IJLST HOUTSTAD masterplan ruimtelijke kwaliteit concept d.d. 17 september 2010
Masterplan IJlst Houtstad 1
IJLST HOUTSTAD masterplan ruimtelijke kwaliteit concept d.d. 17 september 2010
Inhoud
Gemeente Wymbritseradiel opdrachtgevers: gemeente Wymbritseradiel en Het Friese Merenproject ANK BLEEKER EN ANNEKE NAUTA landschapsarchitecten BNT Alexanderweg 12, 6721 HG Bennekom telefoon 0318 416976, fax 0318 413637
[email protected] www.bleekernauta.nl < plangebied Masterplan IJlst Houtstad
Inleiding Chronologie van IJlst Analyse van IJlst nu Opgave voor IJlst Masterplan IJlst Houtstad Financiën Projectenoverzicht
5 9 21 37 39 55 57
Bronnen Projectorganisatie
60 60 Masterplan IJlst Houtstad 3
een luchtfoto van IJlst uit 1959 (foto: Aviodrome)
Inleiding IJlst stad met een lange geschiedenis IJlst heeft als één van de Friese elf steden een rijke geschiedenis. De vroege bloei van de stad door de houthandel met Friese, Duitse en Scandinavische steden en door de scheepsvaart en scheepsbouw, hebben hun sporen nagelaten. Anno 2010 is IJlst een Beschermd Stadgezicht met veel monumentale gebouwen en de mooiste overtuinen die er zijn. De stad ligt in een aantrekkelijk landschap en is goed bereikbaar over water, over de weg en per spoor. Genoeg aanknopingspunten voor marketing op het gebied van recreatie en toerisme. Ook al omdat er veel betrokken bewoners en ondernemers zijn, die een bijdrage willen leveren. Het Friese Merenproject Onder de vlag van het Friese Merenproject wordt in dit Masterplan een koers bepaald voor de recreatieve ontwikkeling van de stad in de komende jaren. Het doel van het Friese Merenproject is om in het uitgestrekte merengebied van de provincie een kwaliteitsverbetering tot stand te brengen, met als achterliggend motief het versterken van de marktpositie van de sector recreatie en toerisme. Eén van de programmalijnen van de 2e fase van het Friese Merenproject is: ‘Meer bestedingen aan de wal’, hierin gaat het ondermeer om maatregelen die gericht zijn op investeringen in de ruimtelijke kwaliteit van waterfronten, van toegangspoorten en watersportkernen. Dit Masterplan is opgezet als een eerste stap naar het nemen van dit soort maatregelen in IJlst. Op basis van een karakteristiek van IJlst wordt bepaald welke maatregelen het beste genomen kunnen worden om dit stadje verder te ontwikkelen tot een aantrekkelijke en goed toegankelijke watersportkern. 11 bouwstenen voor de ruimtelijke kwaliteit van watersportkernen In een eerder opgesteld Masterplan voor het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van watersportdorp Heeg zijn de belangrijkste elf bouwstenen voor ruimtelijke kwaliteit van watersport-
de Geau met een andere molen dan De Rat (oude ansicht)
de Galamagracht (oude ansicht) Masterplan IJlst Houtstad 5
kernen gedefinieerd. Deze bouwstenen zijn ook richtinggevend voor het Masterplan voor IJlst, al is IJlst niet zo een uitgesproken watersportkern als bijvoorbeeld Heeg en Woudsend. De bouwstenen zijn: - De landschappelijke onderlegger is de basis voor nieuwe ontwikkelingen. - Oevers zijn zoveel mogelijk openbaar. - De entrees vanaf water en land zijn aantrekkelijk. - Er is een samenhangend netwerk van paden in aansluiting op het vaarnetwerk. - De zichtrelaties met het landschap worden gekoesterd. - Er wordt gestreefd naar een fijnkorrelige menging van wonen, werken en recreatie. - Er is een mooi silhouet in het landschap - De geschiedenis is beleefbaar - Er zijn bijzondere plekken aan het water - Er is ruimte voor groen - De beeldkwaliteit van de architectuur wordt goed bewaakt. IJlst Houtstad Aangestuurd door de gemeenteraad zijn er in IJlst allerlei initiatieven op gericht om de stad in de periode tot 2015 economisch en toeristisch te versterken. Het symposium IJlst Houtstad op 6 maart 2009 was hiervoor het startpunt. Tijdens dit symposium werd gezocht naar mogelijkheden en kansen om de stad beter te profileren. In die bijeenkomst en de periode daarna zijn een aantal componenten benoemd die de identiteit van de stad kunnen bepalen: - IJlst Houtstad, de kapstok. - IJlst levendig maar nooit druk, dit zal veel recreanten aanspreken. - IJlst geruisloos verder. - IJlst als middelpunt van vaarroutes vooral voor de kleine watersport en elektrisch varen. - Hotel IJlst, een intrigerend idee om bezoekers de kans te < namen in het plangebied
-
geven een paar dagen in IJlst te wonen, niet in een traditioneel hotel maar verspreid in de huizen in de stad zelf. IJlst als stationskern waarheen zelfs een stoomtrein zal rijden. IJlst één van de Friese elf steden. IJlst in het Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân.
Een samenhangend plan met een breed draagvlak Dit Masterplan moet het ruimtelijke kader bieden waarin al de lokale initiatieven in onderlinge samenhang kunnen gedijen. Door de ruimtelijke kwaliteit van de stad te verhogen, komen er meer mensen naar de stad en dat zal ook leiden tot de zo gewenste toename van de bestedingen aan de wal. Belangrijk is daarom ook dat het een ontwikkelings- en uitvoeringsgericht plan is. Minstens zo belangrijk is een breed draagvlak voor het plan in de stad. Daarom is een klankbordgroep uit IJlst intensief bij de planvorming betrokken geweest. Een centrale vraag in de bijeenkomsten met de klankbordgroep was hoe het specifieke van IJlst sterker tot uitdrukking kan komen. Naast deze voor IJlst specifieke aspecten hebben twee meer algemene aspecten in het Masterplan ook de nodige aandacht gekregen: - de functionaliteit van de watersportkern die ingebracht is door Reinier Steensma van bureau Waterrecreatie Advies. - de combinatie van recreatie en duurzaamheid, verzorgd door Galema Projecten en Advies. Begrenzing plangebied Het Masterplan heeft betrekking op de gehele kern IJlst inclusief Nijesyl en de recreatieve routes in het gebied rondom de stad.
Masterplan IJlst Houtstad 7
kaart van de stad IJlst van Nicolaas Geelkerken uit 1616
Chronologie van IJlst Ontstaan rond het jaar 1000, stad in 1268 IJlst is ca. 1000 na Chr. ontstaan, rond de Ilostins of Ylostins, op een knooppunt van waterwegen: de Geau en de noordzuidroute tussen Middelzee en Zuiderzee (Tacozijl). De stad lag nabij de zuid-oever van de Middelzee, die Ooster- en Westergoo scheidde, aan de monding van de Ie, die voor de afwatering van Zuidwest Fryslân naar de Middelzee zorgde (Strootman, 2009). Door de aanleg van de Hemdijk in het noorden werd IJlst een plaats voor overslag, nijverheid en handel. In 1268 krijgt IJlst stadsrechten en in 1379 volgen marktrechten. Er ontstond een overslagplaats voor boter, kaas, vlees en huiden. Er is een weekmarkt (op maandag) en twee jaarmarkten (op pinkstermaandag en op 3 en 4 september). Jac. P. Thijsse noemt IJlst “misschien de kleinste en wonderlijkste stad van Nederland of van de gehele wereld” (Verkade-album Friesland 1921). Het oudste deel van IJlst is waarschijnlijk op een ophoging gebouwd met grond uit de Ie en Dijgreften, gezien de lage ligging op ca 0,75 m -NAP. Er was tot in de winter van 1966 wateroverlast, toen enkele rijen huizen in een enorme watervlakte het beeld bepaalden. IJlst had geen uitgebreid verdedigingswerk nodig, omdat het als het ware op een eiland lag. Wel moesten de vaarwegen verdedigd worden. In de 17de eeuw gebeurde dat in de Geau, It Sou en de Tsjerkesleat door aan weerskanten verticaal bomen in de grond te drukken. Hier tegen werd ‘s avonds of in spannende tijden een drijvende boomstam gelegd. Na zo een slagboomconstructie volgde een tweede en een derde, waarbij de verticale bomen steeds verder naar het midden van het water werden geplaatst. Hierdoor ontstond een soort fuik. Die fuiken waren ook de geschikte plekken om tol te heffen. (bron: Leeuwarder Courant 13 okt. 2006). Midden 13de eeuw is er sprake van de vestiging van een Eeheer in de Ylostins aan de Ee tegenover de kerk. De Ylostins omvatte een uitgebreid ommuurd gebouwencomplex met een forse hoge woontoren van tufsteen met één ruimte per een uitsnede van de kaart van Sibrandus Leo uit 1579 Masterplan IJlst Houtstad 9
een beeld van een scheepswerf uit het begin van de vorige eeuw (oude ansicht)
verdieping. De eerste Ee-heer was een van Harinxma, hij was bestuurder/rechter van de stad en de omliggende Grietenij. In 1798 zijn de laatste resten van de stins verdwenen. Er waren nog enkele andere stinsen, o.a. de Hettingastins op de plaats van de huidige NH kerk, de Galamastins achter het voormalige stadhuis en de Rispensstins van gedeputeerde en ook burgemeester Schelto Rispens aan het einde van de Uilenburg. Dichtbij IJlst voert de Nyesyl (schutsluis) naar het binnendijkse land, naar Bolsward en Franeker. In 1339 wordt een dependance van het Karmelietenklooster uit Woudsend gevestigd bij de Sint Mauritiuskerk, op de plek waar nu de begraafplaats ligt aan het Cloosterkampje. De Ylostins en de kerk waren door een ophaalbrug met elkaar verbonden en omringd door een muur en gracht. In 1572 wordt het klooster verwoest door een geuzenbende. IJlst was een van de 62 plaatsen in Fryslân die ca. 1566 (beeldenstorm) tot de reformatie overgingen.
in de stad, met een plank (houtje) over de smalle Dijgreften waren ze met hun land verbonden. De hooibergen stonden op het achtererf. De Hemdijk (nu Pikedijk, Skerdijk) ten noorden van de stad was de enige wegverbinding. Gaandeweg verschoof het economisch zwaartepunt van de stad in noordelijke richting, de Ie werd steeds meer een stil water, al in de 19de eeuw werd het zuidelijk stadsdeel het “deade ein” genoemd. IJlst had een boterwaag op de plaats van de latere openbare lagere school met een overkapping tot over de weg, naast het stadhuis. De Koemarkt, gestart in 1783 op terrein van de Hettingastins, lag naast de huidige hervormde kerk. Dat is nog herkenbaar aan de daar twee dwarsgeplaatste huizen. Het was een verhard terrein, omkaderd door huizen aan de zij- en achterkant en een koepoort aan de achterzijde. Er waren ca. 300 runderen op zo een markt.
In 1664 vermeldt Schotanus de volgende weekveren: - vrijdag: een kaeg op Amsterdam - dinsdag en vrijdag: een schip op Leeuwarden - maandag: een schip op Joure - woensdag: een schip op Balk - donderdag: een schip op Workum - alle dagen 2x een schip op Sneek, 1x op Hoorn en Deventer.
Houthandel en scheepsbouw In de 14de/15de eeuw is de grootste bloeiperiode, er is houthandel met Duitsland en Scandinavië, houtbewerking en scheepsbouw. De houthandel concentreerde zich aan de Wiiddraai. Een bekend IJlster scheepstype was de kogge (stadswapen). IJlster schippers voeren daarmee naar de kustgebieden van de Atlantische oceaan en de Noord- en Oostzee en waren ook betrokken bij de walvisvaart. Het bestuurs- en marktcentrum lag in de 15de eeuw ter hoogte van de huidige Kerkebrug
De stad groeit naar het noorden Op oude kaarten (o.a. Nicolaas Geelkerken 1615 -zie blz. 8) is de structuur van de stad te zien. De Ie met aangrenzende woningen en diepe achtertuinen aan weerskanten omsloten door de Dijgreften. De linden stonden ook in de 17de eeuw al langs de Ie, toen niet als leilinden gesnoeid. De landjes tussen de Dijgrachten en rijen woningen zijn meest in agrarisch gebruik. De overtuinen hadden aanvankelijk een bedrijfsbestemming, werden later bleken en toen tuinen. De boerderijen lagen
Aan het eind van de Middeleeuwen, verloor de stad zijn positie als markt- en handelsplaats aan Sneek, maar bleef centrum voor houtbewerking en scheepsbouw. Oorzaak was de geleidelijke inpoldering van de Middelzee. De belangrijke scheepvaartverbindingen verplaatsen van It Sou naar De Wimerts (Redengevende beschrijving 1985 RCE). In de 17de en 18de eeuw zijn de scheepvaart en scheepsbouw grondslag voor het economisch leven in de stad. Men bouwde ook schepen voor Holland en Utrecht. Het hout kwam uit Duitsland en Scandinavië. De Masterplan IJlst Houtstad 11
Hervormde Kerk, met afwijkende nokrichting van belendende woningen (oude ansicht)
de Eastelike Dijgreft met het Sneekerpad, het oude wandelpad naar Sneek (oude a.)
het vertrek van de boot naar Sneek (oude ansicht)
Uilenburg met de brug naar de Westelike Dijgreft, recent hersteld en verhoogd (oude a.)
stad groeit langs de oevers van de Wiiddraai en de Geau. De bekendste houthandel werd in 1779 opgericht: wed.W.J. Oppedijk met 5 vestigingen in IJlst, Sneek, Den Haag en Amsterdam. Een concurrerend familiebedrijf aan het begin van de 20ste eeuw was de houthandel van S.O. de Vries. In 1860 waren in IJlst drie houtzaagmolens, in 1890 nog maar één. In de Franse tijd kwam de overzeese handel stil te liggen. Na het vertrek van de Fransen in 1830, kwamen scheepsbouw en handel niet meer op het vroegere niveau terug. Midden 19de eeuw is er een nieuwe impuls van de IJlster scheepsbouw t.b.v. transport van turf en teelaarde. Na enkele decennia was dit weer over, omdat de turfgraverij eind 19de eeuw terugloopt. Eind 19de eeuw komt de staalbouw op, maar de IJlster werven maakten deze overstap te laat. De werf van Lantinga bleef in hout bouwen, nu voor de recreatievaart. In 1885 resteren nog drie scheepswerven en in 1930 nog twee. Bedrijvigheid In de 18de eeuw telde IJlst ongeveer 1000 inwoners, in 1859 zijn het er 1468, in 1960: 1540, dus maar een trage groei. Voor de winkelnering in IJlst was het drukke scheepvaartverkeer van veel belang. In 1909 werd in 103 van de 360 woningen nering gedreven! Het wemelde van de kleine winkeltjes. Voortkomend uit de scheepsbouw ontwikkelde zich de schaats- en gereedschapsindustrie. Vanaf 1865 is de schaatsfabriek van Jentje Nooitgedagt in bedrijf. In 1911 starten de gebr. Bakker met de fabricage van Amerikaanse windmotoren, aanvankelijk als agent van een Amerikaanse fabriek, maar al gauw ontwikkelden zij een eigen model.
panorama IJlst begin 20e eeuw, De Rat zonder wieken (oude ansicht)
In de jaren ‘70 van de vorige eeuw treedt er een schaalvergroting op in de houthandel. De houtbewerking bleef nog even: schaatsen, timmergereedschap, hakblokken, speelgoed, enz. Deze activiteiten zijn nu verdwenen. langs de Geau met een spoor naar de kaasfabriek (oude ansicht)
Masterplan IJlst Houtstad 13
de Stationslaan (nu Stadslaan) met een prachtige beplanting van linden (?) (oude ansicht)
Afbreken en opbouwen De Mauritiuskerk werd in 1828 afgebroken en de Waag in 1832. In 1830 werd de veemarkt opgeheven. Tussen 1830-’34 werd het uiteinde van de Geau versmald en werd de Eastelike Dijgreft verlegd om ruimte te maken voor aanvullende woningbouw. Langs de Ie worden de overtuinen verbreed en het water versmald. In 1859 wordt het stadhuis herbouwd, centraal gelegen. In 1885 wordt de spoorlijn Sneek-Stavoren geopend, IJlst krijgt een station dat de stad met de rest van de wereld verbindt. Het oude stationsgebouw is in 1939/ ‘41 gesloten en in 1954 afgebroken. Tot in de jaren ‘50 verzorgde het beurtschip Johanna Jacoba een dagelijkse verbinding met Sneek, het aantal passagiers nam geleidelijk af. Na 1945 is het aantal huizen met 50% toegenomen, maar het aantal inwoners bleef praktisch gelijk. In 1950 werd de recent weer gesloopte overkluizing over de Ie bij Nooitgedagt gebouwd, 60m breed met parkeerplaatsen erop. In 1965 is de Zuidwesthoekweg aangelegd langs het spoor, in 1968 de Sudergoweg. IJlst was nu vanuit alle windrichtingen over land bereikbaar.
de voormalige overkluizing over de Ie
Ontwikkeling van de recreatie De recreatie begon zich na de tweede Wereldoorlog te ontwikkelen In 1960 kwam bij camping de Uitkijk een kampeerschip te liggen, de Baltic, geschikt voor 50 gasten. In 1961 vestigde zich een zeilschool voor 60 personen, in de voormalige pastorie van de gereformeerde kerk aan de Zevenpelsen. De bakker en kruidenier op de hoek van de Stadslaan profiteerden van alle watersporters. De watersport nam een enorme vlucht in de jaren ‘60 en ‘70. Het Friese Merengebied profiteerde daarvan. In 1969 waren er in Fryslân 1,9 miljoen overnachtingen. IJlst kreeg hiervan ook een aandeel. Zo zorgden het hotel, hotelschip en de drie zeilscholen in 1970 voor ruim 11.000 overnachtingen (bron: RUG Groningen, D.Kuipers: IJlst en Sloten in heden en verleden, 1979). Sindsdien is het aantal overnachtingen in heel Fryslân aanzienlijk toegenomen, in IJlst nam het juist af o.a. door het verdwijnen van het hotelschip en de zeilscholen. de fabriek van Nooitgedagt Masterplan IJlst Houtstad 15
Kaart van Huguenin uit 1823 schaal 1:25.000
topografische kaart ca 1905 schaal 1:25.000 Masterplan IJlst Houtstad 17
topografische kaart ca 1960 schaal 1:25.000
topografische kaart 2005, schaal 1:25.000 Masterplan IJlst Houtstad 19
bodemkaart van IJlst en omgeving
de groei van IJlst in de loop van de eeuwen (bron Bosatlas)
silhouet vanuit het zuidoosten, de Iendracht ligt er wat kaal bij
silhouet vanuit het zuidwesten over de Ruiterpolder
Analyse van IJlst nu IJlst in het landschap: wisselend beeld Op de vorige bladzijden is in een serie kaartbeelden met steeds dezelfde uitsnede schaal 1:25.000 de ontwikkeling van IJlst vanaf 1823 te zien. Zoals IJlst ooit is ontstaan ligt het nu nog steeds, op een knooppunt van waterwegen tussen de voormalige Middelzee en Zuiderzee. Op de bodemkaart is het gebied van de Middelzee het meest licht groen. De oude vaarroute naar Tacozijl toont zich als een donkergroene smalle rug van kleigronden in het paarsgekleurde veengebied van de meren. De Skerdyk even ten noorden van de stad vormde de belangrijkste ontsluiting over land. Maar er was ook een wandelpad naar Sneek (zie de kaart van 1905), door het land langs een aantal boerenerven, het Sneekerpad. Zoals uit de chronologie van IJlst al bleek groeide de stad in noordelijke richting. De aanleg van de spoorlijn in 1885 heeft dat proces versneld. De weg naar het station, nu de Stadslaan, werd steeds belangrijker. Bij de meest recente stadsuitbreidin-
gen is het oorspronkelijke kavelpatroon geen aanknopingspunt geweest voor de stedenbouwkundige verkavelingen. Ze hebben hun eigen vormentaal. Bijzonder is dat de Ruiterpolder aan de zuidwestkant van de stad vrij bleef van bebouwing. De middeleeuwse stad grenst daar nog net zo aan zoals het altijd geweest is. Dat is landschappelijk uniek te noemen. Het silhouet van IJlst vanuit het westen is dan ook het meest aantrekkelijk: veel volwassen bomen en drie opvallende landmarks (molen De Rat, de pijp van Nooitgedagt en de kerktoren). Ook vanuit het zuidoosten is de oude stad met markante boerenerven en de kerk mooi om te zien, al wordt beplanting bij buurt de Iendracht wel gemist. In het silhouet vanuit het noorden domineert het bedrijfsterrein met zijn grote hallen. Anno 2010 is de heldere hoofdstructuur van IJlst nog steeds goed herkenbaar. De ontsluiting over water vormt als het ware
silhouet vanuit het noorden Masterplan IJlst Houtstad 21
hoofdontsluitingsstructuur IJlst
uitsnede uit de kansenkaart voor het veengebied (bron: Strootman 2009)
verboden aan te leggen!
de contramal van die over land. Alleen aan de kant van de Ruiterpolder is de stad niet over land bereikbaar. Het stadshart ligt rond de brug over de Geau, waar alle onderdelen van de ontsluiting bij elkaar komen. Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân IJlst maakt deel uit van het Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân. Voor dit gebied is een Landschapsontwikkelingsvisie & Kansenkaart gemaakt (Strootman, 2009). In deze visie wordt gepleit voor behoud van de authenticiteit van het landschap door actief te sturen bij veranderingen. Voor het landschap waarin IJlst ligt zijn de volgende suggesties gedaan: - de grens van ontginningsblokken en van het verkavelingspatroon versterken, één van die grenzen ligt in het gebied tussen IJlst en Sneek, - randen van kleinschalig water deels laten begroeien, zonder dat er echt bos ontstaat, - aanleg van natuurvriendelijke oevers langs vaarten en opvaarten, - behoud en versterken open ruimte in het klei- en veengebied, o.a. voor ganzen en weidevogels, - het goed faciliteren van de overstap tussen water- en landrecreatie (horeca, fietsverhuur, informatievoorziening), - opwaardering en uitbreiding van waterroutes voor sloepen en kano’s.
19.000 doorvaarten per jaar
Een bezoek aan IJlst Met alle vervoermiddelen, per boot, auto en trein is IJlst goed bereikbaar. Toch doen weinig varende passanten de stad echt aan. In 2009 waren er 19.000 brugpassages en maar 408 bootovernachtingen, er worden dus veel passanten gemist. Het grootste probleem is de onbereikbaarheid en de onduidelijkheid van de afmeermogelijkheden. De kades komen niet erg gastvrij over, bij de beste plekken staat over het algemeen een verbodsbord, ze zijn bestemd voor vaste ligplaatshouders en aanwonenden. De officiële passantenhaven (diepgang 1,40m) is fierljepschansen Masterplan IJlst Houtstad 23
passantenhaven, erg moeilijk bereikbaar
parkeerplaats bij de supermarkt
IJlst bereikbaar met de stoomtrein (foto: Flickr)
brug in de Westergoleane, onoverzichtelijk
moeilijk te vinden en voor grotere boten niet geschikt door te smalle boxen. Al ver voor de stad moet de afslag via de Weinsleat worden genomen om er te komen. Verder zijn er bijvoorbeeld bij de passantenhaven of op het station geen verwijzingen naar het IJlster stedenschoon of naar een supermarkt. Het gevolg is dat de meeste passanten de stad alleen passeren en er geen geld uitgeven wordt. Dit blijkt ook uit de SWOTanalyse (= analyse van Strengths, Weaknesses, Opportunities & Threats) van Waterrecreatie Advies. Met de auto is de stad vanuit alle windrichtingen bereikbaar. Parkeren vlakbij het stadshart is goed mogelijk, o.a. op het ruime parkeerterrein bij de supermarkt. De Westergoleane en de brug over de Eastelike Dijgreft zijn voor verbetering vatbaar. De geparkeerde auto’s en wegvernauwingen zorgen voor een onrustige tocht naar het stadshart. De brug vormt een hinderlijk hoog en onoverzichtelijk obstakel voor automobilisten, fietsers en wandelaars.
schamel station IJlst met de beitel
Binnenkort zal een stoomtrein IJlst aandoen. Maar wie met de trein komt, stapt uit op een schamel station waar elke informatie ontbreekt en moet dan nog 600 m lopen over de weinig aantrekkelijke Stadslaan om bij het stadshart te komen. Met enige weemoed kan je terugdenken aan het aantrekkelijke beeld dat de oude Stationslaan opriep (zie blz. 14). Kort geleden werd midden op de rotonde bij het station een reuzenbeitel geplaatst een verwijzing naar de geschiedenis van deze stad van houtbewerking. Uit de kengetallen van 2009 blijkt dat er naast de 408 bootovernachtingen nog 2050 andere toeristische overnachtingen zijn. Zij maken gebruik van de camping, het bed en brochje en sinds kort ook van het mooi gesitueerde stadslogement van het Wapen van IJlst. Passanten op de fiets vormen volgens zeggen ook een belangrijke groep die de stad aandoen. de Stadslaan Masterplan IJlst Houtstad 25
stadhart met Het Wapen van IJlst
het Sneekerpad richting De Rat
ijsbaanterrein
achterkanten aan het Sneekerpad
Ook het dagtoerisme speelt een rol met 900 deelnemers aan de stadswandeling en 4000 bezoekers aan Kijkcentrum Nooitgedagt (telling 2009). Molen De Rat blijkt de grootste trekker met 6500 bezoekers in 2009. Het dagtoerisme vertoont een stijgende lijn ten opzichte van eerdere jaren waar de verblijfsaccommodaties een lichte achteruitgang laten zien. Stadshart Bekeken vanuit de voorzieningen ligt het middelpunt van IJlst ongeveer op het Frisiaplein. Bijna alle winkels, de horeca, de jachthaven-camping en andere attracties en voorzieningen liggen daar in een straal van 100 m omheen. Een mooie mix dus van wonen, werken en recreëren. Op het Frisiaplein wordt op zaterdag een kleine weekmarkt gehouden. Het plein wordt gevormd door aantrekkelijke bebouwingswanden, de relatie met het water is te beperkt. De pleinruimte mist intimiteit, vooral ook door de bolle ligging van het middendeel. De aanwezige peilverschillen hadden aanleiding kunnen zijn de ruimte wat lager te leggen en zo intiemer te maken.
Frisiaplein
De uitbreidingsmogelijkheden van IJlst zijn beperkt. De nieuwe bouwlokatie aan de Sudergoweg (Iendrachtswei-oost) verkeert momenteel in de ontwerpfase. Er is een kwaliteitsteam bij betrokken. De lokatie is landschappelijk kwetsbaar, er moet aandacht besteed worden aan de inpassing in het open landschap en natuurlijk aan de architectuur. Buiten het stadshart bestaat de stad vooral uit woongebieden en een bedrijventerrein. Van de winkelnering uit het begin van de vorige eeuw is weinig meer over. Recreatieve voorzieningen Naast de aantrekkelijke historische stad met veel monumentale gebouwen en andere elementen uit het verleden heeft IJlst voormalig directeurswoning van de zuivelfabriek Nijesyl Masterplan IJlst Houtstad 27
het Sneekerpad gezien vanaf De Rat
plan van Atelier Fryslân voor Folsgeare
de elfstedenroute
een aantal recreatieve voorzieningen. Sinds 2006 is in de oude schaatsfabriek van Nooitgedagt het Kijk- en Doecentrum gevestigd. Ten noorden van het Frisiaplein liggen een reeks van recreatieve bedrijven aan de oevers van de Geau: Jachthaven/ camping De Uitkijk, jachtverhuurbedrijf De Skippersclub en als pakkend einde houtmolen De Rat. Er is geen sprake van samenhang tussen deze voorzieningen, het gebied oogt rommelig vanaf het water, aan de landkant tonen de recreatiebedrijven vooral hun achterkanten, geen aantrekkelijk beeld. Een positieve ontwikkeling in dit gebied is de bouw van de zogenoemde Sinnehûskes die binnenkort te huur zullen zijn. Het Fierljepterrein is onlangs uitgebreid en gemoderniseerd. Met de ijsbaan en de passantenhaven vormt dit terrein een ruim 2,5 ha groot gebied direct achter de oude stad. Het terrein leent zich dan ook voor manifestaties. Niettemin kan geconstateerd worden dat het mankementen heeft. Het gebied is vrij nat en de daarom aangelegde begreppeling van de ijsbaan beperkt het gebruik. De ruimte mist een zekere intimiteit. Een intensiever gebruik het hele jaar door wordt gewenst. In de Klankbordgroep is gesuggereerd hier een skeelerbaan aan te leggen die ‘s winters als wedstrijdbaan op natuurijs kan worden gebruikt. Elfstedenstad IJlst Als één van de Friese elfsteden profiteert IJlst mee van de verschillende tochten die er onder die vlag worden gehouden. Jaarlijks zijn er zo’n 10 tochten (o.a. fietsen, motoren, steppen). Nu en dan zijn er ook tochten met andere vervoermiddelen. Los van de schaatstocht die nog maar zo zelden gehouden wordt. De provincie werkt aan een programma voor de Friese elf steden. Volgens dit programma moeten de steden gezamenlijk een overtuigend en samenhangend cultuurhistorisch verhaal vormen. Daarbij komen de ontstaansgeschiedenis en de actuele cultuurhistorische waarde van de steden in hun onderling
verband naar voren. Naast cultureel stedelijk toerisme en sportief toerisme (schaatsen, wandelen, fietsen, steppen, skeeleren) speelt watersport een rol in dit programma. Voor de toervaart is de Friese elf stedenroute nog niet helemaal ontsloten. Het bevaarbaar maken van de gehele Friese elf stedenvaarroute zal een belangrijke aanvulling betekenen op de watersportmogelijkheden in Fryslân. IJlst een stad met veel recreatieve routes rondom Het netwerk van recreatieve vaar-, fiets- en wandelroutes rond IJlst is aantrekkelijk, maar zou verder kunnen worden uitgebreid. Met allerlei typen boten kan de stad worden bereikt. Kort geleden is de vaarroute door de Iegracht en over de westelijke Dijgreft opgewaardeerd. Er zijn nog allerlei kansen om het netwerk uit te breiden. Een aantal oude vaarroutes zijn sinds decennia alleen nog maar bevaarbaar met bootjes die uit het water getild kunnen worden. Het zijn de paarse waterwegen op de kaart op blz. 30 richting Folsgeare en de Tsjerkesleat naar de Swarte Brekken. Atelier Fryslân heeft in opdracht van Sneek en Wymbritseradiel een studie gepubliceerd “Landschapspark Folsgeare” (2010). Aanleiding was de omleiding van de A7. Er worden suggesties gedaan voor het versterken van het landschap tussen Folsgeare en de snelweg. Uitbreiding van het netwerk van wandel-, fietsen vaarroutes ten noorden van IJlst is hier een onderdeel van. Ook aan de fiets/wandelroutes vanuit IJlst zelf is inmiddels gewerkt. Er is een nieuwe wandelroute door de Ruiterpolder aangelegd met een voetveer bij Nooitgedagt. Ook liggen er al geliefde paden naar Sneek, langs de Geau en naar Oosthem. Bij het Wapen van IJlst is een oplaadpunt voor elektrische fietsen. Maar er valt nog te verbeteren aan paden richting Folsgeare en Jutryp. Gemakkelijke overstappunten van boot naar fiets zijn er niet.
Masterplan IJlst Houtstad 29
bestaande vaarroutes rond IJlst
vrijliggende wandel- en fietspaden rond IJlst Masterplan IJlst Houtstad 31
fraai uitzicht over de Ruiterpolder
de mooiste overtuinen
mogelijkheden benutten om natuurlijke oevers te ontwikkelen
Uitzichten, openbare oevers, bijzondere plekken en beleefbare geschiedenis Het is jammer dat er niet meer bezoekers naar deze stad komen, want IJlst heeft veel te bieden. In het Beschermd Stadsgezicht zijn veel monumentale gebouwen. De lijst met bijzondere gebouwen is lang: molen De Rat, Kijkcentrum Nooitgedagt met de opvallende pijp, de monumentale boerderij in de Ruiterpolder, de directeurswoning bij de voormalige melkfabriek in Nijesyl, het oude stadhuis, de stadherberg “Het Wapen van IJlst” om er maar een paar te noemen. Talrijke huizen en andere gebouwen aan de grachten hebben een monumentenstatus en een wetenswaardige geschiedenis. Andere bezienswaardige plekken zijn de begraafplaats, natuurlijk de overtuinen en ook het fierljepterrein bij de ijsbaan. De stad ligt buitengewoon mooi aan de Ruiterpolder, al is dat uitzicht wel erg geprivatiseerd. Bij de nieuwbouw van Nooitgedagt is slechts één kans benut om op een openbaar toegankelijke plek het zicht op de polder te kunnen ervaren. De toegankelijkheid van de oevers in de oude stad is prima, daar is een mooie wandeling langs de Ie te maken en over Zevenpelsen en de Geeuwkade. De Popmawal loopt dood waardoor een rondwandeling niet mogelijk is. In de nieuwe uitbreidingen zijn de oevers vaak privé.
gemiste kans op uitzicht naar de Ruiterpolder
Het groene IJlst IJlst heeft bijzondere overtuinen. Het profiel van de Iegracht met houten hekken langs de straat en hagen dwars daarop maakt dat de wandelaar het water en de tuinen steeds kan zien. Het dichtzetten van de overtuinen, parkeren en het plaatsen van allerlei rommel als containers moet krachtig bestreden worden. Het bij uitstek groene beeld van de stad zou één van de recreatieve thema’s van IJlst kunnen zijn. Hoewel IJlst omringd wordt door weidevogelgebieden liggen de natuurgebieden van de EHS en Natura 2000 op enige afstand, langs de oevers van de meren (zie kaart blz. 34). De oevers van vaarten en meertjes bieden overigens de beste kansen voor het ontwikkelen van nieuwe natuur. bescherming van de overtuinen Masterplan IJlst Houtstad 33
het voormalig stadhuis, nu een woning
natuurbeleid en begrensde natuurgebieden rondom IJlst (bron: Strootman 2009)
pijnlijk contrast aan de Wiiddraai
Beeldkwaliteit van de architectuur De beeldkwaliteit van de architectuur in het Beschermd Stadsgezicht is hoog. In de nieuwe uitbreidingen is de kwaliteit heel wisselend, maar dat is niet alleen in IJlst het geval. Jammer genoeg liggen er aan de Wiiddraai een aantal opvallende nieuwe woningen die hier misstaan en meer in zuidelijke landen thuishoren. De architecten hebben niet goed naar de omgeving gekeken toen ze aan het werk gingen, of ze wilden gewoon “iets aparts”. Er is meer regie gewenst over de vormgeving en het kleur- en materiaalgebruik in het algemeen in Friesland, maar zeker in de context van dit Beschermd Stadsgezicht. IJlst, typering en conclusies Op basis van de analyse van de bestaande situatie, bestudering van de geschiedenis en gesprekken met leden van de klankbordgroep en andere betrokkenen, is de stad alsvolgt te typeren: - IJlst is een van de 11 steden, maar een minder bekende - IJlst is centraal gelegen - IJlst Houtstad, met molen De Rat als icoon - IJlst is een veelzijdige stad, de watersport is maar één van de facetten - IJlst is ook een stad van fierljeppen en schaatsen - IJlst is optimaal bereikbaar per boot, trein, auto en fiets - IJlst is een Beschermd Stadsgezicht, heeft een rijke cultuurhistorie en vele monumenten - IJlst is een groene stad met unieke overtuinen langs de Ie - De oude stad grenst direct aan het open landschap van de Ruiterpolder - IJlst is beleefbaar via een fijn vertakt net van waterwegen - IJlst is een rustige stad.
regelen benoemen waardoor deze knelpunten opgelost worden. De gesignaleerde knelpunten zijn: - er zijn weinig aanlegplaatsen voor passanten langs de hoofdvaarroute - de stad oogt ongastvrij voor watersporters, veel borden “verboden aan te leggen” - passantenhaven niet toegankelijk voor grote schepen en moeilijk vindbaar - rommelige en extensief gebruikte plekken in de stad (o.a. ijsbaan terrein en gebied tussen stadshart en De Rat) - nauwelijks winkels en andere attracties in de stad - nauwelijks terrassen - weinig informatie over de stad en zijn geschiedenis - geen gevarieerd aanbod van overnachtingsmogelijkheden - onaantrekkelijke wandelroute van station naar historische stad - onaantrekkelijk stadssilhouet aan oost- en noordzijde - na-oorlogse buurten missen IJlster kenmerken - er is te weinig regie op architectuur, waardoor de uitstraling van de stad op een aantal plekken te wensen overlaat. Kansen zijn er ook: - De al genoemde goede bereikbaarheid per boot, auto en trein. - Het routenetwerk van kleine vaarwegen rond de stad. - De mogelijkheden die IJlst heeft als uitvalsbasis om de regio te verkennen en als transferium met overstapmogelijkheden van trein en auto naar boot en fiets - Het historisch erfgoed, met molen De Rat, het kijk- en doecentrum Nooitgedagt, de overtuinen en historische stad met de vele monumenten.
Tijdens het planproces zijn een aantal knelpunten boven water gekomen die met elkaar veroorzaken dat recreanten IJlst niet bezoeken of snel aan de stad voorbij gaan zonder het unieke karakter te ervaren. Het Masterplan moet een pakket van maatMasterplan IJlst Houtstad 35
een stille avond aan de Ie (foto: Flickr)
Opgave voor IJlst Doorredenerend vanuit de voorgaande typering van IJlst moet de stad mikken op een bredere doelgroep dan die van de specifieke watersportkernen. IJlst is veelzijdiger en kleinschaliger, de cultuurhistorische waarde van de stad is misschien wel de belangrijkste trekpleister. IJlst is interessant voor de rust- en cultuurzoekende toerist en watersporter. Centraal gelegen vormt de stad een goede uitvalsbasis voor fietsers, watersporters en anderen die op allerlei manieren de Friese elf steden bezoeken. In het licht van de conclusies uit de analyse ligt de opgave voor IJlst vooral in het verbeteren van de gastvrijheid, het toegankelijker maken van IJlst en het vergroten van zijn recreatieve mogelijkheden. In de stad moet de aandacht in de eerste plaats uitgaan naar een betere ontvangst van bezoekers met aandacht voor de plekken waar men binnenkomt en de faciliteiten die men aantreft zoals aanlegplaatsen. Er moet ook meer logica en samenhang gebracht worden in de structuur van de stad. De opgave is een aantal gebieden rond het stadshart aan te pakken waar veel meer uit te halen valt: het gebied vanaf de brug in de Geau en het Frisiaplein naar het noorden tot De Rat en het gebied rond het ijsbaanterrein.
De voorstellen van het Masterplan moeten niet alleen voor recreanten maar ook voor de inwoners van IJlst een meerwaarde hebben. Dat is vanwege het draagvlak voor het plan, maar vooral omdat de stad hun dagelijkse leefomgeving is die goed moet functioneren. Om IJlst bekender te maken en beter op de kaart te zetten is een veelzijdig pakket van te nemen maatregelen wenselijk. Deels moeten die door de overheden worden uitgevoerd, maar belangrijker is hierbij particulier initiatief en enthousiasme. De overheden hebben wel de taak dit te stimuleren en faciliteren. In dit Masterplan is alles gericht op het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit. Dat betekent dat niet alleen de belevingswaarde en gebruikswaarde van IJlst vergroot moeten worden. Het moet ook een plan zijn dat lang mee kan, een duurzaam plan. Een plan dat maatregelen bevat waarbij bijvoorbeeld is nagedacht is over energieverbruik, het vergroten van natuurwaarden, leefbaarheid en waterkwaliteit. Duurzaamheid is een thema dat leeft in IJlst, getuige ook het succesvolle jaarlijkse Millennium Festival.
Rondom de stad moeten de kansen worden benut om het recreatieve netwerk van vaarwegen en voet- en fietspaden uit te breiden. IJlst ligt niet aan ruim water, maar in een netwerk van kleine waterwegen, geschikt voor kleine boten. Er zijn goede mogelijkheden om dit netwerk uit te bouwen. Dat geldt ook voor het recreatieve netwerk van voet- en fietspaden. Dit alles moet gebeuren op een bij IJlst passende wijze. Het thema “IJlst Houtstad” biedt daarbij een uitstekende kapstok. Dit kan op allerlei manieren vorm krijgen, eigentijds, maritiem, kloek en stoer en met gevoel voor de historie.
Masterplan IJlst Houtstad 37
Masterplan IJlst Houtstad De hoofdlijnen van het plan Op de kaart hiernaast zijn de ruimtelijke voorstellen voor IJlst weergegeven, op de volgende bladzijde staat een vergroting van de kaart met de stad en ook de legenda. In hoofdlijnen komt het Masterplan voor IJlst neer op: - Verbeteren van de entrees naar de stad over land en water, zorgen dat het plekken zijn waar de bezoekers direct of indirect informatie over de stad kunnen krijgen. Zorgen dat ze een herkenbare, bij IJlst passende, uitstraling krijgen. - Uitbreiden van het netwerk van vaar-, wandel-, en fietsroutes rond IJlst. Omdat het gaat om rustige vormen van recreëren laat het zich goed combineren met de ontwikkeling van natuur langs oevers en op bermen. - Ligplaatsen voor passanten beter herkenbaar maken en zorgen voor een goede verwijzing naar vrije ligplaatsen in de jachthavens. - Verbeteren en deels ook verlengen van twee belangrijke routes door de stad: de Stadslaan en het Sneekerpad. Deze routes verbinden de belangrijke voorzieningen met elkaar en moeten er voor zorgen dat de wandeling tussen deze voorzieningen een aangename tocht is. - Verbeteren van het ijsbaanterrein, het gebied aantrekkelijker en multifunctioneler maken. - Herontwikkelen van het gebied tussen het Frisia-plein en molen De Rat als “IJlster houthavens” met allerlei bijkomende voorzieningen en activiteiten op het gebied van houtbouw (scholing, winkel, horeca). - Aanleggen of verbeteren van drie voorzieningen: de aanleg van een trailerhelling aan de Geau en een steiger voor het Wapen van IJlst en de op te waarderen zwemplek aan de Geau.
kleine bedrijfjes, galeries, verhuur van sloepen, kano’s en elektroboten etc. verspreid in de stad. - Ontwikkelen van een eigentijds, bij IJlst passend systeem van informatievoorziening. - Onderzoeken of het mogelijk is om de taak van de havenmeester uit te bouwen tot een echte gastheer/vrouw van IJlst met een eigen kantoor. Alle ingrepen moeten aan een aantal voorwaarden voldoen: - zorg dat ze bijdragen aan het thema IJlst Houtstad, - behoed de cultuurhistorische elementen van de stad, niet alleen de monumenten maar bijvoorbeeld ook de overtuinen, - zorg voor goede architectuur van alle nieuwbouw, vooral op zichtlocaties, - zorg dat de ingrepen duurzaam zijn, - zorg dat de mogelijkheden om natuurwaarden te vergroten worden benut. In de volgende paragrafen wordt het plan nader toegelicht.
Een drietal voorstellen is niet op de kaart terug te vinden, ze hebben betrekking op de hele stad of zijn niet ruimtelijk: - Faciliteren van de vestiging van Hotel IJlst, van winkeltjes, < plankaart Masterplan IJlst Houtstad (legenda zie blz 41) Masterplan IJlst Houtstad 39
1. IJlst Houtstad als dragend thema Het is een uitdaging om in het vervolg van dit Masterplan het thema “IJlst Houtstad” verder vorm te geven. Dat kan het beste door bij alle veranderingen die in IJlst zijn voorzien te onderzoeken hoe hout hierbij een rol kan spelen. Je kunt bijvoorbeeld denken aan een herkenbare houten kade waar passanten mogen aanleggen (zie blz. 48). Maar er kan ook gedacht worden aan eigen IJlster straatmeubilair en andere houten producten die gemaakt (en verkocht) worden in IJlst. Een goede kans doet zich bovendien voor op alle lokaties waar IJlst in de toekomst gaat bouwen. Alle energie zou gericht moeten zijn op het bouwen met hout als belangrijk bouwmateriaal. Een begin kan worden gemaakt bij de nieuwe stadsuitleg aan de Sudergowei. 2. Verbeteren van de omgeving van het station De omgeving van het station dient opgewaardeerd te worden, zeker nu de stoomtrein daar straks halteert. Het is één van de potentieel interessante overstappunten van het ene naar het andere vervoermiddel. Naast de overstap van trein naar fiets is op termijn ook een overstap van trein naar boot denkbaar als er een vaarverbinding wordt gemaakt van de Wiiddraai naar het station via de Nooitgedagtstraat en Ylostinslaan. Een toekomstige herstructurering van de buurt kan aanleiding zijn zo’n waterverbinding te maken. De bouw van een aantrekkelijker en multifunctioneler stationsgebouw op particulier initiatief wordt gestimuleerd. Verder is de omgeving van het station voor verbetering vatbaar. Naast de net geplaatste reuzenbeitel moeten andere middelen worden ingezet om de bezoekers over de stad te informeren en hen de weg naar het stadhart te wijzen. De omgeving van het station is één van de drie herstructureringsgebieden in IJlst. Daarbij kan ook de lokatie en toekomstige functie van het raadhuis een rol spelen, nu de gemeentelijke herindeling voor de deur staat. < uitsnede uit de plankaart Masterplan IJlst Houtstad
IJlst houtstad Masterplan IJlst Houtstad 41
ideeënschets stadshart en gebied van de houthavens, korte termijn
3. De IJlster houthavens Het gebied langs de Geau met havens en andere voorzieningen, van het Frisiaplein tot en met molen de Rat vraagt om herontwikkeling. Hier worden allerlei trekpleisters voorgesteld met betrekking tot houtbouw, winkel met scheepsartikelen, camper- en kampeerterrein, enige (houten) nieuwbouw voor winkels/horeca en tentoonstellingsruimte m.b.t. IJlst, houtbouw en de verdere geschiedenis. Dit vergt een opwaardering van de lokaties De Uitkijk en de Skippersclub. Dat zal gefaseerd geschieden vanuit de bestaande voorzieningen. Op den duur is een ingrijpende herontwikkeling zeer goed mogelijk met een mix van wonen, haven-activiteiten, houtgerelateerde bedrijvigheid, winkels en horeca. Ook is dit gebied dé lokatie voor een te realiseren “kenniscentrum hout”. Dit initiatief vanuit het onderwijs voorziet in een kenniscentrum voor informatie, advies en onderzoek waar innovatie en duurzaamheid centraal staan. De grote slijpsteen van Nooigedagt krijgt in dit gebied een nog nader te bepalen prominente plaats. Alle nieuwbouw in het gebied van de IJlster houthavens zou in hout moeten worden uitgevoerd, waarbij de nokken de richting van de bebouwing rond de molen volgen. De bouwhoogte is beperkt vanwege de gewenste visuele dominantie van de molen, maximaal 2 lagen met een kap aan de westkant en maximaal 1 laag met een kap nabij de De Rat. Zowel het beeld vanaf het water als vanaf het Sneekerpad verdienen veel aandacht. Bij nieuwe ontwikkelingen moet gezorgd worden voor openbare oevers. Bovendien moet er gewaakt worden over het vrijhouden en maken van zichtlijnen naar het water van de Geau.
Masterplan IJlst Houtstad 43
ideeënschets stadshart en gebied van de houthavens, lange termijn
In twee ideeënschetsen zijn verschillende fasen van de ontwikkeling in dit gebied verbeeld (zie de ideeënschetsen op blz. 42 en 44). Een fase met de bestaande ondernemingen en een toekomstbeeld met een mix van woningbouw, bedrijvigheid, horeca en winkels. Op nog langere termijn kan het gebied van de houthavens zelfs aan de overkant van de Geau worden uitgebreid. Als daar bedrijven stoppen verdient het de voorkeur ze te vervangen door aan hout en waterrecreatie gerelateerd bedrijvigheid.
Masterplan IJlst Houtstad 45
ideeënschets ijsbaanterrein
4. Herinrichten van het gebied van de IJsbaan Door de ijsbaan met het fierljepterrein opnieuw in te richten wordt intensiever gebruik als manifestatieterrein en kampeergelegenheid bij grote evenementen mogelijk. De combinatie van de verschillende functies (passantenhaven, ijsbaan, fierljepschansen) zou een meerwaarde moeten hebben. Bijvoorbeeld door voorzieningen te combineren. Een iets grotere intimiteit van het terrein is wenselijk. In de voorbeelduitwerking is rond het terrein meer beplanting aangebracht. De contouren van een wedstrijdijsbaan bepalen de maat van het eigenlijke gebied van de ijsbaan. In de zomer is het binnenterrein geschikt voor allerlei manifestaties. De bemanningen van kleine bootjes in de passantenhaven krijgen een afgebakende kampeerplek met een overdekte picknickplaats. De sanitaire ruimte is centraal geplaatst en kan door allen gebruikt worden, de picknickplaats is ‘s winters ook bruikbaar voor de schaatsbaan. Bij de uitwerking moet het parkeren aandacht krijgen en ook de mogelijkheid worden gezocht om een betere camperplaats te maken. (zie de ideeënschets op blz. 46)
kamperen tijdens een elfstedentocht per kano (foto. A. Maaijen)
5. Verbeteren routes door de stad De Stadslaan verdient enige aanpassingen als een prettige looproute tussen station en het stadhart. Middelen om dat te bereiken zijn: aanvullende laanbeplanting met als referentiebeeld de historische beplanting (zie foto blz. 14), verbeterde trottoirs, houten straat meubilair en mogelijk ook objecten die een “verhaal” vertellen over de geschiedenis van de stad. In de klankbordgroep is gesuggereerd om hierbij een kunstenaar te betrekken, een goed idee. Het Sneekerpad wordt ingrijpend aangepakt zodat het zal functioneren als aantrekkelijke en door een karakteristiek profiel als herkenbare route voor wandelaars en fietsers van molen De referentiebeeld overdekte picknickplaats, Langweer Masterplan IJlst Houtstad 47
referentie voor de IJlster bakens
referentie voor de IJlster bakens
herkenbare IJlster aanlegplaatsen
referenties voor de IJlster bakens
Rat tot midden in IJlst. Het oude pad wordt weer hersteld langs haven De Uitkijk en de supermarkt en verder doorgetrokken richting het ijsbaanterrein. Op de trajecten waar dat kan wordt het pad beplant met opvallende bomen. De aanliggende bedrijven, zoals de supermarkt, maken zoveel mogelijk voorkanten of anderszins aantrekkelijke gevels aan het pad.
om even aan te leggen om een bezoek aan de stad te brengen worden gestimuleerd. Het is op zich niet nodig om extra aanlegplaatsen te creëren, maar belangrijk dat de aanwezige capaciteit beter wordt benut door een goede informatievoorziening. De passant moet zich welkom voelen, het moet duidelijk zijn waar hij terecht kan.
De huidige vaste brug over de Eastelike Dijgreft is een obstakel in de Westergoleane door de hoge bruggehoofden. Voor automobilisten, fietsers, voetgangers en bootjes met masten is het een hinderlijke barrière. Het is wenselijk dat hij wordt vervangen door een lage beweegbare brug, zodat deze barrière eenvoudiger gepasseerd kan worden.
Het voorstel is om een herkenbare “IJlster” kade te maken met houtenband op de plekken waar passanten mogen liggen (zie referentiebeelden op blz. 48). Ook moeten de mogelijkheden voor passanten om aan te leggen in de bestaande jachthavens langs de Geau, De Uitkijk en de Skipperclub, beter benut worden door een goede informatievoorziening. Als men IJlst binnenvaart moet het vinden van een ligplaats geen punt zijn.
6. Verbeteren van de gastvrijheid De plekken waar de recreanten IJlst binnenkomen en de routes naar het stadshart vragen de nodige aandacht. De stad moet gastvrijheid uitstralen en bezoekers welkom heten en waar mogelijk informatie verstrekken en hen via een aangename route naar het stadshart leiden. Dit geldt zowel over land als over water. De informatie zou bijvoorbeeld kunnen gaan over de accommodatie van Hotel IJlst (waar is de receptie?) en de andere overnachtingsmogelijkheden in IJlst, over de geschiedenis van de stad en zijn attracties. Op twee plaatsen aan het water komen bij de toegangen naar de stad “IJlster-bakens” als moderne stadspoorten. Dit kunnen “zendstations” zijn vanwaar men de stad wordt binnengeleid en waar informatie over IJlst is te krijgen. In ieder geval vormgegeven als stadspoorten “anno nu” (zie de referentiebeelden op blz. 48). Ook zouden ze de schippers moeten manen tot rustig varen zodat de tocht door IJlst van harte genoten kan worden. IJlst oogt ongastvrij voor passanten over water, terwijl het dat niet wil zijn. In dialoog met aanwonenenden van de Wiiddraai en de Geau moeten juist aan deze oevers de mogelijkheden
De Masterplan kaart bevat een drietal specifieke voorzieningen aan het water: - Voor het Wapen van IJlst is een smalle steiger voorzien, laag bij het water onderaan de muur. Daarom ook zou het parkeren bovenaan de kade moeten verdwijnen. Deze cruciale plek in het stadshart wordt teveel door auto’s gedomineerd, ten nadele van de terassen. - Ten noorden van het bedrijfsterrein is een goede lokatie voor de aanleg van een trailerhelling zowel voor bezoekers als voor. Bij de helling hoort een parkeergelegenheid voor auto’s en boottrailers. - De zwemplek langs de Geau ten noorden van De Rat moet opgewaardeerd worden tot een volwaardige officiële (dus bemonsterde) zwemvoorziening. Dit is een uitdrukkelijk wens uit de klankbordgroep. In het verlengde van het verleden zou het goed zijn als er in IJlst weer meer “nering” wordt gedreven. Voor recreanten zijn bijzondere winkeltjes, galeries e.d. een trekpleister en als er bijvoorbeeld niet alleen fietsen en jachten te huur zijn maar ook stille boten. Particulier initiatief moet zoveel mogelijk door de Masterplan IJlst Houtstad 49
referenties houtbouw
overheden gefaciliteerd worden. Daartoe wordt in de bestemmingsplannen ruimte gecreeërd. De beste lokaties voor dit soort voorzieningen zijn het gebied van de houthavens en de oude historische stad. Het is al eerder gezegd: veel draait in IJlst om een goede informatievoorziening. Bijvoorbeeld bij het vinden van een ligplaats maar ook om de cultuurhistorie beleefbaar te maken. In het vervolg van dit Masterplan moet voor IJlst een samenhangend systeem van informatievoorziening worden ontwikkeld. Een hoogwaardig systeem waarbij bestaande informatiesystemen worden benut zoals bijvoorbeeld “waternavigator” maar waarbij ook het eigene van IJlst herkenbaar mag zijn, bijvoorbeeld door een eigen huisstijl te ontwikkelen. Bijzondere aandacht is nodig voor landschappelijke inpassing van de bouwlocatie Iendrachtswei-oost. Dit is de toekomstige stadsentree aan de oostzijde. Bij de bouw van deze nieuwe buurt moet de kans benut worden er een duurzame buurt te maken met een aantrekkelijke rand. Door hout als bouwmateriaal te gebruiken kan het thema “IJlst Houtstad” hier zichtbaar worden gemaakt aan ieder die de stad binnen rijdt. Ook moeten de oevers van de Tsjerkesleat in dze bouwlokatie openbaar zijn en worden opgenomen in het wandelnetwerk van de stad.
referenties houtbouw Masterplan IJlst Houtstad 51
7. Uitbreiden van het netwerk van vaar-, wandel- en fietsroutes Het netwerk van vaarroutes voor kleine en stille boten kan vrij eenvoudig uitgebreid worden door een aantal duikers en dammen op te heffen of te vervangen door (vaste) bruggen, al met al zijn dat er ca 20 (zie de kaart op blz. 52). Een gefaseerde aanpak per vaarweg is goed mogelijk. In de klankbordgroep is de volgende prioriteitsvolgorde bepaald: 1. Vaarroute Tsjerkesleat naar de Swarte Brekken met natuurlijker oevers en Marrekrite-aanlegplaatsen. 2. Vaarroute Oosthem, Alde Rien, Geau (wordt dit najaar al gerealiseerd). 3. Vaarroute Oosthem, Pikemar, Nijesyl en vanaf het Pikemar door naar het Hissemar en Oudega. Op een kaart van een gebied ruim om IJlst (zie blz 54) is te zien hoe het nu al grote netwerk van vaarroutes rond IJlst met een paar ingrepen nog verder vergroot kan worden. Er zijn in het Masterplan ook een aantal wandel- en fietspaden voorgesteld om de omgeving voor iedereen toegankelijker te maken. Ze zijn voor het grootste deel gekoppeld aan waterlopen. Ten behoeve van dit padennetwerk zijn enkele zelf te bedienen veertjes en (vaste) bruggetjes noodzakelijk, o.a. een veertje achter boerderij Stadszicht over It Sou en één over de opvaart naar Zijsling. Prioriteitsvolgorde als bepaald door de klankbordgroep: 1. Wandelpad langs de Riper Feart naar Jutryp en door naar De Swarte Brekken. 2. Wandelpad vanaf het Sneekerpad onderlangs Sneek op de ontginningsgrens daar (zie ook de Landschapsontwikkelingsvisie van Strootman c.s.). 3. Wandelpad aan de westoever van de Geau naar Sneek. 4. Wandel- en fietspad langs de Alde Rien met zijtakken naar Folsgeare.
vaarroutes voor stille boten
Langs het netwerk van elektrisch varen en -fietsen zijn ook < nieuwe en bestaande wandel- en vaarroutes in het Masterplan IJlst Houtstad
nieuwe wandelpaden Masterplan IJlst Houtstad 53
talrijke bestaande (donker blauw) en nieuw te ontwikkelen (licht blauw) routes voor kleine stille boten
oplaadpunten nodig. Zoals er al één is bij het stadslogement aan de Popmawal. De realiteitswaarde van deze nieuwe routes moet afgewogen worden tegen de natuurwaarden van het landschap rond IJlst. Het wettelijk kader geeft hierbij de richting aan. Zo liggen het wandelpad langs de Riper Feart en de nieuwe vaarroute over de Tsjerkesleat ten dele binnen de begrenzing van Natura 2000 (zie de kaart op blz. 34), een natuurtoets is dan noodzakelijk. De uitkomsten van de natuurtoets zijn ook van invloed op de manier waarop de routes worden vormgegeven (bijv. wandelpaden al dan niet half-verhard). Bij de aanleg van nieuwe routes wordt in alle gevallen nieuwe natuur ontwikkeld, vooral langs de oevers van waterlopen. 8. Kansen voor duurzaamheid en natuur benutten Duurzaamheid is momenteel een veel gehoord maar breed begrip. Het streven moet erop gericht zijn om van de stad een duurzame (watersport)kern te maken. Bouwstenen daarvoor zijn: duurzame energieopwekking, een gezonde economie met bijvoorbeeld streekproducten, duurzaam materiaalgebruik en verantwoord omgaan met water. IJlst is kansrijk vanwege een aantal specifieke zaken: het Millennium Festival, het thema “IJlst Houtstad”, het netwerk elektrisch varen en bovenal Hotel IJlst dat zich zo goed voegt in de historische context van de stad en waarvan de revenuen de eigen bevolking ten goede komen.
-
“Blauwe Vlag” of “Green Key”- predikaat. Zowel bij hotel IJlst als bij de andere horeca kan men zich richten op streekeigen producten, vlees, kaas, melk van bv. het Friese Roodbont van de Rispensstate. Door verruimen van het vaarnetwerk wordt elektrisch en kanovaren gestimuleerd. Een ruim aanbod van verhuur van dit soort bootjes hoort daarbij. Langs de vaarroutes kan voorzien worden in oplaadpunten voor accu’s.
Bij de ingrepen in IJlst moeten de kansen voor het verhogen van de natuurwaarden worden benut niet alleen buiten IJlst langs het water maar ook binnen de stad. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan: - Aandacht voor biotoopeisen van egels, vleermuizen, e.d. het gaat dan om vliegroutes, uittreeplaatsen etc.; - In het oude stadshart behouden van de nestelgelegenheid voor vogels denk aan soorten als de gierzwaluw en de huismus; - Aanbrengen van vooroevers met waterriet voor rietvogels en voor waterzuivering; - Het vergroten van de kennis over de natuurwaarden en het stimuleren van participatie door informatieverstrekking bijvoorbeeld via de VVV en/of via Stadsbelang, de vogelwacht en de woningcorporatie.
Hier volgen nog een aantal concrete ideeën: - Het hout dat door de Rat gezaagd wordt gebruiken voor steigerwerken, en andere bouwwerken in de stad. - De woningbouwlokatie Iendrachtwei-oost ontwikkelen tot een duurzame buurt: energieneutraal, duurzaam gebouwd, met veel aandacht voor leefbaarheid en sociale cohesie e.d. - Voor wat betreft de havens moet gestreefd worden naar het Masterplan IJlst Houtstad 55
boerderij in de Ruiterpolder
Financiën Tussen de gemeente Wymbritseradiel en de provincie Fryslân is op 17 december 2009 een intentieovereenkomst gesloten gericht op het integraal versterken van de watersport in de gemeente Wymbritseradiel. Het gaat dan om projecten gerelateerd aan de doelen uit de tweede fase van het Friese Merenproject. De afspraken binnen deze intentieovereenkomst zijn verder uitgewerkt in het ondertekende bestuursakkoord tussen gemeente en provincie op 8 juli 2010. De projecten zijn in zeven clusters opgedeeld en worden in de periode 2010-2015 gerealiseerd. De gemeente Wymbritseradiel is verantwoordelijk voor de realisatie van de onder cluster 1 t/m 4 genoemde projecten: Heeg, Woudsend, Oudega en IJlst. De provincie is verantwoordelijk voor de realisatie van de onder 5 t/m 7 genoemde projecten: Schone Friese Meren, Natuur en Landschap, Verruimen brugbediening. De in totaal beschikbare middelen van € 8,3 miljoen zijn verdeeld over deze zeven clusters. Met de bestuursovereenkomst is € 690.000 gedekt (excl. vereiste aanvullende investeringen van derden) voor de stad IJlst. Samen met betrokken partijen zullen hiertoe projecten uit dit masterplan IJlst worden voorbereid.
Masterplan IJlst Houtstad 57
langs De Ie
projectenoverzicht Masterplan IJlst Houtstad project
1. IJlst Houtstad als dragend thema
ontwikkelen straatmeubilair dat past in “huisstijl” IJlst hout als bouwmateriaal in alle welstandparagrafen verwerken
onderdelen/werkzaamheden/toelichting
planning initiatief
herkenbaar modern houten straatmeubilair (zie ook passantenaanlegplaatsen) KT KT
gem. gem.
maken van een mooie toegang tot IJlst, informatievoorziening e.d. kolk verlengen naar het station, brug in de Jurjen Hoomansstraat
KT/LT LT
gem. gem.
stevige brede steigers meer beplanting, aanpassen peil
KT KT KT LT KT LT/KT
gem. gem. gem. gem. ond. ond.
plaatselijk palen verwijderen om betere invaart te garanderen gebouwtje van goede architectuur afdak van goede architectuur
KT KT Kt KT KT
gem. gem. gem. gem. gem.
verbeteren trotoirs, planten bomen, markeren bijzondere plekken fiets-voetpad, plaatselijk houten steiger, planten bomen lagere beweegbare brug met een relatief smalle doorvaart
KT KT LT
gem. gem. prov./gem.
verbeteren aanlegmogelijkheden passanten afspraken met aanwonenden over aanlegplaatsen ontwikkelen van herkenbare aanlegplaatsen (“huisstijl” IJlst)
voor passanten duidelijk herkenbare aanlegstroken in heel IJlst
KT KT
gem. gem.
verbeteren stadentrrees ontwikkelen IJlsterbakens ontwikkelen Iendrachtswei-oost tot aantrekkelijke stadsentreé
2 “poorten” bij het binnenvaren van IJlst langs de Wiiddraai en de Geau duurzaam ontwerp als visitekaart voor de stad
KT KT
gem. gem.
2. verbeteren station en omgeving
verbeteren inrichting station en omgeving aanleg vaarroute tussen Wiiddraai en station
3. herinrichten houthavengebied en Frisiaplein
ruimte in bestemmingsplan voor houtgerelateerde bedrijvigheid ruimte in bestemmingsplan voor wonen, winkels, horeca aanlegsteiger voor grote boten bij De Rat verlengen verbeteren Frisiaplein en omgeving aanpassen steigers, herinrichten terrein De Uitkijk en Skippersclub ontwikkelen nieuwe houtgerelateerde bedrijvigheid/winkels/horeca
4. herinrichten ijsbaanterrein
aanpassen ligboxen voor passanten nieuwbouw servicegebouw met toiletvoorzieningen aanleg overdekte picknickplek aanleggen beplanting draineren terrein
5. verbeteren routes door de stad
verbeteren inrichting Stadslaan aanleggen/herstellen Sneekerpad in IJlst beweegbare brug over Dijgreft in de Westergoleane
6. verbeteren van de gastvrijheid
Masterplan IJlst Houtstad 59
Westelike Dijgreft
projectenoverzicht Masterplan IJlst Houtstad (vervolg) project
onderdelen/werkzaamheden/toelichting
planning initiatief
brede steiger met elektro-oplaadpunt voor fluisterboten en snorfietsen
gem. gem. prov./gem.
extra voorzieningen aanlegsteiger voor Het Wapen van IJlst aanleg trailerhelling inclusief toegang en parkeerplek zwemplek ombouwen tot volwaardige zwemvoorziening
officiele bemonsterde zwemgelegenheid
KT KT KT
faciliteren attracties en voorzieningen ruimte in bestemmingsplannen voor bedrijvigheid
winkels, galeries, botenverhuur, kleine houtgerelateerde bedrijfjes
KT
gem.
ontwikkelen plan voor de uitstraling van Ijlst Houtstad cultuurhistorische route Eegracht etc met goede informatievoorziening
KT KT KT
gem./ond. gem. gem./ond.
smal voetpad van gras incl. 2 veerpontjes halfverhard pad of graspad asfalt pad 2m breed, met zijpaden naar Folsgeare ca 2 bruggetjes smal voetpad dammen vervangen door bruggen, aanleg natte natuur, aanleg ligplaatsen dammen vervangen door bruggen, aanleg natte natuur, aanleg ligplaatsen water verbreden en dammen vervangen door bruggen incl brug in spoor ca 3 oplaadpunten op knooppunten of plaatsen waar routes gebundeld zijn
KT KT LT KT LT KT LT KT
prov./gem. prov./gem. prov./gem. prov./gem. prov./gem. prov./gem. prov./gem. prov./gem.
breed scala aan kleine verbeteringen in en om de stad
KT KT KT
ond. gem. gem.
ontwikkelen gastheerschap en informatievoorziening IJlst marketing in overleg met Hotel IJlst beleefbaar maken cultuurhistorie IJlster gastheer of -vrouw
7. aanleggen verbeteren recreatieve routes rond de stad wandelpad langs de Riper Feart wandel(-fiets) route ten zuiden van Sneek op ontginningsgrens wandel-fietsroute langs de Alde Rien wandelroute naar Sneek ten noorden van de Geau herstellen vaarroute Oosthem-Alde Rien-Geau herstellen vaarroute Tsjerkesleat aanleg vaarroute naar Oosthem-Pikemar-Hissemar-Oudega aanleg oplaadpunten voor fluisterboten en snorfietsen
8. Kansen voor duurzaamheid en natuur benutten
Blauwe vlag of Green Key predicaat havens Iendrachtswei-oost een duurzame wijk stimuleringsmaatregelen natuurwaarden toelichting KT = korte termijn LT = lange termijn gem. = gemeente ond. = ondernemers prov. = provincie
Masterplan IJlst Houtstad 61
bronnen
projectorganisatie
-
Projectgroep Trynke Schuurmans, projectleiding vanuit de gemeente Wymbritseradiel. Mariëtte Hooftman, projectleiding vanuit Het Friese Meren Project, Provincie Fryslân. Sandra van Assen, Provinciaal Ruimtelijk Kwaliteitsteam, Provincie Fryslân. Marina Fermo, Provinciaal Ruimtelijk Kwaliteitsteam, Provincie Fryslân. Margriet Fokkema, gemeente Wymbritseradiel. Luitzen Wesselius, gemeente Wymbritseradiel.
-
Atelier Fryslân, Landschapspark Folsgare, versterking van het landschap tussen dorp en stad. Leeuwarden, januari 2010. BügelHajema, Beleidsnota wonen en recreëren in IJlst. Gemeente Wymbritseradiel, januari 2007. BügelHajema, Beleidsnota decentraal hotel IJlst. Gemeente Wymbritseradiel, december 2009. BügelHajema, Stadsvernieuwingsplan IJlst-kom. Gemeente Wymbritseradiel, oktober 2000. Busé, H.J., De Historische Bizonderheden van IJlst. Uitgave: Electrische Drukkerij “Nieuwsblad van Friesland” mei 1908. Fockema Andreae, mr S.J. en drs G. Bakker, IJlst 1268-1968. Uitgave Fryske Akademy, 1968. Grontmij BV, Toeristisch Recreatief Ontwikkelings Plan Wymbritseradiel (2005-2010), Romte foar kwaliteit. Gemeente Wymbritseradiel, december 2005. Kuipers, D., IJlst en Sloten in heden en verleden. Uitgave: Geografisch Instituut Rijksuniversiteit Groningen, 1972. Strootman landschapsarchitecten en Novio Consult, Nationaal landschap Zuidwest Fryslân. Landschapsontwikkelingsvisie & kansenkaart.
Kaarten: Jacob van Deventer 1560 Nicolaas Geelkerken 1615 Johannes Blaeu 1649 Christiaan Schotanus 1664 (bewerking van Blaeu) Huguenin 1823 Topografische Dienst ca 1900 en diverse notities en kaarten geleverd door project- en klankbordgroepleden
Klankbordgroep Tsjerk Bakker, Ondernemersvereniging IJlst Piet Hogeveen, Stichting Molen de Rat Simon Jellema, Stichting de Houten Bok Kerst Koopmans, Ondernemersvereniging IJlst Sofia Krol, Woningcorporatie Elkien Klaas Jan Kuperus, Stadsbelang IJlst Fons Post, Ondernemersvereniging IJlst Saskia Rosendaal, Hotel IJlst i.o., Festival 2015 Jelle Schreur, Ondernemersvereniging IJlst Canisius Smit, inwoner IJlst Jan Tabak, inwoner IJlst Jan van der Velde, VVV Wymbritseradiel Tineke de Vries, Fierljepvereniging Uitvoering Ank Bleeker en Anneke Nauta landschapsarchitecten BNT De foto’s en illustraties in dit rapport zijn gemaakt door Ank Bleeker en Anneke Nauta tenzij anders vermeld.
Masterplan IJlst Houtstad 63
