: het kan zo weer gebeuren

Bespaar tot

ADVERTENTIE

L’ O R E S P R E S S O C R E A T I O N S

L U N G O E U F O RI A Met ziel en zaligheid samengesteld door onze koffie-expert Joan. Proef ook de blends van Richard en Dominique en laat je inspireren. Te gebruiken in Nespresso®* koffiemachines. *Merk van een derde partij dat niet verbonden is met D.E MASTER BLENDERS 1753

•

nrc next

next weten

•

2

3

30

Rusland // Nederlandse Greenpeaceactivisten langer vast

weten

SEPTEMBER 2 013 M A A N DAG

next

checkt

‘Grenseffect reden schrappen accijns’ // V Half waar // V Waar // V Grotendeels waar ECKEN H C E T r a T a nw E // O I V N ar wa on els V Grotende & PREMIER RUTTE ONLANGS BIJ PAUW

WITTEMAN.

De aanleiding Roken is ongezond, maar onverminderd populair. In Nederland rookt zo’n 26 procent van de bevolking van vijftien jaar en ouder. Dus heft de overheid accijns op tabaksproducten. Dat ontmoedigt roken en levert veel geld op. Vorig jaar ruim 2,5 miljard euro. Daar koop je volgens de huidige koers toch bijna 20 JSF’s voor. In het regeerakkoord stond dat de accijnzen op sigaretten en shag in 2014 opnieuw zouden stijgen. Per 1 januari 2013 is dat ook al gebeurd, net als voor alcoholhoudende dranken. De extra inkomsten kan dit kabinet goed gebruiken, zou je zeggen. Maar op Prinsjesdag bleek de verhoging niet door te gaan. Op alcohol wel, maar op tabak niet. Die avond was premier Rutte te gast bij Pauw & Witteman. Daar zei hij van de verhoging af te zien vanwege ‘grenseffecten’. „Door die accijnsverhogingen is het langzamerhand goedkoper vanaf Utrecht naar Duitsland te rijden.” Dat zou niet gelden voor alcohol. „Dat heeft te maken met de grenseffecten die daar minder zijn dan bij sigaretten.” Mediaberichten stelden dat het kabinet was gezwicht voor de tabakslobby. Rick Rink mailde ons met de vraag of grenseffecten echt de reden zijn dat de accijnsverhoging is geschrapt. En, klopt het?

We kunnen eindelijk een beschaafd land worden, waar iedereen toegang tot betaalbare zorg heeft Esteria Miller Voorstander van Obamacare probeert de inwoners van Dallas ook te overtuigen PAGINA 8

Het kabinet blijkt bij het besluit om de tabaksaccijns niet te verhogen niet zomaar een slag in de lucht te slaan. Er is heel wat onderzoekswerk verricht, dat is samengevat in een ‘grenseffectenrapportage’. Daar staan interessante weetjes in. Zo blijken de Nederlandse accijnstarieven inderdaad flink hoger te liggen dan die in België en Duitsland. De accijns op een pakje sigaretten in Nederland is 3,35 euro (totaalprijs 6 euro), tegen 2,70 euro in België (totaalprijs 5 euro) en 2,81 euro in Duitsland (totaalprijs 5 euro). Bij shag zijn de verschillen nog groter. Over een glas bier (0,3 liter) betaal je in Nederland 11 eurocent accijns, in België 6 eurocent en in Duitsland drie. Alleen over een fles gedistilleerd (1 liter, 40 procent alcohol) wordt in België meer accijns geheven dan in Nederland: 7,85 euro tegen 6,38 euro. In Duitsland betaal je 5,21 euro accijns. Dat soort verschillen kunnen inderdaad tot ‘grenseffecten’ leiden. Dit geldt vooral voor tabak en in mindere mate ook voor gedistilleerd. Bij deze producten hebben de accijnzen een flink aandeel in de totaalprijs. Voor een paar kratten bier die over de grens enkele euro’s goedkoper zijn, stap je misschien niet in de auto. Voor wat sloffen sigaretten die per stuk tien euro voordeliger zijn wellicht wel. De accijnzen zeggen overigens niet alles. Zo wordt bier in Nederlandse supermarkten aangeboden tegen stuntprijzen. Daardoor is een krat bier, ondanks de hogere accijns, hier vaak voordeliger dan in België en Duitsland. In 2012 was supermarktbier in Nederland zelfs goedkoper dan in 2003. Gedistilleerde dranken zijn over de grens vaak weer wel voordeliger. Al

komt dit volgens het rapport vooral doordat de marges voor winkeliers hier groter zijn dan in het buitenland. Is bij tabak accijns wel de reden dat Nederlanders over de grens shoppen, zoals Rutte beweert? In de eerste vijf maanden van 2013 blijkt de verkoop in heel Nederland te zijn afgenomen ten opzichte van dezelfde periode in 2012. In de Belgische grensstreek (-14 procent) is de afname groter dan in de Randstad (-9 procent) en langs rijkswegen (-12 procent). In de Duitse grensstreek is de afname ook 12 procent. Dit wijst wel op enig ‘grenseffect’. Maar het verklaart bij lange na niet de ondertussen verwachte afname van de accijnsopbrengsten op tabak in 2013 ten opzichte van 2012. Er was juist gerekend op een toename van de opbrengsten, door de accijnsverhoging per 1 januari 2013, met meer dan 250 miljoen euro. Nu wordt een afname van 150 miljoen euro verwacht. Niet alleen consumeren Nederlanders door de crisis minder dan gedacht, waardoor ook de tabaksverkopen teruglopen. Ze blijken ook nog eens vaker dan verwacht over te stappen van sigaretten op shag, wat minder accijnsinkomsten oplevert. Ook bleken rokers in december 2012 veel shag en sigaretten tegen het oude tarief te hebben gehamsterd. Bij alcohol zijn de accijnsopbrengsten wel toegenomen. Meer accijns leidde bij tabak dus tot minder inkomsten. Grenseffecten speelden daarbij volgens het rapport slechts een kleine rol. De onderzoekers schrijven dat de hogere accijns op den duur wel tot hogere inkomsten leiden. Dat was in het verleden namelijk ook zo. De hamstervoorraden raken op, mensen grijpen toch weer naar sigaretten in plaats van shag, oude rookgewoontes keren terug. Maar, waarschuwen de onderzoekers, als de voorgenomen accijnsverhoging in 2014 doorgaat, zal „de opbrengst naar alle waarschijnlijkheid niet op de korte termijn (in 2014) worden gerealiseerd”. En als het huidige kabinet iets kan gebruiken, dan zijn het wel inkomsten op korte termijn.

Renske Party Animals

P

as toen ik door de gang liep en de breedgeschouderde uitsmijter bij de deur zag wachten, realiseerde ik me dat ik al lang niet meer uit was geweest, echt uit, met een garderobe en een van tevoren gekocht kaartje en een toiletjuffrouw met snoepkettingen. Zeker niet hier, de discotheek waar ik vroeger vaak kwam. In de wc keek ik in de spiegel en probeerde voor te stellen hoe ik negen jaar geleden óók in deze spiegel had gekeken, en hoe mijn gezicht in de tussentijd was veranderd. Ik herinnerde me alles, het licht, de wc-hokjes, wat ik meestal deed als ik hier stond – met een natte vinger het uitgelopen oogpotlood wegvegen en mijn haar (soms blond, soms bruin, soms zuurstokroze) opnieuw in een staart binden. Maar ik voelde niets, ik zag geen filmpje waarin mijn gezicht in versneld tempo ongenadig veranderde van net twintig naar bijna dertig. Terwijl ik me er op had voorbereid me een avond lang oud te voelen: ik was op een jaren 90 feest. Bij het ophalen van herinneringen komt altijd het besef van het verstrijken van de tijd. Zodra er plastic speentjes, trolletjes met paars haar en klaparmbandjes ter sprake komen, voel ik me een moment stokoud, en mijmer weemoedig verder over de Mega Blubber Power Race, 2Unlimited en TMF – alles wat we toen belangrijk vonden en

Zij gingen úít in die tijd, zij waren student, hadden misschien wel seks op Dr. Alban

Premier Rutte zei dat grenseffecten de reden zijn dat de voorgenomen accijnsverhoging op tabak niet doorgaat. Dat is onwaarschijnlijk. Onderzoek wijst uit dat een nieuwe verhoging op korte termijn opnieuw tot lagere accijnsopbrengsten leidt. Dat zou betekenen dat het kabinet opnieuw een tegenvaller van honderden miljoenen euro’s moet inboeken. Vermoedelijk is de accijnsverhoging daarom geschrapt. Grenseffecten spelen slechts een kleine rol bij de gederfde inkomsten. Helaas was next.checkt niet bij het kabinetsberaad over het schrappen van de accijnsverhoging. Wat voor het kabinet de reden van dit besluit was, kunnen we dus niet weten. Ook al is Ruttes uitspraak dat de accijnsverhoging niet doorgaat vanwege grenseffecten ongeloofwaardig, we kunnen niet anders dan die beoordelen als niet te checken.

wat nu niet meer bestaat. Bovendien zouden de Party Animals gaan optreden, en ik had me al afgevraagd hoe die er nu uit zouden zien – als ze in 1995 iets van drieëntwintig waren geweest, dan waren ze nu éénenveertig. Het moesten mannen zijn geworden, huisvaders misschien wel. Ze zouden waarschijnlijk haar hebben – een kapsel, zelfs. Zou het haar van de hippie nog lang zijn? Konden ze nog hakken? Pasten ze hun Aussies nog? En hoe zou het voelen om een stel middelbare Animals toe te juichen? In de zaal bleek ik echter tot mijn verrassing een van de jongsten. Op een bepaalde manier had ik me de jaren 90 een soort van toegeëigend: míjn jeugd, mijn herinneringen, mijn generatie. Pas toen ik tussen de veertigers stond die enthousiast dansten op Coco Jambo, snapte ik: het waren mijn klassefeestjes en eerste singletjes, maar zij gingen úít in die tijd, zij waren student, hadden misschien wel seks op Dr. Alban. Voor het eerst vroeg ik me af of ik over tien jaar op een ’10 feestje zou staan, om eindelijk weer eens los te gaan op Taio Cruz. En vijf uur later stormden de Party Animals het podium op – en bleken het andere Animals. Broekies van twintig, die prima in de maat konden hakken, maar nooit in hun leven Punica gedronken hebben of weten wat Ovide voor dier is – en zo voelde ik me op de valreep toch nog even bejaard.

WILMER HECK

RENSKE DE GREEF

Conclusie

amsterdam. De twee Nederlandse opvarenden van het Greenpeace-schip Arctic Sunrise, campagneleidster Faiza Oulahsen en chef machinekamer Mannes Ubels, blijven nog zeker twee maanden vastzitten. Hun voorarrest is verlengd tot 24 november, zo meldde Greenpeace gisteren. Ook de 28 andere opvarenden zitten nog vast. Het voorarrest werd verlengd omdat meer tijd nodig is om te bepalen of ze kunnen worden aangeklaagd voor piraterij, aldus Greenpeace. Daar staat in Rusland een gevangenisstraf van vijftien jaar op. De actievoerders werden ruim een week geleden opgepakt. De onder Nederlandse vlag varende Arctic Sunrise voerde actie tegen de plannen van Gazprom om in het Noordpoolgebied naar olie te boren. Volgens Greenpeace verkeert het te gebruiken boorplatform in slechte staat. NRC

15.000 arbeidsplaatsen worden er wereldwijd geschrapt bij het Duitse technologieconcern Siemens. Dat maakte een woordvoerder van het bedrijf gisteren bekend. Het banenverlies is onderdeel van een kostenbesparingsprogramma van 6 miljard euro.

Moslimextremisten // Slapende studenten gedood in Nigeria Potiskum. Bij een schietpartij op een universiteitscampus in het noordoosten van Nigeria zijn gisterochtend minstens veertig studenten omgekomen. Islamitische militanten van de terreurbeweging Boko Haram vielen de slaapzalen binnen en schoten studenten in hun slaap dood. Ook stichtten zij brand in de collegezalen van de universiteit in de deelstaat Yobe. De meeste scholen in de regio sloten na een aanval van militanten begin juli hun deuren. Twee weken geleden riepen de lokale autoriteiten alle scholen op weer open te gaan. AP

Zonnig, maar wel nog altijd een stevige oostenwind. Boven land, kracht 3 tot 4 en aan zee, kracht 5. Het wordt maximaal 14 tot 17 graden.

FOTO OLIVIER MIDDENDORP

Officieel bezoek // Israëlische president in Nederland Amsterdam. Het Amerikaanse vredesinitiatief in het Midden-Oosten is ‘meer dan een kans’ op vrede. Dat zei de Israëlische president Shimon Peres gisteren in Amsterdam over de pogingen van de VS om het overleg tussen Israël en de Palestijnen weer op gang te brengen. „Iedereen weet wat de uiteindelijke conclusie moet zijn: een tweestatenoplossing. Het is te bereiken, in een niet al te lange periode”, aldus de Israëlische president. De negentigjarige Peres begon gisteren aan zijn officiële bezoek aan Nederland. Vandaag staan onder meer een bezoek aan het Vredespaleis en het Internationaal Gerechtshof in Den Haag op de agenda. NOVUM

Ziekenhuizen //

Investeerder //

Poelifinario //

Te lange wachtlijsten vooral voor ouderen

Doorstart voor twee Oad-onderdelen

Wim Helsen wint tweede keer cabaretprijs

Amsterdam. Patiënten moeten in tientallen ziekenhuizen veel te lang wachten op een eerste bezoek aan een medisch specialist. Het gaat vooral om specialisaties waar veel ouderen gebruik van maken. Dat meldde de NOS gisterenavond op basis van cijfers van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Het gaat om de specialismen anesthesiologie (pijnbestrijding), oogheelkunde, reumatologie en revalidatiegeneeskunde. Bij sommige afdelingen is de wachttijd inmiddels opgelopen tot meer dan twintig weken. NOVUM

Holten. Het busbedrijf van Oad, dat deel uitmaakt van de afgelopen week failliet verklaarde Oad Groep, maakt een doorstart. Daarmee blijven tweehonderd banen behouden. Dat liet de curator van het Overijsselse concern gisteravond weten. Ook Oad-dochter SRC Cultuurvakanties maakt een doorstart. Oad wordt gesteund door een nog onbekende investeerder. Mogelijk wordt die later deze week bekendgemaakt. Voor de andere onderdelen van Oad is nog geen geldschieter. „Daar wordt druk aan gewerkt”, aldus de curator. NOVUM

Amsterdam. Vlaming Wim Helsen heeft de Poelifinario 2013 gewonnen, de prijs voor het meest indrukwekkende cabaretprogramma van het seizoen. Dat werd gisteravond bekendgemaakt in de Kleine Komedie in Amsterdam. Helsen won de prijs voor zijn programma Spijtig, Spijtig, Spijtig. De jury noemde het een ‘mooi filosofisch betoog met krankzinnige voorbeelden en uitstapjes’. Helsen won de Poelifinario ook al in 2009. Louise Korthals won de aanmoedigingsprijs Neerlands Hoop, de prijs voor een veelbelovende theatermaker. NOVUM

ADVERTENTIE

BYE BYE WIFI

GIGA VEEL DATA RETESNEL 4G KPN NETWERK

GRATIS SAMSUNG GALAXY S4 MINI Hi MEDIUM 1 GB

35 00 / MND

TOESTEL IS DIRECT VAN JOU

Hi WINKEL | Hi.NL | 0800-0346 Prijs gebaseerd op een 2-jarig contract met €2,50 studentenkorting. Aansluitkosten eenmalig €29,95, exclusief €6,05 thuiskopieheffing. Check de voorwaarden op hi.nl

STUDENTENDEAL

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

next weten

•

•

4

5

Joris Luyendijk // De afgelopen twee jaar schreef Joris Luyendijk voor deze krant over de Londense City // Zijn conclusie: de financiële crisis is niet voorbij, het wordt alleen maar erger

FOTOS REUTERS

Het begin van de crisis, 2007 09/08/2007: crisis Het officiële begin van de mondiale kredietcrisis. De Europese Centrale Bank stelt aan Europese banken 95 miljard euro beschikbaar om het financiële systeem op gang te houden. Dat is acuut vastgelopen doordat banken na aanhoudend slecht nieuws elkaar geen geld meer willen uitlenen. De Franse bank BNP Paribas bevriest drie fondsen die in Amerikaanse hypotheekobligaties hadden belegd.

ABN Amro (1) Na een maandenlange strijd is op 10 oktober 2007 de vijandige overname op ABN Amro een feit. Het gelegenheidstrio Fortis, Royal Bank of Scotland en het Spaanse Santander koopt de bank voor ruim 70 miljard euro, haalt haar van de beurs en breekt haar op.

Fraude De Franse beurshandelaar Jérôme Kerviel (31) wordt op 26 januari 2008 gearresteerd op verdenking van fraude. Zijn bank, Société Générale, heeft voor 4,9 miljard euro schade geleden door illegale handelstransacties.

Fannie & Freddie Op 7 september 2008 redt de Amerikaanse regering de hypotheekbanken Fannie Mae en Freddie Mac met een kapitaalinjectie van 200 miljard dollar – de grootste overheidsinterventie ooit.

15/09/2008: Lehman Lehman Brothers vraagt diep in de nacht van zondag op maandag uitstel van betaling aan als tijdens een lang crisisberaad geen koper wordt gevonden en de overheid weigert bij te springen. Op de balans staat 613 miljard dollar aan schulden, tegen 26 miljard aan eigen vermogen.

ABN Amro (2) De Nederlandse overheid neemt op 3 oktober 2008 voor 16,8 miljard euro Fortis Nederland en ABN Amro Nederland over. Fortis raakte in liquiditeitsproblemen doordat consumenten hun spaargeld weghaalden en Fortis geen leningen meer kreeg van andere banken.

Icesave De IJslandse bank Landsbanki komt in oktober 2008 in de problemen. Britse en Nederlandse spaarders van internetdochter Icesave kunnen niet meer bij hun geld. De bank, die stuntte met een rente van 5 procent, heeft in Nederland bij 128.000 particulieren 1,6 miljard euro aan spaargeld opgehaald. En daarnaast nog eens 400 miljoen bij bedrijven.

ING en Aegon ING, het grootste financiële concern van Nederland, krijgt op 19 oktober 2008 een kapitaalinjectie van 10 miljard euro van de staat. De staat krijgt in ruil een groot aantal bevoegdheden en bezittingen. Een week later volgt verzekeraar Aegon, die krijgt een financiële injectie van 3 miljard euro.

JORIS LUYENDIJK

‘D

e financiële crisis heeft de westerse wereld een enorme slag toegebracht en de gevolgen gaan we nog zeker tien jaar voelen. Het kan zo weer gebeuren. Ik weet zeker dat er over vier of vijf jaar weer een slimme structurer opstaat die een maniertje ontdekt om onder de nieuwe regels uit te komen. God weet wat er dan kan gebeuren.” Dit komt uit een van de ongeveer tweehonderd interviews die ik de afgelopen twee jaar heb gehouden onder werknemers in de haute finance in Londen. De geïnterviewde was een man van midden dertig; nuchter, vriendelijk en verlegen, ogenschijnlijk de soort figuur die iedereen zich wenst als buurman. Hij werkte dus bij een topbank als structurer, wat betekent dat hij financiële instrumenten in elkaar zette die zo complex waren dat zijn klanten niet begrepen dat ze ze niet begrepen. Hij had miljoenen verdiend voor zichzelf en een veelvoud voor zijn bank. Nu was hij gestopt en dacht er zelfs over om als toezichthouder te gaan werken. „Waarom ik ben gestopt? Het was als het verhaal van Faust die zijn ziel verkocht aan de duivel. Ik verkocht mijn ziel voor aardse rijkdommen. In ruil daarvoor eiste de duivel mijn morele faillissement. Heel lang kon ik daar mee leven. En toen niet meer. Ik stelde me voor hoe een zoon of dochter in de toekomst zou vragen: papa, wat doe jij voor werk? Wat moest ik dan zeggen? ‘Nou lieverd, papa belazert andere mensen.’” Een ogenschijnlijk normale en uitstekend opgeleide man die jarenlang meewerkt aan het legaal oplichten van kleine pensioenfondsen in

Denk nu niet: zo erg kan het niet zijn Duitsland, een gemeente in Zweden of liefdadigheidsinstellingen in de VS. Ik had me op van alles ingesteld toen ik begon aan dit onderzoek, maar niet dat ik zo vaak tegen de beroemde ‘Banaliteit van het Kwaad’ zou aanlopen. De term komt van Hannah Arendt naar aanleiding van haar constatering dat je geen slechte mensen nodig hebt om een systeem draaiende te houden met extreem slechte uitkomsten. Mijn onderzoek is nu ten einde en daarmee ook de columns waarin ik in deze krant verslag deed. Behalve die tweehonderd interviews heb ik inmiddels ook een paar stapels boeken doorgewerkt en samen leiden die tot een conclusie van vijf woorden: dit kan niet waar zijn. Ik hoop dat nog steeds. Dat ik op een of andere manier iets cruciaals over het hoofd heb weten te zien, dat ik Financial Times-columnisten als Martin Wolf en Gillian Tett verkeerd lees en dat mijn bronnen collectief de boel bij elkaar hebben verzonnen. Want als klopt wat die tweehonderd geïnterviewden zeggen en wat andere insiders schreven in e-mails, en als waar is wat veel boeken en artikelen over de financiële sector beweren, dan

hebben we een enorm probleem. Het is een probleem dat ongemoeid gelaten steeds groter zal worden. Nog erger: er is vooralsnog geen werkbare oplossing of uitweg voor handen.

L

aat ik eerst proberen de contouren van de impasse te schetsen. Veel is al langsgekomen in afzonderlijke columns maar juist de helikopterblik kan duidelijk maken dat het probleem niet ligt bij individuen en hun hebzucht, maar bij een systeem dat die verleidingen steeds opnieuw schept – zelfs als dit betekent dat het systeem zichzelf aldus steeds verder ondermijnt. Maar eerst de bijsluiter: dit onderzoek ging over de haute finance in Londen, niet over huis-, tuin- en keukenbankiers bij u om de hoek. Een belangrijk deel van de haute finance in Londen had geen aandeel in de laatste crisis. En het overgrote deel van de mensen die er werken verdienen niet de miljoenenbonussen. De financiële sector is als een olympisch dorp: uitgestrekt, enorm divers en behalve atleten heb je vooral ook heel veel ondersteunende staf. Maar waar mijn tweehonderd geïnterview-

den ook werkten, vrijwel iedereen herhaalde wat de structurer hierboven zegt: er is niks wezenlijk veranderd sinds het faillissement van Lehman Brothers in 2008 de wereldeconomie op een haar na in het ravijn kieperde. Het probleem in een notendop: megabanken zijn niet alleen te groot en verweven om failliet te kunnen gaan – Too Big To Fail oftewel TBTF. Ze zijn door de aard van hun activiteiten, hun inrichting en wijze van management ook niet langer beheersbaar. Intussen vormen de megabanken samen met een aantal andere clusters van financiële dienstverleners de facto kartels die met hun excessieve winsten tegenkrachten effectief hebben geneutraliseerd. Nog even en je hebt niet langer landen met een financiële sector, maar een financiële sector met landen. Hoe kan dit mondiale financiële kartel in stand blijven, zodanig dat Time Magazine zijn omslagverhaal over het vijfjarig jubileum van het Lehman-faillissement opende met ‘Hoe Wall Street heeft gewonnen’. Zei de Amerikaanse president Lincoln niet ooit dat „you can fool some of the people all of the time and all of the people some of the time, but you can’t fool all of the people all of the time”. Het is een troostrijke gedachte, dat je sommige mensen de hele tijd kunt bedonderen en alle mensen een tijdje, maar niet de hele tijd alle mensen. Maar daar gaat het ook niet om. Er zijn critici en Cassandra’s genoeg, zelfs bij een mainstream blad als Time. Waar het om gaat is dat de financiële sector nog altijd voldoende mensen zand in de ogen weet te strooien. En dat komt mede doordat de interne checks and balances van het financiële stelsel uit het lood zijn geslagen. Hoe dit gebeurt is vervat in een prachtige constatering van de Amerikaanse socialist Upton Sinclair: „Het is erg moeilijk iemand iets te laten begrijpen wanneer zijn baan bestaat bij de gratie van zijn onbegrip.”

Banken moeten hun boeken laten controleren door externe accountants dus je zou denken: die steken hun hand wel op als iets niet klopt. Maar er zijn nog slechts vier grote accountantskantoren en die verdienen enorm aan consultancy-klussen voor dezelfde banken. Sommige accountantskantoren doen zelf ook bankactiviteiten, zoals beursgangen voor kleinere bedrijven. Hetzelfde probleem betreft de kredietbeoordelaars. Hun ‘ratings’ spelen nog altijd een centrale rol in het financiële stelsel, en nog altijd worden de bureaus betaald door de banken wier instrumenten ze zogenaamd neutraal beoordelen.

O

ké, zult u zeggen, maar waarom horen we hierover dan zo weinig? Het antwoord is dat ook de schil die het hele stelsel kritisch zou moeten volgen, grotendeels is kaltgestellt. Allereerst de toezichthouders. Ik sprak er twee uitvoerig en citeer de hoogst geplaatste, zelf een oud-bankier: „Banken bieden de goede mensen bij ons een boel geld. Dat is de echte karaktertest, of je nee kan zeggen tegen drie, vier of vijf keer je huidige salaris. Denk aan het (in Londen vaak astronomische) schoolgeld en de huizenprijzen. Door over te stappen van mijn bank naar de toezichthouder heb ik die kwaliteit van leven de rug moeten toekeren.” Intussen zijn topuniversiteiten effectief ingekapseld door de financiële sector: via donaties en gebruik van faciliteiten, maar ook door de trend dat topprofessoren economie duizenden, zo niet tienduizenden dollars per dag kunnen verdienen als consultant, expertgetuige of als privédocent bij de grote banken – in de Angelsaksische wereld gaat dit het verst, in Europa zie je het onder neoliberale druk ook steeds meer. Als je universiteiten met elkaar laat concurre-

OKÉ, ZULT U ZEGGEN, MAAR WAAROM HOREN WE HIEROVER DAN ZO WEINIG?

ren, moet je niet raar opkijken als ze om geld gaan bedelen bij instanties die door hun wetenschappers juist kritisch zouden moeten worden gevolgd. Maar de nieuwsmedia dan, vraagt u vertwijfeld? Tja, het internet heeft de klassieke kwaliteitsmedia van hun verdienmodel beroofd terwijl veel kranten zijn gekocht door investeerders die primair rendement eisen, niet kwaliteit. De publieke omroep ligt aan dezelfde ketting. Wanneer de ‘netmanager’ op 31 december het afgelopen jaar Pauw & Witteman moet evalueren, dan rekent hij ze af op kijkcijfers, niet op hoe vaak het de heren lukte om een inhoudelijk gesprek te organiseren over de financiële sector. Als mensen bloemkolen willen, geven we ze bloemkolen en voor boodschappen moet je bij de supermarkt zijn. Zo denken de commerciële types in de informatiemedia en hun mentaliteit domineert de publieke opinie steeds meer. De financiële lobby is ze er ongetwijfeld dankbaar om. Maar de politiek dan, hoor ik u roepen. Tja. Het fundamentele probleem is dat de financiële sector mondiaal opereert, terwijl de tegenkracht zich primair op nationaal niveau organiseert. Het helpt evenmin dat nationale parle-

Passanten in het Londense financiële district baden in de gebundelde zonnestralen die via een glazen gevel naar beneden worden gezonden.

mentsleden in Europa nauwelijks een staf hebben en idioot veel onderwerpen moeten volgen. Intussen verdient een man als Tony Blair nu 2,5 miljoen pond per jaar als speciaal adviseur bij JP Morgan. Toen Timothy Geitner klaar was als minister van Financiën in de Verenigde Staten ging hij het lezingencircuit in. Hoeveel betaalde Deutsche Bank hem voor een enkele lezing? Tweehonderdduizend dollar. Larry Summers dereguleerde de grote banken onder president Clinton, verdiende daarna als consultant voor diezelfde banken zeventien miljoen dollar en ging toen weer voor president Obama werken. Zo zijn er talloze voorbeelden. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de letterlijk honderden miljoenen dollars die de sector jaarlijks uittrekt voor lobbyen en campagnedonaties – een deftig woord voor politieke corruptie.

V

eel mensen zullen dit lezen en instinctief denken: zo erg kan het niet zijn. Dat klopt vast een beetje want ik moet nuanceringen en tegenvoorbeelden overslaan. Maar mij lijkt onmiskenbaar dat de financiële sector is verworden tot een mondiale moloch van in elkaar grijpende, de facto kartels die samen de markt verdelen en hun royale winsten deels gebruiken om hun machtspositie te behouden. Maar het wordt nog erger. Als die megabanken nu adequaat werden geleid, dan leefden we althans onder een stabiel juk. Maar als mijn tweehonderd interviews iets hebben duidelijk gemaakt dan is het dat de banken intrinsiek instabiel zijn. Vóór dit onderzoek dacht ik dat banken opereerden als legers; een piramide met een heldere bevelstructuur en duidelijke hiërarchische lijLEES MEER OP PAGINA 6

next weten

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

•

• 7

6

Griekenland //

Het vervolg van de crisis, 2009 tot nu Griekenland (1) De nieuwe Griekse regering onder leiding van Jorgos Papandreou maakt op 20 augustus 2009 bekend dat de vorige regering de economische situatie te rooskleurig heeft voorgesteld. Het begrotingstekort zal geen 6 procent, maar 12,7 procent van het bbp bedragen – ruim vier maal het door de EU toegestane niveau van 3 procent. De Amerikaanse zakenbank Goldman Sachs erkent later te hebben geholpen de Griekse schuldenlast weg te moffelen.

Na maanden onderhandelen komt er op 2 mei 2010 officieel steun voor het bijna failliete Griekenland: de eurolanden en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) stellen 110 miljard euro beschikbaar voor drie jaar. Om besmetting door de Griekse schuldencrisis te voorkomen, wordt het noodfonds EFSF opgericht, met daarin in eerste instantie 750 miljard euro.

Ierland en Portugal Na lang aarzelen – en ontkennen – vraagt in november 2010 ook Ierland steun aan het Europese noodfonds en het IMF. In eerste instantie 85 miljard euro. Een half jaar later, op 4 mei 2011, volgt Portugal, dat 78 miljard euro vraagt. De Nederlandsche Bank plaatst op 2 november 2011 alle Nederlandse banken onder verscherpt toezicht.

De Spaanse bank Bankia vraagt de regering een kapitaalinjectie van 19 miljard euro – dat kan de schatkist niet aan. Twee weken later krijgt Spanje een lening van 100 miljard euro van noodfonds EFSF om de financiële sector te kunnen stutten.

Geldpers In september 2012 pompt de Amerikaanse Federal Reserve voor de derde keer geld in de economie: de centrale bank gaat maandelijks voor 85 miljard dollar aan staats- en hypotheekobligaties opkopen. In totaal heeft de ‘Fed’ aan deze zogeheten quantative easening (QE) ruim 2.839 miljard dollar uitgegeven.

Bankenunie De Europese regeringsleiders bereiken in december 2012 een akkoord over de oprichting van een bankenunie: de ECB zal toezicht gaan houden op alle grote systeembanken in de eurozone en – op vrijwillige basis – ook op banken uit de niet-eurolanden. Het Verenigd Koninkrijk zal niet aan meedoen aan dit centrale toezicht.

25/03/2013: Cyprus Cyprus wordt gered met 10 miljard euro steun. Spaarders verliezen hun tegoed boven 100.000 euro, aandeelhouders en obligatiehouders van banken zijn ook hun geld kwijt. Drie maanden later zullen de Europese ministers van Financiën besluiten dat dit Cyprus-model voor alle toekomstige bankenreddingen gaat gelden.

Vier vragen over //

Zij met gestrekte arm, de overheid met gestrekt been

Wat gaat er vandaag precies gebeuren? Het „advertentievrije, journalistieke medium” De Correspondent gaat vandaag officieel van start. De betaalde website werd in maart dit jaar aangekondigd door journalist en filosoof Rob Wijnberg, voormalig hoofdredacteur van nrc.next. Wijnberg verwacht dat www.decorrespondent.nl om 18.00 uur vandaag online gaat. Uitgever Ernst-Jan Pfauth (ook voormalig nrc.next-redacteur) hield vrijdag nog een slag om de arm: „Noem maar geen tijd, je weet hoe het gaat met dit soort techniek.” De Correspondent moet bewijzen dat de site „het dagelijkse medicijn tegen de waan van de dag” is, zoals de website het zelf graag noemt. Dat het initiatief werkelijk een moderne vorm van journalistiek is, financieel én inhoudelijk gesteund door lezers en de inmiddels ruim 20.000 donaties waard is. De verwachtingen zijn hooggespannen sinds De Correspondent na lancering ineens zelf tot waan van de dag werd gebombardeerd, nadat in De Wereld Draait Door de plannen bekend werden gemaakt. Na ruim een week werd de benodigde 60 euro lidmaatschapsgeld van 15.000 leden opgehaald.

MARLOES DE KONING CORRESPONDENT ZUIDOOST-EUROPA

Griekenland (2)

25/5/2012: Spanje

De partijtop van Gouden Dageraad werd dit weekend gearresteerd // Het is een criminele organisatie, zegt de Griekse overheid // Een politieke afrekening mag het niet lijken

FOTO REUTERS

nen zodat informatie adequaat van beneden naar boven en terug kan stromen. Het tegendeel is waar. De megabanken bestaan uit eilandjes vol huurlingen. Zakenbankiers in Londen en New York kunnen iedere vijf minuten worden ontslagen, en wie niet iedere paar jaar wisselt van bank is een loser. Op veel van die eilandjes kunnen die huurlingen intussen life changing fortuinen verdienen. Als het echt misgaat betaalt de aandeelhouder of anders de belastingbetaler. Dat is de realiteit achter een beursgenoteerde Too Big To Fail bank. Luister naar deze trader bij een grote bank: „Het is ieder voor zich, want mijn collega’s zijn ook mijn concurrenten in de markt. Maar het is ook wij als traders tegen de bank. Zelfs de baas van alle traders staat aan onze kant, tegen de bank.” Probeer in zo’n klimaat als risicomanager bij de bank maar eens de onderste steen boven te krijgen, zonder enige ontslagbescherming. Deze vrouw (van eind twintig) werkt in een megabank bij group financial reporting, de afdeling die alle cijfers verzamelt voor rapportages en het jaarverslag: „Je zou wat wij doen een ritueel kunnen noemen. Ieder jaargetijde doen we hetzelfde, volgens een vast schema, resulterend in de resultaten die de bank in staat stellen te zeggen: kijk, we hebben de boel onder controle. Het probleem is dat niemand de banken meer begrijpt, inclusief de insiders zelf. Wij als interne accountants horen de bank te begrijpen, en dit begrip te illustreren aan de hand van onze cijfers. Maar het is eerder andersom. Wij hebben een proces, daarmee verzamelen we cijfers en als dat volgens de regels verloopt en iedere stap keurig is gezet, dan geldt de uitkomst als erkend en legitiem. Wat wij doen is legitimatie.” Zo kan ik nog dertig citaten geven, maar laat ik volstaan met eerder genoemde toezichthouder: „Uiteindelijk zijn wij afhankelijk van self declaration, van wat het management van de bank ons laat zien. Maar zij weten zelf vaak niet wat er gaande is, omdat banken zo groot en immens

ALS HET ECHT MISGAAT BETAALT DE AANDEELHOUDER OF ANDERS DE BELASTINGBETALER

complex zijn geworden. Ik denk niet dat ik ooit bewust ben voorgelogen – hoewel ik dat natuurlijk nooit kan weten. De echte dreiging is niet dat het management dingen voor ons verbergt. Het echte gevaar is dat het management zelf niet weet welke risico’s de bank loopt – hetzij omdat niemand dat weet of omdat hun eigen mensen het voor ze verborgen houden.”

D

it is de Too Big to Fail megabank anno nu en Britten hebben daar een mooie zin voor: „What could possibly go wrong?” Hoe zijn we ooit in dit ommuurde moeras terecht gekomen? Waar waren we zo druk mee, terwijl de banken via de politiek hun ketens afwierpen, hun de facto kartels vormden of verder uitbouwden en daarna ongehinderd de grootste krediet-luchtbel sinds de jaren dertig opbliezen – aangemoedigd door desastreus beleid van de centrale banken? Wat ik me herinner van de jaren negentig is dat we genoten van verfrissend nihilistische cabaretiers, van de door en door cynische films van Quentin Tarantino en de Coen Brothers, van Fight Club en de Simpsons. Amerika was verzonken in het proces van O.J. Simpson en daarna het Lewinsky-schandaal, terwijl de westerse intelligentsia in slaap dommelde boven triomfantelijke boeken als Het Einde van de Geschiedenis. Daarna kwamen de aanslagen van 11 september en een peperdure invasie van Irak. Het hield de publieke opinie bezig en intussen timmer-

Boedapest. Met een grootschalig optreden van antiterreureenheden is de Griekse regering dit weekend in actie gekomen tegen de ultranationalistische en gewelddadige anti-immigratiepartij Gouden Dageraad. De complete partijtop is gearresteerd en in staat van beschuldiging gesteld. Volgens de aanklacht is Gouden Dageraad een criminele organisatie die verantwoordelijk is voor meerdere moorden en een reeks andere misdrijven waaronder afpersing en witwassen. Partijleider Nikolaos Michaloliakos werd zaterdagochtend vroeg al opgepakt. Ook werden arrestatiebevelen uitgevaardigd tegen vijf andere parlementsleden, twee politiemensen die betrokken zijn bij de partij en meer dan twintig lager geplaatste actieve leden van Gouden Dageraad. Een aantal van hen meldde zich in de loop van het weekend zelf bij de politie. De laatste was Christos Pappas, de nummer twee van de partij. Voordat hij gistermiddag het politiehoofdkwartier in Athene binnenliep, zei hij dat Griekenland in staat van beleg verkeert.

Onverwerkt verleden

den de megabanken verder aan hun imperia, met aan de top vaak amorele figuren die zo uit een film van Tarantino lijken weggelopen. En nu? Na de aanslagen van 11 september werd wel gezegd dat nu de ironie voorbij was: wat had je aan dubbelzinnigheid in het licht van het pure kwaad van Al-Qaeda? Dat bleek prematuur, maar de val van Lehman, bijna op de dag zeven jaar na de aanslagen, zou weleens de comeback kunnen inluiden van de ernst. De mondiale financiële kartels hebben een succesvolle machtsgreep kunnen doen en alleen een politiek proces kan dat ordentelijk ontmantelen en terugdraaien. Voor zo’n proces heb je breed draagvlak nodig en dat vereist geloofwaardigheid – precies het tegenovergestelde van ironie, cynisme en apathie. Of blijven we toch liever nog wat langer in rondjes draaien? Dit was in ieder geval de kardinale misser van Occupy; door zich vooraf politiek neutraal te verklaren, stelde Occupy zich direct buiten het democratische proces dat juist bestaat om stap voor stap breed gedragen institutionele veranderingen in een samenleving door te voeren. Geen wonder dat Occupy snel verzandde in een gesprek over en met zichzelf. Wat een deprimerende rotzooi zijn we ervan aan het maken, als westerse wereld. Zeker als je bedenkt dat we nu eigenlijk met zijn allen keien keihard bezig zouden moeten zijn om onze economie op een ecologisch duurzame leest te schoeien. Joris Luyendijk verbleef twee jaar in de City om voor The Guardian, De Standaard en deze krant antropologisch onderzoek te doen in de financiële wereld. Hij gaat zijn ervaringen nu verwerken tot een boek. Daarna komt hij terug met een volgend project. Eerder schreef hij onder andere Het zijn met mensen, over westerse journalistiek in het Midden-Oosten, en Je hebt het niet van mij, maar… over politieke journalistiek aan het Binnenhof.

Het is voor het eerst sinds het einde aan de kolonelsregime in 1974 dat in Griekenland een partijleider en volksvertegenwoordigers zijn gearresteerd. Door de verse herinnering aan de rechtse dictatuur van 1967 tot 1974 worden democratische rechten gekoesterd. Tegelijk zorgt het nog onverwerkte verleden voor gespannen verhoudingen tussen links en rechts. Gevoed door frustratie over de groeiende armoede en massale immigratie is Gouden Dageraad de afgelopen jaren razendsnel gegroeid. Bij de

laatste verkiezingen kreeg de partij zeven procent van de stemmen, goed voor 18 van de 300 zetels. In de peilingen is het de derde partij in het land en een bedreiging voor de grootste rechts-conservatieve regeringspartij Nieuwe Democratie. Sinds de moord op een linkse politiek activist en rapper Pavlos Fyssas door een aanhanger van Gouden Dageraad op 18 september, is de discussie opgelaaid over de vraag of de partij kan worden verboden. De autoriteiten kiezen echter bewust voor vervolging als een criminele organisatie en niet als politieke partij met anticonstitutionele denkbeelden. De vijf gearresteerde parlementariërs houden hun zetel zolang ze niet zijn veroordeeld. Wel wordt vandaag waarschijnlijk een wet aangenomen die het mogelijk maakt de staatsfinanciering van de partij te stoppen. Het harde optreden is een gok. Gouden Dageraad is onder meer groot geworden door de haat tegen de gevestigde orde aan te wakkeren. Als Grieken de indruk krijgen dat Gouden Dageraad door politieke tegenstanders wordt onderdrukt, zou de populariteit weer kunnen stijgen. Hoewel al langer bekend is dat leden van Gouden Dageraad geweld gebruiken – honderden migranten kunnen daarvan getuigen – was de moord op Fyssas, die na een ruzie in een café werd doodgestoken door een openlijke aanhanger van Gouden Dageraad, de druppel. Sindsdien laten peilingen voor het eerst sinds de verkiezingscampagnes van vorig jaar zien dat de steun voor de partij onder de bevolking daalt. Zaterdagmiddag verzamelden zich zo’n honderd aanhangers voor het politiehoofdkwartier in Athene van waaruit de partijleiding naar een rechtbank werd gebracht voor voorgeleiding. Zondag was de opkomst nog lager. De zwart geklede mannen

die op kwamen dagen verborgen hun gezichten voor de camera’s. „Eindelijk schaamte” concludeert een dagbladcommentator. Het afgelopen jaar werden leden van Gouden Dageraad steeds overmoediger. Ze reden in formatie met Griekse vlaggen door steden. Ze gaven marcherend acte de présence bij officiële gelegenheden waarvoor ze niet waren uitgenodigd. En raceten op motoren door wijken met migranten.

Uit de school klappen De partij wijst het label ‘neonazi’ af, maar de symboliek die wordt gebruikt en het gedrag van veel leden zijn bewijs van het tegendeel. Het logo is een variant op de swastika, uitgevoerd in rood en zwart. Het Keltische kruis, symbool van de White Power-beweging, gebruiken ze ook. Er wordt incidenteel gegroet met een gestrekte arm. Sinds de dood van Fyssas klapten verschillende ex-leden van Gouden Dageraad uit de school, en vertelden in interviews met Griekse media over de strakke organisatie van de partij, waarbinnen je kunt stijgen door immigranten fysiek lastig te vallen. Bij het Hooggerechtshof dat met de vervolging is belast, zouden inmiddels tientallen dossiers liggen van misdrijven waarbij Gouden Dageraad betrokken zou zijn. Volgens de aanklagers blijkt uit afgeluisterde gesprekken dat over de moord op Fyssas direct contact is geweest met de partijleiding. De reactie van burgers op de keiharde aanpak van de partij is tot nu toe gematigd. Zonder aansturing vanuit de top van de hiërarchische organisatie gaat van de actieve leden meteen minder dreiging uit. De burgers die wel op de partij stemmen, maar liever niet openlijk kleur bekennen, houden zich stil.

De Correspondent

Wat krijgen lezers te zien? De Correspondent plaatst elke ochtend om half zeven vijf artikelen van verschillende lengte van de verschillende correspondenten met ieder hun eigen specialiteit (zeven redacteuren en twaalf freelancers, onder wie Femke Halsema en Arnon Grunberg). Alleen leden van De Correspondent – die 60 euro hebben betaald – zien alle stukken. Stukken over thema’s zoals technologie, de lobby in Brussel, eigen reportages uit het Midden-Oosten en een serie over welke bedrijven Nederlandse burgers online volgen. Niet-leden krijgen een wervingsvideo te zien op de voorpagina van de site plus één voorbeeldverhaal. Leden kunnen wel artikelen delen met niet-leden, maar die zien dan slechts het stuk en niet alle interactieve mogelijkheden eromheen (filmpjes, archiefmateriaal, enzovoorts). De vijf artikelen zijn op de voorpagina van de site te zien. Daarnaast heeft elke afzonderlijke correspondent een eigen ‘tuin’. Op deze persoonlijke pagina beschrijft de redacteur waaraan hij op dat moment werkt. De Correspondent hoopt op deze manier dat lezers zien waarmee een redacteur bezig is en dat zij hun kennis willen delen. Hoeveel geld heeft De Correspondent opgehaald? De site heeft ruim 20.000 leden, die ieder 60 euro per jaar betalen, waarvan overigens ruim 12 euro opgaat aan btw. Donateurs gaven nog eens 172.000 euro. Dat brengt het budget van De Correspondent op ongeveer 1,3 miljoen euro. Daarnaast werkt de site zonder advertenties en met een winstplafond: de aandeelhouders – Wijnberg, Pfauth, De Groene en ontwerpbureau Momkai – krijgen maximaal 5 procent van de winst uitgekeerd. De site zegt daarnaast open te staan voor subsidie van stichtingen die de innovatie van de journalistiek willen steunen. Hoe bijzonder is een initiatief als De Correspondent? De Correspondent slaagde er als eerste in om via crowdfunding, een publieke inzamelingsactie, zo’n groot bedrag op te halen voor een journalistiek initiatief. Crowdfunding is normaal gesproken vooral succesvol bij productlanceringen (spelcomputers, digitale horloges) en kunst: films en boeken. Voor journalistiek blijkt het doorgaans een stuk moeilijker om geld in te zamelen. Amerikaanse journalistieke nieuwssites als Matter en DecodeDC haalden ook geld op via crowdfunding, al kwam dat niet in de buurt van de bedragen die De Correspondent binnenhaalde. Een betaald digitaal nieuwsmedium is echter niet nieuw in Nederland. De Nieuwe Pers, de digitale doorstart van De Pers, werd in februari gelanceerd maar is vooralsnog geen succes. Het aantal abonnees (3.500) valt tegen. De Nieuwe Pers is sinds deze maand samengevoegd met The Post Online, het andere nieuwe digitale journalistieke medium. De Nieuwe Pers is sinds deze week omgedoopt tot TPO Magazine. JAN BENJAMIN

Partijleider van Gouden Dageraad Nikos Michaloliakos wordt door antiterreureenheden het politiebureau binnengeleid. FOTO AP

•

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

next weten

•

kort

8

Kenia //

Verenigde Staten //

Italië //

Onderwijs //

Republikeinen verzetten zich fel tegen Obama’s zorgwet die morgen ingaat // Daardoor dreigt de overheid op slot te gaan

Oud-premier Berlusconi veroorzaakt een politieke crisis // Dat is ook slecht voor de economische stabiliteit

Het verwachte lerarentekort in het basisonderwijs blijkt nu een lerarenoverschot // Het aantal werklozen groeit hard

Baan gegarandeerd.

Obama’s zorgenkind

Negende verdachte vast na schietpartij Nairobi. De Keniaanse politie heeft gistermiddag opnieuw een verdachte gearresteerd in verband met de aanval op een winkelcentrum in Nairobi, die vorige week plaatshad. Er zitten nu negen mensen vast, zo heeft de minister van Binnenlandse Zaken Ole Lenky gistermiddag gezegd. Bij de aanslag kwamen 67 mensen om het leven. De islamitische terreurorganisatie Al-Shabaab zegt verantwoordelijk te zijn voor de aanval op het winkelcentrum. Maar wie er precies zijn aangehouden en waarom, dat wilde de minister niet zeggen. AP

FOTO AP

GUUS VALK CORRESPONDENT VERENIGDE STATEN

Protesten // Taiwanezen eisen aftreden president Taipei. Tienduizenden Taiwanezen protesteerden gisteren tegen president Ma Ying-jeou en zijn regeringsbeleid. Volgens lokale televisiestations verzamelden zo’n vijftigduizend demonstranten zich voor het presidentiële kantoor om het aftreden van de president te eisen. De populariteit van de president is de laatste tijd flink gedaald door onder andere een afluisterschandaal waarbij het ministerie van Justitie betrokken was. Een speciale onderzoeksafdeling zou de rivaal van de president, Wang Jin-pyng, hebben afgeluisterd. Informatie uit die taps zou de president vervolgens hebben gebruikt om zijn concurrent aan te vallen. Ook waren politici van de regeringspartij KMT de afgelopen jaren betrokken bij verschillende corruptieschandalen. AP

Saudi-Arabië //

FOTO AP

‘Autorijdende vrouw riskeert eierstokken’ Saoedi-Arabië. Vrouwen die een auto besturen kunnen problemen met hun eierstokken krijgen. Dat heeft een van de belangrijkste conservatieve geestelijken van Saoedi-Arabië, Sheikh Saleh al-Lohaidan, gezegd. Hij verwijst naar onderzoeken waarin zou staan dat autorijden direct effect heeft op de eierstokken en het bekken omhoog duwt. In het islamitische land wordt momenteel actie gevoerd tegen het huidige verbod op vrouwen achter het stuur. REUTERS

9

Dallas. De chaos in Texas is merkbaar op het kantoor van Esteria Miller, in het verloederde zuiden van Dallas. Miller legt namens de plaatselijke afdeling van organisatie Enroll America uit dat het zorgstelsel vanaf morgen volledig zal veranderen. De hele dag ontvangt Miller ondernemers en particulieren die er niets van snappen. Voor het gesprek heeft ze haar telefoon op stil gezet, maar het ding trilt voortdurend. „Niemand begrijpt er iets van”, zegt ze. „Sommigen denken dat het niet doorgaat, anderen denken dat ze toch geen verzekering kunnen krijgen.” Esteria Miller, een Afro-Amerikaanse spraakwaterval, groeide op in een straatarm gezin in Dallas. Haar ouders hadden geen zorgverzekering en baden dat hun kinderen nooit ziek zouden worden. Die tijd, zegt Miller, moeten we achter ons laten. „We kunnen eindelijk een beschaafd land worden, waar iedereen toegang tot betaalbare zorg heeft.” Obama’s nieuwe zorgwet regelt dat Amerikanen een zorgverzekering moeten afsluiten. Nu zijn circa 48 miljoen van de 316 miljoen Amerikanen onverzekerd. Morgen moet de eerste, cruciale fase van Obamacare ingaan. Dan mogen Amerikanen via internet zorgverzekeraars vergelijken en verzekeringen inkopen. Op die manier ontstaat er concurrentie tussen verzekeraars, en Obama hoopt dat dat leidt tot dalende zorgkosten. Verzekeraars mogen mensen met chronische ziektes niet langer weigeren. De Affordable Care Act, zoals de wet officieel heet, is dit weekeinde echter door de Republikeinse meerderheid in het Huis van Afgevaardigden een jaar uitgesteld. Maar de Democratische meerderheid in de Senaat heeft aangegeven dit uitstel niet te accepteren. En Obama heeft gezegd een veto te zullen uitspreken over de vertraging, mocht de wet zijn bureau bereiken. Zie hier de patstelling: het door Republikeinen gedomineerde Huis wil alleen een nieuwe financiering van overheidsuitgaven goedkeuren als alle kosten voor Obamacare geschrapt worden. Als er voor maandagavond twaalf uur geen oplossing wordt bereikt, gaat de federale overheid grotendeels op slot. Op 17 oktober, als het schuldenplafond van de regering moet worden verhoogd, wacht nog een nieuwe krachtmeting. In Texas kan Darrell Tatum (41, vader van vijf kinderen) van het nieuwe stelsel profiteren. Hij werkt als

(Nou ja, over een paar jaar misschien) CHRISTIAAN PELGRIM VERSLAGGEVER

chauffeur voor de gemeente Dallas en zit nét boven de armoedegrens. Zijn gezin is nu verplicht verzekerd, maar hij is daaraan eenderde van zijn salaris van 1.800 dollar per maand kwijt. „En dan nog wordt veel niet vergoed. Mijn dochter lag een week in het ziekenhuis en ik kreeg een rekening van 30.000 dollar thuis.” Texas is een paradoxale staat: bijna een kwart van de Texanen is nu niet verzekerd tegen ziekte. Tegelijkertijd is hier het verzet tegen ‘Obamacare’ het hevigst. Texas weigert iedere medewerking aan de nieuwe wet. De Republikeinse gouverneur Rick Perry weigerde een enorm bedrag aan federaal geld, circa honderd miljard dollar in tien jaar, om Medicaid (gezondheidszorg aan de armste Texanen) uit te breiden, omdat Texas circa 7 procent van de uitbreiding van de zorg zelf moet betalen. Iedere cent aan Obama’s nieuwe stelsel is er een te veel, zei Perry. Veertien van de 49 andere staten, meestal met Republikeinse gouverneurs, deden hetzelfde. Vaak speelt mee dat gouverneurs herkozen willen worden, en geen last willen krijgen van de radicale Tea Party.

Traineren De Republikeinen kunnen Obamacare desondanks vooralsnog niet tegenhouden. Het Congres, toen nog met een Democratische meerderheid, stemde al in 2010 in met deze grote zorghervorming. Wel kunnen ze de invoering traineren, zoals nu in Washington geprobeerd wordt. Op tv in Texas zijn spotjes van de regering-Obama te zien, die het nieuwe zorgstelsel promoten. De tegencampagne wordt gefinancierd door de conservatieve oliebaronnen David en Charles Koch. Hun organisatie Generation Opportunity zendt in Texas spotjes uit waarin Creepy Uncle Sam, een griezelige pop die de Amerikaanse overheid moet voorstellen, een jonge vrouw tussen de benen kijkt. „Laat de overheid niet voor dokter spelen”, zegt de spot. Esteria Miller gaat inmiddels de deuren langs in het zuiden van Dallas, het gebied waar het percentage onverzekerden het hoogst is. Rick Perry verbiedt het zijn ambtenaren, dus doet zij het wel. Er wonen vooral arme latino’s en Afro-Amerikanen. ‘Invincibles’ noemt Miller ze, onoverwinnelijken. „Met name de jonge mannen denken dat ze nooit ziek worden. Het weinige geld dat ze hebben, besteden ze hier niet aan. Ik probeer ze duidelijk te maken dat ze straks verplicht verzekerd moeten zijn.” Veel mensen reageren afhoudend. Miller: „Dit is het zuiden. Mensen zijn conservatief, laag opgeleid en koppig.” Ook Darrell Tatum is sceptisch. Obamacare zou voor hem kunnen inhouden dat hij lagere premies gaat betalen, maar hij heeft zo veel kritiek gehoord, dat hij het zorgstelsel wantrouwt. „Op tv hoor ik alleen maar dat Obamacare een ramp is. Ik houd niet van Washington en ik wil niet dat ze zich met mijn leven gaan bemoeien.”

Gisteren werd oud-premier Berlusconi 77 jaar. Dit weekend veroorzaakte hij opnieuw een crisis in de Italiaanse politiek. FOTO EPA

Sleurt Silvio Italië mee in zijn val? MARC LEIJENDEKKER EN MERIJN DE WAAL REDACTEUR EN CORRESPONDENT Z-EUROPA Amsterdam/Madrid. Het is crisis in Italië, opnieuw. Een dag voor zijn 77ste verjaardag heeft oud-premier Silvio Berlusconi, nog steeds de leider van het rechtse blok, zaterdag de vijf ministers van zijn groep opdracht gegeven hun functie neer te leggen. Die deden dat, sommigen onder protest. De toekomst van de brede links-rechts coalitie is hierdoor uiterst onzeker geworden. Hoe kan dat? Berlusconi was toch veroordeeld? Om die veroordeling, vier jaar wegens belastingfraude, draait het al twee maanden in Italië. Beroep is niet meer mogelijk (al wil Berlusconi zijn zaak wel aanhangig maken bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens). Dus moet de politiek iets met dat vonnis, dat in de praktijk neerkomt op één jaar huisarrest of sociale dienstverlening. Volgens een wet die vorig jaar is aangenomen, moeten mensen die een straf van langer dan twee jaar hebben gekregen, hun parlementszetel opgeven. Komende week zou een Senaatscommissie hier een definitieve stemming over houden, en de verwachting was dat die vóór schorsing van Berlusconi als senator zou stemmen. Berlusconi wil die stemming en schorsing voorkomen. Hij aanvaardt het vonnis en de consequenties ervan simpelweg niet. In een boodschap op internet schreef hij dat als hij zich zou terugtrekken uit de politiek,

hij „zou instemmen met een gehalveerde democratie waarin gepolitiseerde rechters bepalen wie er moet regeren”. Hoe is hierop gereageerd? Premier Letta sprak van „een dwaas en onverantwoordelijk gebaar’’ en heeft volgens Italiaanse kranten Berlusconi binnenskamers omschreven als een bandiet. Hij vreest repercussies op de financiële markten, ook al omdat het kabinet de begroting voor volgend jaar nog lang niet rond had. Vrijwel alle grote kranten hebben het optreden van Berlusconi, die tot vrijdag nog riep dat hij geen politieke crisis wilde veroorzaken, veroordeeld. De zakenkrant Il Sole 24 Ore schrijft dat oud-premier Berlusconi zich onwaardig gedraagt. La Stampa schrijft dat Berlusconi lijkt te denken: als ik ten onder moet gaan, dan ook heel centrum-rechts én heel het land. En nu? Niemand die het weet. Premier Letta wil in het parlement onderzoeken hoe zijn kabinet ervoor staat. In de Kamer van Afgevaardigden heeft zijn linkse Democratische Partij een absolute zetelmeerderheid. Maar de Senaat is veel verbrokkelder. Stilletjes hoopt hij een aantal parlementariërs uit Berlusconi’s blok los te weken – vanmiddag komen de fracties uit Kamer en Senaat bijeen om de crisis te bespreken, en gisteren waren er heel wat mensen uit zijn partij die openlijk kritiek hadden op de breuk. Zoals minister Lupi, van Transport. Die zei dat zijn partij „een extremistische beweging” dreigt te worden. Misschien, heel misschien, zou Letta steun kunnen vinden bij de Vijfsterrenbeweging, de protestpartij van komiek Beppe Grillo. Maar de tegenkrachten zijn sterk. Berlusconi zelf wil snel nieuwe verkiezingen. Berlusconi heeft daarvoor eerder deze maand zijn oude partij, Forza Italia, weer opgepoetst. Die moet de plaats innemen van het Volk van de Vrijheid, een verzameling van bewegingen en partijen op rechts en rechts-midden. En ook Beppe Grillo roept dat hij verkiezingen als de enige uitweg ziet. Bij de voorgaande verkiezingen, nog maar in februari, werd hij met 25 procent van de stemmen de grootste losse partij. Grillo heeft tot nu toe samenwerken met andere partijen afgewezen. Onder zijn aanhangers wordt wel hardop nagedacht of het niet verstandig is, of

getuigend van verantwoordelijkheidsbesef, om Letta te steunen. Maar tot nu toe heeft Grillo (net als Berlusconi) de teugels binnen zijn beweging strak in handen weten te houden. Een sleutelrol is weggelegd voor president Napolitano. Onder zijn regie is na twee maanden formeren uiteindelijk een brede coalitie gevormd. Die lijkt het ook niet meer te weten. Napolitano heeft de afgelopen dagen wel gezegd dat het geen zin heeft opnieuw te gaan kiezen als de kieswet niet eerst wordt veranderd. De huidige impasse is mede het gevolg van een aantal tegenstrijdigheden in de huidige kiesregels. Al anderhalf jaar roepen de grote partijen dat ze die problemen willen gladstrijken, maar in de praktijk komt het daar niet van omdat iedereen bang is dat veranderingen in zijn nadeel uitpakken. Hoe gaan de financiële markten reageren? De regeringscrisis kan duur uitpakken voor de derde economie van de eurozone. Toen het de afgelopen weken steeds harder ging rommelen in Rome, steeg de rente die Italië betaalt op de kapitaalmarkten al. Aandelenkoersen van nationale banken gingen in de min. Het toont hoe belangrijk politieke stabiliteit is in tijden van eurocrisis. Beleggers wantrouwen een regering die niet daadkrachtig de overheidsfinanciën kan beheren. Krijgen markten een land eenmaal in het vizier, dan belandt het gemakkelijk in een neerwaartse spiraal. Een hogere rente maakt het duurder de staatsschuld te financieren. Dit maakt het lastiger de begroting sluitend te krijgen. Waardoor extra bezuinigingen nodig worden, die de economie afremmen en de staatsschuld nog zwaarder doen wegen. Deze dynamiek dwong Griekenland, Portugal en Ierland steun te vragen aan het euronoodfonds. Italië is van een andere orde van grootte. Het land heeft een staatsschuld van ruim 2.000 miljard euro. Het geldt als ‘too big to fail and too big to bail’. Eerdere onrust over Italië, eind 2011, bracht Europa en de markten ertoe de regering-Berlusconi te wippen. Een technocratenkabinet herstelde het vertrouwen. De Europese Centrale Bank lanceerde ondertussen maatregelen om de euro te schragen. De huidige chaos in Rome leidt daardoor nog niet tot dezelfde paniek. Maar Italië kan het zich niet veroorloven dit geduld eindeloos op de proef te stellen.

Amsterdam. Na de pabo liggen de banen voor het oprapen. Dat hoorde Elsbeth Weststrate toen ze acht jaar geleden met haar opleiding begon. Na haar afstuderen zou de grote ‘grijze golf’ oudere leraren massaal met pensioen gaan. Gevolg: een gigantisch lerarentekort. Een commissie onder leiding van Alexander Rinnooy Kan schreef er in 2007 een alarmerend rapport over. Onderwijsbobo’s en andere prominenten woonden de presentatie bij, de media berichtten uitgebreid. Tussen 2010 en 2012 zou het tekort een dieptepunt bereiken. Klassenvol zouden zonder leerkracht zitten, vakken zouden moeten worden afgeschaft, alleen de beste scholen zouden nog leraren hebben. Het vak van de leraar moest direct aantrekkelijker worden gemaakt. Ronald Plasterk (PvdA), toen minister van Onderwijs, trok een miljard euro uit, vooral voor hogere salarissen. Er waren pabostudenten nodig. Hoe meer, hoe beter. Maar zes jaar later is alles anders en heeft Elsbeth Weststrate nog steeds geen baan in het onderwijs, hoe graag ze die ook wil. Er is namelijk helemaal geen lerarentekort. Sterker: er is een lerarenoverschot. Het aantal werklozen in het basisonderwijs groeit hard. Vorig jaar waren er 7.200, nu zijn er al 10.500. Slechts weinig pabo-studenten kunnen een vaste baan krijgen. Maar wacht even. Waren al die verhalen dan onzin? Waren de maatregelen voor niks? Het ligt genuanceerder. Het tekort is niet weg, maar uitgesteld. Dat komt doordat de oudere leerkrachten niet met pensioen gingen, zoals gepland. Ze bleven langer doorwerken, omdat de pensioenleeftijd opschoof. Daar komt bij dat al enkele jaren minder leerlingen naar de basisschool komen, door dalende geboortecijfers. Rinnooy Kan zag dat des-

tijds als een geluk bij een ongeluk. Doordat het aantal leerlingen daalde, kon nog iets van het lerarentekort worden opgevangen. Maar nu, met een lerarenoverschot, leidt bevolkingskrimp alleen maar tot méér werkloosheid. Daarmee is de situatie ingewikkelder dan Rinnooy Kan destijds schetste. Want het lerarentekort komt er echt aan, ook al is het probleem een paar jaar opgeschoven. En nu haken veel jonge, goede leraren die straks hard nodig zijn, massaal af. Dubbele ellende, zou je kunnen zeggen.

Babyboomers met pensioen Annet Kil, destijds lid van de commissie-Rinnooy Kan, noemt het de stilte voor de storm. Volgens de laatste voorspellingen gaan de babyboomers vanaf 2016 met pensioen. In 2019 is de schaarste het grootst. Dan zijn er 2.700 leraren te weinig, een tekort van bijna 3 procent. Ze bedoelt maar: het verhaal van Rinnooy Kan klopt nog steeds. Intussen daalt het aantal aanmeldingen bij pabo-opleidingen. Van 6.900 in 2008 naar 5.400 vorig jaar. Dat komt niet alleen door de strenge taal- en rekentoets vooraf. Volgens Liesbeth Verheggen, bestuurslid van onderwijsvakbond AOb, schrikt ook de werkloosheid af en, niet te vergeten, de relatief lage salarissen. „Dit is niet zo gek als je leraren vijf jaar lang op de nullijn zet.” Elsbeth Weststrate blijft in de gaten houden of de arbeidsmarkt weer aantrekt. Zodra ze de kans krijgt in het onderwijs te werken, zal ze die gelijk aangrijpen. Er is één probleem: als er over vier jaar weer werk is, is ze alweer vijf jaar uit het onderwijs. Om toch feeling met het werk te houden doet ze vrijwilligerswerk met kinderen. Maar niet iedereen is zo ijverig. Voor duizenden jongeren kan het lerarentekort te laat komen, zegt commissielid Annet Kil. „Die gaan in een andere sector werken en zijn definitief verdwenen. Dat zou doodzonde zijn.”

Onderwijsakkoord: onenigheid ■ De AOb, grootste vakbond

in het onderwijs, weigerde onlangs het recente onderwijsakkoord te ondertekenen. Deze afspraken met het kabinet voldoen niet om de problemen in het onderwijs op te lossen, aldus de AOb. ■ Ook het naderende lerarentekort wordt volgens de bond niet goed aangepakt. Bondsbestuurder Verheggen noemt de belangrijkste afspraak over werk – 3.000 banen extra in basis- en voortgezet onderwijs – vaag. ■ De voorgenomen afschaffing van ouderenregeling Bapo, waarmee oudere leraren minder uren hoeven te wer-

ken, is ook een pijnpunt voor de AOb. Niet alleen omdat het belangrijk is dat ouderen meer vrije dagen hebben, maar ook omdat jongeren op die dagen kunnen werken. Schrappen van de Bapo kost duizenden banen, becijfert de AOb. ■ De PO-Raad wil de Bapo wél kwijt. Dat kost heus niet direct duizenden banen, meent de koepelorganisatie voor basisscholen, die het akkoord wel ondertekende. Nu zijn scholen nog veel geld kwijt aan de extra vrije dagen voor ouderen. „Er gaat te veel geld naar inactiviteit”, zegt voorzitter Rinda den Besten.

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

next weten

•

•

10

11

FC Utrecht Van der Gun

Gertjan Verbeek werd gisteren ontslagen door AZ // Volgens de club was er geen chemie meer tussen de spelersgroep en trainer // Verbeek erkent dat hij te weinig invoelend vermogen had

punten koploper na 8 duels: ‘laagterecord’

Er zijn drie clubs met vijftien punten na acht speelronden in de eredivisie (PSV, FC Twente en Heerenveen). Nog niet eerder verzamelde de koploper zo weinig punten na de eerste acht duels van het seizoen. Het oude record stond op naam van DOS in 1958/1959: zestien punten (omgerekend naar het driepuntensysteem).

4

doelpunten in zes minuten voor Ajax

Ajax heeft zaterdag thuis met 6-0 gewonnen van Go Ahead Eagles. Ajax maakte alle goals in de tweede helft. Dit is een eredivisierecord voor het hoogste aantal doelpunten gemaakt door een team na een 0-0 ruststand. Het clubrecord van Ajax voor de meeste goals in de tweede helft is 8. Dat gebeurde in mei 1972 toen Ajax met 12-1 van Vitesse won. Ook opvallend: Ajax maakte zaterdag 4 goals in 6 minuten tijd (in de 48ste, 50ste, 52ste en 53ste minuut). Dat deed Ajax één keer eerder in de eredivisie. Op 20 oktober 1968 in het met 9-2 gewonnen thuisduel met Telstar maakte Ajax 4 goals tussen de 51ste en 56ste minuut. Go Ahead Eagles is recordhouder: 4 goals in 4 opeenvolgende minuten in september 1967 tegen DOS (7-1).

3

goals Graziano Pellè voor Feyenoord

Feyenoord heeft gisteren zijn vierde opeenvolgende thuiszege behaald in de eredivisie. De Rotterdamse club was met 4-2 te sterk voor ADO Den Haag. Graziano Pellè was met drie doelpunten de grote man en voerde zijn seizoenstotaal op naar negen. Het was de tweede hattrick van Pellè voor Feyenoord.

13

jaar na de laatste Friese derby wint Heerenveen

SC Heerenveen heeft gisteren de Friese derby tegen SC Cambuur gewonnen. De ploeg van coach Marco van Basten behaalde in eigen stadion een zwaarbevochten 2-1 zege. De laatste Friese derby in de eredivisie was op 30 april 2000 in Leeuwarden. Heerenveen won toen met 2-0. Daardoor plaatste Heerenveen zich voor de Champions League, terwijl degradatie voor Cambuur een stap dichterbij kwam. De Friese derby is nu in totaal zeven keer gespeeld in de eredivisie. Heerenveen won vier keer, één keer won Cambuur, twee keer werd het gelijk.

3

Roda JC

Németh 27’ Németh 40’ P Kurto 42’ e.d. Fledderus 62’ 74’ Németh Toornstra 86’ Scheidsrechter: Danny Makkelie Fledderus Van der Gun 32’ 17’ Bulthuis Bonevacia 39’ 78’ Biemans Takagi 50’ 85’ Kali Takagi 87’ 85’

Eredivisie //

15

3 13’

KOEN GREVEN REDACTEUR VOETBAL

Echt makkelijk is hij niet

Utrecht. Zes keer voelde Danny Makkelie op zaterdagavond zijn speciale horloge trillen in Stadion Galgenwaard: goal! Maar bij geen van de doelpunten bij FC Utrecht-Roda JC (3-3) had de scheidsrechter de hulp van doellijntechnologie nodig. Zo bleef een Nederlandse primeur van de eerste beslissing op basis van camerabeelden achterwege. De KNVB was goed vertegenwoordigd tijdens de eerste van een reeks van tien wedstrijden, waarbij een zevental camera’s bij elk van de twee doe-

BART HINKE REDACTEUR VOETBAL Alkmaar. Voetballers „met kop en kont” de kleedkamer uitgooien heeft Gertjan Verbeek niet meer gedaan sinds hij zich ooit eens in de rust van een wedstrijd kapot ergerde aan Berry Hoogeveen van Heracles Almelo. De fysieke bejegening viel niet goed bij de spelers, en het verzoek volgde aan de beginnende hoofdtrainer om voortaan de handen thuis te houden. Verbeek, voormalig Twents bokskampioen in de klasse halfzwaargewicht, zou het niet meer doen. Nee, een exces heeft zich niet voorgedaan bij AZ de afgelopen weken, zo bezweren betrokkenen bij de club. En toch zag de directie zich dit weekend genoodzaakt Verbeek (51) te ontslaan. Een forse afkoopsom – in februari dit jaar verlengde Verbeek zijn contract tot juli 2015 – en aardige resultaten in de eredivisie en de Europa League wogen niet op tegen de vertrouwensbreuk die er tussen de coach enerzijds en spelers en organisatie anderzijds was ontstaan. Zaterdagavond werd nota bene nog met 2-1 van koploper PSV gewonnen. Op de omslag van het programmaboekje stond spits Denni Avdic en de tekst ‘Relaxed’. Waarom de spelersgroep van AZ afgelopen donderdag aandrong op beëindiging van het dienstverband van de trainer, blijft na de persconferentie met technisch directeur Earnest Stewart en aanvoerder Maarten Martens gistermiddag onduidelijk. „Het vertrouwen is geschaad”, zei Stewart – en dat was zijn meest verregaande uitspraak. „Dit speelt al langer.”

Speelronde 8

Doellijntechnologie // Bij FC Utrecht-Roda JC werd het Hawkeye-systeem voor het eerst gebruikt in de eredivisie // Er werd zes keer gescoord // Maar bij geen enkel doelpunt was de hulp van de camera’s nodig

Rustig avondje Hawkeye len de bal constant volgen. De bond presenteerde trots het zogenoemde Hawkeye-systeem dat volgens competitiemanager Gijs de Jong „100 procent waterdicht” is. Dezelfde technologie werd eerder gebruikt bij het WK voor clubteams, de Confederations Cup en in de Engelse Premier League. De voetbalbond heeft een budget van circa een half miljoen euro voor een pilot die twee jaar duurt. Galgenwaard werd als eerste uitgekozen om-

dat het een middelgroot stadion centraal in het land is. Verderop in het seizoen zal het systeem verplaatst worden naar de Kuip en de Arena. Scheidsrechter Tom van Sichem moest zaterdagavond bij Ajax - Go Ahead Eagles nog zonder hulpmiddelen vaststellen dat middenvelder Christian Poulsen in de tweede helft een bal net voor de lijn uit het doel haalde. In Utrecht was er zaterdagavond geen enkel discutabel moment

waarbij de hulp van Hawkeye moest worden ingeroepen. Bij een aantal gevallen van buitenspel ging Makkelie onder luid protest van het publiek noodgedwongen op zijn assistenten af. Ze geloofden de scheidsrechter niet. Hawkeye zal tijdens een seizoen waarschijnlijk weinig gebruikt hoeven te worden. Wel hoopt de KNVB dat in de toekomst het gebruik van technologische hulpmiddelen uitgebreid kan worden. Maar vooralsnog zien de internationale voetbalbonden niets in een videoscheidsrechter zoals die bij sporten als hockey en rugby wel gebruikelijk is.

Feyenoord 4 7’ Pellè 45’ Martins Indi 54’ Pellè Pellè 63’ P

2 ADO Den Haag

79’ P Van Duinen 84’ Van Haaren e.d. 88’ Clasie Scheidsrechter: Serdar Gözübüyük Supusepa 35’ 50’ Van Duinen Kramer 73’

ADVERTENTIE

NEC

2

Hemlein

33’

Higdon

85’

3 11’

Vitesse Leerdam

41’ P

Janssen

92’

Piazón

Scheidsrechter: Pol van Boekel Cmovs 40’ 25’ Van der Heijden Jantscher 42’ Conboy 65’ 86’ Higdon

Infinite Ideas. Infinite Inspiration.

Ajax 6 0 G.A. Eagles Van der Linden 48’ e.d. 50’ De Sa 52’ Sigthórsson 53’ Sigthórsson 64’ Duarte 68’ De Jong Scheidsrechter: Tom van Sichem Falkenburg 10’ Turuc 59’ Schenk 68’ SC Heerenveen 2 Slagveer 17’

1

SC Cambuur Lukoki

65’ Finnbogason 67’ Scheidsrechter: Kevin Blom Zomer 7’ 36’ Van den Berg 82’ 42’ Fazli 93’ 60’ 92’

Chemie Het was wachten op het woord optelsom, en dat viel. „Er zal altijd een laatste druppel zijn geweest, maar dat gaat de buitenwereld niets aan”, zei Stewart. Er was „geen chemie meer”, wel een „onomkeerbaar proces” dat „de laatste weken verergerde”. „Maar het is niet aan de orde om over incidenten te praten.” Aanvoerder Martens sprak namens de spelersgroep van „bepaalde issues” waar hij niet op in wilde gaan. „Het groeide niet dichter naar elkaar toe.” Volgens Verbeek zelf, die gisteren een interview gaf aan RTV NoordHolland voor hij plaats zou nemen in het NOS-programma Studio Voetbal, ligt de kiem van de breuk in het vorige seizoen. „Tien wedstrijden voor het einde waren we nog steeds in de gevarenzone. Daar zijn over een weer opmerkingen gemaakt, daar ga je mee aan de slag, maar ik ben ook een trainer met een bepaald idee, een programma. En dat programma staat boven het team, en het team boven het individu. Op een gegeven moment is dat op, uitgewerkt.” Het moeilijke afgelopen seizoen werd afgesloten met bekerwinst. In die periode, waarin de landskampioen van 2009 vocht voor handhaving in de eredivisie, verbond algemeen directeur Toon Gerbrands van AZ zijn lot aan dat van Verbeek. Gerbrands, gisteren in vrijetijdskloffie op de club, legde uit dat die belofte in de context van vorig seizoen gezien moest worden. „Ik ben verantwoordelijk voor de sanering bij de club [na het faillissement van eigenaar Dirk Scheringa], dus als iemand had moe-

FC Twente 5 0 FC Groningen 19’ e.d. Botteghin Eghan 28’ Tadic 45’ P Eghan 54’ Corona 85’ Scheidsrechter: Reinold Wiedemeijer Botteghin 37’ Wijnaldum 39’ 44’ Kappelhof

PEC Zwolle

Het World Science Festival strijkt op 4 en 5 oktober 2013 neer in Amsterdam. Het is de opmaat naar de lancering van het World Science Festival Amsterdam in juni 2014.

Trainer Gertjan Verbeek na afloop van de met 2-1 gewonnen wedstrijd tegen PSV, zaterdagavond in Alkmaar. FOTO PICS UNITED ten sneuvelen vanwege slechte resultaten, was ik dat.” Nu is het anders, wilde hij zeggen. Nu heeft de spelersgroep het met de trainer gehad.

Onbuigzaam Verbeek was met ruim drie jaar bij AZ de langstzittende trainer bij een eredivisieclub van dit moment. Zijn onbuigzame karakter is de afgelopen jaren breed uitgemeten. Hij botste met scheidsrechters, vierde officials, coaches van de tegenstander, de KNVB, trainersvakbond CBV en hij presteerde het zelfs om voor de camera te bekvechten met een verslaggever van clubzender AZ TV. „Ik ben niet de makkelijkste”, zei Verbeek gisteren tegen RTV Noord-Holland.

Ontspannen, en nog in AZ-kleding gehuld, zei hij dat hem vrijdag door de directie verteld was „dat er iets leefde” binnen de spelersgroep. „Dat kwam als een donderslag bij heldere hemel. Ik wist dat er zo nu en dan vanuit de spelersgroep opmerkingen kwamen. Daar probeer je mee om te gaan. Maar ik ben ook iemand met een eigen leiderschapsstijl en een bepaald karakter.” Verbeek erkende bij de NOS dat hij „niet buigzaam genoeg” is geweest. Hij sprak van „te weinig invoelend vermogen”. Concluderend: „Het lijkt bij mij ook een beetje dat ik na drie, vier jaar toch te veel weerstand oproep.” Toch weer dat karakter. „Maar dat heeft me wel gebracht tot waar ik ben.”

vrij 4 okt Icarus at the Edge of Time za 5 okt Het heelal verklaard? - Planck’s perfecte echo van de oerknal za 5 okt Spotlight: Fascinatie voor wetenschap za 5 okt WSFA Straatfestival

4 en 5 oktober 2013 Tickets via www.wsfa.nl AZ Viergever

2

1

PSV

35’

Depay

#WSFA13

21’

Jóhannsson 57’ Scheidsrechter: Björn Kuipers 93’ Bakkali 93’ Bruma

0

Dijkstra Ritzmaier Bakker Nienhuis

0

NAC

Scheidsrechter: Jochem Kamphuis Sarpong 62’ 82’ Van der Weg RKC

1

4

Heracles Uth

10’ Joachim

25’

39’ Linssen 53’ Uth 79’ Uth Scheidsrechter: Jeroen Sanders Te Wierik 56’ Van Mosselveld 79’ 71’ Veldmate 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

FC Twente PSV SC Heerenveen Ajax Vitesse PEC Zwolle Feyenoord AZ FC Groningen Heracles NAC SC Cambuur Roda JC FC Utrecht G.A. Eagles RKC ADO Den Haag NEC

8 8 8 8 7 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 7 8

4 4 4 4 4 4 4 4 3 3 2 2 2 2 2 1 1 0

3 3 3 2 2 2 1 1 2 1 3 3 3 3 3 2 1 4

3 3 3 2 2 2 1 1 2 1 3 3 3 3 3 2 1 4

15 15 15 14 14 14 13 13 11 10 9 9 9 9 9 5 4 4

21-5 19-7 21-16 19-13 14-9 14-9 18-14 13-14 17-19 12-15 11-9 7-7 14-19 9-15 10-18 11-20 8-16 11-24

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

next weten

•

•

kort

12

13

Marathon //

WK wielrennen //

Wilson Kipsang liep gisteren in Berlijn een wereldrecord op de marathon // De Keniaan loopt voor de beste tijden en niet voor het geld // Hij kan nog sneller, denkt hij

In het hondenweer van Florence won de Portugees Rui Costa gisteren de wereldtitel // En dat terwijl zijn land weinig goede wielrenners telt // Hij is de eerste Portugese wereldkampioen

Basketbal //

Hoe zwaarder de koers, hoe beter Rui Costa is

Gadzuric tekent bij Los Angeles Lakers Amsterdam. Dan Gadzuric heeft een nieuwe club gevonden in de Amerikaanse basketbalcompetitie NBA. De Nederlandse center heeft een contract getekend bij Los Angeles Lakers. Dat maakte de roemruchte club dit weekend bekend. Het is nog niet duidelijk voor hoe lang Gadzuric heeft getekend. De Lakers hebben momenteel negentien spelers onder contract staan, maar dat mogen er eind oktober bij de start van het seizoen maximaal vijftien zijn. Gadzuric moet dus vechten voor een plek in de definitieve selectie van de zestienvoudig NBA-kampioen. De 35-jarige Nederlander speelde afgelopen seizoen voor Marinos de Anzoategui in Venezuela. Van 2002 tot en met 2010 droeg hij het shirt van Milwaukee Bucks, waarna hij uitkwam voor onder meer New York Knicks en Golden State Warriors. NOVUM

FOTO GETTY IMAGES

De Keniaan Wilson Kipsang viert zijn overwinning bij de marathon van Berlijn, waar hij gisteren een nieuw wereldrecord liep. FOTO REUTERS

12de

staat Man United na alweer een nederlaag

Amsterdam. Manchester United beleeft een dramatische start van het voetbalseizoen in Engeland. Na de 2-1 thuisnederlaag zaterdag tegen West Bromwich Albion staat de landskampioen twaalfde in de Premier League. Het was de derde nederlaag in zes competitieduels voor United, dat vorige week nog met 4-1 verloor van stadgenoot City. Robin van Persie, terug van een liesblessure, viel kort na de gelijkmaker van Wayne Rooney in maar kon niet voorkomen dat ‘WBA’ de wedstrijd wist te winnen. United staat al acht punten achter op koploper Arsenal, dat Swansea City met 2-1 versloeg. NRC

Primera División // Atlético Madrid wint stadsderby van Real Amsterdam. Atlético Madrid heeft de stadsderby tegen Real Madrid zaterdag met 1-0 gewonnen. In het Bernabéu-stadion maakte Diego Costa het winnende doelpunt voor de bezoekers. Atlético blijft na zeven duels zonder puntverlies en gaat samen met FC Barcelona aan kop in Spanje. Bij Barça, dat met 2-0 won van Almería, viel Lionel Messi na een half uur uit met een blessure. NOVUM

H

DERK WALTERS REDACTEUR WIELRENNEN

Voor Kipsang is wereldrecord belangrijker dan veel geld ROB SCHOOF SPORTREDACTEUR Amsterdam. Hij had het ruim van tevoren aangekondigd: Wilson Kipsang (31) zou in Berlijn het wereldrecord op de marathon verbeteren. En de Keniaan hield woord. Op het snelste marathonparcours ter wereld zette hij gisterochtend met zijn eindtijd van 2 uur, 3 minuten en 23 seconden een spectaculaire nieuwe standaard. Kipsang verbeterde het oude record van zijn landgenoot Patrick Makau, die twee jaar geleden in dezelfde straten vijftien seconden langer nodig had gehad. „Dit is een droom die uitkomt”, zei Kipsang na zijn finish. „Ik was geïnspireerd door Paul Tergat, die hier tien jaar geleden een wereldrecord liep [2.04,55]. Nu doe ik het zelf.” En weer was Berlijn de plaats van handeling. De prestatie van Kipsang betekende het negende wereldrecord voor de Duitse hoofdstad en het vijfde achtereenvolgende wereldrecord bij de mannen. „Wilson heeft zijn hele voorbereiding afgestemd op deze wedstrijd”, vertelt zijn manager, de Nederlander Gerard van de Veen, die de Keniaan sinds 2007 begeleidt. Wilson Kipsang loopt al een paar jaar in de voorhoede van het enorme contingent Keniaanse marathonlopers, maar bleef altijd een beetje in de schaduw van bekendere landgenoten als Makau, Geoffrey Mutai en Abel Kirui. Toch snelde Kipsang gisterochtend in Berlijn alweer naar zijn zevende zege, nadat hij in 2010 in Parijs debuteerde. Twee jaar geleden had hij al eens aangekondigd dat hij een nieuw wereldrecord in Frankfurt zou lopen, maar toen kwam hij nog vier seconden tekort. Maar die mijlpaal liet hem nooit meer los, weet Van de Veen. „Het zat hem dwars dat hij het in Frankfurt net niet had gehaald. Het is een jongen die heel goed weet wat hij wil.” Dat merkte Van de Veen vooral nadat zijn pupil vorig jaar in Londen twee marathons had gelopen. De ‘officiële’ marathon van de stad won

Laatste tien wereldrecords op de marathon 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Atleet Kipsang (Ken) Makau (Ken) Gebrselassie (Eth) Gebrselassie (Eth) Tergat (Ken) Khannouchi (VS)* Khannouchi (Mar) Da Costa (Bra) Dinsamo (Eth) Lopes (Por)

Locatie Berlijn Berlijn Berlijn Berlijn Berlijn Londen Chicago Berlijn Rotterdam Rotterdam

Jaar 2013 2011 2008 2007 2003 2002 1999 1998 1988 1985

Tijd 2.03,23 2.03,38 2.03,59 2.04,26 2.04,55 2.05,38 2.05,42 2.06,05 2.06,50 2.07,12

* Genaturaliseerd NRC 300913 / YS / Bron: Infostrada Sports, IAAF, Foto: AFP

hij, op de olympische marathon moest hij genoegen nemen met brons. „Hij maakte daar een foutje door te vroeg weg te gaan, omdat hij vond dat het te langzaam ging. Dat vond hij niet leuk.” Maar Kipsang gebruikte die tegenvaller om zijn sportieve doelen aan te scherpen. Van de Veen: „Wilson had na ‘Londen’ veel geld kunnen verdienen door andere marathons te lopen. Maar hij gaf al heel vroeg aan dat hij in Berlijn wilde lopen om alsnog het wereldrecord te verbreken.”

Eigen hotel in Kenia Van de Veen omschrijft Kipsang als „een heel gedisciplineerde atleet” die „een stabiel leven leidt” met zijn gezin – met drie zonen. „Hij gaat heel verstandig met zijn leven om, investeert op een verantwoorde manier.” Zo opende Kipsang, die gisteren met zijn overwinning en zijn wereldrecord 90.000 euro

verdiende, vorig jaar in het hooggelegen hardlopersoord Iten, in het westen van Kenia, een eigen hotel. „Hij heeft dat van zijn verdiende geld laten bouwen”, zegt Van de Veen. „Er zijn zo veel voorbeelden van Kenianen die gekke dingen doen als ze veel geld verdienen. Dat doet hij niet.” In Berlijn waren de weersomstandigheden uitstekend voor de wereldrecordpoging van Kipsang: koel, zonnig en droog, met een bries die gaandeweg wat aantrok. Nadat de ruim 41.000 lopers waren weggeschoten door de Ethiopiër Haile Gebrselassie, die zelf tweemaal een wereldrecord liep in Berlijn, bleef Kipsang constant rond het oude record van Makau lopen. In het zicht van de Brandenburger Tor plaatste Kipsang zijn beslissende tempoversnelling. De Keniaan denkt dat hij in de toekomst nog sneller kan, zei hij na zijn indrukwekkende race. „Als ik kijk naar mijn carrière tot nu toe, en mijn progressie op de marathon, denk ik dat ik de potentie heb om harder te lopen.” Ook manager Van de Veen ziet nog ruimte voor verbetering. Zoals de uitslagen de laatste jaren uitwijzen heeft Berlijn daarvoor de beste papieren. „Het is het snelste parcours ter wereld en ‘Berlijn’ is een marathon die leeft, in Nederland vergelijkbaar met Rotterdam: veel publiek, bandjes, muziek. Je wordt gedragen, je krijgt er vleugels. Maar voor een wereldrecord moet je vooral goede weersomstandigheden hebben, zoals vandaag, en goede hazen.” Zoals na elk record op de marathon begon ook nu weer het speculeren over de menselijke grenzen in een race over 42 kilometer en 195 meter. Van de Veen hoort niet bij de optimisten die roepen dat binnen enkele jaren voor het eerst een atleet onder de twee uur zal lopen. „Een tijd van twee uur en twee minuten moet de komende jaren haalbaar zijn, maar dan moet alles meezitten. Het is niet zo eenvoudig.” Ook Kipsang zelf wil zich niet vastpinnen op de volgende barrière in zijn sport. „Elke tijd onder de 2.03,23 vind ik prima”, zei hij met een glimlach.

Florence. De Iberische vete is gewonnen door Portugal. Eén Portugees, Rui Costa, was gisteren in Florence op het WK wielrennen twee Spanjaarden te slim af en werd wereldkampioen. Of zat er misschien meer achter? Toen Costa de persconferentie na afloop van de koers binnenliep, legde hij even een handje op de schouder van de Spanjaard Alejandro Valverde, de nummer drie. Valverde is zijn ploeggenoot bij Movistar en speelde een cruciale rol in de finale van de koers. In de laatste kilometer lag de Spanjaard Joaquim Rodríguez, met wie Valverde al jaren in onmin verkeert, alleen op kop. Rui Costa, een betere afmaker, sprong naar hem toe. Valverde had mee moeten rijden met de Portugees, maar hij paste – naar eigen zeggen omdat hij niet meer kon. Hiermee hielp hij Costa indirect aan de wereldtitel, ten koste van zijn landgenoot. Het WK is de enige wedstrijd in het wielerjaar waar de renners uitkomen in landenteams in plaats van sponsorploegen. Hierdoor lopen nationale belangen en sponsorbelangen geregeld door elkaar, wat een garantie voor spektakel is. Bovendien is het WK een uitzonderlijk lange en zware koers. Gisteren moesten de renners in 272 kilometer koers ruim drie kilometer hoogteverschil overbruggen. Dat is vergelijkbaar met een aanzienlijke bergetappe in een grote ronde. Vooraf werd Rui Costa gerekend tot de outsiders. Hij stond met slechts twee landgenoten aan de start, terwijl Valverde en Rodríguez zeven helpers tot hun beschikking hadden. Toch slaagde hij erin om de eerste Portugese wereldkampioen te worden in de geschiedenis. De 26-jarige Rui Alberto Faria da Costa is de laatste jaren een mooie erelijst bij elkaar aan het rijden. Zo won hij drie etappes in de Tour, waarvan twee dit jaar. Ook won hij dit jaar het eindklassement van de Ronde van Zwitserland, net als in 2012. Dit jaar streed hij in de Tour mee in de toptien, totdat hij Valverde moest bijstaan in de waaieretappe naar SaintAmand-Montrond. Dat kostte hem zijn goede klassering. De race was gisteren extra zwaar vanwege het weer. Regen en onweer geselden de renners. En dat ligt Costa: hoe zwaarder de koers, hoe beter hij presteert. In zijn eentje houdt Costa de eer hoog van zijn vaderland als wielernatie. Weliswaar organiseert Portugal jaarlijks de Ronde van de Algarve, die eindwinnaars kent als Alberto Contador en Tony Martin, maar veel goede wielrenners telt het land niet. De enige landgenoot van Costa die nog een beetje in zijn buurt komt, is Sérgio Paulinho, etappewinnaar in de Tour en de Vuelta. Maar die is ook al 33, en jonge talenten lijken voorlopig niet klaar te staan. Bij de mannen tot 23 jaar deed op dit WK welgeteld één Portugees mee. Met Costa kunnen de Portugezen hopen op een terugkeer van de dagen van zijn beroemde landgenoot Joaquim Agostinho, bijgenaamd

Wilfried de Jong Vals

Vreugde bij Alberto Rui Costa als hij als eerste over de finish komt bij het WK. FOTO AP

Derde wereldtitel Vos ■ Marianne Vos is zaterdag voor de derde keer wereldkampioen op de weg geworden. Door pijn in haar rug verliep haar voorbereiding op het WK niet optimaal, maar Vos hervond zichzelf op tijd en was iedereen de baas in Florence. ■ Het Toscaanse parcours, uitgetekend door de Italiaanse oud-renner Andrea Tafi, lag Vos goed. Het finalerondje, dat de rensters vijf keer moesten afleggen, bevatte een kort, steil klimmetje, op zo’n tien kilometer van de finish. Van tevoren had Tafi een putdeksel op die klim aangewezen als het ideale punt voor een beslissende demarrage. Inderdaad reed Vos precies daar weg bij de Zweedse Emma Johansson, die zilver won, en de Italiaanse Rossella Ratto (brons). ■ Ondanks het advies van Tafi zei Vos dat ze het niet zou hebben gered als ze „ook maar een procentje minder dan 100” was geweest. „Ik voelde me niet al te zelfverzekerd tot de laatste ronde. Op die lange klim in het finalerondje was ik zeker niet de beste. Ik hield het voor mogelijk dat ik zou winnen, maar ik was er niet zo zeker van.”

Cambalhotas, de buitelaar. Agostinho werd tweemaal derde in de Ronde van Frankrijk en won vijf Touretappes. Nadat hij ‘in het harnas’ was overleden, na een val in de Ronde van de Algarve van 1984, trok zijn begrafenis meer toeschouwers dan de Portugese dictator Salazar bij diens overlijden. Rui Costa is nog niet zo groot als Agostinho. Maar hij heeft de klasse om zijn voorganger in de toekomst te overtreffen. Komend seizoen maakt Costa de overstap van het Spaanse Movistar naar de Italiaanse ploeg Lampre. Als kopman daar kan hij mogelijk uitgroeien tot een bedreiging voor Chris Froome in de top van het Tourklassement. In het hondenweer van Florence was Costa hem alvast de baas.

et bijzondere aan wielrennen in Italië is dat er alleen maar Italianen mogen winnen. Er kunnen tientallen landen inschrijven voor een wereldkampioenschap, maar aan het eind moet er iemand in een azuurblauw shirt zwaaien vanaf het hoogste podium. Hoe dan ook. In een natte bocht op het WK-parcours in Florence gleed Vincenzo Nibali onderuit, precies op de plek waar in reuzenletters STOP op de weg stond. Nibali zocht zijn fiets en vervolgde gedemoraliseerd de wedstrijd. Het peloton was uit zicht verdwenen. De kopman van Italië was kansloos. Nibali bekeek de schade. Het witte dijbeenvlees kwam door de scheuren van zijn koersbroek heen. Zijn nummer zat los en fladderde als een zielig vlaggetje op zijn rug. In Italiaanse huiskamers vlogen borden van woede door de lucht. De sugo al pomodoro De sugo al pomodoro droop droop als bloed de muur als bloed langs de muur. Hoe langs naar beneden. kon die klote Siciliaan deze Hoe kon die klote Siciliaan deze bocht missen? Hoe kon hij bocht missen? kon hij deze deze heilige zondag in Hoe heilig verklaarde Toscane zo verzieken? zondag in Toscane zo verzieken? Na een dag regen piepte de zon hier en daar door het wolkendek. Het nieuw gelegde asfalt droogde op, boven op de heuvel van Fiesole gooide de baas van een restaurant vlees op de barbecue langs de kant van de weg. Een dikke, witte walm gleed over het parcours. De televisie toonde een beeld van de achterkant van de koers. Hé, daar reed Nibali op hoge snelheid in de slipstream van een ploegleiderswagen. In eigen land geeft een Italiaan nooit op. Vraag het maar aan Silvio Berlusconi. Wilde het volk Nibali terugzien? Dan niet zeuren dat hij nu vals speelde door achter de auto te hangen. Wilden ze hem voorin de koers? Dan de ogen dicht als een mecanicien hem al prutsend aan een remmetje langdurig voortduwde. Alles voor de tricolore, merda! Nibali was terug op aarde. Hij nam de leiding in de laatste ronde. Afdalen en bochten nemen deed hij met samengeknepen billen. „De langzame dood is ingetreden”, hoorde ik op televisie. Alle renners waren murw gefietst na een dag in de regen. In een afdaling reed Nibali over een gekalkte spreuk: si alla vita. Ja, natuurlijk, het leven. Italië deed alvast scheldend een schietgebedje. Er kwam een wonder aan. Een wonder, met Nibali als de lachende duivel. Maar nee. Nibali kon de demarrages van zijn medevluchters niet allemaal pareren. Niet met kracht, niet met praten, niet met een stapel bankbiljetten. Hij werd vierde. Vol ongeloof keken de tifosi naar het podium. Hoe was het mogelijk; er stond geen Italiaan te zwaaien. Een Portugese winnaar? Nou ja, altijd beter dan een van die Spanjaarden. Hoofdschuddend liepen de Italianen langs het parcours het café binnen. Ze wezen naar de flessen met de hoogste alcoholpercentages en deden er het zwijgen toe.

ADVERTENTIE

WORKSHOPSERIE MEESTERDEBATER

Restaurant Café Rokin 65 Amsterdam (vlakbij de Dam) T 020 755 35 53

Wie wil overtuigen moet de juiste boodschap hebben, de gesprekspartner feilloos inschatten en de juiste gesprekstechnieken beheersen. Alleen dan overtuig je collega’s, partners en bazen. In deze unieke serie leer je alle (non)-verbale technieken van een ware meesterdebater. Leer adaptief argumenteren om altijd het juiste verhaal te hebben, vergeet het ‘had ik maar…’gevoel en maak een einde aan verbale en politieke spelletjes. I.s.m. Debat.NL Start 12 oktober - Meesterdebater I: De Verleider Meer informatie en kaartverkoop op nrcrestaurantcafe.nl

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

•

in beeld

14

Homoparty in Sotsji, zolang het nog kan Sotsji. Dit is niet een drag queenverkiezing in Amsterdam, Barcelona of San Francisco. Nee, dit is Sotsji, de Russische badplaats aan de Zwarte Zee waar in februari 2014 de Olympische Winterspelen worden gehouden. Spelen die omstreden zijn omdat de Russische anti-homowet de vraag deed oproepen: moeten we daar eigenlijk wel heen? In Sotsji zijn twee homobars. Een daarvan is Mayak. De eigenaar, Andrei Tenichev, zegt tegen persbureau AP dat juist in Sotsji altijd een redelijk liberale wind heeft gewaaid, ook tijdens de Sovjetperiode. En terwijl de vrijheid van homo’s steeds meer onder druk komt te staan, heeft juist Mayak geen last van een bemoeizuchtige overheid. Juist, denkt Tenichev, omdat gemeente en organisatiecomité vanwege alle ophef „nog niet het kleinste schandaal” willen. De club merkt wel een teruggang in bezoekers. Jonge, rijkere klanten gaan vanwege de conservatiever wordende moraal liever naar het buitenland om te feesten. „Het is tegenwoordig moeilijk om dit een gayclub te noemen”, zegt Tenichev ook. Daarom richt zijn club zich sinds kort ook op andere groepen, zoals heteroseksuele vrouwen. En het is afwachten of de zweep van de overheid er niet alsnog overheen gaat, als het olympische circus eenmaal weer is opgedoekt.

FOTO SERGEI GRITS/AP

next weten

• 15

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

next weten

•

•

kort

16

Biologische klok //

Sommige dieren hebben niet alleen een dag-en-nachtritme // Ze leven ook in het ritme van de maan // Deze tweede biologische klok regelt bij sommige zeedieren het afgeven van larven, sperma en eitjes

De liefde wacht op de volle maan

Reukvermogen // Mensenneus houdt tien geuren uit elkaar Amsterdam. De reukzin van de mens kan tien basisgeuren onderscheiden, concluderen onderzoekers van de Universiteit van Pittsburgh deze maand in P LOS. Proefpersonen beoordeelden verschillende moleculen op 146 geurkarakteristieken, zoals ‘zoet’, ‘bloemachtig’, of ‘zwaar’. Die 146 geurdimensies wisten de onderzoekers terug te brengen naar tien, die samen vrijwel alle variatie in reukervaring beschrijven. De hoofdas van het menselijke geuruniversum was de schaal lekker/vies, de andere negen zijn houtig/harsig, fruitig, chemisch, munt, zoet, popcorn, citroen, scherp en rottend. NRC

HESTER VAN SANTEN REDACTEUR BIOLOGIE

FOTO BLOOMBERG

Denkfout // Een gorilla ruilt geen eten dat hij al heeft Amsterdam. Het is een van de bekendste denkfouten van de mens. Het bezitseffect: de weerzin om iets wat je al hebt te ruilen voor iets beters. Bij de mens gaat deze irrationele, conservatieve houding op voor heel veel soorten bezit: van ijsjes tot auto’s. Bij chimpansees en orang-oetans bestaat het ook, maar alleen bij voedsel. En voor gorilla’s, staat in het Journal of Comparative Psychology. Gorilla’s ruilen vrijwel nooit, ook niet als ze een gewoon stukje eten (pompoen) kunnen ruilen voor pindakaas, waar ze gek op zijn. De onderzoekers denken dat als mensapen voedsel in handen hebben bij hen de wens om dat op te eten te groot is om er nog afstand van te doen. Het is geen vertrouwenskwestie: ruilen van bot of touw doen ze wel. NRC

Astrobiologie // Leven op aarde heeft nog drie miljard jaar Amsterdam. Misschien is al wel 70 procent van de tijd dat er op aarde leven mogelijk is voorbij, schatten Britse astrobiologen in Astrobiology. Ze berekenden de periode waarin de aarde in de ‘leefbare zone’ rond de zon verkeert. Als de zon veroudert, gaat hij harder schijnen. Op een gegeven moment wordt het op aarde te warm en verdampt het water. Dat gebeurt volgens de Britten ergens tussen 1,75 en 3,25 miljard jaar vanaf nu. De oudste sporen van leven op aarde zijn 3,6 miljard jaar oud. Het onderzoek is relevant voor de zoektocht naar mogelijk leven op planeten die rond andere sterren dan de zon draaien. NRC

17

Amsterdam. Voor bloemkoolkoralen volgt de liefde het ritme van de maan. De bolle, roze koralen in de zuidelijke Grote Oceaan produceren miljoenen minuscule larven, die ze als opwaaierend stof met het zeewater laten meevoeren. Dat gaat met pieken en dalen. Vorige week was een hoogtepunt. De lente begon, en de maan was vol. Overal op riffen bij Azië en Zuid-Amerika lieten de bloemkoolkoralen (Pocillopora damicornis) hun larven los. Massavoortplanting is een bekend verschijnsel bij koralen. Misschien leidt dit ertoe dat eieren larveneters verzadigd zijn voordat al het broedsel op is. Opvallend vaak laten koralen zich daarbij leiden door de maanstanden. Sommige vissen en borstelwormen doen hetzelfde. Ze verspreiden hun broedsel massaal op zee bij volle of juist bij nieuwe maan. Vorige week verscheen in het wetenschappelijk tijdschrift Cell Reports een artikel dat aannemelijk maakt dat zulke dieren een tweede ‘biologische klok’ bezitten. Hun lichaam geeft niet alleen een 24-uursritme aan, maar ook het maanritme. Een groep van vooral Oostenrijkse biologen toont aan dat het raderwerk van deze ‘maanklok’ echt anders is dan dat van de biologische ‘circadiane klok’ die een ritme van ongeveer 24 uur heeft. Alle organismen, zelfs bacteriën, kennen een dagritme. Ze hebben een circadiane klok die almaar doortikt en, via een netwerk van moleculaire schakelaars, een inwendig ritme van ongeveer 24 uur aanhoudt. Daglicht zet die klok gelijk, maar is niet noodzakelijk om de klok te laten lopen. Het systeem was in de evolutie erg

De pissebed aan de kust eet alleen bij vloed De agaatpissebed (Eurydice pulchra) die ook aan de Nederlandse kust voorkomt, heeft een ‘getijdeklok’. Dat blijkt uit een Brits artikel dat vorige week in Current Biology verscheen, synchroon met het stuk over het maanritme. Bij vloed komen de diertjes uit het zand om in zee voedsel te zoeken; bij eb begraven ze zich weer. Het dier heeft óók een dagritme: het zwemt niet graag overdag.

Autisme // Alleen als problemen te groot zijn, werkt antidepressivum

Amsterdam. Kinderen met mild autisme, waarvan de verzorgers niet zijn uitgeput, verbeteren vaak meer door een neppil te slikken dan een echt medicijn. Autisten met flinke gedragsproblemen en gestresste ouders zijn wel beter af met het echte medicijn. Dat vonden psychiaters die opnieuw keken naar hun eerdere onderzoek waarin het antidepressivum citalopram (een SSRI) werd vergeleken met een neppil. Daaruit rolde dat het placebo iets beter werkt: 32,9 procent van de deelnemers verbeterde duidelijk met citalopram, terwijl 34,2 procent van de neppilslikkers erop vooruitging. Dat onderzoek kwam al uit 2009. Nu beschrijven die onderzoekers in JAMA Pediatrics hoe ze bij de bijna 150 5- tot 17-jarige kinderen op

zoek gingen naar eigenschappen die (achteraf gezien) voorspelden of ze beter op neppil of medicijn zouden reageren. Die eigenschappen waren er dus. De kinderen met ernstige gedragsstoornissen, die ook angstig waren, en verzorgers die het niet meer aankonden, hadden wel wat aan een SSRI. De kinderen met licht autisme waren beter af met placebo. Het criterium was of de kinderen na 12 weken medicijn of placebo ‘beter’ of ‘veel beter’ functioneerden dan voor die tijd. Een placebo-effect ontstaat in elk geval door meedoen aan een onderzoek. De deelnemers krijgen aandacht. Er wordt beter op hen gelet. Ze moeten iedere dag een pilletje slikken en worden iedere maand onderzocht. Dat geeft structuur en dat is goed voor autisten. De onderzoekers sommen trouwens moeiteloos een twintigtal on-

Stuur die hoge bazen nou eens de straat op

V

anachter de bureaus schrijft de Nederlandse politietop stapels beleidsstukken om problemen in multiculturele wijken aan te pakken. Die plannen stroken niet met de praktijk op straat. Criminologe Lianne Kleijer-Kool (1981) liep in twee achterstandswijken mee met de politie om te zien hoe zij omgaat met de multiculturele samenleving.

succesvol: de dagklokken van alle levende wezens vertonen veel overeenkomsten. Het leek dus logisch dat dieren die een maanritme aanhouden, dat doen door 29,5 etmalen te tellen met hun circadiane klok. Maar zo is het niet: de maanklok heeft zijn eigen raderwerk, dat wel een wisselwerking kent met het 24uursritme. De biologen (van de Universiteit van Wenen en een collega in Japan) onderzochten het maanritme van de de borstelworm Platynereis dumerilii, die langs kusten leeft in grote delen van de Atlantische en Indische Oceaan. De wormen brengen hun leven in de zeebodem door. Na zeven maanden, bij volle maan, rijpen zaad en eitjes. Twee weken later, bij nieuwe maan, zwemmen ze massaal naar het zeeoppervlak. Daar laten ze de geslachtscellen los en sterven. Dit gebeurt altijd ’s nachts – de borstelworm heeft dus ook een dagritme. De onderzoekers kweekten P. dumerilii en zagen dat de dieren zich elke 14 dagen na volle maan bleven voortplanten, ook al was er in het lab geen maan meer te zien. Het ritme was dus ‘endogeen’ – het kwam uit de dieren zelf. Ook lukte het de biologen om het gewone dagritme van de borstelwormen met een chemische stof te blokkeren. De borstelwormen behielden daarbij hun maanritme: dat is dus niet afhankelijk van de circadiane klok. Het onderzoek maakt nieuwsgierig welke andere klokken nog ontdekt zullen worden. De agaatpissebed heeft een klok die het getij volgt. En er is meer, zo lijkt het. Op een rif bij Texas leeft een koraal dat elk jaar éénmaal haar eieren afzet. Altijd begin september, op de zevende dag na de volle maan, anderhalf uur na zonsondergang. En geen uur later.

Bij mild autisme werkt placebo beter dan echte pil WIM KÖHLER MEDISCH REDACTEUR

Politie //

derzoeken op naar medicatie bij jonge autisten waarin de placebobehandeling ook succesvol was. Het bescheiden effect van echte geneesmiddelen, schrijven de onderzoekers, is eigenlijk schering en inslag bij de behandeling van psychiatrische kinderziekten. „Soortgelijke resultaten zijn gerapporteerd voor depressie en angststoornissen bij kinderen”, schrijven ze. Hoe kan het dat placebo’s het beter doen dan echte medicijnen? Een commentator bij het artikel speculeert dat een SSRI misschien de gunstige werking van de placebobehandeling onderdrukt. Voor kinderen met mild autisme betekent dit, schrijft de commentator, dat er niet te snel naar medicijnen moet worden gegrepen, maar dat regelmatige controle, zoals tijdens onderzoeken, goed te combineren valt met een onschuldig voedingssupplement.

Terughoudend met pillen ■ Medicijnen tegen autisme staan in de VS veel meer in de belangstelling dan in Europa. Het staat vast dat tegen autisme op zichzelf geen medicijnen bestaan. Maar tegen het rigide, repetitieve gedrag, tegen emotionele ontsporing en tegen angsten worden wel medicijnen ingezet. ■ En er is vaak een grote overlap tussen autisme- en adhd-kenmerken. Tegen het drukke gedrag krijgen die patiënten dan adhd-medicijnen, zoals Ritalin. ■ Het is onbekend hoe vaak in Nederland kinderen met autisme medicijnen krijgen, maar het advies is om dat terughoudend te doen. En om SSRI’s, zoals die in dit onderzoek werden onderzocht, in lage dosis voor te schrijven. En er wordt gewaarschuwd tegen de bijwerkingen.

Hoe kijken straatagenten tegen allochtonen aan? „De politie heeft in achterstandswijken altijd te maken gehad met een gevarieerd publiek en een andere aanpak. Agenten zijn sneller fysiek, hebben een wat directer taalgebruik. Je hoeft daar niet met ‘u’ aan te komen. De instroom van buitenlanders heeft extra problemen opgeleverd, zoals taalverschillen en culturele botsingen. Maar etniciteit speelt niet de hoofdrol, dat zijn de psychiatrische problemen, asociaal gedrag, overlast door drank of drugs. Agenten scharen lastige migranten onder dezelfde doelgroep die ze in andere tijden ook al hadden, ‘gajes en gekken’.” Snapt de top hoe het op straat gaat? „Het zijn gescheiden werkelijkheden. Beleidsmakers verklaren alle problemen door de culturele achtergrond. Ze standaardiseren de aanpak, terwijl de werkelijkheid gevarieerd is. Bij vechtpartijen op straat moeten agenten in een halve tel beslissingen nemen en tot actie overgaan. Dan hebben ze niets aan regels die voorschrijven dat ze rekening moeten houden met bepaalde culturele gebruiken. Dat je bijvoorbeeld je schoenen uit moet doen bij de voordeur.”

Bloemkoolkoralen laten op hetzelfde moment hun larven los. Dat was vorige week, bij volle maan.

En bij wratten kun je het beste helemaal niks doen Wratten // Helft van alle kinderen met wratten heeft die na jaar niet meer WIM KÖHLER MEDISCH REDACTEUR Amsterdam. Wratten op de handen verdwijnen even goed na behandeling met vloeibare stikstof als met monochloorazijnzuur. Het sterke zuur veroorzaakt alleen minder pijn en heeft lichtere bijwerkingen. Maar heel goed zijn beide therapieën niet: krap de helft van de patiënten is na drie maanden behandelen van zijn wratten verlost. Eigenlijk werkt afwachten ook heel goed. „De helft van alle kinderen met wratten heeft die na een jaar niet meer. Bij gezonde mensen verdwijnen wratten vanzelf”, zegt huisarts Sjoerd Bruggink. Hij promoveerde vorige week in Leiden op een wrattenproefschrift. Wratten zijn doodgewoon, vooral bij kinderen. Ze zitten op handen of voeten. Een derde van alle basisschoolkinderen heeft er een of meer.

Dat zagen Bruggink en zijn mede-onderzoekers bij wrattenonderzoek op scholen in Leiden en omstreken. Een jaar later bekeken ze weer de handen en voeten van ruim 1.000 van de eerder onderzochte 1.565 kinderen. Nog steeds had ongeveer een derde van de kinderen wratten, maar het waren meestal andere wratten bij andere kinderen. Duidelijk was dat in klassen waar kinderen een jaar eerder al wratten hadden meestal meer kinderen wratten hadden gekregen. En wratten zijn ook duidelijk binnen gezinnen te vinden. „Het idee bestaat dat wratten vooral worden doorgegeven via zwembaden en sportzalen”, zegt Bruggink. „Maar het gezin en de klas zijn als verspreidingsbron belangrijker.” Wratten zijn een woekering van huidcellen, veroorzaakt door het humaan papillomavirus (HPV). Er bestaan ruim 150 subtypen HPV. In vier

van de vijf hand- en voetwratten, vond Bruggink, groeien de subtypen 1, 2, 27 of 57. De overige een vijfde van de wratten wordt veroorzaakt door 20 zeldzamer subtypen. Meer dan de helft van de ouders weet niet dat hun kind wratten heeft, zo bleek. Ongeveer een vijfde van de kinderwratten wordt met huismiddeltjes bestreden – wrattentinctuur en wrattenpen. En nog eens een vijfde gaat naar de huisarts. Ouders weten dus dat wratten vanzelf overgaan. Salicylzuur, dat ook nog veel tegen wratten wordt gebruikt, kwam er in Brugginks onderzoeken steeds vrij slecht van af. „We zochten een alternatief dat net zo goed is als stikstof, maar minder bijwerkingen heeft. We kwamen uit bij monochloorazijnzuur. Dat wordt door sommige specialisten al gebruikt.” Bij voetwratten is monochloorazijnzuur de effectiefste therapie.

Heeft u tips voor de politie? „Ik hoorde vaak dat de hoge bazen dertig jaar geleden voor het laatst op straat liepen. Het zou helpen als de korpschef en de beleidsmakers een keer een dienst zouden meedraaien. Dan zien ze dat etniciteit niet de boventoon voert. En dat cursussen over landen van herkomst geen zin hebben in een wijk met meer dan honderd nationaliteiten en grotendeels derde generatiemigranten. Gelukkig wordt er al steeds meer uitgegaan van het politievakmanschap op straat.” En, nog iets spannends meegemaakt? „Uit mijn gesprekken met 65 agenten had ik een sensationeel beeld van het politiewerk gekregen. Toen heb ik twee keer een half jaar diensten meegedraaid, in de auto, op de fiets, of lopend. Natuurlijk ook die waarbij je hoopt dat er iets gebeurt, de weekend- en nachtdiensten. Meestal gebeurde er niets. Het was niet zo dat je van de ene 112-melding na de andere door de stad scheurde. Ik hoorde vaak: ‘je had hier gisteren moeten zijn’, en dan een heel spannend verhaal. In het begin had ik het idee dat ik er steeds niet op het goede moment was. Tot ik merkte dat agenten vooral graag het beeld hooghouden dat er veel spanning en sensatie is.” NIKI KORTEWEG Lianne Kleijer-Kool verdedigt haar proefschrift ‘Multicultureel politiewerk’ op maandag 30 september 2013 om 12.45 uur aan de Universiteit Utrecht. Op dezelfde dag verschijnt haar boek bij Boom Lemma Uitgevers.

nrc next

next denken

•

•

18

19

30 SEPTEMBER 2 013 M A A N DAG

Schaliegas is niet alleen slecht voor het milieu. Inefficiënte energiewinning is ook schadelijk voor de beschaving, stelt Stephan van Duin.

denken

next commentaar

Dat je plotseling aan het strand zit met een kreeft om je hoofd – dan gaat het goed

•

De bal, de woestijn, de ethiek

H

et was al een bedenkelijke beslissing van de wereldvoetbalbond FIFA, drie jaar geleden, om de organisatie van het wereldkampioenschap voetbal toe te wijzen aan het oliestaatje Qatar. Vorige week onthulde de Britse krant The Guardian dat de meestal Aziatische arbeiders onder mensonterende omstandigheden werken aan de benodigde infrastructuur. Volgens de Britse krant zijn bij de bouw van infrastructuurprojecten in ruim een maand tijd meer dan veertig doden gevallen en bestaan er aanwijzingen voor dwangarbeid. Het onderzoek noopt ertoe de beslissing het WK-voetbal 2022 in Qatar te houden, indien mogelijk, alsnog te heroverwegen. De arbeid bij hoge temperaturen, soms zonder water, met een salaris dat uitblijft, een verscheurd contract, een ingenomen paspoort en een aantal mogelijk door uitputting dodelijke slachtoffers kan neerkomen op wat al ‘moderDe toewijzing van grote ne slavernij’ is genoemd. Dat telt op bij de destijds al voor de sporttoernooien aan hand liggende constatering dat een landen als Qatar wringt WK-voetbal onmogelijk kan worden met het zelfbeeld van de gespeeld bij de heersende zomertemtopsport peraturen in de regio. Het verplaatsen van het gehele toernooi naar de wintermaanden is al geopperd. Maar de vraag is of deze vondst zelf geen grotere problemen geeft dan zij tracht op te lossen. Veel WK-spelers doen dan immers mee in clubcompetities. Deze voorvallen passen in een grotere trend. De toewijzing van grote sporttoernooien aan landen die er het meeste geld voor over hebben en die geen lastige vragen stellen. Dat wringt met het zelfbeeld van de topsport, die haar vermeende verbroedering, zelfontplooiing en discipline als voorbeeld pleegt te stellen aan de rest van de samenleving. Wellicht mag daar, met wat meer inspanning dan voorheen, een bredere ethiek aan worden toegevoegd: dat materialisme en sport juist geen noodzakelijk raakvlak hebben en dat uitzonderlijk slechte arbeidsomstandigheden haaks staan op mensenrechten waar ook de sport zich op beroept. De FIFA zou Qatar daar krachtig aan kunnen helpen herinneren. Dat geldt ook voor het niet onbelangrijke Nederlandse lid, de KNVB. Qatar zelf zal zijn arbeidswetgeving moeten aanpassen en reeds bestaande regels handhaven. Anders riskeert het dat dit toernooi een smet wordt op zijn reputatie, die het land met de organisatie van het WK-voetbal juist had willen hooghouden.

Artist in residence Martien ter Veen over genieten van simpele dingen PAGINA 21

Commentaren geven het standpunt van de krant, op basis van discussies tussen commentatoren en hoofdredactie

Margriet Oostveen Politie voor de poes

H

Stop schaliegas, red de hondenkapper

et leek een typisch verjaardagsfeestverhaal, maar het klopte: toen Sandra Bakker (50) uit Alkmaar zelf voor haar zieke kat wilde zorgen, stuurde haar dierenarts de

politie op haar af. De kat in kwestie heet Moos: zwart met witte pootjes, twaalf jaar oud. Ik aaide Moos bij Bakker thuis. Hij keek wat zorgelijk, maar zag er verder niet ontevreden uit. Bakker, werkzaam als psychiatrisch verpleegkundige, ging met Moos naar haar dierenarts toen de kat lamlendig was. Suikerziekte, constateerde dierenarts Carmen Creupeling uit Alkmaar: voortaan twee maal daags insuline spuiten en hij zou weer opknappen. Sandra Bakker twijfelde: „Moos is best oud. En hij vond zijn hele leven zelfs een pilletje al een crime.” Creupeling zag dat anders, bevestigde de dierenarts zelf aan de telefoon. „Mevrouw is verpleegkundige. Ze wéét hoe goed insuline werkt.” Dit had Sandra Bakker geërgerd: wat deed haar beroep ertoe? Ze voelde zich voor het blok gezet en ging naar wat geheen-en-weer naar huis. Vijf dagen later belde de dierenarts: wist Bakker al wat ze ging doen? „Maar mevrouw deed beledigd.” Sandra Bakker: „Ja, ik voelde me erg onder druk gezet en zei dat ik naar een andere dierenarts zou gaan.” Toen stond dus op een zondagmorgen plotseling een strenge politieagent voor de deur: „Heeft u een kat die Moos heet? Onhoudt u uw kat van behandeling?”. Inderdaad, bevestigde dierenarts Creupeling aan de telefoon: ze belde zelf 114 ‘Red een dier’: „Ik wil zo’n dier beter maken.” Al ging het, be-

Dat kan een dierenarts in crisistijd best leuk uitkomen. Hoe vaak bellen dierenartsen eigenlijk naar 114? aamde ze, „niet om een acuut probleem”. En kan een kat met suikerziekte van speciaal voedsel opknappen. Helaas was de agent net het intimiderende type. Hij volgde Bakker onaangenaam dichtbij door haar kleine woonkamer: zó dichtbij, wees ze, haar arm een centimeter of dertig van zich vandaan. Zette zij een stapje achteruit, deed hij een pas voorwaarts, terwijl zij probeerde haar verhaal te doen. De agent ging uiteindelijk akkoord: mevrouw „mocht voer proberen”. Hij zou bellen ter controle. Dit gebeurde ook. Ik belde de Nationale Politie, waar woordvoerder Charlotte Menten het telefoontje van de dierenarts „niet in de geest van de wet” noemde. Maar ja, zei Menten: „We móeten iedere aangifte serieus nemen.” Terwijl zoveel andere aangiftes blijven liggen? Dat, zei de cynicus, kan een dierenarts in crisistijd best leuk uitkomen. Hoe vaak bellen dierenartsen eigenlijk naar 114? Woordvoerder Menten zei het niet te weten: wie precies aangifte doet, houden ze niet bij. Dierenarts Creupeling zei dat het voor haar de eerste keer was. „Omdat het gesprek met mevrouw zo vervelend verliep.” Alsof een vervelend gesprek een goede reden is om de politie te bellen. „Het ging me niet om de kosten of de moeite”, zei Sandra Bakker. Moos was intussen kuchend op haar schoot gesprongen, maar zat nu hartstochtelijk te spinnen. „Ik heb ook een oud paard. Kost me 150 euro per maand om hem fijn oud te laten worden in een weiland.” Wat Bakker graag wil weten: „Hoe lang behandelen we zieke dieren? En wordt dat echt een plicht?”

Stephan van Duin is bioloog en wetenschapsjournalist.

D

e discussie rondom schaliegas maakt een hoop los; van schade aan het milieu, vuur uit de kraan en aardbevingen tot de oplossing voor onze energieschaarste. Maar waarom kijken we, los van dit alles, niet naar het effect van deze energiebron op de ontwikkeling van onze beschaving? Het adopteren van inefficiënte energiebronnen zoals schaliegas zal namelijk een negatieve invloed hebben op de vooruitgang van ons land – en daarmee uiteindelijk op het aantal hondenkappers. De techniek om olie en gas te winnen uit schalie is minder efficiënt dan ouderwetse boormethoden. Dat heeft meer gevolgen dan slechts wat hogere kosten. Om dit punt te illustreren gaan we even terug naar de aanvang van de landbouw, die een revolutie teweegbracht. In plaats van het tot dan toe gebruikelijke jagen en verzamelen, wat toch best wat tijd kost, konden een paar mensen met een akker genoeg eten verbouwen voor de hele groep. Ofwel: het aantal mensen dat gevoed kon worden met de inzet van één persoon nam ineens toe van ongeveer één naar een handvol. Fantastisch! Die andere mensen konden namelijk nieuwe dingen gaan doen: voor de kinderen zorgen, soldaat worden, of gereedschap verzinnen dat de boer nog efficiënter maakte. Dit proces van het vrijmaken van mensen voor andere beroepen zette zich langzaam maar zeker door, tot op de dag van vandaag. Op dit moment zijn Amerikaanse boeren zo efficiënt dat één persoon genoeg eten levert voor honderd mensen. Al die negenennegentig anderen kunnen dus werken aan de beschaving. En hoe meer dat er zijn, hoe meer er overblijven nadat je noodzakelijke beroepen als agent, bakker, dokter of leraar ingevuld hebt. En dus ontstonden er civiel ingenieurs, industrieel ontwerpers, websitebouwers en, uiteindelijk, hondenkappers. Hondenkappers staan even model voor het hoogtepunt van onze beschaving, want zij vormen de beroepsgroep die het minst met de directe overleving van onze soort te maken heeft. Met andere woorden: het is het eerste beroep dat afvalt als een boer minder eten per persoon kan produceren. Dit principe, waarin elke persoon die een boer extra kan voeden een grotere bijdrage levert aan de vooruitgang van de samenleving, geldt ook voor energie.

tio er niet beter op worden. Natuurlijk, we kunnen technologisch steeds meer en we zullen het daarom ongetwijfeld nog even kunnen rekken, maar tegen steeds lagere energieopbrengsten (en hogere kosten voor milieu). Als het moment daar is dat voor elk vat geïnvesteerde energie nog maar één vat terugkomt, heeft het geen zin meer. En omdat de olievoorraden eindig zijn, is dat uiteindelijk onvermijdelijk – schaliegas is niets meer dan uitstel van executie. In contrast daarmee: de efficiëntie van hernieuwbare bronnen is lager dan die van conventionele fossiele brandstoffen, maar ook dáár kunnen we technologisch steeds meer, en die bronnen zijn wél oneindig. Die efficiëntie zal alleen maar omhoog gaan en de fossiele bronnen zelfs voorbij streven. Pikant detail is dat de efficiëntie van bepaalde hernieuwbare bronnen zelfs op dit moment al kan wedijveren met die van schaliegas of teerzanden.

Laatste druppel

Uitstel van executie Net zoals dat het een werkende boer energie kost om mensen te voeden, zo kost het energie om energie te winnen. Wij hebben de afgelopen eeuw genoten van een energieproductie die zo efficiënt was dat, tot voor kort, een investering van één vat olie soms wel honderd vaten opleverde. En dat betekent dat die negenennegentig andere vaten olie gebruikt konden worden voor het verder helpen van onze beschaving – niet in de laatste plaats omdat goedkope energie uit olie die boer veel efficiënter maakte in het voeden van andere mensen. Maar met het afnemen van de conventionele olie- en gasvoorraden neemt die ratio van 1 tegen 100 af. We kunnen schaliegas en dergelijke in gaan zetten, maar dat komt met een prijs, want deze bronnen hebben niet zo’n hoog rendement als conventionele olie- en gaswinning. Voor elk vat energie dat je hierin stopt, komen nog maar tien vaten terug. En omdat de hoeveelheid olie in deze wereld eindig is, zal die ra-

ILLUSTRATIE ROEL VENDERBOSCH

Kiezen voor alternatieve fossiele brandstoffen is dus kiezen voor lagere efficiëntie in de energievoorziening, en dat heeft een behoorlijke impact. De Amerikaanse antropoloog Leslie White stelde in 1943 al dat een samenleving zich alleen blijft ontwikkelen als de hoeveelheid gewonnen energie per inwoner toeneemt. Kort gezegd; hoe meer energie per capita, hoe meer hondenkappers. De parallel met de efficiënter wordende boer moge duidelijk zijn, want als de efficiëntie van de landbouw nu ineens 10.000 jaar terug in de tijd geworpen wordt, dan moeten we een hoop hondenkappers en websitebouwers ontslaan. Die moeten allemaal eten gaan verbouwen, zodat de afgenomen opbrengst van die ene boer gecompenseerd wordt. En dat verklaart meteen waarom ik me als dienstverlenende Nederlander zorgen maak om mijn baan als er voor schaliegas gekozen wordt. Ik zit namelijk erg ver van de basale beroepen; als bioloog, schrijver en maker van ITproducten zit ik qua onmisbaarheid dichter bij de hondenkapper dan bij de boer. En omdat vrijwel heel Nederland te boek staat als diensteneconomie, zijn er meer mensen die zich hier druk om zouden moeten maken. Een te lage energieopbrengst per inwoner maakt een industriële samenleving onmogelijk. De conclusie: we moeten hoe dan ook investeren in de energiesector om die energieopbrengst, ondanks oprakende conventionele olie- en gasvoorraden, te laten blijven stijgen. Investeren in fossiele energie is echter vechten tegen de bierkaai en we kunnen zelfs als we iederéén aan het innoveren zetten niet afwenden dat op een gegeven moment de laatste druppel olie ook echt de laatste is. Bij hernieuwbare energie kost het ook een fikse investering, maar omdat dat gebaseerd is op oneindige voorraden, zal daar de relatieve opbrengst, de efficiëntie, ook echt toenemen. Voor mij is de ecologische dreiging van het fossiele scenario al voldoende reden om niet voor schaliegas te kiezen. En het verbaast me telkens weer dat Nederlandse politici niet precies hetzelfde denken. Maar ook wie geen waarde hecht aan ecologische rampscenario’s moet de volgende keer dat schaliegas ter discussie staat bij zichzelf te rade gaan: stappen we over op hernieuwbare energie zodat we onze honden een professionele haarbehandeling (of website) kunnen geven, of ontslaan we die kappers zodat ze kunnen bijdragen aan de verloren strijd die fossiele energie heet?

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

next denken

•

•

denken @nrc.nl

20

21

Hij put inspiratie uit de brieven van Vincent van Gogh. Martien ter Veen is dit najaar de ‘artist in residence’ van nrc.next.

Demografen moeten beter samenwerken

Kunstenaar knipt illustraties alsof het treinkaartjes zijn

meent Fanny Janssen, demografe aan de Rijksuniversiteit Groningen De discussie over de toekomstige levensverwachting is vorige week, door het verschijnen van een rapport van demograaf Joop de Beer (NIDI), flink opgelaaid. En dat is maar goed ook, want er staat veel op het spel. Dit is van groot belang voor tal van politieke discussies: over de toekomst van de sociale zekerheid, pensioenen, verzekeringen, zorg, enz. Een sterfteprognose zou idealiter gebaseerd moeten zijn op een uitgebreide studie van internationale ontwikkelingen, om zo de systematische stijging van leeftijd door toedoen van medische ontwikkelingen en toenemende welvaart te kunnen ontrafelen. Overige ontwikkelingen, zoals in rookgedrag en de enorme toename van overgewicht – die verschillend uitpakken voor verschillende leeftijden, voor mannen en vrouwen, voor generaties – moeten hierbij apart worden beschouwd. De Beer merkt terecht op dat de ontwikkelingen op hoge leeftijd steeds belangrijker zijn geworden voor de bepaling van de levensverwachting, maar zijn aannames zijn niet zozeer gebaseerd op wat er in die leeftijdsgroepen van hoogbejaarden in het verleden is gebeurd. Het is goed dat er binnen Nederland verschillende experts – met verschillende zienswijzen, van verschillende instituten – betrokken zijn bij het schatten van de toekomstige levensverwachting. Een bundeling van krachten en een eenduidige prognosetechniek zijn hierbij een mooie droom voor de toekomst.

MARGOTPOLL VERSLAGGEVER

S

Je hebt de opdracht voor een zelfportret letterlijk genomen. Heeft dat een reden? „Sinds het eerste jaar van de academie heb ik nooit meer een zelfportret gemaakt, dus ik had er eigenlijk wel zin in. Ik heb eerlijk gezegd niet eens overwogen om het vrijer te interpreteren.” We zien wel een dier dat zich meester heeft gemaakt van jouw gezicht. „Dit portret is gebaseerd op een foto die is gemaakt bij mijn vakantie in Kroatië, afgelopen zomer. We zaten in een soort zelfvoorzienend vakantiehuisje, heel basic allemaal, heel tof. Voor ons zoontje was het de allereerste zomer van zijn leven en zijn eerste vakantie. We hadden een opblaaskreeft voor hem gekocht. Uiteindelijk vond hij het te eng en belandde het ding even op mijn hoofd. Het is dus geen illustratieve vrijheid maar een illustratie naar de werkelijkheid.”

meent Rob Koomen uit Enschede Ik verbaas mij erover dat men zich in Nederland druk maakt over het schenden van de privacy door de NSA. Voor privacyschendingen hoeven we echt het land niet uit. Binnen de zorg, en met name binnen de geestelijke gezondheidszorg, is besloten dat de diagnose van de patiënt voortaan op de factuur moet staan die naar de verzekeraar gaat, zogenaamd voor de transparantie van de geleverde zorg. Bij mijn weten is dit zowel een schending van het beroepsgeheim van de zorgverlener als een schending van de privacywetgeving. Misschien kunnen het kabinet, de verzekeraars en de belangenorganisaties in de zorg ook transparant tegenover cliënten zijn door ze in te lichten over de nieuwe maatregelen en het feit dat privégegevens straks simpel te achterhalen zijn.

De werkelijkheid van het moment? „Ik heb hiervoor gekozen omdat ik best gelukkig was op dat moment. Dat je tijdens vakantie je hoofd dusdanig leeg krijgt dat je geniet van simpele dingen als een zelfgevangen visje op het vuur en dan weer plotseling aan het strand zit met een kreeft om je hoofd – dan gaat het goed. Verder vind ik het gewoon een sterk grafisch beeld.” Het zou ook een bekend stripfiguur kunnen zijn? „Ja, kreeft-meneer, met scharen die illustraties knippen alsof het treinkaartjes zijn.”

Artist in residence bij nrc.next kun je sturen naar [email protected]. Vermeld naam, adres, telefoonnummer en, indien van toepassing, titels en functies.

Ben je gevormd door jouw opleiding? „Toen ik een heel saaie lerarenopleiding deed, speelde ik in een bandje en besteedde bijna meer aandacht aan de website en cdhoes dan aan de liedjes die ik ervoor schreef. Om nog maar te zwijgen van de tijd die ik aan die lerarenopleiding spendeerde. Toen heb ik me ingeschreven op de kunstacademie in Kampen. Ik heb er vooral leren kijken, en mijn voorliefde voor letters is daar ontstaan.”

tel jezelf voor aan de lezers van nrc.next in een zelfportret. Dat vroegen we Martien ter Veen (32) die de komende maanden op onze redactie werkt. Hij is de vijfde kunstenaar die het predicaat ‘artist in residence’ draagt. Hoe ziet hij zichzelf? Wat zien wij? Een strak zelfportret met een kreeft rondom het gezicht. Het gezicht in dit zelfportret lijkt als twee druppels water op wie wij zien op de redactie. Heldere kleuren en verder geen poespas. Een blauwe achtergrond.

De zorgverleners schenden privacy

n Brieven en opiniestukken

voor kleurcorrectie en om aan de compositie te schaven.”

n De redactie van nrc.next heeft een

speciale kunstenaarsplek, oftewel een plek voor een artist in residence. Tussen de schrijvende journalisten, vormgevers en fotoredacteuren kan de kunstenaar drie maanden lang werken. Martien ter Veen uit Amsterdam is de vijfde die deze plek vervult.

n De artist in residence-plek is bedoeld voor (grafisch) ontwerpers, illustratoren en kunstenaars die zijn afgestudeerd én werkervaring hebben. Het is dus uitdrukkelijk geen stageplek, maar een werkplek waar je aan de krant van morgen meewerkt, terwijl je de hectiek van de krant meekrijgt.

n Heb je belangstelling om ook een

keer enkele maanden als kunstenaar op onze redactie te werken? Mail dan je motivatie naar onze art director Danusia Schenke: [email protected]

„Kun je ons wat vertellen over jouw stijl?” „Ik ben nog heel erg zoekende naar een stijl en misschien blijft dat wel zo. Deze residentie bij nrc.next wil ik daarom ook inzetten om dingen te proberen. Wat wel vaststaat, is dat ik altijd begin met iets met mijn handen te doen. „Dit portret is helemaal uitgesneden uit vouwblaadjes, en vervolgens gefotografeerd en nog wat bewerkt in Photoshop. Enerzijds ben ik op zoek naar heldere beelden maar anderzijds moet er ook altijd wel een menselijke hand in te zien zijn. Perfectie is ook maar saai.” Welke technieken gebruik je vooral? „Knippen en tekenen dus. En dat vervolgens fotograferen. De computer gebruik ik alleen

Curriculum creavitae ■ 2000-2005

Kunstacademie Constantijn Huygens, Kampen (grafische vormgeving)

■ 2007-heden Zelfstandig vormgever en illustrator: martienontwerpt.nl ■ 2008-2013 Dagelijks Fotoblog: thedailymartien.blogspot.com ■ 2010-2012 Magazine DeSpeech: www.despeech.com ■ 2013-heden Karaat Magazine: www.karaatmag.nl

En wie is je grote voorbeeld? Of van wie heb je het meest geleerd? „Dat zijn veel verschillende mensen, maar ik moet nu even denken aan Vincent van Gogh. Ik hield op mijn elfde al eens een spreekbeurt over hem, want we hadden een heel mooi boek over hem thuis, maar pas onlangs heb ik zijn brieven gelezen. Hij wist zo goed wat hij wilde, alles zette hij ervoor aan de kant. En hij schrijft er geweldig over.” Je hebt prachtige cd-hoezen gemaakt. Eén daarvan bestaat uit duizenden blikjes tomatenpuree op het Spui in Den Haag, die de gezichten van de bandleden verbeelden. Kunnen wij in de krant ook zoiets van je verwachten? „Dat idee stond symbool voor alle arbeid die er zat in het maken van die cd; we hadden er twee jaar aan gewerkt. Het is een bandfoto die is geschaald naar 200x200 pixels, en elke zwarte pixel is een tomatenblikje, 11.000 in totaal. De hele band maakte op deze manier zelf haar cd-hoes. Bijkomend voordeel was dat de pers erop afkwam, en er dus al promotie was voordat we daar goed en wel aan waren begonnen. Ik houd wel heel erg van foto’s van bovenaf, ze maken de wereld wat overzichtelijker. Op deze schaal kost het je alleen wel veel tijd, wat je bij een krant sowieso niet hebt.” Bij ons moet juist alles snel en eigenlijk al gisteren af zijn. Voel je je opgejaagd? „Een jaar geleden besloot ik me meer te gaan toeleggen op illustratie. Om dan nu drie maanden illustrator te zijn bij zo’n jonge en visuele krant is natuurlijk geweldig. Als ik een deadline heb op dezelfde dag dat ik de opdracht krijg, voel ik de druk wel, ja. Aan de andere kant: ik kan niet zonder een deadline. Iets echt afmaken, blijkt mijn grootste probleem te zijn. Dus jaag me maar op.” Zolang het niet ten koste van jouw werk gaat. „Als elke illustratie een plein vol tomatenblikjes kon zijn, dan zou elke journalist dagelijks zijn magnum opus moeten schrijven, bij wijze van spreken. Door de strakke deadline is minder mogelijk, maar het zegt natuurlijk wel weer veel over vandaag.” Een laatste vraag over het zelfportret: waar zijn jouw handen? „De illustratie is wat hard afgeknipt, ja. Maar ik heb de scharen van de kreeft, die maken een hoop goed...”

Floor Rusman Het huishoudboekje

D

e meeste mensen zijn dom, zo lijken politici te denken. En als ze niet dom zijn, zijn ze wel egocentrisch. Daarom moet beleid altijd eenvoudig worden uitgelegd, liefst met voorbeelden ‘dicht bij huis’. Afgelopen week was het weer zo ver: tijdens de Algemene Beschouwingen vergeleek VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra de staatsschuld met particuliere schuld. „Wie schuld op schuld stapelt, komt uiteindelijk in de schuldsanering terecht. Dat wil ik thuis niet en dat wil ik ook niet voor Nederland. We zullen die schuld dus moeten aanpakken.” De kijker moet dan denken: oeh, schuldsanering, dat wil ik inderdaad niet! En wat voor mij geldt, zal ook wel voor de overheid gelden. Aanpakken die schuld! Het trucje is niet nieuw. Al jaren hoor ik politici zeggen dat de overheid niet meer mag uitgeven dan ze binnenkrijgt. Dat doen huishoudens immers ook niet, als het goed is! Voormalig minister van Financiën Jan Kees de Jager sprak consequent over ‘het huishoudboekje’ als hij de Rijksbegroting bedoelde. Zulke uitspraken versimpelen de werkelijkheid zozeer, dat ze alleen maar voor verwarring zorgen. De overheid is namelijk niet hetzelfde als huishouden. De kijker moet dan denken: eenOm te beginnen is het leoeh, schuldsanering, dat wil ven van de mens eindig, en van de staat niet. Terik inderdaad niet! En wat dat wijl wij onze schulden binvoor mij geldt, zal ook wel nen een bepaalde termijn moeten afbetalen, kan de voor de overheid gelden staat eeuwig leningen laten uitstaan. Als de rente laag is, zoals nu, is dat ook nog eens voordelig. Daarnaast hangen inkomsten en uitgaven van de staat, anders dan die van individuen, met elkaar samen. Als de overheid leent om investeringen te doen, creëert ze niet alleen betere voorzieningen (zoals wegen of onderwijs) maar kan ze ook meer inkomsten genereren. In een groeiende economie stijgen immers de belastinginkomsten. In een huishouden werkt dat niet zo: wat je uitgeeft, ben je echt kwijt. Daar komt nog bij dat staten langdurig hoge schulden kunnen hebben zonder in de problemen te komen. In de negentiende eeuw lag de staatsschuld lange tijd boven de 200 procent. En in de jaren negentig, die gouden tijd, was de staatsschuld ook hoger dan nu. Kwamen we toen in de schuldsanering? (Voor de duidelijkheid: nee.) Veel vragen worden met de analogie tussen staat en huishouden niet beantwoord. Zoals: wat zouden de langetermijngevolgen voor de schuld zijn als we minder zouden bezuinigen? En voor welke doeleinden vindt de overheid het wél een goed idee de staatsschuld te laten stijgen? Zulke afwegingen worden met de huishoudboekjeretoriek overbodig verklaard. De echte reden dat er nu weer zes miljard wordt bezuinigd, is natuurlijk de wens om aan de EMU-normen te voldoen. Maar ondanks dat ze dat – een beetje – toegeeft, zet de politiek de burger met een kinderachtige vergelijking op het verkeerde been. Dat is jammer voor het debat en beledigend voor ons. FLOOR RUSMAN

[email protected] // Afzender: Sabine Leijgraaf Onderwerp: Zondag Zondagochtend, ik kom terug van hardlopen. Op straat hoor ik een verwijt van een wielrenner tegen een gewone fietser, een man op leeftijd. De wielrenner is behoorlijk gepikeerd. De man roept: „Ik ben ook een weggebruiker.” Neutraal voeg ik daaraan toe: „Het is zondag!” De man herhaalt mijn uitspraak ter hoogte van mijn huis, we kijken elkaar aan. De wielrenner, inmiddels de zijstraat in gegaan, keert om en fietst achter de man aan. Vanaf dat moment kan ik alleen maar de straat in blijven turen: hoe loopt dit af? De oude man legt al snel zijn arm op de rug van de wielrenner. Gelukkig, ze hebben het bijgelegd. De wielrenner slaat de volgende zijstraat in.

nrc next

next doen

•

•

22

30

Documentaire // The Punk Syndrome Een Finse punkband bestaat geheel uit bandleden met het syndroom van Down // En dat is best lastig, blijkt uit een documentaire die vanavond te zien is in de Melkweg // „Hou het gewoon simpel!”

doen

SEPTEMBER 2 013 M A A N DAG

23

Boek // Bulderend voetballeven Wim De Bock: Jan Boskamp, Geen gezeik. De Buitenspelers, 298 blz. € 17,95 vvvVV

V

Beelden uit de documentaire The Punk Syndrome over de Finse punkband Pertti Kurikan Nimipäivät.

Een oorverdovende Jostiband FRANK PROVOOST

Belangstelling voor geweld is een fase die je moet accepteren Kinderboekenschrijver Veldkamp vond het niet erg dat zijn zoon alleen spannende boeken wilde lezen PAGINA 24

P

ertti Kurikka is pislink. Hij had net een fantastische riff bedacht, met zo’n bijtend scheurgeluid waarmee hij iedereen van zijn sokken ging blazen. Hij wilde zijn gitaar zo agressief laten knetteren dat ze allemaal meteen zouden snappen dat de maat vol was. Dat die groepsleiding niet zo moest zeiken, dat die klote-isoleercel het ultieme kwaad was en dat hij nu godverdomme eindelijk weleens een mok koffie wilde! Er kon niets mis gaan. Op zijn gitaarhals had hij stickertjes geplakt met verschillende kleuren. Zo wist hij precies waar hij zijn vingers moest neerzetten om de akkoorden te laten knallen. Maar nu ging het dus toch mis. Niks geen schel geknetter. Want zijn vingers zitten vast tussen de snaren. Heeft-ie mooi dat hele nummer om zeep geholpen. Stik maar. Hij heeft er genoeg van. En hij moet nu eerst zijn neus snuiten. „Niet huilen”, troosten de andere bandleden als ze stuk voor stuk een arm om de snotterende gitarist slaan. En dan, als de film The Punk Syndrome nog maar drieënhalve minuut op pad

is, vat zanger Kari Aalto argeloos het belangrijkste ethos van veertig jaar punk samen. „Pertti, als je een nieuwe riff bedenkt, moet je ervoor zorgen dat die niet te moeilijk is. Hou het gewoon simpel!” The Punk Syndrome van Jukka Kärkkäinen en J-P Passi gaat over een Finse punkband met geestelijk gehandicapten, de Pertti Kurikan Nimipäivät geheten, oftewel Pertti Kurikan Naamdag. De film won vorig jaar de publieksprijs op het South by Southwest Festival en wordt vanavond in de Amsterdamse Melkweg vertoond. Aansluitend klimmen de punkers op het podium en kan iedereen in zijn beste Fins meebrullen met nummers als Puhevika (Spraakgebrek) en Päättäjä on pettäjä (Beslissers zijn bedriegers). Beslissers zijn bedriegers. Ze sluiten ons op in onze kamers, Waar wij helemaal niet willen zijn. Ze geven geen reet om ons, gehandicapten. Niemand komt op bezoek. Ook voor bandleden met het syndroom van Down en ernstige vormen van autisme geldt die andere belangrijke punkmoraal – fuck the system. Alleen zijn dit keer niet de kapitalistische zakkenvullers, machtsbeluste politici of ander rechts tuig de boos-

ZANGER KARI HEADBANGT OOK ALS HIJ NIET ZINGT, VANWEGE ZIJN AANDOENING

doeners. In het punkuniversum van Pertti Kurikan Nimipäivät wordt de woede teruggebracht tot een iets kleinere schaal: die van het tehuis. Want ook daar regeert immers Het Grote Onrecht: groepsleiders die zich ongevraagd overal mee bemoeien, bloedirritante medebewoners, het sluimerende gevaar van eenzame opsluiting en het chronisch gebrek aan koffie. En niet te vergeten: het wekelijks verplichte bezoek aan de pedicure. Die knipt niet alleen ongevraagd je teennagels, maar slijpt met een ingewikkeld apparaat ook nog het eelt van je voetzolen, waardoor je bijna aan de kieteldood bezwijkt. Alleen het vooruitzicht aan die lachmarteling doet zanger Kari – die vanwege zijn aandoening ook headbangt als hij niet zingt – door het lint gaan. Hij ramt zijn vuisten tegen de muur en vlucht vloekend en tierend de instelling uit. Eenmaal buiten vliegt bijna een steen door de ruit, tot de Finse kou Kari’s woede weet te koelen. Als hij dan uiteindelijk toch in de stoel zit, moet hij ook nog toezien hoe bassist en beroepsjenner Sami Helle zich als God in Finland achterover laat zakken en blijft herhalen hoe heerlijk hij de behandeling vindt: „Dit is het leven van een rockster.” Dan lucht een potje zo hard mogelijk schreeuwen hoe hard hij de pedi-

VADER EN MOEDER VÄLITALO ZITTEN MET GEHOORBESCHERMERS IN HUN KEUKEN, OMDAT ZOON WIL REPETEREN cure haat, toch behoorlijk op, vindt Kari. Fucking pedicures. Ze begrijpen je niet. En geven alleen om je voeten. Waarom bestaan ze in hemelsnaam? Zo heeft iedereen zijn afwijkingen. Gitarist Pertti kan het bijvoorbeeld niet laten om sissend als een slang langs de mouwen van jassen te snuffelen en met zijn vingers aan de zomen te friemelen – een tic die toeneemt naarmate de spanning oploopt. En aangezien de roem en de hoeveelheid optredens gaandeweg de film toenemen, stijgt het aantal prikkels exponentieel. Behalve van de glamour gaat dat ook ten koste van de hygiëne. Tijdens een tournee zie je Pertti door alle stress aftakelen. Niet na, maar vóór het optreden wordt hij door zijn manager/begeleider verplicht onder de douche gezet, omdat hij weer is vergeten een schone onderbroek aan te trekken. Maar eenmaal opgefrist bestormt hij in leren jack en een tot over zijn bril gezakte wollen muts het podium en blaft opgetogen: „Zwaai je handen in de lucht als je er geen ene fuck om geeft!” Na iedere show huilt hij van geluk. Dat is des te ontroerender omdat

Pertti dan al heeft opgebiecht hoe hij zich ooit voor de metro wilde gooien. Sindsdien krabbelt hij zijn zelfhaat van zich af, voorover hangend boven zijn schriftje. De band is zijn ultieme uitlaatklep. Daarbij vergeleken is drummer met downsyndroom Toni Välitalo een oase van rust. Hij lijdt alleen aan verlatingsangst en woont als enige nog bij zijn ouders. Hoe hard zij hem ook pushen om in een tehuis te gaan wonen, hij weigert. En als hij in zijn slaapkamer repeteert (door met keihard afgespeelde Finse schlagers mee te drummen) zetten vader en moeder Välitalo van ellende maar hun gehoorbeschermers op. Als twee bouwvakkers zitten ze in de keuken. Wanneer hij eindelijk overstag lijkt te gaan en in hetzelfde huis kan gaan wonen als zijn grote liefde Liisa, blijkt ze al een vriendje te hebben die op dezelfde gang woont. Dan heeft Toni behalve verlatingsangst ook nog liefdesverdriet. Het is moedig dat de makers van The Punk Syndrome ervoor hebben gekozen het perspectief uitsluitend bij de bandleden te leggen. We zien alleen hun rauwe realiteit. Er draven geen experts of belangenorganisaties op die nog eens prekerig uitleggen dat een handicap helemaal geen probleem is, maar juist een enorme uit-

daging. Die kale aanpak past weliswaar perfect bij de wetten van de punk, het laat wel veel vragen onbeantwoord. Niet alleen ontbreken de meest basale feiten, zoals data en plaats van optredens. Ook naar het grote verhaal blijft het gissen. Want hoewel lege pleinen langzaam veranderen in volle festivalweiden, blijf je je afvragen: hoe groot is de band nu eigenlijk in Finland? Verkopen ze überhaupt veel platen? Stelde die buitenlandse tour eigenlijk iets voor? En natuurlijk is het prachtig dat Pertti (in smoking – niet zo punk) op audiëntie mocht komen bij de Finse president, maar waarom eigenlijk? Een paar quotes van de begeleiding of ouders had al een hoop kunnen verhelderen. Daarvoor was een voice-over (ook niet punk) niet eens nodig geweest. Pertti laat er geen gelukkig geen traan minder om. „Maar dit gaat niet over huilen”, zegt hij bloedserieus na zijn zoveelste jankpartij. „Dit gaat over punk en de glorie van de rock ’n’ roll.” The Punk Syndrome wordt vanavond vertoond in de Melkweg (Amsterdam), aansluitend treedt Pertti Kurikka Nimipäivät ook op, 19:30 uur, € 13,50

an gangmaker René van der Gijp tot presentator Wilfred Genee: elke kijkerslieveling van Voetbal International (RTL) krijgt zijn eigen boek. Nu is het de beurt aan Jan Boskamp, het type met een olifantenhuid en een hart van goud. En getapte voetbaljongens verkopen: de biografie staat deze week eerste in de bestsellerlijst van de CPNB. Geen gezeik werd ook in 2008 al uitgegeven, bij Borgerhoff & Lamberigts, in Boskamps tweede vaderland België. Hij trainde een handvol Vlaamse clubs, won met Anderlecht drie landstitels en is een populaire, want ongepolijste gast in tv-shows. Zijn boek, geschreven door publicist Wim De Bock, stond weken in de toptien van de Standaard Boekhandel. Maar toen was de oud-Feyenoorder in zijn geboorteland nog onbemind, want nog geen vaste gast in Voetbal International, dat net begon. Voor wie niet kijkt: hij is de bulderende, soms onverstaanbare Rotterdammer in sponsortrui, die Van der Gijp voor een treiterijtje straft met een flinke klap. De derde druk van Geen gezeik is voor de Nederlandse markt geactualiseerd en ontdaan van al te gedetailleerde passages over hier onbekende Belgische clubs. Vlamismen schrappen was niet nodig, De Bock schreef het boek in de ik-persoon. De titel dekt het karakter van Boskamp: no-nonsense. Zijn jeugd op de Rotterdamse straten vormde hem. Dat zet hij niet aan op tv, zegt hij. „Ik gooi er alles uit. Nou, daar houden de mensen blijkbaar van. En zo word je dus een bekende Nederlander, daar moet je 65 voor geworden zijn.” Voetbal is niets minder dan zijn leven. Hij was trainer van Dubai tot Georgië, rijdt als liefhebber honderden kilometers voor één wedstrijd en ligt dagen thuis op de bank, want er rolt altijd wel een bal op een van zijn duizenden tv-zenders. Zijn liefde voor sport wordt slechts benaderd door zijn fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog. De mooiste passages beschrijven zijn zwaktes: als hij een man in het verkeer klappen verkoopt na een belediging, of praat over zijn zinloze strijd tegen de kilo’s. En het is slikken als hij vertelt over de pijn van het leven zonder Jenny, zijn jeugdliefde die in 2001 overleed aan kanker. Het verdriet zal nooit slijten. MICHIEL DEKKER

nrc next MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

next doen

•

•

24

25

Jongens // Die niet willen lezen Woensdag begint de Kinderboekenweek en het thema is sport // Reden: boeken moeten weer leuk worden voor jongens // Die zeggen twee keer zo vaak als meisjes dat ze lezen stom vinden

WEB // FILMPJE ZELF ORKEST DIRIGEREN

GAAN // THEATER FEEKS! THEATERGROEP ZEP

Video van wereldberoemd orkest dat zich laat dirigeren door voorbijgangers, kijk op nrch.nl/33wq

In verschillende theaters tot 3 december, kijk op zep/nu/producties/feeks/

Pak dat stokje maar op

Shakespeare met scratch

Wat gebeurt er als je het orkest van het vooraanstaande Carnegie Hall midden in New York zet en er een bordje met ‘dirigeer ons’ bij plaatst? Dan komen er willekeurige mensen naar voren om het stokje op te pakken. Improv Everywhere, een collectief dat al jaren dit soort geintjes uithaalt, wilde op die manier voorbijgangers de kans geven om heel even dirigent van het gerenommeerde orkest te zijn. De muzikanten lieten hun spel afhangen van wat de New Yorkers – soms aarzelend, soms vol enthousiasme – ze opdroegen.

Poëzie lijkt door de flow van de tekst soms net op rappen, en dat hebben ze bij Theatergroep ZEP goed begrepen. Zo hebben ze voor hun nieuwste voorstelling Feeks! rapper Def P (bekend van de hiphopgroep Osdorp Posse) weten te strikken voor het herschrijven van de originele tekst van de Shakespeareklassieker Temmen van de Feeks. ZEP vermengt in deze voorstellingen ook scratch en hiphop. Feeks! gaat over twee zussen, waarvan de ene niet mag trouwen voordat de ander in het huwelijksbootje is gestapt.

PETER ZANTINGH

JUDITH LAANEN

KIJKEN // FOTOBLOG MINIPOPPETJES Op de website ‘Un Petit Monde’ staan foto’s van miniatuurpoppetjes over de hele wereld. Zie nrch.nl/33z4

Hele kleine mannetjes

KOPEN // EVEN NIET BUY NOTHING NEW

, n e z e l f f s n e e Ga ngens jo

Marktplaatspoëzie

Deze maand start de actie waarbij deelnemers één maand niets nieuws proberen te kopen. Kijk op www.buynothingnew.nl

Waarom die lieve sprookjes van vroeger bestaan Die bestaan... omdat de wereld zo verrot is! Omdat vrouwen en kinderen ZIN hebben in iets LIEFS!!!!

Je hébt nog zoveel spullen Eén maand lang alles ruilen, delen, huren, repareren, zelf maken – eigenlijk alles behalve gloednieuw kopen. Dat is het idee achter de Buy Nothing New-maand die in oktober voor de tweede keer start. De bedoeling is dat deelnemers er tijdens deze maand achterkomen dat ze al heel veel spullen en kleren zelf hebben, en dat het niet nodig is om de haverklap iets nieuws te kopen. Een actie die „bewustwording stimuleert” en „iedereen oproept” te genieten „van wat we al hebben”, aldus het persbericht. Volgens de organisatie zorgt dit ervoor dat je geld overhoudt om „andere leuke dingen te doen”.

Daarom! Want dan SLAPEN ze BETER !! Jan Hoek zoekt de meest ontroerende advertenties op Marktplaats

Al als kind was Kurt Moses gefascineerd door de miniatuurpoppetjes die bij zijn modeltrein hoorden. Maar in plaats van ze op het miniperron te positioneren zoals het hoort, nam hij de kleine namaakmensen mee de achtertuin in om ze grootste avonturen te laten beleven. Tegenwoordig is Moses volwassen, getrouwd en professioneel fotograaf. Spelen met miniatuurpoppetjes doet hij echter nog steeds, alleen nu op een wat grotere schaal. In plaats van zijn achtertuin nemen zijn vrouw en hij de poppetjes de hele wereld over en overal fotografeert hij ze op zo’n ingenieuze manier dat je twee keer moet kijken voor je je realiseert dat de mensen op de foto twee centimeter hoog zijn. Het meest bijzondere aan zijn foto’s is nog de wereld die rondóm de namaakmensen ontstaat: een wereld als de onze maar dan woester, grootser en vele malen indrukwekkender. ANKE MEIJER

FOTO CORBIS ADVERTENTIE

WWW.

BIJZONDEREZAKEN

Flirten .NL

Zoek & vind alle zaken die bijzonder zijn! MARIEKE VAN TWILLERT

J

ongens mogen weer jongens zijn. Nu ook in de kinderboekenwereld. Er zijn schrijvers die opkomen voor jongens en uitgevers brengen jongensseries uit. En dat is hard nodig, want de kleine mannen staan op achterstand. Wie beter leest, is beter in taal. En wie beter leest, scoort hoger op Cito-toetsen voor taal, en bij andere onderdelen als wiskunde. „Jongens lezen anders dan meisjes”, zegt Roos Wolters, beleidsmedewerker van Stichting Lezen. „Ze zijn minder talig, minder vaardige lezers. Daardoor lezen ze ook met minder plezier.” Dat bleek recent nog uit een analyse van het leesgedrag van 30.000 basisschoolleerlingen. Twee keer zo veel jongens als meisjes zeggen lezen ‘niet leuk’ te vinden. Zowel op school als thuis lezen jongens minder. Die achterstand halen veel jongens niet meer in. Wanneer leesplezier ontbreekt bij negen- of tienjarigen, is het onwaarschijnlijk dat de situatie verbetert als ze ouder worden, stellen onder meer Britse onderzoekers. „Dan leert zo’n jongen dus nooit welke werelden er via lezen opengaan”, zegt kinderboekenschrijver Tjibbe Veldkamp. Het ligt volgens hem aan de onderwerpen: „Jongens houden van actie en avontuur – dat willen ze terugzien in boeken.” De zoon van Veldkamp vond ‘niets aan’ klassieke prentenboeken. Hij probeerde Welterus-

ten... Kleine Beer, de Kikker-boeken van Max Velthuijs, de Robin-serie van Sjoerd Kuyper. „De huiselijke tafereeltjes, kleine probleempjes, het delen met anderen – al de psychologische verhaaltjes met emoties, dat sprak mijn zoon niet aan. Er moest iets gebeuren.” Veldkamp ging zijn zoon spannende verhalen voorlezen, waarin schatten werden gestolen, mensen beschoten en planeten werden vernietigd. „Belangstelling voor geweld is een fase die je moet accepteren. Zo is het, en het gaat voorbij.” Hij ging zelf ook ‘jongensvriendelijker’ boeken schrijven, zoals de prentenboeken ‘voor kerels’ over Agent & Boef en later ook Bert en Bart. Ook de Australische schrijver John Flanagan zou zijn begonnen met de serie De Grijze Jager om zijn niet-lezende zoon te verleiden. De serie – kernwoorden: fantasy, legendes, mannen, zwaarden, eer – is razend populair onder jongens.

Griezelen Er zijn duidelijke verschillen tussen jongens en meisjes, zegt Wolters. „Meisjes lezen om hun stemming te beïnvloeden, om weg te kunnen dromen, stress te verminderen. Jongens zoeken juist spanning.” Als jongens uit groep 8 een boek uit de bieb halen, kiezen ze voor boeken met humor, sport, oorlog en griezelen – in die volgorde. Meisjes kiezen vriendschap, humor, verliefdheid, griezelen, dieren. „Griezelboeken vormen de gemeenschappelijke noemer”, stelt

Wolters. „Maar jongens lezen een griezelboek om het spannende verhaal, meisjes leren erin hoe ze kunnen omgaan met spannende situaties.” Ook houden jongens meer van strips en van non-fictie. En: het is voor hen belangrijk dat het boek een mannelijke hoofdpersoon heeft. Het kwartje viel bij Anke Werker, fondsredacteur bij uitgeverij Zwijsen, toen ze drie jaar geleden naar het Jeugdjournaal keek. Het ging over de beste kinderboeken volgens de Nederlandse Kinderjury. „Waarom winnen altijd de meisjesboeken?” vroeg een jongetje in de uitzending. Werker: „Dat zette me aan het denken. Meisjesboeken, over vriendschap, naar school gaan, paarden, verkopen nu eenmaal beter. Maar we willen graag ook de jongens bereiken.” Zwijsen liet Karin Ghonem (Universiteit van Tilburg) literatuuronderzoek doen naar leesgedrag en -voorkeuren van jongens van 9 tot en met 12 jaar. „De resultaten konden we toepassen voor een nieuwe jongensserie: B.O. J.”, zegt Werker. Drie schrijvers kregen richtlijnen mee: een verhaal moet van A naar B gaan, zonder veel perspectiefwisselingen, elk hoofdstuk heeft een

JONGENS HOUDEN NIET VAN BOEKEN OVER DEPRESSIES, INCEST EN SCHEIDINGEN

cliffhanger en vooral: humor en spanning is belangrijk. Een testpanel van jongens las de verhalen voordat Zwijsen ze publicabel achtte. De eerste reacties zijn dermate positief dat Zwijsen ermee wil doorgaan. De eerste drie boeken zijn inmiddels aangevuld nog met acht vervolgdelen. „Jongens lezen graag in een serie, dus als ze gegrepen zijn moeten ze wel kunnen doorlezen.” Jongens zijn een doelgroep waar je moeite voor moet doen, weet ook uitgeverij De Fontein, dat megaklapper Het leven van een loser uitgeeft. „Vooral na 13 jaar is dat een punt. Je raakt ze kwijt als ze naar de brugklas gaan”, zegt redacteur Femke Geurts. „Er is veel concurrentie, vooral van games, tv, chatten.” Er komen steeds meer goede boeken uit voor jongens, constateert Jos Walta, ‘leesbevorderaar’ en eigenaar van kinderboekenwinkel De Boekenberg in Eindhoven. „Een paar jaar geleden stonden de schappen vol met scheiding, incest, depressies, diepe gevoelens en zware kwesties. Jongens houden daar niet van.” Nu is er onder meer Het leven van een loser. Maar, zegt Walta: „Die boeken pakken ze zelf wel.” Het is een positieve ontwikkeling dat er aandacht wordt besteed aan jongens, vindt Walta. „In de emancipatiestrijd was het destijds belangrijk dat meisjes lazen over stoere en dappere meisjes als rolmodellen”, zegt hij. „Die boeken hebben we nu en er zijn veel vrouwelijke auteurs bijgekomen. Nu is het weer tijd voor de jongens.”

Bijzonderezaken opgeven Particulier via: www.zadkinemedia.nl Zakelijk via: e-mail [email protected] Telefoon 010 - 436 91 24

Op zoek naar spanning& avontuur? Flirten is niet alleen voor singles. Bezoek Secondlove.nl met meer dan 300.000 leden. www.secondlove.nl

De brieven onder nummer kunt u sturen naar: Tuinlaan 90, 3111 AW Schiedam onder vermelding van br.o.nr. (nummer advertentie)

singles

Contactadvertenties Relatiebemiddeling

Personeel

IEDEREEN VERDIENT RELATIEGELUK Jij ook? Bel dan: 088 - 0221900 (landelijk) Persoonlijke bemiddeling met de hoogste slagingskans. of kijk op WWW.MENS-EN-RELATIE.NL Zoekt u een gelovige partner? Sinds 1986 www.samen-verder.nl Tel: 088-1303400

SAMEN GENIETEN SAMEN DELEN SAMEN VERDER Voor een vrijblijvend, kosteloos, informatief gesprek. HELLA SMEETS ALERTE RELATIEBEMIDDELING TEL. 024 64 19 018 WWW.ALERTE.NL

Kennismaking alleengaanden Iedere zaterdag v.a. 20:00 uur, gezellige dansavond voor alleenstaanden met live muziek. Partycentrum De Mof, Arnhemseweg 95 te Leusden, 033-2861403

Wilt u adverteren? Mail uw advertentie naar www.zadkinemedia.nl www.bijzonderezaken.nl

Personeel gevraagd ***REISLEIDER WORDEN*** ANVR-gecertificeerde IVOR opleiding met baangarantie 013-5801312 www.reisleiding.nl

vrouw zoekt man De openhaard aansteken kan ik zelf en een glas wijn inschenken ook. Ik ben een blonde vrouw 57 jr. ac.niv. medisch, leuke verschijning, spontaan, onafhankelijk, ratio en emotie in balans, hou van gezelligheid en sfeervolle etentjes met vrienden en familie, maar ik mis jou, intelligente man tussen 57 en 62 jr., communicatief en met humor. Om op basis van gelijkwaardigheid, er voor elkaar te zijn, samen plezierige dingen te ondernemen en ook elkaars vrijheid weten te respecteren. Fin.onafh. Stuur een e-mail met foto naar: [email protected] Society Partnerselectie: www.partnerselectie.nl

society

partnerselectie

De veilige vindplaats voor top-50plus-partners “Vertrouwen en liefde. Wil jij er ook voor elkaar zijn?” REF. 6238 VROUW, 70 JR. REGIO NRD. HBO, LEVENSLUSTIG Brede interesses, charmant, hartelijk, mensgericht, opgewekt Animo: koken, natuur, muziek, cultuur, theater en reizen. Zoekt man 65-75 jr. aangenaam, speels, aimabel, positief ingesteld. om elkaar te verrijken, samen het leven te vieren. “Samen genieten van muziek en cultuur? Wel en wee delen?” REF. 6231 VROUW, 74 JR. WED. GLD, HBO, SYMPATHIEK representatief, open, betrokken, zorgzaam Animo: cultuur en muziek, reizen, bridge, koken en talen. Zoekt man 72-80 jr. intelligent, attent en met humor; Goed niveau, muziekliefhebber, brede belangstelling. “Wie wil mijn maatje zijn, om samen oud te worden?” REF. 6245 VROUW, 70 JR. REGIO NH. HBO, SLANK, CHARMANT zeer goed uitziend, opgewekt, communicatief, flair, humor. Animo: koken, muziek, bridge, natuur, cultuur, huisdieren. Zoekt man 65-75 jr. goed verzorgd, empatisch, humor en actieve levensstijl, voor een liefdevol leven samen. “Samen op stap, is een feest. Wil jij dat ook?” REF. 6056 VROUW, 72 JR. REGIO NH, AC.NIV. ELEGANT, energiek, met uitstraling en humor, sfeer en gezelligheid Animo: tennis, cultuur, theater, ongedwongen etentjes Zoekt man 65 – 70 jr. leuk, intelligent, sportief, warme persoonlijkheid, empatisch. Financieel onafhankelijk. In contact komen met een van bovenstaande dames? Reageren is kosteloos. Stuur een e-mail, met foto en vermelding van ref.nr. aan: [email protected] N.B. Wij stellen kandidaten niet gelijktijdig aan meer dan een cliënte voor. - www.partnerselectie.nl -

nrc next

• 26

next doen

•

MAANDAG 30 SEPTEMBER 2013

27

S

oep van tomaten en vijgen klinkt niet als het meest voor de hand liggende concept, noch als het meest aantrekkelijke. Toch bestelde ik zo’n soep jaren geleden bij Moro, een van mijn favoriete restaurants in Londen. En wat op papier matigjes klonk – zeker voor mensen zoals ik die niet al te kien zijn op fruit in hun warme maaltijd – bleek fantastisch te werken. De soep was zoet, maar tegelijk ook hartig en had dankzij een royale dosis komijn een diepe, aardse smaak die je zelden in tomatensoep proeft. Het recept staat in Moro East, een van de drie kookboeken die de eigenaren van het restaurant schreven. Ik maak hem ieder jaar aan het einde van de zomer, als de tomaten op z’n best zijn en de vijgen een beetje betaalbaar. Het kan nu nog net. Let er bij het kopen van gedroogde vijgen op dat ze er fris uitzien. Als ze bedekt zijn met suikerkristallen zijn ze oud, taai en niet lekker. Zomersoep (voor 4 personen): 6 el olijfolie • 1 middelgrote, fijngesneden ui • 1 groene paprika, in stukjes • 3 teentjes fijngesneden knoflook • 2,5 tl komijnzaadjes, licht geroosterd en gecrusht • 1 blik (400 g) gepelde tomaten op sap, uitgelekt en in stukjes • 100 g gedroogde vijgen, in stukjes • 1 kilo rijpe tomaten in stukken • eventueel: een klein beetje suiker, 5 of 6 rijpe vijgen, in kleine blokjes • extra vergine olijfolie om mee te besprenkelen Verhit de olie in een soeppan op matig vuur, voeg de ui en paprika toe en een flinke snuf zout en laat zachtjes 15 tot 20 minuten stoven, af en toe roerend, tot de groenten zacht zijn. Voeg de knoflook toe en fruit mee tot hij goudbruin is. Voeg tweederde van de komijn toe en fruit nog 1 minuut. Doe de gepelde tomaten en de gehakte gedroogde vijgen erbij en laat het geheel zachtjes 50 tot 60 minuten stoven terwijl je af en toe roert. Voeg als het mengsel rijk en geconcentreerd de verse tomaten toe en zet het vuur iets hoger. Laat nog een kwartier stoven. Pureer alles glad met een staafmixer of in een blender en voeg zoveel water toe als nodig is voor een dikvloeibare soep. Maak op smaak met zout, versgemalen peper en zo nodig een snuf suiker. Roer de helft van de in blokjes gesneden verse vijgen door de soep en gebruik de rest om elke kom soep mee te garneren, samen met nog een snuf komijn en een straaltje extra vergine olijfolie. Bij Moro wordt de soep als voorgerecht opgediend, maar als je er voldoende brood bij serveert, en wellicht wat gemarineerde olijven en een goed stuk (geiten)kaas, kun je er prima je maaltijd mee doen.

ZIEN INFORMATIEF TEGENLICHT: SUPERSCHOOL NEDERLAND 2, 21.05-22.00U.

Een half jaar lang volgde Tegenlicht Eric van ’t Zelfde, directeur van de Hugo de Grootschool in Rotterdam. Zijn school voor mavo, havo en vwo staat in Charlois, een wijk die bekendstaat als zwak vanwege hoge werkloosheid, huiselijk geweld, drugshandel en schietpartijen. Het weerhoudt Van ’t Zelfde niet van de ambitie om met de allerbeste docenten van zijn school de beste van Nederland te maken, om zo kinderen met een achterstand een eerlijke kans te bieden in het leven. Van ’t Zelfde, zoon van een vader met lts die zichzelf bijschoolde en door Esso in Schotland werd gedetacheerd, werd gevormd door zijn

F ILM

schooltijd op een door zijn vaders werkgever betaalde eliteschool in Edinburgh, waar discipline, vertrouwen in jezelf en de eis om te excelleren hem met de paplepel werden ingegoten. Hij kwam deze zomer in het nieuws nadat hij drie leerlingen van school had gestuurd zonder (eis van de wet) vervangend onderwijs voor de raddraaiers te regelen. Hun ouders begonnen een rechtzaak – die ze verloren. We zien hem hier in zijn strijd tegen de politiek en de onderwijsinspectie, tegen criminele bendes, agressieve leerlingen en hun ouders. En hij deelt zijn gedachten door het bijhouden van een videodagboek.

F ILM

LE SAMOURAÏ

THE NAME OF THE ROSE

ARTE, 20.15-21.55U.

BBC1, 00.35-02.40u.

(Jean-Pierre Melville, 1967). Zwijgzame huurmoordenaar Jef Costello (Alain Delon) leeft volgens de erecode van de bushido, de Japanse samoeraikrijgers. Na de moord op een nachtclubeigenaar wordt hij verraden en raakt steeds verder in het nauw. Tot het bot uitgebeende, existentiële genrefilm is een hoogtepunt in de oeuvres van Melville en Delon. Gezien de zwijgzaamheid van de hoofdrolspeler is het geen ramp als u de film Duits nagesynchroniseerd moet zien.

(Jean-Jacques Annaud, 1986). Acceptabele adaptatie van Umberto Eco’s onverfilmbaar geachte roman over misdaad en bijgeloof in de Middeleeuwen. Magnifiek spel van Sean Connery als de franciscaner monnik William of Baskerville, een Sherlock Holmes-achtig figuur die onderzoek doet naar een aantal mysterieuze moorden in een benedictijnerabdij en daarbij te maken krijgt met de Inquisitie. Christian Slater speelt zijn jonge hulpje Adso.

R ADIO

I NFORMATIEF

AVONDCONCERT

ERLEBNIS ERDE – WILDER RHEIN

RADIO 4, 20.02

ARD, 20.15

Rechtstreeks uit de Grote Zaal van het Concertgebouw: het Nederlands Philharmonisch Orkest onder leiding van Marc Albrecht in het Vioolconcert van Johannes Brahms en de Symfonie nr. 7 van Anton Bruckner. Solist is de Duitse violiste Isabelle Faust, die vorig jaar nog een Diapason d’Or ontving voor haar opname van de vioolsonates van Beethoven met pianist Alexander Melnikov. Faust speelt op de ‘Sleeping Beauty’ Stradivarius uit 1704.

Eerste aflevering van tweeluik over natuur in het stroomgebied van de Rijn. Ondanks kanalisering, chemische rampen, watervervuiling en vissterfte zorgt de rivier nog steeds voor bijzondere natuur. Loofbos, watervallen, uiterwaarden, donkere ravijnen, in de zon blakerende rotswanden en dode rivierarmen zorgen voor een verscheidenheid aan natuur. Van zeehonden in de Waddenzee tot steenbokken in de Alpen. Dit eerste deel gaat over het stuk van Noordzee tot de Lorelei.

I NFORMATIEF

I NFORMATIEF

BELPOP: VAYA CON DIOS

TERROR IN NAIROBI

CANVAS, 20.40

BBC 1, 21.30

Serie over Belgische popiconen. Vandaag het trio met Dani Klein (zang), Willy Lambregt (alias Willy Willy, gitaar) en Dirk Schoufs (contrabas), dat met een mix van pop, jazz en zigeunermuziek als Vaya Con Dios in de jaren 80 en 90 een aantal internationale hits scoorde (o.a. ‘Just a Friend of Mine’; ‘What’s a Woman’ en ‘Nah Neh Nah’). Op professioneel vlak ging alles prima, maar het ging even mis toen de zangeres haar relatie met de gitarist inruilde voor iets moois met de bassist. Betrokkenen halen herinneringen op.

In naam van de jihad vermoordde de terreurgroep Al Shabaab in een winkelcentrum in Nairobi onder anderen zwangere vrouwen en kinderen – omdat ze geen moslim waren. Reporter Peter Taylor brengt vanuit Kenia verslag uit van zijn al voor de aanslag begonnen onderzoek naar het netwerk dat de terroristen gebruikten om vanuit Somalië in Kenia te infiltreren en de aantrekkingskracht van de groep op geradicaliseerde moslimjeugd in Groot-Brittannië en elders in Europa.

18.0 0 Flodder. Comedyserie. 18.30 Tattoo Stories. Nederlandse realityserie. 19.0 0 Even Krap Bij Kas. Nederlandse realityserie. 19.30 112 Ooggetuige. Nederlandse realityserie. 20.0 0 Benidorm Bastards België. 20.30 Samantha En Michael Willen Rust In De Tent! Nederlandse realityserie. 21.30 Holland’s Next Top Model. Nederlandse realityserie. 22.30 So You Think You Can Dance. 0 0.0 0 Teleshop 5.

18.05 MasterChef Australië. 19.0 0 Achter gesloten deuren. Gedramatiseerde reality. 20.0 0 Overspel in de liefde. Scripted realityserie. 20.30 Grey’s anatomy. Amerikaanse dramaserie. 21.30 Doris. Nederlandse komedieserie. 22.0 0 Eilandgasten: De mannen! Amusementsprogramma. 22.15 Law & Order: Special Victims Unit. Amerikaanse misdaadserie. 23.15 Cold case. Amerikaanse detectiveserie. 0 0.10 Raising the bar. Amerikaanse dramaserie. 01.05 Raising the bar. 02.0 0 Astro TV. 02.30 Cold case. 03.15 Raising the bar. 04.35 Hart van Nederland & Shownieuws.

18.0 0 RTL Nieuws. 18.15 Editie NL. 18.35 RTL Boulevard. Amusementsprogramma. 19.30 RTL Nieuws. 19.55 RTL Weer. 20.0 0 Goede Tijden, Slechte Tijden. 20.30 Crime Scene Investigation. Amerikaanse misdaadserie. 21.30 Bones. Amerikaanse misdaadserie. 22.30 RTL Late Night. 23.30 RTL Nieuws. 23.40 RTL Weer. 23.50 Crime Scene Investigation. Amerikaanse misdaadserie. 0 0.45 RTL Boulevard. 01.40 Teleshop 4.

17.30 Mijn huis is het mooist. 18.30 De leukste families van Nederland. Realityprogramma. 19.0 0 Hart van Nederland - Vroege editie. 19.25 Shownieuws - Vroege editie. 19.30 Ik ook van jou. Amusementsprogramma. 20.0 0 The biggest loser Holland. Realityprogramma. 20.30 Pirates of the caribbean: on stranger tides. Avonturenfilm uit 2011 van Rob Marshall. 22.30 Hart van Nederland - Late editie. 22.45 Pirates of the caribbean: on stranger tides. Vervolg. 23.30 Shownieuws - Late editie. 0 0.0 0 Piets weerbericht. 0 0.05 Ik ook van jou. 0 0.35 The biggest loser Holland. 01.05 De leukste families van Nederland. 01.35 Nachtmagazine.

18.0 0 Autodieven Betrapt! Amerikaanse realityserie. 18.30 Politie Op Je Hielen. Realityserie. 19.30 Helden Van 7: Ice Road Truckers. Realityserie. 20.30 Voetbal International. Nederlandse voetbaltalkshow. 22.0 0 Derksen & ....Edwin van de Sar. Interviewprogramma. 23.0 0 Voetbalhooligans. Engelse serie documentaires. 23.55 Steven Seagal: Lawman. Realityserie. 0 0.25 Steven Seagal: Lawman. 0 0.50 Warehouse 13. Amerikaanse actieserie. 01.40 Teleshop 7.

© Studio Steenhuis, studiosteenhuis.nl

Een superschool in een achterstandswijk

18.05 [KRO] VRijland. 18.23 [NTR] Het Klokhuis. 18.45 [NOS] Jeugdjournaal. 18.55 [NCRV] SpangaS. 19.30 [VARA] De Wereld Draait Door. 20.25 [AVRO] Atlas. Avonturenspel. 21.25 [BNN] Feuten. Nederlandse dramaserie. 21.55 [BNN] Sluipschutters. Sketchprogramma. 22.30 [NOS] op 3. 22.45 [Powned] PowNews. 23.10 [KRO] PENOZA III. Nederlandse misdaadserie. 0 0.0 0 [VARA] De Wereld Draait Door. 01.0 0 [Powned] PowNews. 01.20 [NOS] op 3. 01.40 [VARA] De Wereld Draait Door. 02.30 [Powned] PowNews. 02.45 [NOS] op 3. 02.56 [NOS] Tekst tv.

Horizontaal 1. Piepklein organisme 6. Spaanse bakplaats 9. Daar stond de wieg van Wilders 10. Moskeedecoratie 13. __ Heep, rockband 16. Geen post 17. Vochtdoorlater 20. Strafwerktuig 21. Past voor pen of del 22. Zo'n buurt trekt voornamelijk mannen 23. Aan de haak geslagen vis 26. Spaanse dames 27. Proefwerk 28. Beestachtig

sudoku //

Oplossing van vrijdag

+

' 4 9

C &

' '

C @

I

18.0 0 100’. 18.02 Cheers. 18.28 100’. 18.30 Via Canvas: Hobo. 19.28 100’. 19.30 Login. 20.0 0 TerZake. 20.40 Belpop: Vaya Con Dios. Documentaireserie. 21.35 Extra Time. Voetbalmagazine 22.30 Reyers Laat. 23.15 Breaking Bad. Amerikaanse dramaserie. 0 0.0 0 Doorlopende herhalingen in lusvorm van Login, TerZake en Reyers Laat.

I

18.15 Pointless. 19.0 0 BBC Nieuws. 19.30 Regionaal nieuws en weer. 20.0 0 The One Show. 20.30 Inside Out. 21.0 0 EastEnders. 21.30 Panorama: Terror in Nairobi. Reportage. 22.0 0 Motorway Cops. 23.0 0 BBC Nieuws. 23.25 Regionaal nieuws en weer. 23.35 Panorama - Saving Syria’s Children. 0 0.05 BBC News: The Editors. Actualiteitenprogramma waarin BBC-redacteurs enkele prangende vragen beantwoorden. Vandaag onder andere: heeft Syrië de wereldorde fundamenteel veranderd? 0 0.35 The Name of the Rose. Mysterythriller uit 1986 van Jean-Jacques Annaud. 02.40 Weatherview/BBC Nieuws.

17.15 South Pacific. 18.15 Vintage Antiques Roadshow. 19.0 0 Eggheads. 19.30 Strictly Come Dancing - It Takes Two. 20.0 0 Hairy Bikers Everyday Gourmets. 21.0 0 University Challenge. 21.30 Tom Kerridge’s Proper Pub Food. 22.0 0 The Midwives - It’s Complicated. 23.0 0 Never Mind the Buzzcocks. 23.30 Newsnight. 0 0.20 Today at Conference. 0 0.50 The Women’s Football Show. 01.20 The Story of the Jews. 02.20 Martin Luther King and the March on Washington. 05.0 0 The Genius of Invention. 05.30 My Kite is Flying. 05.45 The Little Promise.

HORIZONTAAL: 1. OOGT 5. MARGRIET 11. ALOE 12. IJDEL 13. DIOXINE 15. ALIAS 17. AMEN 18. ZAT 23. ANC 24. NEUE 25. STUFI 26. OERSOEP 29. NATE 31. SIER 32. AFSPELEN 33. ELLE VERTICAAL: 1. OAD 2. OLIFANT 3. GOO 4. TEXAS 5. MIJNEN 6. ADEN 7. RE 8. GLAMOUR 9. IBIZA 10. TOSTI 14. IMAGINE 16. AANDEEL 19. HASTA 20. SCUDS 21. REEEN 22. HESSE 24. NOTE 27. OIL 28. PRE 30. AL IN HET MIDDEN: HASSAN ROHANI

4

#

18.0 0 Veronica’s funniest commercials ever! 18.10 The fresh prince of Bel Air. Amerikaanse comedyserie. 18.35 Two and a half men. Amerikaanse comedyserie. 19.05 Two and a half men. 19.35 The big bang theory. Amerikaanse comedyserie. 20.0 0 Zo.. Humoristisch programma. 20.05 The big bang theory. 20.30 Storage hunters. Realityserie. 21.30 Shipping wars. Realityserie. 22.20 Hardcore pawn. Realityserie. 23.25 American pickers. Realityserie. 0 0.15 InsideGamer: I love GTA. Gameprogramma. 0 0.35 Gevaarlijke gevangenissen. Reportage. 01.05 Nachtprogrammering. 04.05 Hart van Nederland.

Verticaal 1. Mamma __! 2. Heeft het hoofdkantoor in Langley 3. Glijdende schaal 4. Nummer 1 5. Loopt Samir A. mee rond 6. Mag je van een turner wel verwachten 7. Stroomt door Orléans, Tours en Nantes 8. Benauwd geluid 11. Wie het langst blijft zitten 12. Grondslagen 14. Socialist die heeft verzuimd zich in te smeren 15. Vrouw van Floris 18. Groenvoer 19. Zuid-Afrikaanse barbecue 20. Tussen legaal en illegaal 24. Heffing 25. Past na broek of borst

C ' # @ 4 &

9

D 9

D#D9

©PZZL.com, P. Ritmeester

Janneke Vreugdenhil Einde-van-dezomer-soep

17.35 [MAX] Tijd voor MAX. 18.25 [KRO] Toen was geluk heel gewoon. Nederlandse comedyserie. 18.55 [NCRV] Man bijt Hond. 19.25 [EO] Melk en Honing. 19.55 [RKK] De weg naar Santiago. 20.25 [AVRO] Levy. 21.05 [VPRO] Tegenlicht: Superschool 22.0 0 [NOS] Nieuwsuur. 23.0 0 [NCRV] Dokument een daad van liefde. Documentaire. 23.55 [NTR] NTR Podium. Programma over klassieke muziek, dans en opera. 0 0.55 [IKON] De Nachtzoen. 01.10 [NOS] Nieuwsuur. 02.10 [NOS] Nieuwsuur. 03.04 [NOS] Tekst tv.

Vul in en ontdek wie of wat er midden in het nieuws staat

koken

in het midden // 18.0 0 [NOS] Journaal. 18.15 [AVRO] EenVandaag. 18.45 [NOS] Sportjournaal. 19.0 0 [TROS] Lingo. Woord- en taalspel. 19.25 [VARA] Kinderen Geen Bezwaar. Comedyserie. 20.0 0 [NOS] Journaal. 20.30 [TROS] Radar. Consumentenmagazine. 21.15 [KRO] Spoorloos. Zoektocht. 22.10 [EO] Het Familiediner. 23.0 0 [VARA] Pauw & Witteman. 23.55 [NOS] Journaal. 0 0.15 [VARA] Pauw & Witteman. 01.10 [AVRO] EenVandaag. 01.45 [NOS] Journaal. 02.22 [NOS] Tekst tv.

+ & ' # @ 9 C 4 D

# 9 4 C ' D @ + &

C D @ + 4 & # ' 9

@ # & ' D C 4 9 +

9 C + 4 & @ D # '

' 4 D 9 + # & C @

D ' # & 9 4 + @ C

I

18.0 0 Verbotene Liebe. 18.50 Großstadtrevier. 19.45 Wissen vor 8 - Zukunft. 19.50 Wetter vor acht. 19.55 Börse vor acht. 20.0 0 Tagesschau. 20.15 Wilder Rhein. 21.0 0 Hart aber fair. 22.15 Tagesthemen. 22.45 Die Story im Ersten. 23.30 Rechtlos und ausgeliefert? Schicksal Demenz. 0 0.15 Nachtmagazin. 0 0.35 Polizeiruf 110. 02.08 Tagesschau. 02.10 Hart aber fair. 03.25 Rechtlos und ausgeliefert? Schicksal Demenz. 04.10 ARD-Ratgeber. 04.43 Tagesschau. 04.45 Die Story im Ersten. 05.30 ZDF-Morgenmagazin.

18.05 SOKO 5113. 19.0 0 Heute. 19.20 Wetter. 19.25 WISO. 20.15 Borgia. Historische dramaserie. 21.55 Heute-journal. 22.25 Inglourious Basterds. Oorlogsfilm uit 2009 van Quentin Tarantino. 0 0.50 Heute nacht. 01.05 Ein Teil von mir. Film uit 2008 van Christoph Röhl. 02.30 ZDF History. 03.15 WISO. 04.0 0 ZDFzoom. 04.30 Soko Kitzbühel. 05.15 Hallo Deutschland. 05.30 ZDF-Morgenmagazin.

D#DD

NRC Media Algemeen Hoofdredacteur: Peter Vandermeersch; Uitgever: Jan van der Marel; Chef nrc.next: Hans Nijenhuis. Redactie: zie nrc.nl/colofon Redactie T: 020 755 3000; E: [email protected]; Rokin 65, Postbus 20673, 1001 NR Amsterdam Bezorgklachten Ga naar nrcnext.nl/service of bel 088 572 05 55, ma-vr tussen 8.00 - 19.45 uur, za tussen 11.00 - 16.45 uur. Geen nabezorging Abonnementen en vakantie Ga naar nrcnext.nl/service of bel 088 572 05 72; Contact vanuit het buitenland: T: +31 88 572 05 72, ma-vr 08.00-17.00 uur Advertenties T: 020 755 3049; E: [email protected] of nrcmedia.nl Auteursrechten voorbehouden © nrc.next, 2013.

Advertentie

Geldig op 30 september 2013

6 3% ko

18.0 0 TV5Monde, le journal. 18.20 L’invité. 18.35 Main courante. Dramaserie. 20.30 Journal de France 2. 21.0 0 Zone d’ombre. 22.05 Jour J. 23.0 0 TV5Monde, le journal. 23.10 Journal de la RTS. 23.40 Journal Afrique. 0 0.0 0 Toubab Bi. Drama uit 1992 van Moussa Toure. 01.40 ARTE reportage. 02.30 Journal. 03.0 0 Nature invisible. 03.45 Itineris. 04.0 0 TV5Monde, le journal. 04.30 Littoral. 05.0 0 C dans l’air.

4 @ 9 D C + ' & #

colofon //

rting

18.0 0 Het journaal. 18.12 Weer. 18.15 Dagelijkse kost. 18.30 Blokken. 19.0 0 Het journaal. 19.40 Iedereen beroemd. 20.05 Weer. 20.10 Thuis. 20.40 Beroepen zonder grenzen. Realityserie. 21.25 Café Corsari. 22.15 Het journaal laat. 22.30 Sea Patrol. 23.14 Keno. 23.15 Weer. 23.20 Dagelijkse kost. 23.30 Iedereen beroemd. 23.55 Journaal. Herhalingen.

& + C @ # ' 9 D 4

Duo-pack Surge Protector Duo Pack

Duurzame behuizing met kabelgeleider Vangt stroomnetvervuiling op Beschermt tegen blikseminslag, overspanning en spanningspieken Keuze uit 4, 6 en 8 stopcontacten

29,95 Vanaf

11,95

Bestel nu op: www.onedayonly.nl

twee weken in uw klas?

Nieuws in de klas verrijkt het onderwijs Bestel snel via www.nieuwsindeklas.nl