Spiritualiteit, een nieuwe dimensie in management? Auteur mr drs Huib Klamer1 Ik heb een opdracht, dus besta ik Abraham Heschel Het ware heersen is dienen Uit de I Ching In dit artikel wordt verkend wat spiritualiteit in management betekent. Als vertrekpunt wordt ingegaan op de betekenis van de persoonlijke missie als kompas voor het eigen handelen. Vervolgens komen aan de orde: - dimensies van spiritualiteit - de relatie tussen spiritualiteit en succes - de bronnen waaruit mensen hun spiritualiteit putten en - wat organisaties kunnen en moeten met spiritualiteit. De eigen missie als vertrekpunt “Ieder mens draagt iets kostbaars in zich dat in geen ander te vinden is". Dat te vinden is zijn weg. Martin Buber “Het uiteindelijk doel van ons werk is: onze talenten en capaciteiten gebruiken om de stoffelijke wereld te verbeteren, om haar tot een G'ddelijker plaats te maken. Dat vereist een delicaat evenwicht. Je dient je volledig op je werk te concentreren, maar je er niet zodanig door te laten opslokken dat het hogere doel vervaagt.” rebbe Menachim Mendel Schneerson (overleden 1994) Waartoe zijn wij op aarde? Deze vraag stellen organisaties zich als zij hun missie, hun raison d’être willen formuleren. De missie wordt meestal omschreven in termen van de unieke bijdrage die de organisatie wil leveren aan de maatschappij. De missie verwijst daarmee naar waarden die het eigen bestaan en het eigenbelang van de organisatie overstijgen (transcenderen) en de organisatie daarmee in een groter verband plaatsen. Men zou kunnen zeggen dat de missie als het ware de ziel van de organisatie verwoordt en daarmee een spirituele dimensie kan krijgen. Of men die spirituele dimensie ziet, is een kwestie van visie. Illustratief is het bekende verhaal van de drie metselaars, dat zich afspeelt in de Middeleeuwen. Een voorbijganger ziet drie metselaars aan het werk en vraagt wat zij aan het doen zijn. De eerste zegt: “Ik ben geld aan het verdienen”. De tweede zegt: “Ik sjouw stenen en maak een muurtje”. De derde zegt: “Ik ben een kathedraal aan het bouwen”. Alledrie metselaars hebben gelijk. Het is maar hoe je aankijkt tegen je werk. Iedere activiteit kan het karakter krijgen van werken aan een kathedraal en een spirituele dimensie krijgen. Spiritualiteit begint als de mens zich de vraag stelt Waartoe ben ik op aarde? Die vraag kan ook andere bewoordingen krijgen, bijvoorbeeld: Wat is de zin van mijn bestaan? Volgens 1
Huib Klamer is secretaris van de Stichting NCW (nauw gelieerd aan VNO-NCW) te Den Haag. NCW biedt een programma aan voor reflectie op de gebieden van maatschappelijk ondernemen, ethiek, levensbeschouwing en spiritualiteit, zie www.stichtingncw.nl 1
welke waarden wil ik leven? Waaruit put ik mijn inspiratie en energie? En meer specifiek naar de werksituatie toe: Waar werk ik eigenlijk voor? Bij tijd en wijlen stelt ieder mens zich deze vragen. De vragen - en antwoorden - kunnen voortvloeien uit een spirituele traditie. Daaraan kunnen mensen zoiets als een missie ontlenen, ook al blijft deze vaak vaag en onuitgesproken. Anderen vinden hun missie buiten deze tradities, op eigen kracht of door bijvoorbeeld een eigen waarden statuut te formuleren (zoals beschreven en aanbevolen door Stephen Covey) dat een leiddraad wordt voor hun leven en werken. Een dergelijke persoonlijke missie is niet vrijblijvend en heeft onvermijdelijk gevolgen voor de stijl van werken en leidinggeven; zij vormt als het ware het kompas waarop je stuurt: doelen bepaalt, beslissingen neemt, prioriteiten stelt, omgaat met mensen etc. Vaker zullen de genoemde zijnsvragen mensen als het ware overvallen, bijvoorbeeld als zij geconfronteerd worden met een crisis in hun werk - ziekte, arbeidsongeschiktheid, burn out, ontslag - of in hun persoonlijk leven - verlies van een kind, echtscheiding -. Zulke ‘existentiële voltreffers’ kunnen het leven totaal op zijn kop zetten. Dat kunnen momenten zijn van wanhoop en desoriëntatie, maar ook van reflectie en bezinning op de zin van het gebeurde. Deze zinvragen gaan aan de werksituatie niet voorbij. Dimensies van spiritualiteit Een Joodse zakenman vraagt aan Rabbi Nachman Kossower: "Kunnen wij aan God denken, wanneer wij bezig zijn met kopen en verkopen?”. “Zeker kunnen wij dat” antwoordde de Rabbi: "Als wij aan zaken kunnen denken wanneer wij bidden, moeten wij ook in staat zijn aan het gebed te denken, wanneer wij zaken doen.” Zonder uitputtend te willen zijn, noem ik een aantal eigenschappen/kwaliteiten die vaak in verband worden gebracht met spiritualiteit: - bewustzijn van zin - verbondenheid - ontwikkelen van eigen mogelijkheden - aandacht en openheid. Bewustzijn. Spiritualiteit betekent bewustzijn van en visie op de zin van je werk. Hiervoor kwam al de betekenis van een missie van de organisatie en een persoonlijke missie aan de orde. Martens, (voormalig) vice-president van Ikea, vertelde eens het verhaal van de nieuwe werknemer die als taak had de Ikea-karretjes steeds weer op één punt te verzamelen. Die werknemer vond dat weinig zinvol totdat Martens hem uitlegde hoe belangrijk die wagentjes zijn voor de klanten en de hele logistiek. Een ander voorbeeld: Op de dag van de begrafenis van prins Claus vertelde een stratenmaker in Delft aan dagblad Trouw hoe belangrijk het voor hem was om de straat in orde te maken voor de begrafenisplechtigheid. Werknemers krijgen een gevoel van zin als zij zich bewust zijn van het geheel waarbinnen, en het doel waarvoor zij werken. Managers kunnen daarvoor het conceptueel kader als het ware aanreiken, zoals dat bijvoorbeeld in de bedrijfsmissie kan zijn verwoord. Veel spirituele tradities leggen een nadrukkelijke relatie met werken. De 16e eeuwse mystica Teresa van Avila, stichtster van vele kloosters en adviseur van velen uit de adel en het Spaanse hof, zei tegen haar kloosterzusters in de keuken: “Zusters, bedenkt dat God is te vinden tussen de potten en de pannen”. De kern van de Benedictijnse spiritualiteit wordt weergegeven in de uitdrukking “Dat in alles God verheerlijkt worde”, dus ook in het werken (ora et labora). Het gaat om de juiste balans tussen werk, studie, gebed en rust.
2
De Russisch-orthodoxe starets Theophanes (eind 19e eeuw) adviseert om te werken alsof je alles doet in opdracht van de Heer en in Zijn aanwezigheid. De Indiase leraar Swami Vivekanda (omstreeks 1900) zegt alle werk te zien als een offer aan God. Verbondenheid. Spiritualiteit heeft te maken met verbinding en verbondenheid, met collega's, medewerkers, klanten, de maatschappij en de schepping. Kortom met al degenen die betrokken zijn bij de organisatie, doordat zij stakeholder zijn dan wel meer indirect met ons te maken hebben. Een mooie metafoor voor die verbondenheid is het menselijk lichaam, die te vinden is in de bijbel (de brieven van Paulus), maar ook bij de 17e eeuwse filosoof en natuurkundige Pascal (in zijn Pensées), en ook bij bijvoorbeeld Deepak Chopra, een invloedrijke leraar van deze tijd. Elke cel in het lichaam speelt een eigen rol, is aan het werk, wordt gevoed door andere cellen en geeft voeding aan andere cellen. Als één cel lijdt, lijden ook andere cellen. De cel is autonoom maar tegelijk afhankelijk van andere lichaamsdelen. De metafoor geeft goed de interdependentie weer van organisaties en hun omgeving. Besef van die interdependentie stelt als vanzelf grenzen aan het eigenbelang, geeft openheid naar de belangen van anderen en het geheel, en bevordert een houding van dienend leiderschap (servant leadership), maatschappelijke betrokkenheid en compassie. Een andere metafoor voor de houding tegenover mens en natuur is het beeld van de hovenier, die in de tuin werkt, de planten verzorgd, ziet wat deze nodig hebben, hen besproeit, begiet, bemest. Hij schept zo de voorwaarden voor groei en bloei. Zo heeft de manager aandacht voor wat medewerkers nodig hebben. Ontwikkeling van eigen mogelijkheden. Spiritualiteit leidt binnen in een veld van nieuwe mogelijkheden. Zei Einstein al niet dat mensen slechts een kwart van hun hersencapaciteit gebruiken? De kwaliteiten van de rechter-hersenhelft - intuïtie, gevoel - zijn bij veel mensen onderontwikkeld. Er zijn inmiddels tal van technieken om die aspecten tot ontwikkeling te brengen. Geestelijke groei gaat vaak hand in hand met persoonlijke groei. Paulus noemt als vruchten van de geest (Latijn: spiritus): liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid, zelfbeheersing (brief aan de Galaten 5). Aandacht en openheid. Spiritualiteit heeft te maken met de manier, de instelling, waarmee je je werk doet. In het Nederlands Christelijk Werkgeversverbond, dat is opgegaan in VNO-NCW, is vaak gediscussieerd over de relatie tussen geloof en werk. Eén voorzitter, Steef van Eijkelenburg, een aannemer, placht te zeggen: “Christelijk timmeren kan niet”. Zijn opvolger, Koos Andriessen, die later minister werd, zei: “Christelijk timmeren kan niet, maar je kunt als timmerman wel af en toe die hamer neerleggen en nagaan waar je eigenlijk mee bezig bent”. Maar je kunt verder gaan: het gaat er vooral om hoe je timmert. Het gaat er als timmerman om dat je je werk met aandacht doet, met toewijding, met liefde voor je vak, met oog voor de kleine details. Je kunt van je werk een kunstwerk maken. Wil Derkse, een katholiek filosoof, wiens vader slager was, zei eens: “De ethiek van mijn vader zit in de worst”. In de kwaliteit van de worst kun je proeven met welke aandacht, instelling en toewijding die is gemaakt. Veel mensen zijn er in hun werk niet echt bij met hun aandacht. Ze varen op hun routine. Ze zien de mensen om hen heen met een bril die beslagen is met vooringenomenheden. Ze missen verwondering en onbevangenheid. Spiritualiteit geen snelle weg naar succes
3
Managen houdt in: sturen van processen, beheersen en controleren, dingen van mensen gedaan krijgen (getting things done). Managen (van het Latijnse woord manus dat hand betekent) betekent: dingen naar je hand zetten, in de hand houden, resultaten willen bereiken. Soms wordt spiritualiteit voorgesteld als een weg naar succes. De Maharishi, bekend geworden als raadgever van de Beatles in de 60er jaren, belooft managers succes als zij dagelijks twee maal 20 minuten mediteren door een mantra te herhalen. Mediteren vermindert stress en leidt tot efficiënter handelen. Volgens Deepak Chopra vergroot spiritualiteit de mogelijkheden van mensen en leidt daarom tot succes, zowel persoonlijk als zakelijk. Maar er is ook een ander verhaal. De bijbel vertelt het verhaal van Job, een Godvrezend man die niettemin al zijn bezittingen verliest. Hij heeft niets meer over dan zijn lijf, wordt door iedereen beklaagd. Pas na vele jaren komt er een ommekeer in zijn lot en herkrijgt hij zijn bezit. Spiritualiteit dient mijns inziens dus niet instrumenteel te worden opgevat. Het kan er bijvoorbeeld toe leiden dat men besluit om een ander beroep te kiezen. Zakelijk succes is nooit het doel van spiritualiteit, het is op zijn best een bijproduct. Bronnen van spiritualiteit “De mens is ongeneeslijk religieus” zei de theoloog Harry Kuitert treffend. Spiritualiteit is een kwaliteit die ieder mens bezit. Zoals ook ieder mens in min of meerdere mate ook muzikaal is. Evenals muzikaliteit is spiritualiteit een kwaliteit die ontwikkeld wordt door oefening. Mensen kunnen daarvoor terecht bij één van de vele spirituele tradities, theïstisch zoals het Christendom dat op zich weer vele scholen van spiritualiteit kent (bijvoorbeeld Benedictijns, Franciscaans, Ignatiaans), of non-theïstisch tradities (Boeddhisme, humanisme). De kerkelijke instituties hebben veel van hun gezag en aantrekkingskracht verloren, naar mijn mening omdat juist de spiritualiteit die de kern is van geloven, te weinig aandacht heeft gekregen. Veel mensen zijn hun bron van spiritualiteit elders gaan zoeken. Gelukkig is er veel keus. Bijvoorbeeld uit één van de transpersoonlijke psychologieën (Abraham Maslow, Ken Wilber, de logotherapie van Victor Frankl of de psychosynthese van Roberto Assagioli), het Neuro Linguïstisch Programmeren (NLP), lichaamsgerichte benaderingen. Veel mensen knutselen een eigen spiritueel project in elkaar met bouwstenen uit verschillende benaderingen. Nieuw probleem is hoe in de veelheid van het aanbod een eigen, passende weg te vinden. Daarmee is de klassieke vraag uit elke spirituele traditie meer dan ooit actueel: Ben ik op de goede weg? Wat is illusie, wat waarheid? Bij elke keuze voor spiritualiteit horen: oefening (Grieks ascese) bijvoorbeeld in aandacht, reflectie, gebed of meditatie; morele waarden (liefde, compassie, barmhartigheid); en een bijpassende stijl van leven (en werken). Concreet zijn er tal van ‘geestelijke oefeningen’. Daarbij kan worden gedacht aan gebed en meditatie, maar ook aan praktisch handelen. Wil Derkse schreef een boekje over de betekenis van de leefregel van Benedictus met tal van concrete wenken, ook voor managers (zoals: lees in de middagpauze eens een gedicht; leer de kunst om het werk neer te leggen en er weer mee te beginnen). Bekend zijn de aanwijzingen van de Boeddhist Thich Nhat Hanh, van Vietnamese afkomst en thans wonend in Frankrijk, voor alledaagse activiteiten als: hoe de afwas doen, een telefoongesprek voeren, het gras maaien. Het werk lijkt voor een aanzienlijke groep van mensen de kerk als bron van inspiratie te vervangen. In het klassieke paradigma was arbeid een verplichting, een onvermijdelijk kwaad, een instrumentele activiteit gericht op verdienen, noodzakelijk voor het echte leven dat zich in de privé-sfeer voltrekt. Inspiratie vindt men buiten het werk (bijvoorbeeld in de kerk, in het
4
verenigingsleven). Die visie gaat steeds minder op.Werken is een onmisbare zingever geworden."Het is in de context van formele arbeid dat individuen zich bewust worden van hun onderlinge afhankelijkheid en dat ze zich inzetten voor doeleinden en waarden die hun eigen preferenties overstijgen".2 Dat wordt heel duidelijk als het werk wegvalt, want met name werklozen ervaren vaak zinverlies. Ook pensionering is daarom niet zelden een moeilijke overgang voor werknemers. Spiritualiteit in organisaties Spiritualiteit is allereerst een zaak van personen. Van opleiders, personeelsfunctionarissen en bedrijfsartsen mag verwacht worden dat zij zich bewust zijn dat de dimensie van zin en spiritualiteit voor mensen belangrijk is c.q. kan zijn. Bijvoorbeeld bij ziekte, stress, burn out, coaching, en in programma’s voor persoonlijke ontwikkeling. In behoorlijk wat trainingsprogramma’s wordt ruimte ingelast voor persoonlijke reflectie en soms zelfs meditatie (vaak Zen meditatie). Als organisaties beseffen dat werknemers hun energie en inspiratie ontlenen aan spiritualiteit, is het belangrijk om daarvoor ruimte te maken en zelfs faciliteiten te bieden. Op het niveau van de organisatie kan spiritualiteit aan de orde komen, zij het niet altijd in die woorden, als gesproken wordt over de missie van de organisatie, waarbij meestal waarden als respect, integriteit, maatschappelijke betrokkenheid en duurzaamheid aan de orde zijn. Maar of deze waarden een spirituele dimensie krijgen, is toch weer een kwestie van persoonlijke visie. Maar er kunnen vonken overslaan tussen mensen zodat er zoiets ontstaat als esprit de corps en begeestering (enthousiasme). Dan ontstaan er in organisaties haarden van spiritualiteit, maar dat is nog een zeldzaam verschijnsel.
2
Ignace Glorieux: Arbeid als zingever, een onderzoek naar de betekenis van arbeid in het leven van mannen en vrouwen, Vobpress Brussel 1995 5
