.. "'
I
I
'
Urang Sunda Runtut Raut di Puseun Maja~ahit
)
Pemimpin (.;mum
Kacas
Bukanagara, Rusiah Lawas Nu Kududibuka
Pemimpin Perusahaan
Kaca8
Pemimpin Redaksi:
Aya Karajaan Astanagara di Wewengkon Bukanagara
Aan Merdeka Pen ana
Wav-. an Setiawan
Redaksi:
Kacag Ekspor lmpor Galuh di Darmaga Cipunagara
Asep Hadian P n11ana Wisnu Gingg· Pcnnana Dede Rulnmat L. Pragola Pat ang aran Abah Jalma Sableng Ali AbahAh ~enk GonJreng Yusuf Maulana EndiYoung S1git Barokah
Kaca11 Gunung Padang Terus Ditalungtik Kaca13 Di Kebon Raya Bogor Ngaleuya Bahan Kageulisan
Marketing iklan & Pemasaran:
Kaca22 Karuhun Sunda Baheula Ngatur Orok Lahir Jenlr.1s
Ltcs Ta\:lp Riyadt Siti Maesaroh ( Teh Neng-Ka\Van Sunda) Lay out Sirkulasi: • \Vtsnu Gtn 00 Pe
1
Lala Pragola Pana gkaran Diterbitkeun ku:
Putra PaJajaran Mandin tnedal.penodik Alan1at Jl. AH. Nasution Kert san N . 78 Bandtmg 40 194 Etnail ujunggaluh l yahoo c ·d Telp Fax . 02">- 2 ~ 0 Lala Pragola Panangkaran, mariksa kondisi kandaraan nu dipake dina jalan rumpil wewengkon Bukanagara
Reporter CUJung Baluh nnu resn1i ayn dina bok rednksi
Reken ng · BCA KCU Jl. Ahtnad '\am - C cadas a/n Aan Merdeka Pem1 na
~ ~~
~
L onesialferitage
Perpustakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
Cita-citaPaguyuban Pasundan dina 2014 Ku: Aan Merdeka Permana
DI~A
milang kala Paguyuban Pasundan sawatara waktu kaliwat di Bandung. yen ccnah dipiharep dina pi Ipres 2014, aya urang Sunda anu nyalon jadt presidcn. Hiji cita-cita anu mulya anu sakuduna dirojong. Ngan meureun anu bakal jadi panalck teh. naha gem; aya inohong Sunda anu minuhan pasaratan? An urang Sunda pan biasana sok taletc Ioba tatanya. Naha make kudu <;i itu. pedah naon? Kade btst kitu. kade bisi kieu. Jeung sajabana. Tong ditingali negatifna mun rcwcl teh. urang cokot nu alusna bae, yen loba tatanya teh ku sabab hayang ati-ati. Anu karasa bae. urang Sunda kacida pinilihna. Enya an cita-cita hayang boga pammgpm nagara ti Sunda mah. tapi meureun tcu asal pedah Sunda. Pasaratanana pasti bcurat, nyaeta pipresidencun ti Sunda h~h kudu boga adcg-adcg . Naon perluna adeg-
adeg Sunda kudu dipake pa aratan. apanan mingpin nagara mah pa ti bakal ngagunakeun adeg-adeg etika kapamingpinan sacara umum : ulah curaling. ulah mentmgkeun diri sorangan Jeung kelompokna, jeung kudu anggup ngajamugakeun bang a katut nagara. Lamun dina mingpin nagara ugeran umum geus nyampak, naha make kudu tukuh dipingpin ku urang Sunda (k1tu meureun ceuk etmk ~eJen teh). Tap1 sakah deui, cita-cita hayang boga prestden ti kalangan Sunda, memang eta alus. Tapi nu jadi masalah, mun kakara digederkeun ayeuna, naha cukup ~aktu na, pan milih prestden teh sataun deui? Jigana urang Sunda bakal susah mun ujug-ujug ngasongkeun jalma bari "'teu V\aV\uh saha Sl eta teh". Ngasongkeun presiden ti Sunda lam sakadar milih urang Sunda jeung lain sakadar kungsi "wawuh" ka , eta ngaran, tapt meureun ceuk basa Iegegna mah kudu katembong rekam jejakna heula. Loba ptsan inohong Sunda anu bumela kana kasundaan tapi teu dtptwanoh Lamun mah eta inohong dtpikaserab jeung diaku, nya kakara diaku ku kelompokna ~e wungku l. Urang Sunda memang sok aya anu cedihan. Jiga anu teu resep sasamana mucunghul . ~
Jill!
ll.tottesiaHerttage Perpustakaan Naslonal Rl
DIGITAL LIBRARY
Kitu ababna, urang Sunda sok ngaku maneh aing-aingan. Tapi mun mah enya jero sataW1 ieu ujug-ujug manggihan pipamingpineun Nasional, urang Sunda ge kudu , siap mental. Eta putra Sunda kudu geu siap dihibahkeun jang kapentingan Na ional, ulah dieksploita i keur kapentingan kelompok. Oto Iskandardinata baheula jaman jadi pamingpin redaksi Koran Sipatahunan, bajoangna di Tasik soteh, da ari geus jadi tokoh 1\.asional mah, bajoangna di Jakarta, merjoangkeun kapentingan Nasional. Ali Sadikin torojolan Sumedang soteh, da geus jadi gubemur DKI mah, nu dipikima kapcntingan Nasional. Taun 1970-an. almarhum Umar Wirahadiku umah urang Sumedang nu jadi wapres, beh dieuna ngalaman "dipikangewa" ku kelompok Sunda. Teu pira, pcdah mohong ti Sunda nganjang ka kantor Wapres menta kapentingan kelompokna dibantuan, jaV\ aban Pa Umar harita. "Oh, urusan pribadi mah atuh urang badam ikeun di imah we tong di kantor ... " sauma. Pa Umar "dituding" yen cenah panyakit urang Sunda mah mun geus jeneng sok poho ka dulur sorangan. Tah, ulah nuding kitu . ***
keur anu mikacinta kana sajarah Iawas. Sabab di . teu patempat an, leubeut ku kajadian penting dina mangsa Iawas. CeukMa ' Enes, Cipabeas an teh patilasan , Eyang Mangkun Situ leutik di situs Pabeasa11 loba-loba bae. Malah nu ti saka agara Prabu Siliwangi. Prabu dar sibeungeut. "Kedah jauhna, saperti ti Jakarta Siliwangi, kungsi kumacacang pagancang-gancang, marg1 contona. Ti wewengkon Jawa ka ieu patempatan. Niatna Tengah ge aya. kaayaan kitu teh ukur kirang napak tilas lalampahan para Minangka conto yen nu jarah langkung lima menit. Tos liwat karuhun Sunda. ka ieu tempat nakleuk-nakleuk lima menit mah, nya balik deui Karuhun Sunda ti jaman ka bae, jumlah juru kuncina oge we canembrang herang," ceuk jaman, rata-rata ngadatangan ' aya 27 urang. Masing-masing Ma Enes. ieu tempat. Kitu sababna, ka ieu baroga pancen anu sarua, nyaeta Naon cenah manuatna make gunung anu aya di Desa nganganteur anu niat jarah. kudu dipake mandi dipake Bukanagara Kacamatan Naha naon kaistimewaanana sibeungeut malah tepika , Cupunagara, Kabupaten Subang Patilasan Cipabeasan teh? Ceuk diinumna pisan? Ceuk Ma Enes, kiwari, sok aya anu nyebut Ma Enes, Cipabeasan teh hiji eta mah ukur kapercayaan Gunung Sunda. huluwotan atawa cai nyusu nu sawatara jalma (sabab meureun Meureun maksudna mah aya di eta Gunung Sepuh . Nu . . tangtu loba anu teu percaya gunung tempat panruuruugan matak disebut Cipabeasan, oge). Cenah mun dibarengan ku para karuhun Sunda. Tangtu jadi sabab dina saban tanggal 14 ngado 'a, cibeas teh bisa kontroversi jang kalangan Mulud, cai nyusu anu nyubadanan sagala rupa citaakadernisi mah. Sabab pan ceuk samemehna herang ngagenclang cita urang. Ngan bae da ari nu maranehna, nu disebut Gunung teh ngadadak robah wama jadi disebut patilasan mah, memang Sunda mah, nya gunung dina bodas semu kentel, kumaha we sok loba didareugdeug. jaman pra-sajarah anu ayana di cai pabeasan. Daratangna pedah baroga tempat nu kiwari katelah Tab, dina mangsa keur kitu, maksud, tapi oge daratang ku Gunung Tangkubanparahu. jalma pahibut nyariukan sabab hormat ka anu kungsi Ngan pikeun kalangan diwadahan kana urut botol nyieun patilasan. Kumaha masarakat awam, soal mere aqua. Aya oge anu mandi atawa henteu rek hormat, utamana
~ ~ .
~ lda.~W!~
PerpOstakaan Nasional Rl
we canembrang herang," ' ceuk Ma Enes. Naon cenab manuatna make kudu dipake mandi dipake sibeungeut malah tepika , diinumna pisan? Ceuk Ma Enes, eta mah ukur kapercayaan sawatara jalrna (sabab meureun tangtu loba anu teu percaya oge). Cenah mun dibarengan ku ngado 'a, cibeas teh bisa nyubadanan sagala rupa cita-cita urang. N gan bae da ari nu disebut patilasan mah, memang sok loba didareugdeug. Daratangna pedah baroga maksud, tapi oge daratang ku sabab hormat ka anu kungsi nyieun patilasan. Kumaha henteu rek hormat, utamana keur anu mikacinta kana sajarah lawas. Sabab di ieu patempatan, leubeut ku kajadian penting dina mangsa , lawas. Ceuk Ma Enes, Cipabeasan teh patilasan. , Eyang Mangkunagara Prabu Siliwangi. Prabu Siliwangi,
kungsi kumacacang ka ieu patempatan. Niatna napak tilas lalampahan para karubun Sunda. Karubun Sunda ti jaman ka jaman, rata-rata ngadatangan ieu tempat. Kitu sababna, ka ieu gunung anu aya di Desa Bukanagara Kacamatan Cupunagara, Kabupaten Subang kiwari, sok aya anu nyebut Gunung Sunda. Meureun maksudna mah gunung tempat pangjugjugan para karuhun Sunda. Tangtu jadi kontroversi jang kalangan akademisi mah. Sabab pan ceuk maranehna, nu disebut Gunung Sunda mah, nya gunung dina j aman pra-sajarah anu ayana di tempat nu kiw ari katelab Gunung Tangkubanparahu. N gan pikeun kalangan masarakat awam , soal mere ngaran di ditu di dieu, teu j adi soal da cenah puguh alesanana. Ka G unung Sepuh
. , anu boga p attlasan Eyang Mangkunagara Prabu Siliwangi, oge sok aya anu nyebut Gunung Ageung. Prabu Siliwangi katut geureuha Nyi Subanglarang remen ngadatangan ieu tempat, sabab ngabogaan riwayat buhun ceuk ukuran jaman harita. Buyutna Prabu Siliwangi, nyaeta Prabu Linggabuana anu katelah , kungsi ngalanglang ka ieu tempat, ma lah ngadegkeun Karajaan Astanagara (tingali artikel sejenna dina ieu peda lan). Saluhureun ti eta, Nyimas Naganingrum katut putrana Ciung Wanara, oge kungsi ngadatangan ieu tempat. Atuh anu leuwih j auh ti eta, Nyi Dayang Sumbi oge sababaraha kali ngalanglang ieu tempat. N garan Dayang Sumbi tangtu deuih bakal jadi kontroversi, sabab ceuk loba jalma, angot ceuk kalangan
WangunImah Sunda Parahu Kumereb : potongan wangunan imah nu suhunanana mirupa parahu nangkub Badak Heuay : potongan wangunan saung anu teu make wuwung,pasambungna hateup tukang jeung hareup saperti badak keur heuay Jolopong: potongan wangunan imah nu suhunanana ngajolopong manjang, sok aya oge nu nyebut suhunan panjang atawa gagajahan Capit Gunting : potongan wangunan imah anu tungtung suhunanana make awi atawa kai
~ ~ .
dicagakkeun kawas gunting rek nyapit
Julang Ngapak : potongan wangunan imah nu di hareup j eung di tukangna make sorondoy kawas jangjang julang keur ngapak. Tagog Anjing : p otongan wangunan saung anu meh samodel j eung potongan badak heu ay ngan tungtung usukna patepung jeung tungtung usuk nu hareup, jadi wangunanna ngeluk, kawas anjing keur nagog atawa keur jogo, sok aya nu nyebut oge jogo anjing. ***
~ luta.~W!~
Perpustakaan Nasional Rl
Aya Karajaan Astanagara DiWewengkon Bukanagara LOBA karajaan leutik ti tatar Sunda anu teu kungsi kacatet dina sajarah. Salah sahij ina nyaeta Karajaan Astanagara di Desa Bukanagara Subang, diadegkeun ku Prabu Linggabuana. Gunung Sepuh di Bukanagara
IS-pangampih Majalah Investigasi Ujung Galuh mah boga prediksi yen Sunda teh beunghar ku carita lawas. Ngan ku sabab loba bukti anu leungit, dileungitkeun atawa can kapanggih, Sunda jadi miskin sajarah, sabab dina umumna jalma ukur nganggap yen anu disebut sajarah mah nyaeta kudu anu puguh buktibukti akuratna, boh bukti arkeologis boh bukti tinulisna. Ari sedengkeun di Sunda, lolobana henteu kumplit sakumaha anu dipikahayang ku umum. Aya anu boga titinggalna, euweuh lalakonna. Aya anu kapanggih lalakonna, euweuh bukti fisikna. Nu paling pama, bukti fisikna euweuh, lalakonna euweuh, tapi eta karajaan kungsi aya. Nya Karajaan Astanagara contona. Karajaan Astanagara teu kungsi kacatet dina buku naon bae oge. Atuh urang
Sunda boro ka apal lalakonna. "Ukur ceuk beja patumbutumbu, yen eta karajaan kungsi aya," ceuk Ma Enes juru kunci Cipabeasan. Cenah sok sanajan ukur ' dina impian, tapi ka Ma Enes mab loba anu nerangkeun yen di wewengkon mumunggang Gunung Sepuh baheula jauh ka baheula kungsi aya karajaan. "Tuh, kira-kira di kalereun situ, karatonna mah," ceuk Ma ' Enes nuduhkeun hiji tempat anu ayeuna mah ukur lingkungan kebon enteh. Kira-kira kieu lalakon ngadegna Karajaan Astanagara teh. leu karajaan diadegkeun ku Prabu Linggabuana, raja Karajaan Galuh Kawali (13501357). Umur karajaan kacida pondokna, sabab leungit kakulub bumi sanggeus kajadian Palagan Bubat. Ngan sanajan umurna pondok, ari anu kungsi ngarajaanana mah tepika lima raja. Raja anu pangheulana ~A
\a.~~e
Pe
katelahna Prabu Darmawangsa, raja anu pamungkas Prabu Bunisora, raina Prabu Linggabuana. Baheula aya tradisi, saban sinatria Galuh kudu ngayakeun lalampaban jauh, dina raraga ngajalankeun upacara ngalokat. Ukur sinatria pinilih anu bakal diajen prestasina. Salah sahijina nyaeta sinatria anu saterusna katelah Prabu Darmawangsa, jadi raja munggaran Karajaan Astanagara. Salian ti urusan sosial-ekonomi anu geus maju ' (aos artikel "Ekspor-Impor di Darmaga Cipunagara"), teu kapaluruh aya kajadian penting naon di ieu karajaan teh. Ngan anu tetela, umurna pondok pisan. Ukur kurang ti sapuluh taun. Sabada kajadian Palagan Bubat (1357), Karajaan Astanagara oge ngarangrangan tepika leungitna pisan. ***
IPUNAGARA teh hiji walungan atawa wahangan badag anu ngali wat ka wewengkon Subang. Mimitina kaluar ti hiji gunung anu aya di Desa Bukanagara. Ti hulu cai anu ngaburial dina saban usum, turun ka situ leutik. Ti dinya ngamalir kana solokan leutik. Caina canembrang herang. Beuki ditubeuki badag, beuki badag, malah ahima ngabentuk Walungan Cipunagara anu lamun geus anjog ka pakaleran mah rubak kacida. Wewengkon sisieun walungan ge jadi rame sabab dina jaman baheula mah, walungan teh jadi lalar-liwatna kagiatan sosial-ekonomi. Baheula dina abad 14, Walungan Cipunagara kaereh ka Karajaan Galuh. Basa Galuh dicangking ku Prabu Linggabuana, di mumunggang Gunung Sepuh tempat bijilna cai nyusu atawa huluwotan Walungan Cipunagara, diadegkeun hiji karajaan anu katelahna Karajaan Astanagara. Bisa disebutkeun karajaan leutik sabab komarana teu pati katangar. Tapi oge bisa disebutkeun karajaan badag, sabab aweuhan kagiatan ekonomi karasa pisan. Harita dina antara taun 1350-1357
Masehi, di muara Walungan Cipunagara aya darmaga badag parag i hanjat jeung balayarna kapal-kapal dagang. Kapal dagang ukuran leutik panjang 5 deupa tepikeun ka panjang 40 deupa, loba turun jangkar di darmaga anu harita sahbandarna ngaran Ki Anggar Darma. Wilayal1 palabuan teh ngembat panjang lain bae d i muara walungan, tapi ngereh ka basisir nu , kiwari katelahna Basisir Eretan. Hubungan dagang ieu palabuan, lain bae ukur jeung karajaan nu aya di Jawadwipa bae, oge lain ukur j eung karajaan-karaj aan di N usantara bae, dalah j eung sakumna nagara nu aya di daratan Asia oge geus d iayakeun. Dina jaman harita, kapal ti karajaan asing turun jangkar di
Cipunagara. lndustri keramik, kai atawa kaen sutra, datang ti Kochin China (Vietnam), Tiongkok, Madagaskar atawa deukeutna ti Penang. Sabalikna pihak Karajaan Astanagara ngaliwatan Darrnaga Cipunagara, ngekspor rempahrempah, kaen mori, daun tarum, katut tutuwuhan keur ubarubaran (herbal). Tutuwuhan jang kageulisan oge diekspor ti ieu darmaga. "Tepika kiwari, di tengah sawah wewengkon Kacamatan Cipunagara aya adegan urut mercusuar. Naha eta teh titinggal jaman jayana Darmaga Cipunagara atawa sanes, teu apal. Ngan nu tetela, eta mercusuar tangtos titinggal lawas mana ayana di tengah sawah oge. Pan kapungkur mah laut teh tepika wewengkon nu
ayeuna jan ten pasawahan ngaplak. Ratusan taun daratan janten nambih margi ti hulu ka muara nyandak leutak, nya ngawangun daratan," ceuk Kosim (60) urang Cipunagara. Hanjakal kamajuan Darmaga Cipunagara henteu lana, malah kaasup singget pisan. Anu jadi sabab, kabawa pangaruh ku kajadian Palagan Bubat. Sababaraha taun bada kajadian di Bubat di mana Prabu Linggabuana kabejakeun tiwas, tata-nagara Karajaan Astanagara jadi teu jongjon, ahima narikolot, malah tepikeun ka burakna pisan. Darmaga oge jadi tiiseun. Lamun mah ayeuna
loba parahu anu turun jangkar, lain di Damaga Cipunagara tapi rada nyered ka wetan, nyaeta ka ' Basisir Eretan. Kitu ge lain kapal niaga tapi kapal . pamayang tukang ngala lauk. Kapal mayang mah tetep daratang ti mana-mendi, kaasup ti Kalimantan. Ukur nineungna. Kamajuan mangsa lawas
PERK.EBUNAN ti jarnan Belanda tepika jarnan merdika, jiga nagara husus. Boga aturan husus dina ngabedakeun jalmapangkat, jeung pagawe biasa. Ieu kaalaman ku kuring jaman digawe di salah sahij i perkebunan di wewengkon Garut. Sanajan Belanda geus euweuh, tapi budaya peodal masih keneh lumaku, peres is jiga Belanda aya keneh. Conto basajan, perumahan pagawe handap di emplasemen, dijauhkeun jeung paimahan pagawe luhur. Aya paimahan Adm (administrator), gedong sigrong buatan Belanda, tur boga pasilitas mewah, kaasup soal ajen kadaharan. Aya permahan karyawan biasa jeung aya perumahan buruh atawa upah harian . Kabeh teu meunang pacorok. Pagawe biasa, komo
~ ~ .
buruh harian, teu meunang sagawayah luntalanto ka perumahan anu pangkatna saluhureun kajaba mun digeroan. Tepikeun ka taun 1970-an, pagawe rendahan ngabasakeun ka anu pangkatnaluhur ku sebutan Juragan, agan, juragan sepuh atawa agan anom. Ka pagawe luhur sakapeung nyebutna menir, ari menir ka sahandapeun mah seh. Lamun sakalina adu hareupan komo tepika cacarita, tata sopan santun kumaha bae dina tata cara ngobrol menak jeung cacah. Kuring geus pangsiun ti taun 1970-an.keneh ge, teuing kumaha ayeuna peodalistis masih keneh karasa di perkebunan atawa geus leungit. *** OYOCisurupan Garut.
~ ~~~
Perpostakaan Nasional Rl
ratusan taun kalarung, teu kabeh dipikanyaho ku urang Cipunagara, ku urang Subang, ku urang Sunda, mana komo dipikanyaho ku bangsa Indonesia sagemblengna mah. Yen urang Sunda ngalaman jadi bangsa maritim, geus lawas dipopohokeun. ***
' ' unun aan ~ru~ 1aun 1
LAM UN panalungtikan Situs Gunung Padang rengse dipigawe, hasilna tanwande bakal ngarobah peta peradaban dunya, sabab umur bangunan di Gunung Padang, j auh leuwih kolot batan ti tinggal peradaban bangsa Mesopotamia.
UNUNG Padang beukingahudang perhatian kalangan peneliti, sabab ayeuna geus aya kayakinan yen situs Gunung Padang dikirakira geus aya ti 13.000 taun ka tukang. leu ukur boga harti yen Situs Gunung Padang, umuma jauh leu wi h kolot ti batan adegan kuna anu aya di Giza Mesir. Padahal j auh samemeh Gunung Padang kapanggih, sajarah peradaban dunya ukur nyatet yen pyramid di Giza Mesir teh mangrupa peradaban dunya munggaran anu aya di ieu dunya.
~ ~ .
~ lda.~W!~
Perpostakaan Nasional Rl
"Lamun Situs Gunung Padang geus kabuka kabeh, ieu situs baris ngarobah peta peradaban dunya," ceuk arkeolog ti UI. Prof. Danny Hilman Natawidjaja, kordinator Tim Peneliti Mandiri Terpadu Gunung Padang, nyebutkeun yen tina basil nalungtik susunan batu, eta kabeh j ieunan manus a, tur geus boga peradaban anu kawilang maju. "Situs Gunung Padang legana kurang-leuwih sapuluh kali Candi Borobudur," Danny Hilman. Bada lebaran bulan kamari, tim geus nuluykeun
nalungtik deui. Kapanggih yen susunan batu teh umurna bedabeda. Susunan batu pangluhurna umurna leuwih ngora nyaeta 500 taun samemeh Masehi. Lapaisan rada handap aya anu umuma 7000 rebu taun ka tukang. Ari lapisan panghandapna, urnurnajauh leuwih kolot nyaeta 13 rebu taun kaliwat. Aya susunan batu anu ampir sarua jeung kabudayaan kuna di Peru. Situs Gunung Padang, legana 150 hektar, leu anu nangtukeun Situs Gunung Padang jauh leuwih badag batan Borobudur teh. Aya batu pang-uundakan (punden berundak) Uundakan lapisan handap, jangkungna 100
meter. Ceuk ProfDanny, Situs Gunung Padang jelas jauh leuwih kolot batan titinggal kuna di Mesir anu jadi titinggal peradaban bangsa Mesopotamia. '"Jadi lamun Gunung Padang geus kabuki kabeb, bakal ngarobab peta p eradaban dunya,"pokna. Ceuk Danny deui, peta peradaban dunya anu kungsi kacatet pan ukur ti 6000 taun samemeh Masehi, nyaeta peradaban Mesopotamia. Geus kitu piramida Giza di Mesir, 2500 taun atawa jauhna, 2800 taun samemeb Masehi. Eta cenah anu dianggap peradaban pangkolotna di dunya teh. Ayeuna Gunung Padang kapanggih, geus aya ti 13 rebu taun ka tukang. Alhasil, nya Gunung Padang anu ·
~ ~ .
~ ~w.~~~
Perpostakaan Nasional Rl
pangkolotna mah. Nunung Sobari, kepala Disbudpar Jawa Barat nyebutkeun yen Situs Gunung Padang ayeuna geus jadi objek wisata. Ngan ku sabab keur lumangsung panalungtikan, a lusna masarakat kudu ati-ati dina ngamangpaatkeunana, ulah tepika diraruksak. Kurang leuw ih tilu taun ka tukang, jauh samemeh Situs Gunung Padang ditalungtik sacara akademisi, ari tim investigasina mah geus nyieun kayakinan yen ieu Situs bakal ngarobah peta peradaban dunya sabab Iian ti umurna jauh leuwih kolot teh oge adeganana kacida badagna. ** *
INVESTIGASI sajarah Pajajaran di wewengkon Bogor anu ku tim investigasi Sajarah Alltematif dipilampah minggu kamari, ngahasilkeun bejabej a anu mungguh matak pikaaguleun. Nu kapanggih di wilayah Bogor, lain bae sajarah ngeunaan nu sifatna istana centris Karaton Sri Bima Punta Narayana Madura Suradipati bae, tapi manggihan beja-beja sejenna di saluareun kahirupan pulitik jeung tata nagara jaman Pajajaran. "Naon margina para puri Pajajaran gareulis maranis eung camperenik?" ceuk urang Kampung Pulo sawatara waktu samemehna. Nu nulis ngabigeu. "Sabab dina jaman Pajajaran harita, bacacar ahli kecantikan, mun ceuk jaman harita mah," omongna. Atuh saterusna mah dararad Bah J~hana nerangkeun. Teu panjang-lebar, teu gemet, tapi intina manehna nerangkeun yen di Pajajaran harita beunghar ku ramuan kageulisan. Cenah loba jenis tutuwuhan anu lamun diramu dihijikun, bakal bisa dipake ngarawat awak, ngarawat kulit ngarawat beungeut jeung awet ngora.
Kitu sababna cenah para putri dina jaman Paj aj aran baroga keureutan beungeut anu geulis jeung awet ngora. Kabeh oge cenah tina ramuan alami anu dihasilkeun tina tutuwuhan anu aya di sabudeureun Pajajaran, kaasup nu aya dikebon raja. "Tuh, di Kebun Raya Bogor, sakumna tutuwuhan j ang kageulisan tepi ka kiwari ge masih keneh aya j eung euweuh nu leungit," ceuk Bah Juhana. Ngan sawaktu nu nulis menta penjelasan sacara merele, Bah Juhana urang Kampung Pulo harita nolak sapajodogan. "Kahiji moal dipercaya, kaduana mun dipercaya sieun tutuwuhan di Kebun Raya loba nu leungit," pokna. Ceuk
manehna. geus we da urang mah cenah sok leuwih percaya kana produk deungeun batan nu aya di lembur sorangan. Jadi inget kana kajadian sawatara taun ka tukang. Kungsi aya urang Sunda anu manggihan ramuan kageulisan tradisi masarakat Pajajaran.Basa ku manehna ditatawarkeun ku industri nasional, euweuh nu daek nampa da teu percaya. Ari basa ditatawarkeun ka Nagri Korea, mani babari nyanggutna. Ayeuna bak patent ramuan Pajajaran geus gubrag ka bangsa Korea. "Jeung moal aya label Pajajaran.'' ceuk Bah Juhana.
***
•
u mr~ AYA keneh atawa geus euweuh eta kitab pusaka, nu eces disebutkeun yen sakumna tutu wuhan jang kageulisan putri Pajajaran, aya dipelak di Leuweung Songgom. Di bagian sejen disebutkeun aya peneliti urang Sunda, manggihan elmu ngarawat awak dina jaman Sunda buhun. Beh dieu beh dieu, tim investigasi Ujung Galuh ngahaja nyusud tapak tawas soal elmu kageulisan. Bet kanyahoan geuning. Sakurangkurangna dina jaman Pajajaran, harita kungsi aya kitab kageulisan anu katelahna Kitab Mustikaning Ayu Ningrat. Eta teh naskah anu eusina ngabahas soal cara-cara rumawat awak. Ngurus kageulisan dina
•
~ ~ fU ~~n ~m~n ~ ~ ~r~n
jaman Pajajaran, teh gabungan tina nyusun ramuan ubar tina rupa-rupa tutuwuhan leuweung, dibarengan ku elmu batin. Naha make kudu dibarengan ku elmu batin, sabab nu dimaksud kageulisan dina jaman harita sakadar geulis rupa, tapi oge kudu geulis dina nembongkeun paripolah sapopoe. Para putri dina jaman Pajajaran, kudu bisa nembongkeun ajen-inajen sa laku putri kadaton anu gede wibawa, horrnateun jeung pikaajriheun. Sangkan boga paripolah sarupa kitu, lian ti gede atikan teh oge kudu boga batin anu beresih. Kitab Mustakaning Ayu Ningrat geus euweuh bungkeuleukanana. Naha
Ngaran Kembang gedang = ingwang. Kembang jeruk =angkruk Kembang pare = ringsang Kernbang jambu- nami karuk batu) Kembang bolang = disebat ancal Kembang kawung = pengis Kembang holed= atela Kembang awi = eumbreuk K.embang bako = Kembang -
,..,t
•
~ ~~ "")lt l.ctotteSialferitage
Perpustakaan Nasional Rl
••
DIGITAL LIBRARY
diancurkeun, leungit kakulub jaman, atawa aya anu ngampihan. Ngan, lamun mah memang leungit kitabna, sabenema mah ku urang Pajajaran geus disebutkeun yen sakur tutuwuhan leuweung anu bisa dipake ubar kageulisan teh geus dipelak di Leuweung Songgom komplek Karaton Pakuan Pajajaran. "Jadi ana kitu, sagala ramuan kageulisan dina jaman Pajajaran teh , tutuwuhanana ayeuna masih keneh aya di Kebon Raya Bogor," ceuk Mustapa, pituin ti Bogor. Ling/ing Jatining Ati Waruga S ukma Tanpa Kirana Laplap Jagat Restu Hyang Widi. *** Uangjawokan kageulisan jaman Pajajaran)
Lagu Kembang Gadung
Dihaleuan keun KeurMielin Ki La i in SAWATARA lingkung seni Sunda di wewengkon Subang masih keneh tukuh
ngahaleuangkeun lagu Kembang Gadung. Eta teh minangka rasa hormat kana jasa Ki Lapidin. Baheula Ki Lapidin anu bela ka rayat, geus dihukum gantung ku Belanda. N gan samemeh digantung, Ki Lapidin boga pamenta nu pamungkas, nyaeta hayang dipanghaleuangkeun lagu Kembang Gadung.
BAHEULA di Subang, aya carita nu teu kacatet dina buku sajarah kurikulum sakola, carita nu dicaritakeun deui ku cara lisan. Hij i tokoh di Subang nu ngaranna Ki Lapidin, hiji . Jawara. Ki Lapidin bisa disebut pajuang, harita bajuang ngabela rahayat nu ditandasa ku Walanda. Ki Lapidin sok mindeng nyamur milu aub ngamen jeung
grup kasenian "Belentuk Ngapung" (cikal bakalna kasenian Ketuk Tilu) nu biasa ngahibur para "kuli kontrak perkebunan" unggal poe Saptu nu mokprok jeung poe gaj ihan para kuli kontrak (Seni Belentuk Ngapung ilahar oge disebut "Doger Kontrak"). Cara Ki Lapidin bebela ka rahayat, ku jalan ngarampog harta tuan tanah, hasilna dibagikeun ka rahayat. Walanda
~ ~ ~
~ ~~~
Perpustakaan Nasional Rl
nganggapna ka Ki Lapidin teh garong tapi ceuk rahayat mah pahlawan. Nyorang mangsa, waktu nu geus tangtu Ki Lapidin keuna ku apes, antukna Ki Lapidin dicerek, diberok. Ki Lapidin dihukum gantung dina tangkal tanjung di puseur Kota Subang (beh dieu Eta tempat aya di hareupeun Bioskop Candra). Samemeh pegat nyawa ku tali gantungan, Ki Lapidin aya pamenta nyaeta hayang dipanghaleuangkeun lagu "Kembang Gadung" ku Sinden (Sinden harita nu pangrnencrangna ti Cigadung, nyaeta Nyi Dara, nu tempatna kiwari di Kartadara). Bareng jeung geuleuyeungna nyawa Ki Lapidin, s~ra sinden awor jeung cipanon nu ngeclak dina kongkolak panon. Kiwari pikeun pangelingeling Ki Lapidin, sakabeh grup seni tradisi di Subang, mun rek minton kudu bae ngahaleuangkeun Kembang Gadung.***
EMA Sujalma, ti taun 2000 bubuara di Mojokerto, sasat wilayah anu baheula katelah Majapahit. Malah masing teu gereyek tapi urang Sunda sejenna loba anu bubuara di Mojokerto, tempat kajadian Palagan Bubat. Geuning ari di wilayah"Majapahit" mah urang Sunda jeung turunan Majapahit bisa alakur, gawe bareng dina pangupajiwa, oge gawe bareng dina makieuhkeun kasenian tradisional. Di Mojokerto saba taun aya Festival Kasenian anu sohor dingaranan Festival Bantengan Panji Siliwangi tur dipikaresep ku urang Mojokerto. , Tulisan ngeunaan pangalaman Ema salila · bubuara di "tanah Wilwatikta". Ema Sujalma
KATELAHNA mah ieu wewengkon teh disebut Mojokerto. Cenah umurna geus 720 taun. Naon istimewana? Ah, ari sareretan mah biasa we sarua jeung kota-kota sejenna di nagara urang. N gan lamun ditaliti leuwih titen, ngandung sajarah badag sabab baheuana Mojokerto teh asup ka wilayah Karajaan Majapahit. Tab, lamun geus tepi kana ngaran Majapahit, implengan urang salaku urang Sunda tangtu bakal rus-ras ka ditu ka dieu, utamana nyoreang alam ka tukang ka anu ceuk urang disebut sajarah tea. Di ieu tempat loba titinggal situs kaasup candi. Masih keneh aya Talaga Segaran, situ karajaan di Karaton Wilwatikta,
puseur dayeuh Karajaan Majapahit. Urang Sunda anu boh nu apal pisan,boh nu taa-taram, lamun inget ka Majapahit tangtu ngimplengna anu goring bae, sakurang-kurangna bakal ngimpleng kajadian anu pikasediheun. Pan ceuk catetan sajarah cenah Pasukan Sunda bobor karahayuan dikepung wakul buaya mangap ku pasukan Majapahit anu diluluguan ku Gajah Mada kala wan jumlah anu teu saimbang. Ceuk catetan sajarah keneh, Prabu Linggabuana katut putri kadeudeuhna Nyi Putri Diah Pitaloka Citraresmi gugur di Bubat. Urang Sunda ngungun sedih, malah ngunek-ngunek ~~
'La.~~e
Perpustakaan Nasiooal Rl
tepi ka ayeuna, da cenah Jawa geus hianat ka Sunda. Tapi sabot dulur-dulur kuring nu mangkuk di Sunda sedih kingkin bari neuteuli, ari kuring mah deuih kalah bubuara neangan pangupa jiwa di Mojokerto. Malah sanajan henteu mayoritas, tapi da ayeuna loba pisan urang Sunda anu bubuara di Majapahit aeh di Mojokerto teh. Naha eudeuk ngajorag ka urang Majapahit alatan urusan mangsa ka tukang? Ah, lain. leu mah ukur eudeuk neangan pangupajiwa we. Loba urang Sunda di Mojokerto anu jadi tukang baso, tuang siomay atawa dagang tahu. Kuring mah kabeneran boga pangupajiwa "rada legeg"
nyaeta jadi pelukis. Tapi loba deuih urang Sunda di Mojokerto anu birupna masagi, sabab boga usaha anu mucekil, misalna jadi pangusaha toko jeung usaha kana diskotik. Tab, dina bulan Agustus nyanghareupan agustusan, ti tatar Sunda teh ngabrul tukang dagang bandera merah putih atawa asesoris agustusan. Kabeh ge daratang ti Sunda, arusaha dagang bandera. Aya deui paj abat museum Trowulan anu bisaeun basa Sunda da biangna mah urang Sunda. Jadi lamun kuring cacarita ku basa Sunda, salian jeung tukang siomay atawa tukang bordelan teh, nya jeung sang paj abat museum tea. Kuring sok rajeun ngadenge atawa maca tina suratkabar atawa tina facebook urang Sunda. Horeng ari di Sunda mah, suasaa teh can robah, masih suasana "Perang Bubat'', sabab dina postingan, lamun geus cacarita soal Perang Bubat, urang Sunda katembong arambekna ka Maj apahit j eung Gaj ah Mada teh. Padahal ari urang Sunda anu keur bubuara di Mojokerto mah, ah, biasa we alakur. Atub turunan Majapahit teu nyatru deuih ka urang Sunda anu keur bubuara teh. An tara urang Sunda jeung turunan Majapahit, tara ubral-obrol urusan saj arah, urusan Perang Bubat. Paling nu sok diobrolkeun mah, urusan kasenian. Nya sakurangkurangna anu karekam ku
.
Wayang Golek di Jawa Timur
kunng anu geus ngumbara di Moj okerto ti taun 2000 keneh. Boh urang Sunda boh urang Mojokerto, raresep pisan kana kasenian tradisional. Urang Sunda, teu cukup lalajo kasenian sabab bari j eung ngagarapna. Aya rupa-rupa kasenian Sunda hirup di Mojokerto, salah sahijina pntonan wayang golek. Ku urang Sunda di Mojokerto, ngaran Siliwangi geus biasa dipake ngaran organisasi atawa lingkung seni Sunda. Di Mojokerto aya festival taunan katelahna Festival Bantengan Panji Siliwangi. Rupa-rupa jenis kasenian saperti wayang golek, calung, jaipongan jeung sajabana. leu festival teh oge dicaruk j eung kasenian J awatimuran. U rang Sunda resepkana seni jawatimuran jeung urang Mojokereto resep kana kasenian Sunda saperti calung jeung j aipongan atawa wayang golek, atuh puguh we rame da nu lalajo pacorok. Wayang golek ge basa
~ ~ 4
~ Ita.~~~
Perpostakaan Nasional Rl
panganteuma tetep basa Sunda. Nu lalaj o urang Mojokerto, aya nu apal, aya anu apalna sawareh, aya anu teu apal, ngan tetep resepeun utamana palebah dalang ngahaleuang suluk. Pan ari jalan carita mah geus arapaleun da lolobana nyokot carita babon, lain rekaan. Ku sabab kasenian Sunda euyeub di Mojokerto, atuh produksi alat kasenian ge jadi kabawa euyeub. Loba anu arusaha nyieun kendang (istilahna kendang jaipong). Nu nyieunna bisa pituin Sunda bisa pituin Jawa. Aye una urang Sunda jeung urang Jawa keur rneumeujeuhna alakur, dihijikeun ku sinetrom Raden Kian Santang. Lamun rengse lalajo, ranyong d~alobrolkeun bari teu hayang nyaho, naha eta "lalakon sajarah" teh bener atawa salah. Antara Jawa jeung Sunda dina lalajo Kian Santang, teu asup kana koridor pro-kontra, nya teu jiga urang Sunda anu araya di lembuma, tanah Pasundan. * **
1/ustrasi kagiatan pasar baheu/a
ARGA Cina di pakaleran Karawang mah hirupna geus ngahiji jeung saha bae oge. Agamana bisa rupa-rupa tapi hirup sauyunan. Basa munggah puasa taun kamari , K1m Nyoh pakpikpek mantuan tatanggana anu keur papasakan. Nu papasakanana mah urang Islam da rek ngabageakeun bulan Ramdhan, tapi ari manehna agamana Budha. Tapi Kim Nyoh mani sakitu sumangetna
babantunateh. ~anehnateu owel mantuan kaperluan agama sejen sabab da dina hiji waktu mah, giliran manehna anu dibantuan ku tatanggana. leu teh kajadian sapopoe anu lumaku di wewengkon pakaleran Karawang, saperti di Sungaibuntu, di Sadari, atawa di Pisangan. Warga katurunan Cina di ieu tempat, hirupna teu eklusief, teu misahkeun maneh tina hirup-kumbuh jeung sasama. Istilah pribumi
jeung nonpribumi teh geus euweuh. Aya urang Sunda anu beunghar jadi bandar tambak, boga bujang urang Cina, pon kitu deui sabalikna. Agama anu aya rupa-rupa ptsan. Aya turunan Cina anu agamana Hindu, Budha, Kong Hu Cu, Kristen oge aya Islam jeung jumlahna teu kurang. Antara beda agama teu jadi masalah, malah mah rarukun . ptsan. Nya saperti anu
digambarkeun tadi. Usum Lebaran Islam, Cina Kong Hu Cu atawa naon bae, marantuan pusuk-pasak nyadiakeun jang buka puasa jeung sajabana. Engke giliran Imlek, Natal jeung sajabana, giliran urang Islam babantu. Memang di ieu wewengkon, geus euweuh istilah mana pribumi mana lain. "Naha bangsa Cina make disebut nonpribumi, da maranehna datang ka ieu tempat teh geus ti mangabad-abad. Boa kuring anu nonpribumi mah da ti Purwakarta ngumbara ka dieu kakara dina taun 1980-an. Ari sedengkeun bangsa Cina mah datangna ka Pisangan atawa ka Sungaibuntu teh geus ti abad 18 keneh," ceuk Safrudin seuri. Urang Pisangan mah aya anu sanggup nerangkeun, yen cenah turunan Cina daratangna ka Pakaleran Karawang teh di
antarana aya nu ngungsi sawak!U aya rajapati masal ka warga Cina di Batavia abad 17. Warga Cina teh pal inter pisan dina ngolah kahirupan ekonomina. Maranehna palinter usaha, tepikeun ka usaha napn bae nu aya di Batavia, beunang ku Cina tur bangsa Belanda mah kapeped. Ku sabab geus tepi kana titik bahaya keur Belanda, kapaksa aya gerakan pembersihan. Loba urang Cina anu dipateni. "Sawareh nyalametkeun diri, ngungsi ngajauhan Batawi tarumpak parahu, nya di antarana aya anu hanjat di Basisir Karawang ieu," ceuk Juki . Keng Kian mah tukang ojeg ti Sungaibuntu teu apal inya kana sajarah. "Da sakainget kuring mah Si Engkong geus lila cicing di Sungaibuntu. Si Engkong ge
nyarita, cenah bapana ge sarua geus lila jadi urang dieu," ceuk Keng Kian. Di salah sahiji desa nu aya di pakaleran, kacatet jumlah warga Cina aya 40%, sesana diwengku ku rupa-rupa suku bangsa, saperti Sunda, Jawa, Padang jeung Madura. " Hartosna, ari nu seueur mah penduduk Cina. Alhamdulillah alakur," ceuk pagawe kacamatan. Bas taun 1990-an aya gehger di Karawang maledogan took bangsa Cina malah ngarembet ka Rengasdengklok, di Sungaibuntu, di ASadari, di Pisangan mah, malah urang Cina pada nangtayungan. " Di ieu wilayah kudu bebas tina patelak SARA,'' ceuk Juki.
***
aun 1. Bismilah bubuka lagu muji sukur ka Hyang Agung sumembah ka sang karuhun sumujud ka Batara Agung neda widi neda amit ka Gusti Nu Maha Suci mugi diaping dijaring neda pangraksa pangriksa sareng ka para karuhun nyanggakeun ieu pangbakti duh Gusti ulah bade hiri dengki duh alah ... kembang gadung nu kahatur nyanggakeun ieu pangbakti pangbakti ti seuweu-siwi 2. Kembang gadung ruruntuyan estu endah koneng enay meulit dina tatangkalan bijil cucuk dina areuy anu bisa jadi tameng ngajaga kasalametan Gelama mahluk ka dunya anging kersa Maha Suci dijaga rawuh diraksa umumna sadaya mahluk nu jadi ciptaana-Na geura prak sarujud sukur tasyakur ka Maha Agung ibadah ka Maha Esa.
Saban Nyarita Ngeunaan Sunda Sok Diseungseurikeun DINA
Palanggeran urang Sunda mah, hirupna jeung alamo Ku sabab kitu kudu bisa ngarumat alamo Ngan ku sabah manusa Sunda kiwari geus teu ngaJenan kabuyutan, alam ge kolu diraruksako "Alam di Sunda paling ruksak sabab geus dipake komoditas kauntungan materi bari teu hayang mtarao Leuweung dituaran da laban tanahna dijual ka pabrik atawa keur adegan villa jeung rupa-rupa bubutuh hirup anu sifatna 0
·~-..~
~
deungeun tur urang Sunda mah ukur samet lalajo, omongna. Acil nyebutkeun yen kabuyutan Sunda teh aya di leuweung, aya di gunung, aya di sisi cai atawa aya di basisir laut. Tapi kiwari urang Sunda teu his a ngarumat. "Salian ti geus dikawasa deungeun, urang Sundana sorangan ge geus teu hayang ngarumat kabuyutan," poknao Naon atuh cenah kabuyutan teh? Kabuyutan teh tempatna urang Sunda ngarumat kasadaran kana harti hirupo Karuhun urang cenah remen tapakur di kabuyutan, napakuran harti hirupo
~ ~ ~
~ lc~e,~~~
PerpOstakaan Nasional Rl
'
alih-fungsio Nu ngaruksak alamna bangsa deungeun tapi balukar paripolah para centeng ti Sunda," ceuk Acil. "Kuring katut urang Sunda nu saihwan mikacinta alam Sunda, gogorowokan hayang melaan. Tapi heran, ku naon nu sejenna caricing? Leuweung digundulan, basisir dikali diala pasir besina, walungan diantep polusi, tapi urang Sunda lolobana mah jarempeo U rang Sunda geus kasered ku bubutuh mantuan deungeundeungeuno Jajauheun kana merdika teh 000" ceuk Acil deuio
Ceuk Acil, sadar atawa henteu, urang Sunda sabenema keur dijajah ku deungeundeungeun. Urang Sunda anu cenah nyicingan tanah Sunda, sabenema geus teu ngapimilik deui tanah Sunda sabab sagala geus sereg geus kaheurinan ku tatanan budaya deungeun. "ltu geura di Karawang, make aya kuburan mewah, ngaranna ge teu parok pisan jeung kasundaan. Naon tah cenah ngaranna? Kuburan Sandiego, lin? Kuburanjangjalma nu keur hirupna medah-meduh, sabab mun hayang dikubur di dinya kudu mayar ratusan juta malah miliaran rupiah. Aya teu nu ribut? Jarempe j eung geus dianggap polah ilahar nu disebut kamajuan tea. Nu nyukseskeun ngadegkeun kuburan sarupa kitu, pasti para centeng ti Sunda," ceuk Acil keuheul. Kalawan togmol Acil nyarita yen di Sunda geus euweuh j alma pinter, sabab kabuktian, tong boroning di tataran Nasional, dalah di regional Pasundan ge, urang Sunda teu ngalalakon. Kituna
teh bari nataan, sabaraha persen urang Sunda nu jaradi pajabat di tanah Pasundan tempat maranehna cicing di bali geusan ngajadi? ''Ngan saeutikjeung teu signifikan mangaruhan kawijakan pamarentahan. Sunda geus diatur ku deungeun sagalana," pokna. Ceuk Acil, cirina di Sunda euweuh jalma pinter, sabab urang Sunda hirupna katembong aing-aingan, teu boga tokoh pemersatu. "Saba nu disebut atawa nu ngaku-ngaku tokoh Sunda tapi sorana digugu? Euweuh, Lur!" pokna. Acil Bimbo ngageuri, lamun Sunda hayang menyat, kudu aya gerakan anyar anu sifatna ekstra ordinary. Nyieun hij i gerakan anu la in ku kawijakan normatif. Salila ieu cenah, Sunda teh hirupna napsi-napsi. Urang Sunda miskin komunikasi j eung miskin koordinasi. M alah kakuatanana dipeuraykeun ku kapentingan kelompok jeung kapentingan pribadi masing-masing . Urusan hayang mulangkeu n Tangkubanparahu ka urang
Sunda sangkan kabuyutan kaurus, hasilna kadalon-dalon sabab persatuan urang S unda kapeuraykeun. Aya ke lompok anu hayang nyalametkeun banda Sunda. Tapi aya ke lompok atawa perorangan anu nampa kauntungan ti deungeun tina ladang ngaj ua l Tangkubanparahu. Ceuk Acil, Sunda geus kacabut tina akar budayana. "Kudu aya anu silih eledan. Tangtukeun hij i panutan Sunda anu sorana digugu. Lamun mah aya beda saeutik, aya kakurangan saeutik, montong digegedekeun tepikeun ka balukama marisah deui marisah deui. Cing sanggup teu urang Sunda boga toleransi pikeun milih duluma sangkan jadi tokoh pemersatu?" ceuk Acil. "Geus nyeri biwir da kuring teh gawena cacalawakan bae nyaritakeun nasib Sunda. Ngan heranna, saban kuring cacarita soal Sunda, nu sejen kalah saleuseurian," pokna nutup paguneman. ***
Winduherang Tempat Penting di Kuningan DI wewengkon Winduherang Kacamatan Cigugur Kuningan; aya hiji tempat karamat. Cenah ieu tempat teh baheulana tempat kumpulna para raj a, katelahna Winduherang Medang Kamuliaan Kuningan. Kuningan teh bisa disebutkeun wilayah penting dina jaman harita. Harita, Prabu Suraliman Sakti di Winduherang narima kajayaan anu utama. Para raja ti satungkebingjagad daratang ka Kuningan pikeun ngahormat Sang Prabu anu ' katelahna Raja Ewangga. ***
atur ro
' ' a If fDIU~
WaftaocarajeuogDickyZainal Arifio
OROK nu anyar lahir, jaringan uteukna diunduh tepi ka umur sapuluh tau engke bakal ngajenggeleng jadi manusa super. Indung budak geus biasa ngalahirkeun orok bari teu ditulungan ku paraji, sabab geus bisa ngurus maneh.
EUKl dieu beuki dieu. beuki kabukti, yen aJen-maJen hirup luluhur Sunda Jauh lcuwih hcbat manan bang a anu jadi turunanana. Tcknolog1 naon bae anu 1yeuna dipiboga ku bang a dcungcun, atawa anu kiwari keur jadi panalungtikan bang a deungeun, malah ku luluhur Sunda mah geus dikawa a. Ceuk Dicky Zainal Arifin anu alila ieu ngayakeun panalungtikan mang a-mangsa lawa , tetela karuhun urang geus boga teknologi jang makieuhkeun kahirupan. Lamun mah ayeuna kasohor i tilah ''teknologi canggih". abenerna teu satai kuku mun d1bandingkeun jeung kapinteran luluhur Sunda. Conto anu pangbasajanna bae, dina medalkeun turunan. ,
•
#
•
•
Luluhur urang mah geus sanggup nyieun rekayasa genetika. Maranehna bisa ngatur, kumaha sangkan orok nu dilahirkeun boga uteuk nu jcnius. Katclahna rekayasa Mortaprabeena. Orok nu anyar lahir, jaringan uteukna diasupan ku program-program teknologi canggih, tepikeun ka dina umur 10 taun, geu bisa nyieun ruparupa pangabisa. Indungna ge sawaktu ngalahirkeun geus teu dibantuan ku paraji. Ngan lamun dina ieu artikel kudu diterangkeun sacara merele, kudu nerangkeun paelmuanpaelmuan buhun anu sacara awam susah dihartikeunana. ..Nu eces, eta elmu Sunda buhun geus kaambeu ku bangsa deungeun, urang Barat, utamana," kitu ceuk Dicky. Henteu mustahil, sabab ka Dicky geus loba elmuwan Barat
anu ngahaja datang. Panalungtikan Dicky Zainal geus lila dipake referensi dina tesis-tesis paelmuan modem ceuk ukuran maranehna. Contona, dua elmuwan Barat ngaran Hans Berekoven, turunanJerrnan,garwana turunan Australia-Aborigin, di Australia. Salila opat taun cicing di Malaysia, nal iti artefak di hiji polu deukeut Pulo Kalimantan. Sanggeus ku Dicky diterangkeun yen di eta tempat sabenema aya bangunan kuna j iga piramid, atuh maranehna ngarasa kaget. Panalitian eta dua arkeolog ti mancanagara anu salila ieu bingung, manggihan artefak tapi teu nyaho awal mula kabentukna, asa manggihan inpormasi tambahan anu leuwih munel deui . Maranehna asa geus
manggih jawaban anau salila ieu jadi Ia lange (misteri) nu poek. Ceuk Dicky, sawatara piramida anu kakulub bumi kabeh ge gudang paelmuan canggih. Jadi mun di bangsa Barat geus bisa teknologi canggih (dina urusan naon we), sabenema eta geus nyampak di sababaraha piramida, kari nalungtik jeung naliti . Basa ditanya, saupama piramida Gunung Padang Cianjur geus kabuka kabeh, naha aya kamungkinan Candi Borobudur "dicoret" dina tujuh keajaiban dunia leu sabab eleh
Maket Jmajiner siws Gummg Padang
leu Situs Gunung Padang? Dicky Zainal teu nembalan sacara langsung. Ngan nu eccs cenah, Candi Borobudur mah ukur nataan gambar jeung patung, ari Piramida Gunung Padang mah, lian ti area l bangunan sapuluh kali ti ukuran Borobudur, oge nu utama mah pinuh ku babaran elmu canggih ceuk ukuran ayeuna tea mah. Ngan ceuk Dicky, sanajan tarekah ngabuka Situs Gunung Padang geus jadi rarancang gawe Pamarentah da Presiden ge geus marentahkeun, ari rupa-
rupa hahalang mah tetep ngajungkiring ngahalangan. Ti mimiti anu teu percaya, tepikeun ka nu nganggap bid'ah kumplit. Ti mimiti anu nyarek ulah dibuka bisi ngaruksak kalestarian alam, tepikcun ka nu pipilueun hayang milu nghabuka ku sabab diduga aya pependeman (harta karun emas inten pennata), kumplit aya. Malah oge aya anu nuding pencitraan Pamarentah supaya dianggap beman kana sajarah, oge aya. *** Tell Eli- Suba11g
Jangjawokan ( Asihan) AWAKING kasep sorangan Malik welas karunya ka aing Da aing ratu asihan ti buana panca tengah Curuk aing curuk angkub Bisa ngangkuh putra ratu Mangka reret soreang Soreang ka badan awaking. Jampe Neundeun Pare Mangga Nyi Pohaci Nyi Mas A lame Nyi Mas Muiane Geura ngalih ka gedong manik ratna inten Abdi ngiringan Ashadu sahadat panata, panetep gama Iku kang jumeneng Lohelapi Kang ana teleking ati Kang
ana lojcring Allah Kang ana madep rna ring Allah lku wujud salamet ing dunya Salamet ing aherat Ashadu Anla llaha lllallah Wa Ashadu Anna Muhammadar Rasulullah Abdi seja babakti ka nu seda sakti, agung tapa Nyanggakeun sangu putih sapulukan Kukus kuning purba herang Tuduh kang sa eda tuhu Datang ka sang seda herang Tepi ka kang seda sakti Nu sakti neda kasakten Neda deugdeugan tanjeuran. *** Ali Abah Ali
Rasa Hormat Urang Barat kana Budaya Sunda DINA buku Eden in the East, salah saurang ahli DNA bangsalnggris nyebutkeun yen Sunda teh jadi acuan pustaka hirup keur bangsa Barat. Pakaya Budaya Sunda Alit (tatar Sunda kiwari), mangrupa bagian ti wewengkon Sundaland (Sunda Ageung). Ceuk manehna, kaagungan budaya Sunda geus jadi salah sahiji pakem jeung nara sumber dina ngamajukeun budaya }ana sastra nampa piagem penghargaan Barat, katut budaya bangsa dma kagwtan Budaya Sunda di Newyork City sejenna anu aya di ieu dunya. Ageman tritangtu anu jadi Eden in the East teh palanggeran Sunda Buhun, maksudna mah sawarga nu aya sacara sadar geus cditiron tur di tatar dunya beulah wetan. d ipake palanggeran nyu sun Ceuk maranehna dina eta buku, kahirupan tata-nagara di bangsa nya ti dieu cenah awal mula Barat, tepikeun ka kiwari. lahirtna agama jeung budaya "Jadi lamun aya anu teh nyebutkeun demokrasi teh jolna . Sunda teh mangrupa awal ti Barat, sabenerna salah, sabab mula peradaban dunya. Dina ceuk maranehna, kahirupan eta buku oge disebutkeun yen peradaban dunya kaasup agama berbangsa dan bemegara dimimitian ti Sunda," kitu ceuk jeung budaya, sabenema ukur Yana. Yana ngadenge ngajiplak atawa niru-niru pangakuan bangsa Amerika budaya jeung agama anu harita sabab Yana lila hirup di keur lumaku di tanah Sunda. Amerika, malah kiwari ge keur Cara pamarentahan dina cicing di Amerika, jadi dosen ngatur tata-nagara modem di budaya Sunda di sababaraha kalangan bangsa Barat, paguron luhur di eta nagara. sabenerna mah niru-niru Ceuk kolega-kolega Yana kahirupan jeung etika atawa Sastra, nyaeta kalangan palanggeran tata nagara anu keur lumaku di wilayah megalit ilmuwan Amerika, rata-rata nyebutkeun yen etika tatatanah Sunda, nyaeta peradaban nagara anu keur 1umaku di Sunda jaman buhun harita.
rts me B
~
..._
J.dot1esiaHeritage Petpustakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
Amerika oge di bangsabangsa sejen di dunya, nyaeta pemisahan kekuasaan antara legislatif-eksekutif jeung yudikatif, sabenema niruniru tatanan kanagaraan di Sunda buhun anu katelahna tritangtu tea. "Salami ieu mah abdi, atawa sasama urang Sunda sejenna, lamun mireungeuh kahirupan demokrasi anu misahkeun ti lu kakawaaan teh ukur nyebutkeun yen eta paham anu digederkeun sabada revolusi Prancis, nyaeta tilu tihang demokrasi anu misahkeun tilu kakawasaan dina kahirupa pulitik, ukur nyebutkeun yen gaya pulitik kitu, di Sunda ge aya nya eta tritangtu di buana. Teu nyebutkeun bangsa Barat niru ti urang. Nya kakara ayeuna we eungeuh, nyaeta sanggeus ayana pangakuan ti maranehna sorangan," ceuk Yana Sastra. Tritangtu di buana, kiwari di dunya geus j adi bahasa umum, dipake leu unggal bangsa nu pakemna eta-eta keneh, model tata nagara legislatip, yudikatip jeung eksekutif, kitu ceuk bahasa maranehna mah. Ceuk Yana, di Sunda mah lambing maung teh masih keneh dipake adurenyom pro jeung kontra. Padahal ari bangsa Barat mah geus meleg-meleg ngaku. Ceuk maranehna sanggeus narjmahkeun istilah maung,
maung di dieu lain boga harrti sabangsa sato leuweung da ceuk maranehna mah maung teh hartina manusa unggul, manusa anu tukuh kana jangji. "Urang Sunda mah tara loba pamenta, tara jadi baramaen, malah sabalikna sok loba mere. Kitu cenah ceuk babaturan kuring ban gsa Amerika teh," omong Yana. Urang Amerika ngajen ka urang Sunda sarua kieu : The east teach the west how to govern, because of magic power from Sundaland." Mun ditarjamahkeun sacara bebas mah maksudna kieu: urang wetan sanggup ngaj arkeun elmu pamarentahan ka , urang kulon (bangsa Barat, Eropah) ku sabab
Penca dipikaresep urang Barat
aya kakuatan gaib nu nyangkaruk dina jiwa urang Sunda. Jang ngukur bangsa maranehna ngaliwatan ajaranajaran Sunda, dicokot tina luhungna budaya Sunda. Ceuk maranehna, aci patina elmu gaib Sundaland ditarjamahkeun jadi bahasa Barat ku jalan nyiptakeun teknologi modem tur malah hasilna bisa leuwih bedas batan kakuatan nu aya di Sundaland sorangan. Bangsa Barat geus meleg-meleg neuleuman ilmu gaib Sunda cenah, ngan ditarjamahkeun ngaliwatan paelmuan modem tepikeun ka ngahasilkeun teknologi canggih.
~ ~ ~
~
""
JmoKesiaHeritage
Perpustakaan Naslonal Rl
DIGITAL LIBRARY
"Padahal saripati ajaran teknogi Barat teh dicokot tina ajaran gaib bangsa Sunda. Kitu ceuk maranehna," omong Yana Sastra. Bangsa Barat ngabina hubungan budaya jeung Urang Sunda ngaliwatan seni jeung budaya Sundana. Ayeuna. bangsa Barat bisa ngalakonan tatapakan karuhun Sunda nyatana ku ngaliwatan seni jeung budaya. Salah sahiji seni budaya nu paling praktis diteuleurnan ku maranehna nyaeta ngaliwatan seni penca. Ka hareup Yana Sa tra rek medar, kumaha elmu penca sacara eksklusif diteuleuman ku bangsa deungeun jang kamajuan maranehna dina jaman anu bakalda~ng.Cag.
***
Arsite/...1ur imajiner Karaton Pajajaran L()~SI,denahjeung
arsitektur Karaton Pakuan di Bogor masih tetep jadi hal anu narik ati pikeun ditalungtik. "Kalah kumaha ge ari nu ngabaud kana sajarah Pajajaran mah, bakal narik ati," ceuk Sulaeman urang Bogor nu mikacinta sajarah Pajajaran. Sabenema ti jaman baheula ge ari nu nalungtik mah geus aya. Urang Belanda bae dina jaman VOC a bad 16-an teu kurang ti tilu ahli anu nalungtik, nyaeta Pieter Scipio (1670), Abraham van Riebeeck ( 1709) jeung Baron van Imhoff (1745). Sakurangkurangna, maranehna geus nyieun peta ngeunaan lokasi Karajaan Pajajaran, oge geus ngarekonstruksi deui
arsitektur Karaton Pakuan Pajajaran (Sri Bima Punta Narayana Madura Suradipati). 1adi sawaktu Raden Lalam Wiranatakusumah (aim), nyieun deui sababaraha gambar arsitektur bangunan Karaton Pakuan, bisa jadi manehna kungsi ningali gambar beunangna Pieter Scipio. Beh dieu beh dieu, dating deui sum anget pikeun nalungtik atawa , ngarEkonstruksi deui lokasi Pakuan Paj aj aran. Bisa jadi ku masih panasaranna ngeunaan lalangse ngeunaan hiji karaj aan anu katelah Paj aj aran, bisa jadi ku sabab kageuing ku ucapan Ajip Rosidi dina pidato pangleler
ti Unpad salaku Doctor Honoris Causa sawatara taun ka tukang. Harita dina pidatona Aj ip nyebutkeun yen Paj aj aran jeung Prabu Siliwangi ukur fikti f. Panggeuing ka urang Sunda anu panganyama datang ti calon wakil Gupemur Jabar Deddy M izwar anu nyebutkeun, pendekatan budaya ka urang Sunda geus teu bisa ngaliwatan budaya sajarah sabab sajarah Sunda ukur ftktif. Meureun ku ayana ieu " kiritik", nya aya sawatara jalma bob sosoranganan boh kelompok, kasumangetan pikeun ihtiar neangan lalangse Paj aj aran. Sugan j eung sugan pamanggih yen Pajajaran fikti f teh nyalahan.
Ayeuna-ayeuna (hasilna can diumumkeun), Prof. DR Agus Arismunandar keur nalungtik denah jeung arsitektur Karaton Pajajaran ngaliwatan paelmuan akademisi. Sakurang-leurangna kitu ceuk penjelasan Wahyu Affandi Suradinata, senimanbudayawan ti Bogor. Harita anjeunna ngajelaskeun kitu teh dumeh nu nulispareng indit ka Bogor, maturan anu rek ngarekonstruksi adegan Karaton Paleuan Pajajaran. Aya deui kelompok anu hayang ngarekonstruksi Karaton PakuanPajajaran teh ku cara supranatural. Ahir-ahir ieu di kalangan barudak ngora di Sunda aya gcrakan hayang neuleuman sajarah mangsa kaliwat leu jalan supranatural. "Da bongan ngaliwatan pangaweruh akademisi, hasilna saeutik pisan," ceuk Mohamad Gojin (40) urang Padaherang, Ciamis. Manehna gabung dina kelompok anu disebutna grup Sajarah Alternatif. Manehna ngumpulkeun kalangan ngora anu leu manehna disebut barudak indigo, nyaeta anu baroga kamampuh dina ngagunakeun indra kagenep. "Can tangtu maranehna resep kana sajarah jeung ngarti kana sajarah. Tah, tugas nu ngarti kana sajarah anu kudu
nuyun maranehna," ceuk Gojin. Ku sabab nu nulis dianggap jelema anu"ngarti" kana sajarah, nya diajak pikeun ngayakeun ekspedisi nalungtik Karaton Pakuan Pajaj aran d1 Bogor. "Kumaha mun batur teu percayaeun?" ceuk nu nulis. "Ah, keun bae da ieu mah keur sadirieun kami wungkul," pokna. Moal diterangkeun sacara merele leumaha tata-cara ieu grup dina maluruh lokasi jeung arsitektur Karaton Sri Bima Punta Narayana Madura Suradipati teh. Ngan helokna, salian ti peresis jeung gambaran basil investigasi Pieter Scipio dina taun 1670 teh oge maranehna mah boga leuwihna dina mere penjelasan. Contona bae, lamun ceuk Scipio tihang-tihang karaton teh dij ieun tina golondongan tangkal palem, ceuk maranehna lain. "Sabab tangkal palem mah, ka luhuma ngaleutikan, pan ari nu dipake keur tihang karaton Pakuan teh ti handap tepika luhur, ukuran diametema sarua. Jadi lain tina tangkal palem." ceuk Mohamad Gojin. Digambar sacara gembleng, lokasi Karaton Pakuan teh cenah moal mahi dina kanvas lamun hayang eces mah, saking ku legana. Kakara digambar mangrupa sketsa sabab tina
sakitu anggota tim, euweuh saurang genu pinter ngagambar. Tim lnvestigasi Sajarah Altematif geus basil ngarekonstruksi posisi Karaton Sri Bima Punta Narayana Madura Suradi pati. Ku sabab masih mangrupa sketsa, jadi basiIna kakara basajan, saolah-olah dipotret tina kapal udara. Lega pisan geuning lokasi karajaan teh. Dileuriling leu benteng jangkung, rubakna 5 km panjangna 17 km. Moal kakuriling ku leumpang kaburu cape, jadi leudu tumpak leuda. Baheula ge ponggawa Pakuan PajaJaran ari tugur (ngaronda kaamanan) teh nguri lingan kuta atawa benteng bari tumpak kuda. Mun ponggawana pangkatna handap keneh (kakara honorer, can dibisluitan), wayahna laleumpang. Bcnteng atawa nu disebut kuta teh ceuk Pieter Sc1pio mah di\\ engleu tina tumpukan batu anu dipageuhan ku taneuh liket. Tapi ceuk tim ti grup SaJarah Altematif. kuta teh dij ieun tina susunan batu bata, dikuatan ku sabangsa semen. Dina harti seJen, teu tim teh boga kacindekan yen industri batu bata dina jaman Pajajaran geus aya. ***
Panaratas Karawitan Sunda Wanda Anyar MANG Koko (Koko Koswara) medal ka alam rame lOApri l 191 7, di lndihiang Tasikmalaya, Jawa Barat, anak tunggal ti pasangan Mochamad Ibrahim Sumarta jeung Siti Hasanah. Ramana teureuh menak Surnedang, ja lma juga la, ahli mamaos tembang Sunda. Ti mimiti gubrag ka a lam dunya geus diayun ambing ku tembang Cianjuran, munasabah m un getih seni kolotna ni tis ka dirina. Ku panuyun bapana, dina umur 6 taun koko geus mampuh ngagalidengkeun tembang, lagu anu pangheulana ka cangkem nyaeta Balon Ragrag, sarta geus ngawasa teknik dasar ngacapi, nurutan bapana anu beunang ngulik ti juragan Ganda. N ingali anakna calakan metakeun kacapi, Mochamad Ibrahim Sumarta ngondang Mang N il ka panganjrekanana pikeun ngalatih Koko sangkan maher ngacapi . Dina umur 8 taun Koko geus maher ngacapi j eung ngawih . Ti sagedengeun eta, Koko boga bakat hade maen badminton jeung maenbal, di sakolana mindeng j adi juara badminton j eung kapake j adi pamaen sepak bola.
Kana ibadah kawilang leketna, raj in ngaj i jeung tara ninggalkeun kawajiban solat waj ib anu lima waktu. Unggal manjing waktu solat, Koko sok tarhim j eung adzan di masjid Agung Indihiang Tasikmalaya, anu teu anggang ti imahna. Dina bab atikan, ilaharna ti kulawarga menak, Koko disakolakeun ka I liS (Holands Inlandsche School), lul us taun 1932 j eung M ULO (Mer Uitgebruid Lager Ondervwj s), lu lus taun 1936. Waktu keur sakola di His Koko wa noh kana gi tar jeung piul, eta alat musik dma dangka anu singget kacangkem, sarta jadi pamacn gttar j eung pml anu
pangnyongco langna. Keur mangsa rumaja Koko geus bisa nyieun kacapi anu tangga nadana diatonic, anu saterusna eta kacapi disebut kacapi modern, bisa mirig lagu- lagu pop jeung lagu- lagu barat. N incak sawawa Koko ngajangelek jadi seniman anu dipikaserab di lemburna, koko kapake ngajar kasenian di tiap sakola j eung diunggal intansi pamarentahan di Kabupaten Tasikmalaya, ku modal kasenimanan jeung uteukna anu encer, Koko taun 193 7 tepi taun 1939 dibenum jadi karyawan Balai Pamoelangan Pasoendan.(Paguyuban Pasundan) Tasikma laya, widang pendidikan. Taun I 939 dimutasi ka Paguyuban Pasundan Bandung . Taun 1940 Koko pindah gawena ka De Javasche Bank. Taun 1942 ngaj leng ka pausahaan advertensi (iklan) Koran Cahaya Shimbun. Saterusna dina taun 1945 Koko diangkat jadi administratur d i Harian Suara Merdcka. Bosen di gawe di Koran ta un 1950, Koko ngalamar gawe ka Jawatan Penerangan (Deppen) Propinsi Jawa Barat, nasib hade pisan, di eta j awatan Koko diperenahkeun jadi juru
penerangan, tepi ka taun 1961 . Ku pamarentah propinsi Jawa Barat taun 1961 di pindahkeun gawena jadi guru Konservatori Karawitan (KOKAR) anu saterusna eta sakola jadi (SMK.l) Bandung. Taun 1966-1973 Koko dipercaya jadi Direktur Kokar (mun ayeuna mah kepala sekolah), sarta waktu ASTI ngadeg, dina taun I 972 tepi ka pangsiunna taun 1985 diangkat jadi dosen luar biasa ASTI Bandung. Dina kahirupanna, Koko ngalaman tilu ka li ngawangun rumah tangga, taun 1936 nikah ka moJang Pagerageung Tasikmalaya (teu kapaluruh ngaranna), ngahiji jeung eta mojang teu lana, sanggeus papirak jeung mojang Pagerageung, taun 1943 nikah jeung Tutum Kulsum mojang Indihiang batur salembuma, istri anu ka dua tilar dunya sabada ngalahirkeun anakna nu ngaranna Tati Rosmiati, untungna anakna salamet, sarta tumuwuh nepi ka dewasa. Taun 1945 dina mangsa ngageduma proklamasi kamerdekaan Koko ngawangun rumah tangga jeung mojang Bandung anu ngaranna Bertha Sarianingsih, ti istrina anu ka tilu Koko boga turunan tujuh, jadi anakna teh aya dalapan . nyaeta Tati Rosmiati, Cecep Bastadi, Nenden Rostarina ' Tatang Benyamin, Uce Rosyaningrum, Ida Rosida, Titin Rostini, dan Nia Henrita. Jeung Bertha Koko langgeng rumah tanggana, nepi ka puput umuma. Gawe Rancage Mang Koko "Dina kiwari nyanding bihari, moal aya kiwari mun
taya bihari, seja ayeuna sampeureun jaga", Eta ungkara jadi titincakan gawe rancage Mang Koko dina enggoning ngahiru-huripkcun ka enian Sunda. Anu jadi udagan Mang Koko hayang ngalanggengkeun kasenian karawitan titis wari karuhun bihari, sarta hayang kasenian Sunda bisa ngigelan jeung ngigelkeun jaman, tapi teu anggang jeung tatapakanna. Ku kituna kasenian Sunda kudu dimumule jeung dimekarkeun. Cara ngamumulena dijaga, dipiara diriksa, diwariskeun, sangkan genera i Kisuda wanoh jeung micinta kana banda
~ ~~
~
l dottesiaHeritage
PerpustakaanNasionaiRI
DIGITAL LIBRARY
budayana. Tt sagedengeun eta sem wansan ti nini akt kaman Jeung kiwari kudu didangdanan sangkan leuwih sicup jeung leU\\ ih komaraan, koncina kreati\ itas. Patali jeung eta, 5Cmman Sunda k:udu motekar. Lcbah mekarkeun kaseman ulah kasungkeret ku ka~enian anu geus aya, kaseman anu holna ti nagri deungeun bt~a dipahtekeun kana kaseman tradtst, contona sem tanji anu torojolna ti Barat ku k.anthun urang Sunda dtdekontruksi ngajangelek Jadt kascman anyar, anajan alat-alatna ~arwa
sora. Hasil garapna kawas anu keur guneman. Dina garap gending gamelan rea nyipta melodi-melodi anyar, anu pola tabeuhna ngamangpaatkeun kaparigelan nabeuh. Tepi ka gending gamelan karasa dinamis. Sangkan garapna bisa ngigelan jaman, eusi rumpaka kawih atawa tema lagu anu rek digarapna, nyoko kana pasualan anu keur haneut ka alaman ku masarakat, kalawan dibungkus ku gending anu warnana anyar, beunang nyarungsum tina seni tradisi jeung music barat, kalawan napasna nyunda. Lian ti eta, dina raraga ngarojong kana kamekaran Mang Koko, mun seni karawitan sastra Sunda, sarta modem, ku kamotekaran ngaronjatkeun ajen sastra Sunda, hayang dipikalandep ku karuhun Kisunda, tanji dalit keur rumpaka lagu Mang Koko jeung kasenian tradisi, eta pisan masarakat, seni karawitan ulah mindangsaraya ka sastrawan anu dipateakeun ku Mang Koko, ngeuyeum beu ( monoton),sarta Sunda. nyaluyukeun jeung wirahma nginjeum napas seni modem Sababaraha laguna anu abadi pikeun ngadangdanan karawitan kahirupan. nepi ka kiwari, diantarana Sunda, hasilna matak hookeun, Cohagna karawitan Sunda sumbangsih ti Wahyu Wibisana, bit-bit anu nyampak dina music kudu dinamis sawirahma jeung Rahmatulloh Ading Afandi dinamika kahirupan masarakat The Beatie nyanding dina (RAF), Dedi Widiagiri jeung gamelan, gending gamelan panyanggana. Patali j eung eta sastrawan sejenna. jeung kacapi ngajangelek jadi anu pangheulana digarap ku Gawe rancage Mang Koko karawitan wanda anyar, anu Mang Koko ngolah garap tabeuh nyaeta ngaguar. Nyipta, ngabina napas Sundana masih karasa tur waditra jeung garap seni sora. , nyebarkeun karyana, katut karampa. Contona dina lebah ngadokumentasikeun karyana. Tarekah Mang Koko dina ngareureueus pola tabeuh enggoning nangtungkeun Anu diguama seni tradisi titis waditra kacapi, kabeh kawat komara karawitan Sunda, waris ti karuhun bihari jeung kacapi dipapay ku teknik salawasna maca kaayaan jaman, nyintreuk, noel, jambret, unggal kamari. Patali jeung eta dina pasualan anu keur karandapan nada taya nu kaliwat, medalkeun ngolah kacapi ngundeur gaya ku masarakat ti mimiti budaya, komposisi music anu euyeub tur tabeuh kacapi Menir Muda, olah raga, ekonomi, social, jeung pola tabeuh kacapi nyawaan, pola tabeuh kacapi politik, tepi ka gaya hirup, cianjuran, babakuna lagu Mang Koko nenggang j eung dijadikeun ide garapna, eta Dedegungan. Teknik nabeuh garap kacapi samemehna. Kitu pasualan kahirupan disodorkeun deui lebah ngolah seni vocal, gamelan salendro ngundeur tina deui ka masarakat ngaliwatan garap gending tataluan wayang anu tadina ngan sa wama, gending, jeung kawih. golek, ipis kandelna, tarik jeung diropea jadi sababaraha warna, Ku cara kitu tema garapanna anu tadina ngan ukur sa sora kendoma nabeuh jeung wangun teu weleh aktual,luyu jeung diolah jadi rupa-rupa sora, anu melodi nyoko kana pola tabeuh napas kahirupan masarakat. dijangelekeun dina garap gamelan Bali, anapon tabeuh Nurutkeun implenganana rampak sekar atawa layeutan kemprangan sumber garapna
atikan karawitan Sunda, Mang tina tabeuh kemprangan jeung potpourri (komposisi carukan kiliningan. Kaparigelan Koko medalkeun Majalah ranggeuyan lagu-iagu dina Cangkurileung, kaset jeung wangun gending garnelan wanda ngulinkeun sora, laras jeung buku - buku panuyun pangajaran anyar). surupan anu dijieun titincakan karawitan. ku Mang Koko nyaeta gaya Lagu-lagu anu eusina kritik Dina raraga sosial dina wangun gogonjakan ngawih Mang Tarhim, ngalanggengkeun karyana, kakawihan anu salancar anu nyaeta Ronda Matern, Maen Mang Koko ngabina calon dijieun titincakanna tembang Bal, Resepsi, Badminton, Urang . . . senrman, Jeung senlffian Pupuh, keur geter sora anu Kampung, Jsb. Lagu kaulinan ngaliwatan kursus-kursus, surupanna luhur tina laras barudak : Eundeuk -eundeukan, program pelatihan, jeung salendro ngagunakeun padika Tokecang, Jalan-jalan, U lah ngaliwatan lembaga pendidikan Balangah; Lagu-lagu beureuy tembang Ciawian, keur kasenian formal SMKI (SMKN keur kalangan rumaja katut reureueusna ngagunakeun 120) Bandungjeung ASTI tembang cianjuran jeung kawih dewasa nyaeta Mikangen (STSI) Bandung, sarta kiliningan. Tengtrem, Sempal Guyon, Mih, Sangkan karyana karasa, CendoJ, sarta lagu anu teman a karampa mangpaatna keur kagumbiraan, diantarana Tin a Lagu Mang Koko dunya atikan, Mang Koko Jandela" jeung "Hareupeun LINGKUNG LEMBUR ngadegkeun Yayasan Kaca". Cangk:urileung, ieu yayasan Lagu-lagu anu ternana diadegkeun oge diunggal kota Tuh di Iamping p agunungan, ngeunaan kaendahan alam jeung kabupaten, sarta Lingleung Lembur, N gayub tuh di pasir gugumplukan, Hujan, Cinta Nusa, Tanah diancokeun keur ngokolakeun tempat sirna paniisan, lingkur kagiatan kasenian di sakolaSunda, jeung sajabana. Lagu lembur padusunan. Aya mangsa anu pakait jeung pangajaran sakola. Aya tilu wadah keur budi pekerti, nyaeta Hayam ngagedurkeun seni karawitan kampungjadi kota, di sisi, Jago, Daek Digawe, di unggal sako la, ka hij i pamungpungan }alma nu ti Taman Bincarung, Semangat Beiajar, Wegah dayeuh, ngarungsi, kampungdiancokeun keur Taman kampung gegek fir di kota, sisi Ngapalkeun, Ngejah, Jsb.; kanak-kanak nepi ka siswa Lagu-lagu kaulinan : Moncor gunung ngadadak saga/a aya. Pager, Oray Bungka, SD kelas IV; ka dua Taman (Ganda Mekar Mang Koko) Cangk:urileung, keur barudak Tokecang, Teteguhan, SD kelas V jeung kelas VI, Bubuyungan, jsb. Lagu-iagu anu JeJema ngeunaan asmara sarta Taman Setiaputra, keur siswa SMP katut siswa SMA. ngadokumentasikeun karyana jeung legenda, bajuang, pupujian jeung palsapah hirup, Keur ngawadahan gawe leu cara ngarekam basil gawe rancagena, Mang Koko diekspresikan ngaliwatan lagu rancagena. Karyana. Lagu-lagu ngayakeun ruk:un gawe jeung anu diciptakeun leu Mang Koko anu rumpaka (Iirik) karya RRI Bandung, sarta Radio nu taun 1940-an tepi ka taun 1980- sastrwan Wahyu Wibisana, RAF, aya diunggal daerah, unggal an anu geus dibukukeun nyaeta Dedy Windyagiri, jeung Winarya Artadinata . .minggu barudak SD.,SMP., anu Bincarung (kawih kaulinan dibina ku yayasan Mang Koko anu gede yasana barudak), Cangkurieung (kawih mekarkeun karawitan Sunda, Cangkurileung maneuh midang keur barudak), Ganda M ekar di RRI jeung di radio daerah. (keur kalangan rumaja), tilar dunya tanggal 4 Oktober Ku tarekah saperti kitu boh 1985, sanajan raga badagna teu Layeutan Sora (keur rumaja barudak sakola bob guruna jeung dewasa), jeung sajabana. ayadikieuna,karyana langgeng nguniang sumangetna, seni Dina wangun pintonan aya tepi ka kiwari, dijadikeun titincakan dina mateakeun karawitan Sunda karasa napak sababaraha karya Mang Koko dina lelembutanna. kayaning gondang, drama suara, karawitan Sunda. *** Pakakas keur ngarojong gending karesmen, jeung
~ ~ .
~ ·d~~~
PerpOstakaan Nasional Rl
an
agu-
TEPIKEUN ka awal taun 1970-an, guru kasenian di SR/SMP lamun ngajarkeun lalaguan Sunda, pasti lagunajieunan Mang Koko tehjeung kabeh genah malah babari dihaleuangkeunana. Ayeuna, duka aya keneh teu lalaguan Mang Koko diwulangkeun di sakola? NGARAN Mang Koko anu nenehna Koko Koswara gede yasana keur kamekaran seni karawitan, anjeuna nu naratas medalna karawitan wanda anyar, karyana ngawarnaan kana karawitan, ku karancageanna seni karawitan leuwih euyeub, sarta mere inspirasi ka seniman sejenna, pikeun mekarkeun seni karawitan. Sumbangsih kana dunya atikan kacida gedena, rea karyana dina wangun kawih Sunda anu diparake bahan pangajaran keur TK.,SD.,SMP jeung SMA., sarta karya dina wangun gending gamelan, kacapi, kawih tepi ka kiwari dijadikeun tatapakan bahan pangajaran jeung kreativitas ku SMKN 10 (SMKI) Bandung jeung STSI Bandung, oge k:u senimanseniman karawitan Sunda. Mejeuhna mun Mang Koko dileler maestro karawitan Wanda anyar.
Daftar Lagu Lagu Karya Mang Koko: 1. Sagagang kembang ros, 2. Angin Priangan 3. Purnama 4 . Tina jandela 5. Hariring nu kungsi nyanding 6. Wengi
enj ing tepang deui 7. Kern bang imp ian 8. Hareupeun kaca 9. Bulan Bandung panineungan 10. Sariak layung 11. Bulan langlayangan peuting 12. Asih abadi 13. Malati di gunung Guntur 14. Imut Malati 15. Kalangkang di Cikamiri 16. Anggrek japati di Cibodas, 17. Sulaya jangji 18. Salempay sutra 19. Bagea kembang balebat, 20. Longkewang 21. Sadar 22. Malati di gunung Guntur 23. Reumis beureum 24. Kembang tanjung panineungan 25. Lain layung-layung langit, 26. Bali geusan ngajadi 27. Arwah pahlawan 28. Pangungsi balik, 29. Baju hejo 30. Invalid 3 1. Cinta nusa, 32. Di langit Bandung bulan keur mayung, 33. Longkewang, 34. Tanjung, 35. Jalir, 36. Kasenian, 37. Sekar catur, 38. Ngalamun, 39. Angin burit, 40. Salam manis, 4 1. Peuting ieu pangharepan, 42. Jali-jali, 43. Huj an poyan
~ ~ ~
~ ~w.~~~
Perpostakaan Nasional Rl
di Galunggung, 44. Sumedang larang, 45. Dasi hideung, 46. Pileuleuyan, 47. Wengi enjing tepang deui 4 8. Bungur Mumunggang Priangan 49. Hamdan 50. Indung 51. Karatagan Pahlawan 52. Kasenian 53. Lalaki Pajaj aran 54. Sunda Jaya. ***
I
ran w kudu hormat kana adat-istiadat tempat maranehna ngumbara, oge hormat ka karuhun di mana maranehna ctcmg. "Organisasi abdi mah, ngahormat sacara husus ka , Eyang Suryakancana," ceuk Suherman. Perkumpulan di mana Suherman aktif, boga logo . . orgamsast anu lambangna aya sababaraha harti. Vande! Suryakancana, di tengah beh luhur aya Yin Yang ngalambangkan Kukong Suherman (Yongc/run Suryakancana Wushu) fenomena alam semesta. I salah sahij i Aya gambar maung dua, kelenteng di Jakarta, ngalambangkeun nu ngajaga di j erona aya karuhun Buyut Agung Eyang patilasan Prabu Siliwangi. Suryakancana. Nu jarah ka dinya, lian ti Ceuk urang Tionghoa mah sambeang keur ngahormat para Hok Qiang Kun, maung dewa ceuk kapercayaan urang buyutna anu ngawal nu agung .Tionghoa, oge menekung Hok Tek Ceng Sin (Dewa B umi ngado'a jang ngahormat ka pangluhurna.) Prabu Siliwangi. Aya dua kembang seruni di Ceuk Suherman (Yongchun kenca, ngalambangkeun, yen Suryakancana Wushu) urang etnik Yongchun kudu taat, Tionghoa etnik Yongchun, patuh jeung hormat kana adat diajarkeun leu karuhunna yen istiadat lokal di mana suku
~~
JmoKesiaHeritage Perpustakaan Naslonal Rl
DIGITAL LIBRARY
Yongchun dumuk. di katuhu lambang Borobudur, kacida dikaramatkerunana. "Sabab Borobudur dibangun ku Buyut Agung Prabu Sanjaya Putra Galuh. Suhennan anu ngokolakeun eta organisasina, kacida mikaresep kana budaya sarta sajarah Sunda. Buku ngeunaan pangaweruh Sunda Buhun kumplit aya di manehna. Leuwihna ti kitu, Suherman anu di kelenteng akrab disebut Kukong, lekoh cacarita ku basa Sunda. Mun urang ngobrol jeung manehna, teu katara yen manehna warga Tionghoa. Kukong Suherman anu lekoh basa Sunda teh, dumukna mah di Pegadungan,Jakarta. ***
•
•
1 erma asar1
Putri Karajaan Arcamanik Nu Numpi di Sancang NYI Jembarsari, permesuri raja Karajaan Arcamanik (1580), pundung ti karaton sabab neuteuli ingkang caroge ngalambangsari j eung a\vewe pangkat dayang karajaan. Inyana lunta ka Sancang bari teu apal keur kakandungan. Sawaktu di Sancang Garut Kidul, ngalahirkeun orok awewe nelahna Nyi Permatasari. YA putri geulis anu kungsi hirup dina ..... .., ... d 16 atawa sabada Pajajaran burak. Naha make diukur kana mangsa burakna Pajajaran, sabab Nyi Permatasari teh putri turunan Karajaan Arcamanik. Ari ieu karajaan, diadegkeun sabada Pajajaran burak. Pajajaran burak taun 1579, Karajaan Arcamanik diadegkeun sataun.sabada Pajajaran burak, nya kurang leuwih taun 1580. Perenahna teu jauh ti Gunung Manglayang, wewengkon Kabupaten Bandung tebeh kaler.
Harita Prabu Suryadiraksa Panangkaran, nu ngadegkeun eta karajaan, hatena ngarasa guligah sabab lila teu meunang turunan. Padahal pikeun hiji raja, turunan teh diperlukeun pisan . Hiji waktu, Kangjeng Prabu katalanjuran nga lambangsari (ngayakeun hubungan cinta birahi) jeung salah-sahiji dayang karaton, Nyi Nurhayati anu katelah. Malah ti ieu dayang make kabiruyungan boga budak, heug lalaki pisan. Apal kitu, permesuri hatena aj ur-remuk, asa diteungteuinganan. Ku sabab asa dipegatkeun rasa kasatiaan nu jadi caroge,
ahima sacara rerencepan, Nyi Jembarsari lunta ninggalkeun karaton. Luntana mubrut ka pakidulan, anjog ka Sancang. Malah pamustunganana mah, durnuk di tempat suni di wewengkon Sancang, teu hayang dipanggihan ku sasaha. Ngan heuleut sawatara waktu, Nyi Jembarsari sadar yen horeng dirina keur ngakandung j anin . Beuki lila kandungan beuki ngagedean, tepikeun ka ahirna gubrag orok awewe. ' Eta orok harita keneh dingaranan Nyi Perrnatasari. Budak diurus dihade-hade tepika dewasana.
Ngan bada hideng, Nyi Permatasari kakara tetelepek soal nu jadi bapa. Satadina mah moal dibejaan saking ku ceuceubna ka salaki. Ngan Nyi Jembarsar1 ahima sadar yen teu wijaksana mamawa anak sina mikaceuceub nu jadi bapa. "Cig we teang kaituh ka kaler da bapa hidep teh sabenema mah hiji raja," ceuk biangna. Sanggeus sawawa, Nyi Permatasari diidinan maluruh nu jadi bapa. lnditna kana kareta kancana, kairingkeun ku welaselas wadyabalad samakta ku
pakarang. Naha make bisa kitu, sabab harita di Sancang ge aya karajaan. Nyi Jembarsari anu kadungsang-dungsang di urus sina cicing di karaton da pangeusi karaton arapaleun yen Nyi Jembarsari teh permesuri . raJa. Nyi Perrnatasari nyieun lalampahan ti Sancang ka Manglayang di kaler. Tepi ari tepina mah. Ngan manehna teu manggihan nu jadi bapa sabab kabejakeun maot kaleleban ku anu jadi permesuri. Malah leuwihna ti kitu,
Novel A
Karajaan Arcamanik ge bangkar teu kaurus. Ongkoh deuih sabada ditinggalkeun maot ku raja, karaton kakulub bumi basa di eta wewengkon aya kajadian lini badag. Ngan sanajan teu kabiruyungan panggih jeung nu jadi bapa, ari saban taun mah Nyi Permatasari sok ngayakeun lalampahan ka urut wi layah Karajaan Arcamanik. Sal ian ti napak tilas ka tempat nu jadi bapa teh oge nepungan dulurdulur terena da araya. ***
YTIREMA Jilid 1 - 3 Yasana: Dicky Zainal Arifin (Pengarah Tim Mandiri Esvakansi Gunung Padang) Parantos medal tiasa digaleuh di akun pesbuk: @ Teh Eli Kang Tedi atanapi SMS ka no : 087828129098 jilid 1 citakan kadua edisi revi~i tos tiasa digaleuh di toko buku GRAMEDIAdi sakuliah wilayah Indonesia. Jilid 2b edisi enggalpangaosna Rp 77. 000 (teu a can ongkir)
~~
'La.~~e
Pe
'
,,
eu 1~na wewe eu Lain geulis pupulasan tapi alatan gcul i ti .
JCfO.
alian ti
\'1 Pcnnatasari teh
wanoja gculis campcrcnik. Kulit lemes matak tikosewad tuma, panon cureulcuk matak luncat panenjo, atuh Iambe ge beurcum matak uruy nu keur nyiram (padahal lalaki tara nyiram). Gculisna Nyi Pennatasari, gculisna bawa ngajadiJ ain pEdah rimbil ku perhiasan. lain pcdah kandcl ku wcdak. Jaman baheula, nyaeta dina jaman Pajajaran, elmu ngarumat awak memang geus aya. Ngan pikeun wanita sajati, sabcncma geullsna awewe lain dumeh dipupur digincu.
loba ngadahar obat-obat herbal, oge nyuprih pangarti teptkcun ka Jadt wanoja andalemi, tcu Jalingkak tcu cowong mun cacarita, mun scun tara ngagakgak. Lamun boga pamanggih. pamanggihna matak ajrih keur nu ngabandungan. \Vanoja sajat1 dina Jaman Pajajaran, malah tara marnake kageulisan pupula an ti luar sanajan harita pupur gcus aya, gmcu (lipensetip) geus aya, sipat keur halis gcus aya jcung seungeungitan keur ngabalur awak gcus aya. WanoJa sajati awakna nyambuang scungit, sanajan teu dibalur mmyak seungit. Dina jaman Pajajaran, aya kitab elmu kageuhsan, ngaranna Mustikanmg Ayu Ningrat. Dina eta kitab, dipedar
~ ~~
~
lctonesialferitage
Perpustakaan Nasional Rl
DIG ITAL LIBRARY
kumaha palanggcran geu Ii ceuk etika Pajajaran. Aya daftar tutuwuhan herbal, boh nu dijieun lalab, boh nu dijieun jajamu, boh nu dijieun ramuan sejenna. Ku salah saurang ahli kageulisan ti Sunda, kungsi dipaluruh, naon sababna kangaranan putri raja sok kabejakeun geulis. Tetcla cenah di Pajajaran euyeub ku tumbuhan herbal anu bisa ngisat awak. "Sakur tutuwuhan herbal jang ngarurnat kageulisan sumebar di mana-mana di sakuliah leuwcung tatar Sunda. , Eta koleksi tutuwuhan dina jaman Pajajaran geus dikumpulkeun di Leuweung Songgom, Karaton Pakuan Pajajaran, ayeuna sabenema aya keneh di Kebon Raya Bogor," ceuk eta peneliti basa ditanggap dina Seminar Basa Sunda di Bogor taun kamari.
***
r-L.tng1·tng Jattntng ... ~ ati Waruga sukma Tanpa karana Laplep jagat Restu Hyang Widi.
(jangjawokan kageulisan jaman Pajajaran)
~
~
Lalakon Nyai Pudak Arum(7) Sasakala Ngadegna Kota Sukabumi Ku Anis Jatisunda
i Jaro Loa, ngareungeu atanyaan Aki Resi ka Nyi Puntang Mayang ngeunaan dimana ayana Ki Datu, sabari ngaheuruk anu sedih, gancang pisan nempas, maksudna bisi kaburu dijawab manten ku Nyi Datu. " Puguh, Eyang Resi. Matak kaula ned a panangtayung jeung menta panuduh ka Eyang oge, apan lalakon Ki Datu Pagad ungan Raden Rangga
Bitung teh, Eyang, buntu dina tilu poe anu kaheuleut inyana kasambut jero melaan Nagara, melaan Raja, melaan Agama Sunda, jeung melaan Somah, katutrahayat sagebar pajajaran ... !"Meujeuh Ki Jaro cacaritana sabari ngaheuruk nu sedih kitu teh, Nyai Puntang Mayang oge ngeluk tungkul sabari ngingsreuk nahan kasedih bareng jeung Nini Jaro. Aki Resi Tutup Windu, ngadenge Rangga Bitung tutup
umur teh, inyana oge wuwuh mindel angeun bari boga rasa ku hayangeun ka musuh anu ngarugrug sagebaran Nagara Pajajaran sabari ku alesan cenah pedah Wangsa Pajajaran arembung ganti peta sinembah, arembung ganti Agama ku Agama Selam anu datang ti Wangsa Sabrang. Ari sababna, Wangsa Pajajaran harita geus bogaeun anu bedana tina agama islam teh wungkul dina peta sinembah jeung basa anu dipakena. Ari eusina mah kitu keneh kitu keneh, nyaeta agama Sunda Purana tea. Lamun sagalana taya bedana, sejen ti peta jeung basa, atuh kunaon make dipaksa paksa mudu diganti, bari harita mah basana oge teu matak kahartieun ku Wangsa Pajajaran?! Tah nya ku alesan kitu, Wangsa Banten anu harita geus ngaragem Agama Islam ngamusuhan malah boga niat nalukkeun Pajajaran ku ngancur leburkeun Wangsa anu ngaragem bae Agama Sunda Purana. Padahal ceuk pikir Ki Resi, cenah sabenema mah, Raja Pajajaran Prabu Siliwangi anu boga jujuluk oge Prabu Agung Pamurunan Sunda Gugah, hanteu ngalarang Wangsana ngaganti agama ngaragem Agama Islam nyaeta Agama anyar. Tapi mudu anu numutkeun ajaran Nabi Muhammad nu ditebarkeun ku jelema jelema karoneng kulit
mata sipit baruntutan dina hulu (China). Ngalarang soteh, ngaragem Agama Islam anu ditebarkeunana ku jelema jelema harideung, anu marake jubah direrentengan, nyaroren gobang marelengkung nu jalalembros (Arab). Alesanana Raja Pajajaran, lantaran Wangsa Cina mah ngajarkeun agama teh ku cara pangajak anu lemah lembut bari pinuh kududuluran, sedengkeun ari Wangsa Arab mah, cenah ku jalan papaksa. Mun kajadian teu ngarti teh lain mere katerangan nu pikahartieun, tapi malah make go bang jeung pedang. Tab ku alesan kitu matakna Wangsa Pajajaran "harita" diluluh leburkeun ku Banten teh, datang ka Datu Pagadungan ge nepi ka ajalna. Tapi, kawantu Aki Resi Tutug Windu geus weruh di muduna geus apal ka ugana, pajajaran harita memang anggeus datang ka way~h mudu heula seren papan, atuh sanajan dina kaayaan anu matak piketireun pikeueungeun pisediheun, mungguh semuna mahatra marahmay someah pinuh kanyaah. Lantaran, ceuk pikir inyana keneh, pangna kitu kajadiana
anu karandapan ku Pagadungan jeung Pajajaran sagebaran: hariLa teh geus napak dina umpak jaman meujeuh diganti. Ganti bihari ku kiwari, ganti baheula ku ayeuna, geusan engke diganti deui ku isukan jeung jaga, anu salajuna sagala baralik deui ka jiga baheula. Matakna, ari sagala saangeus ku gerus waktu jeung coret papasten mah, naon anu kudu diewuhkeun. Ngan bae, ari ka Aki Jaro, ka Nyai Puntang Mayang atawa ka Nini Jaro mah, meureun kudu tetep bae mere pangbeberah hate, ngaburihan ku pangarti ngalelemu ku pangaweruh. Inyana mantas ngahuleung sakeudeung ngadenge cacahan Ki J aro ngeunaan kasambutna Datu Raden Rangga Bitung, terns bari ngusap tarangna sorangan, netep kana beuteung Nyai Puntang Mayang tuluy nyarita sorana leuleuy jeung deudeuh. "Buntu soteh, Jaro, ngan ceuk anu hanteu nyaraho kana ayana lalakon hirup di ieu jagat, lalakon hirup di alam engke, jeung lalakon paeh di jagat hirup, pikeun hirup di alam paeh . ... ! Lalakon anu karitu, moal bahan rek kaharti lamun
arembung bae ngarti yen: Di sakabehjagatdisakabeh a lam, ngan aya sahij i dina Wenangjeung Kawasa, Nu Maha dina Kawasa jeung Maha dina Wenang! Saha tah inyana? Nya lnyana, anu ngabogaan sakabeh lalakon, nu nyieun lalakon ngalakonkeun urang tanpa urangna deuk engeuh, sabenema urang teh : keur ngalalakon dina lalakon anu eweuh tungtungan. Lantaran ti jaman ka jaman deui, mudu bae aya anu nyambung manjangkeun carita! Ki Jaro .... ! Ceuk panenjo kaula di hiji jaman anu baris ka sorang, Pajajaran ngadeg deui Pagadungan ge nangtung deui .... , tapi sara lin ngaran. Gara gara aya tangkal Pakujajar ditaluar ku anu parebutan "ngajual" ieu nagara! Sawareh, ngaj ual na deuk ka anu "harideung" kulit harideung pikir jeung pangdeuleu, sawareh deui, ngajual na deuk ka anu "barodas kulit bareureum angen" Tah ayeuna kieu be, Jaro. Di meujeuh kieu mah boa moal hade mun wara jauh ti ieu Gunung Bongkok, lantaran masih keneh herit. Cag. Nyambung. ***
Basa Wewengkon Banten Sedih = abong Leutik = alus lncu = ancu N garan = aran Labuh = kabubuh Parawan = cawene Domba = gembai Ngewa = hewa Hui = mantang Baju = jamang
Teu Hade Ngamangandeuh Ku: Dedi Ruspendi KU kabodoan urang, bangsa asing leuwih senang ngamangandeuh di nagara urang. Ku babasan gawe bareng atawa kerjasama, malah loba anu disebut kerjasama hasilna ukur nyangsarakeun urang, nguntungkeun anu datang ngumbara. Jiga nu enya urang geus merdika, padahal aya penjajahan anu ku urang teu karasa.
I
ULAN
Agustus sok disarebut bulan karamat. Dina bulan ieu sejarah merdekana nagara urang tinekanan. Tanggal 17 Agustus tanggal kamashur mimiti tetengga kamerdekaan bangsa jeung nagara gelar. Tutas hiji perjuangan anu beurat salila ratusan taun urang dijajah ku bangsa deungeun. Deungeun ngamangandeuh bari j iga deudeuh. Ahirna kadalon-dalon ratusan taun ngawasa kamerdekaan bangsa Jeung nagara. Kabeh ajaran agama atawa budaya, miharep kamerdekaan. Bangsa sejen teu meunang ngamangandeuh kalawan alesan kumaha wae oge. Samalah dina Islam perbudakan kudu dileungitkeun. Nepi ka Allah nitipkeun hal ieu pikeun ngamerdekakeun budak Islam, mere ciri wanci yen abid (budak belian) pakeun ngamerdekakeunna boga jatah tina asnaf zakat.
I
Kamerdekaan kacida pentingna numutkeun Agama Islam. Nepi ka keur ngungkulan pasualan ringkang ieu, Allah nitipkeun waragad ka umat. Tina dalapan asnaf aya hak saperdalapan keur abid sangkan merdeka. Seug urang mikir deui nu leuwih teleb. Istilah abid bisa wae dihartikeun karampas hak kamerdekaanna. Ku hal ieu ngamerdekakeun abdi atawa ngabebaskeun anu karampas kamerdekaan kaasup hij i
Perpustakaan Nasional Rl
kawajiban keur muslim. Abid akama tina kabodoan, komo dina budaya sunda kapan aya paribasa "Kudu bodo alewoh, ulah bodo katotoloyoh". Budaya Sunda geus mere cara sangkan bisa kaluar tina kabodoan ku bodo alewoh tea. Budaya Sunda geus Islam, lamun Islam nitah ngaleupaskeun perbudakan. Budaya Sunda nitah pinter sangkan henteu jadi budak belian anu karampas kamerdekaanna. Naha geus gembleng nagara urang merdeka kiwari? Tina jajahan pisik bangsa deungeun urang geus merdeka. Anu diproklamirkeun tanggal 17 Agustus 1945 jadi kiwari urang geus diaku merdeka salila 68 taun. Kolot umur keur manusa, tapi keur hij i nagara masih kaasup anyar keneh. Karek sagenerasi, hartina meureun karek sataun atawa dua taun lamun dina ringkang hirup manus a. Umur anu kacida lemahna
babari kapangaruhan tur can sanggup nangtukeun diri. Masih piindung, can sanggup mandiri . Parandene kitu, kudu tetep dijaga sangkan budak sawawa tur sanggup mandiri. Nagara urang oge kiwari can merdeka kalawan gembleng masih gumantung ka deungeun utamana masalah ringkang hirup urusan ekonomi, politik jeung kaelmuan teknologi. Urang can sanggup mandiri. Ku hal ieu perelu hiji upaya ti bangsa urang sangkan bangsa jeung nagara urang gancang mandirl. Upaya anu daria jeung rancage, sangkan kahontal kamerdekaan anu sagemblengna. Nyutat kana acining Quran " ..... Masing sieun aranjeun nilarkeun barudak anu halengker, ku kituna poma anjeun kudu nyarita anu bener, kala wan taqwa ka Allah ....". Hengker jiwa, ahlaq, moral jeung mental bakal ngarengkas kamerdekaan bangsa urang tur katalikung deui ku jajahan anu teu karasa. Ngarasa betah dijajah sabab kaolo jeung kagelo. Bangsa urang jadi babu di imah sorangan, deungeun reunceum suka bungah. Bangsa urang peureum loba kasusah. Pikeun ngeusi jeung ngaraksa kamerdekaan teu gampang. Urang Sunda kudu sieun baroga budak lemah ku hal ieu dunya atikan kudu jadi bagal pamikiran utama sangkan urang tumetep merdeka teu kajajah deui ku bangsa deungeun sanajan dalihna kerjasama, anu ahima ku kabodoan bangsa urang kerjasama jadi nyangsarakeun bangsa urang
nguntungkeun bangsa deungeun. Urang ukur jadi pagawe bangsa deungeun jaradi bos di nagara urang. Dunya atikan kawilang kacida pentingna pakeun netepkeun nagara urang merdeka salalawasna. Marga kabodoan bakal jadi marganing lantaran urang dijajah deui. Sanajan bentuk jajahanna robah, samalah ku kabodoan bangsa urang bangsa urang asa teu dijajah. Padahal tetep dikawasa deungeun jadi nagara boneka tur gumantung ka bangsa deungeun. Saperti pangan kiwari urang geus gumantung ka import, dunya usaha gumantung ka investor asing, idiologi geus leungiteun kasundaan kaanglih ku idiologi asing. Padahal upama sadar urang Sunda moal sanggup digjaya ku idiologi jeung budaya deungeun. Sakali deui dunya atikan nu bakal negerkeun bangsa sangkan teu galideur tur tumetep dina merdeka hirup jeung huripna. Lain urusan kurikulum, lain urusan waragas tapi urusan sikep moral jeung mental para guru jeung dunya atikan pikeun ngarobah sipating para nonoman sangkan teger jeung bener. Dunya atikan di tatar Sunda geus mencog tina tujuan dunya atikan nu sajatina. Dunya atikan saukur pikeun jual beuli ijasah jeung gelar wungkul. Rek bodo rek pinter asal mayar tur raj in indit ka sakola najan di sakola ukur bobogohan atawa nundutan tur di imah arulin cui kana pelajaran bisa lulus. Nenggel kana Islam dunya atikan tujuanna pikeun ngabentuk sipating nabi. Sanajan teu 100 % atub bisa 50 % boga §.. ~
\a.~~e
Pef"pustakaan NaSIOI\81 Rl
sipating nabi geus kawilang cukup. Tujuan dunya atikan numut kana ajaran Islam nyaeta : 1. Sidik => Ngawujudkeun kayakinan kanajiwa nepi ka teger bener teu gal ideur ku pangaruh asing panceg dina jatidiri urang sorangan. 2. Amanah => jujur jeung wani ngaku kana kasisip tur kasalahan sorang, teu linyok bohong, atawa nipu pikeun kauntungan sorangan saharatiaeun da nu satemenna mah inyana bakal ngalaman karugian anu gede. 3. Tab leg => Teu ngarasa cukup bener sapribadieun sabab sadar bangsa jeung nagara teu bisa diolah ku sorangan. Tapi umajak ka dulur sakampung baraya sanagara sangkan sarua dina pasipatan kasampumaan sajatining manusa. 4. Patonah => pinter sanggup maca situasi jeung kondisi kaayaan, tur sanggup ngungkulan pasualan ringkang hirup sonder gumantung ka bangsa sejen. Sanajan dalihna utang luar negri. Atawa ngondang investor nepi ka katalanjuran kakayaan alam nu sakieu lobana dikawasa ku bangsa deungeun. Urang kudu jujur, dunya atikan di urang can nepi kana palebah dieu ku hal ieu. Pikeun pangeling-eling kamerdekaan anu kiwari geus 68 taun, sawadina urang memeres dunyaarikan sangkanteu katalanjuran dijadikeun tempat ngadogma generasi angkan sihungna runtag teu bisa ngalawan ka pamarentah anu dzalim. Pun. ***
arita unun A YEUNA rek nyaritakeun asal mulana Gunung Agung, atawa Gunung Guntur nu matak urug. Ari asalna eta gunung, disebutna lain Gunung Guntur atawa Gunung Agung, tapi Gunung Kutu ngaranna. Waktu Sunan Rangga La we, jeneng ratu di Timbanganten, nagarana di Korobokan, kagungan aderek istn hij i, jenenganana Maharaja lnten Dewata; eta teh rakana Sunan Rangga Lawe anu saibu sarama. Ari eta Maharaja Inten Dewata, henteu kersa calik di nagara, kersana midusunan bae, ngan aya saurang an u ngiring ka Maharaja Inten Dewata, pangasuhna lalaki enggeus kolot kacida, ngaranna Batara Rambut Putih. Kacarios Sunan Rangga Lawc, keur dideuheusan ku para mantri, ponggawa jeung para abdi-abdi kabeh, Papatih unjukan, "Jisim abdi mendak pisitueun teu kinten pisan saena, ku emutan, upami geus didamelan situ teh, tegalan sadayana tangtos seep dianggo sawah. Ari nu kagu ngan eta pisitueun, raka Gusti, Maharaja Inten Dewata. " Sunan Rangga Lawe ngadawuh, "Gampang, lamun kitu mah." Lajeng miwarang hiji mantri, dawuhanana, "Maneh, ayeuna kudu leumpang ngadeuheusan ka Aceuk, dipiwarang ku aing, nyuhunkeun eta pisitueun bade ditambak, dij ieun situ, sabab rea pihasileunana. Los, maneh
geura leumpang." Kacaturkeun eta mantri ka bumi Maharaja lnten Dewata, cong nyembah, bari gek diuk. Mariksa Maharaja lnten Dewata ka eta mantri, "Dipiwarang naon ku Gusti maneh?" Mantri unjukan, "Abdi dipiwarang ku rai gamparan manawi terang manah, eta pisitueun disuhunkeun bade didamel situ." Wangsulna Maharaja Inten Dewata, "Unjukkeun ka gusti maneh, eta pisitueun hamo dihatu rkeun, sabab aing euweuh deui nya kabetah di tanah Korobokan teh, ngan di dieu pisan. Lamun eta dijieun situ, tangtu kakeueum lembur aing. Los, mantri geura balik." Ti dinya mantri tuluy wangsul. Barang datang ka nagara, tuluy diunjukkeun sadayana,
~ ~~ '"" ~dottesiaHeritage
PerpustakaanNasionaiRI
DIGITAL LIBRARY
untur
sadawuhan Maharaja Inten Dewata; dawuhan Sunan Rangga Lawe, "Kajeun ari teu dilelerkeun mah." Heubeul ti heubeul, rea abdi-abdi nu laleutik arunjukan ku maneh, hayang didamel eta situ, supaya abdi-abdi baroga sawah kabeh. Kacarios Sunan Rangga Lawe, dua tilu kali miwarangan neda eta pisitueun, henteu bae dilelerkeun ku rakana, henteu tiasa maksa Sunan Rangga Lawe, tina sabab is in ku raka. Aya sahiji mantri anu pangkolotna, unjukan ka Sunan Rangga Lawe, "Abdi mah heran ku Gusti, henteu nyaah ka abdiabdi anu laksa rebu, bet ajrih ku raka istri, ari pamiraos j isim abdi, Gusti teh jeneng Ratu di Timbanganten, teu aya nu leuwih ageung ti Gamparan,
sanajan raka oge kaereh kajiwa bumi ku Gamparan. Naha Gamparan beunang dihalanghalang, lamun kitu mah, di Timbanganten teh aya ratu dua, hij i istri hij i pameget." Sun an Rangga Lawe sanggeus ngadangu piunjukna mantri, langkung-langkung benduna, ngaraos yen enya eta sapihatur mantri, lajeng ngadawuh, "Ayeuna kurnpulkeun abdi-abdi kabeh, pada marawa pacul reujeung parabot nu rek nyitu poe ayeuna, urang tambak." Abdi-abdi, sanggeus meunang timbalan, surnawonna anu ngadenge,nuteu ngadenge oge nyeueung nu marawa pacul jeung pangali, jelema rewu laksa budal ti lemburna, nuturkeun ka baturna nu loba. Kacarios Sunan Rangga Lawe angkat kuanjeun, barang surnping ka pisitueun, tuluy nimbalan, saurna, "Geura prak geura pigawe." Gancaning carita, eta situ anggeus ditambakna. Malah-malah caina enggeus Ieber ka lembur, Maharaja Inten Dewata kaliwat ngenes manahna, kusabab raina nganggo sawenang-wenang. Maharaja Inten Dewata asup ka burni, nyandak kekemben hiji, raksukan hiji. Lajeng angkat ngajugjug ka sahiji gunung leutik, anu deukeut ka Gunung Kutu, anu katelah ayeuna Gunung Putri, sabab dianggo eureun ku Putri Maharaja Inten Dewata. Sanggeus aso, lajeng
ngadawuh ka Batara Rambut Putih, "Ayeuna, Aki nyieun jolang eukeur wadah cai jeung nyokot taneuh sakeupeul, aing deuk naek ka Gunung Kutu.'' Matur Batara Rambut Putih, "Gusti, rek ngersakeun naon angkat ka Gunung Kutu?" Nyaur deui Maharaja Inten Dewata, "Teu dek naon-naon, aing mah ngan hayang nyaho bae ti eta luhur gunung." Batara Rambut Putih tuluy nyieun jolang, sarta dieusian cai jeung taneuh sakeupeul. Lajeng Maharaja Inten Dewata naek ka Gunung Kutu. Sasumpingna ka
nagara Korobokan. Jelema anu henteu katinggang, anu jauh ti nagara Korobokan, kalabur sakira-kira teu katepi ku seuneu jeung ku batu. Gunung Kutu beukigedeseuneuna, beuki loba batuna anu kaluar, malah gunung anu ante) ka Gunung Kutu pada obah kabeh. Dina waktu harita, jalma-jalman menak, kuring, sakalangkung pisan sarusaheunana, tina manggih bahla sakitu gedena, dina jero opat puluh poe, opat puluh peuting, henteu ngingetkeun kana salamet, . . , mgetanana anu araya, sapertt kiamat bae, tina ningal sakitu poharana loba . p1san karuksakanana. Malah dina waktu harita, abdi-abdi nu henteu katinggang urug, kalabuma . . masmg-masmg nu ngetan, ngulon, ngaler, ngidul, geus teu ngurus raja bandana, saperti nu kabur ka Bandung, ka Cianjur, ka Karawang jeung ka puncak eta gunung, tuluy eta sejen nagara; eta rea pisan nu taneuh sakeupeul diawur-awur teu baralik deui ka nagara dina luhur gunung reujeung cai Korobokan. Tuluy bae anu sajolang tea dibahekeun. Sanggeus dibahekeun, Maharaja ngalumbara, nepi ka turun Inten Dewata lungsur ti luhur tumurun ka anak incuna; ari Gunung Kutu ka Gunung Putri. nagara Timbanganten mah, ngan dijieun itung-itung nagara Batara Rambut Putih henteu tinggal. Pada harita keneh, poek pusaka bae, turunan ti karuhunna. Sunan Rangga Lawe mongkleng buta rata di Tanah enggeus ngaraos salirana bala1 Timbanganten. Henteu lila sakieu gedena, tangtu ti rakana, jumegur dina pucuk Gunung Kutu, seuneu ninggang kana ti Maharaja Inten Dewata imah, loba jelema nu paraeh, datangna. Enggal kaluar Sunan Rangga Lawe ti nagara sato hewan pararaeh, imah Korobokan, dek neangan rakana kahuru; liwat saking ruksakna §..
~
'LotteSiaHeritage Perpustakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
Maharaja lnten Dewata. Ngajugjug ka Gunung Putri, katingali Maharaja Inten Dewata ngadeg dina batu. Sunan Rangga Lawe gagancangan moro ka rakana. Sanggeus patepang, Sunan Rangga Lawe ngarangkul kana sampeanana, tobat sarta nangis, neda dihampura sagala kalepatanana. Tuluy dihampura ku Maharaja Inten Dewata. Tanda geus dihampura, seuneu anu hurung pareum, sora anu pating beledug repeh, batu anu cara hujan datangna tina luhur gunungleungitkabeh. Sanggeus kitu, Sunan Rangga Lawe matur ka rakana, "Sumangga, Aceuk, ayeuna urang mulih ka Nagara." Maharaja lnten Dewata nyaur, "Aceuk mo balik deui ka Nagara, deuk nurutkeun kahayang ati bae, jeung baring supagi ieu gunung jadi deui cara kieu petana, nyebut bae ngaran Aceuk jeung ngaran Aki Batara Rambut Putih, salamet mo aya
kitu kieu, masih jadi oge." Maharaja Inten Dewata jeung Batara Rambut Putih sanggeus sasauran musna ti payuneun Sunan Rangga Lawe; henteu kacarios ka mana angkatna atawa di mana calikna. Sanggeus Maharaja Inten Dewata musna, Sunan Rangga Lawe mulih ka nagara Korobokan. Tapi Sunan Rangga Lawe, sasumpingna ka Nagara, hanteu weleh nyandang sesah, tina sabab abdi-abdina ampir seep sadayana; salianna tina katindih ku urug, nyaeta pada kalalabur kabeh, parindah ka sej en nagara, ka sejen tempat. Jadi di nagara Korobokan roncong teu aya jelema, sum awonna sasatoan, kuda, rounding, embe, domba, atawa hayam, seep paraeh katinggang urug. Ti wates eta, Gunung Kutu dilandih ngaranna, sawareh anu nyebut Gunung Agung, sawareh deui anu nyebut Gunung Guntur. Ari
DI wewengkomn pakidulan Tasikmalaya, perenahna di Parungponteng aya anu ngaku Sultan Selacau. Nu jadi sultanna, Rohidin Patrakusumah ayeuna tatan-tatan rek nyalon jadi presiden dina pilpres 20 14. Ieujadi beja anu mawa eundeur. Lain eundeur pedah aya urang pakidulan Tasikmalaya nyapres, eundeur soteh loba nu nganaha-naha jeung teu palercaya, piraku jeung ti iraba di pakidulan Tasikmalaya aya Kasultanan Selacau? Euweub dina peta sajarahna, cenah. Para
Uwa Weh
pajabat Tasikmalaya kekepehan teu rumasa boga wilayab kasultanan. Urang Cineam aringgis, sieun dituding rek miah ti NK.Rl. Tapi aya inpormasi sejen, yen Junghunh abli ti Belanda, kungsi nalungtyik jeung aya catenanana. Dina harti sejen, Kasultanan Selacau anu di urang teu diaku, malah di Belanda mah aya rengkolna. ***
§..
J.donesiaHeritage Perpostakaan Nasional Rl
gunungleutik,urutSunan Rangga Lawe to bat ka rakana, katelab nepi ka ayeuna ngaranna Gunung Putri. Ari situ, anu disituan ku Sunan Rangga Lawe, katelah ngaranna disebut Situ Taman, di Timbanganten. Salebeting carita, jalma nu paeh mangsa harita, katinggang ku batu, kakuburtaneuhjeung keusik, jeung katinggang seuneu, reana aya sawelas rewu, ari rupa sato bewan tujuh rewu. Ari nagara Korobokan jeung kampung-kampungna, anu katutup ku taneuhjeung ku batu, nu katelah ayeuna Tegal Urug. Ari nagara Timbanganten, nyaeta dialihkeun ka Tarogong, anu nelah nepi ka jaman ayeuna Distrik Tarogong; eta nagara pusaka ti jaman baheula. Sakitu cariosna Gunung Kutu, nu matak kaluar seuneu nepi ka jaman ayeuna. Ti Almanak Soenda 1920. ***
DIGITAL LIBRARY
Ibing Tayuban Dina Jaman Menak Priangan AYA kasenian ibing anu ilahama ukur dipintonkeun ku para bangsawan atawa menak Sunda dina jaman Mataram. Para menak sakapeung ngibingna tara inget kana waktu, kakara eureun soteh laun kadenge bedug subuh. ITENAN ibing Sunda di wewengkon Jawat Barat kaitung rea jeung euyeub. Henteu matak helok mun sakumna jalma mikareueus turta mikaresep kana kabeungharan ibing di urang (Sunda). Naon atuh nu disebut 'ibing Sunda' teh? Jawabna babari tapi hese. Pikeun jawaban nu basajan m ah taya lian, mangrupa salah sahiji . kasenian nu aya di tatar Sunda atawa oge mindeng disebut di tatar Priangan, kayaning: Ciamis, Sumedang, Tasikmalaya, Garut, Bogor, Bandung, jeung di sabudureunana. Najan upamana wae Cirebon teu kaasup Sunda, pan disebutna ge Sunda lain, atuh Jawa ge sanes, tapi pangaruhna kacida pisan .gedena pikeun kabeungharan ibing Sunda, contona nyaeta ibing Topeng Priangan. Tulisan ka hareup urang ungkab ngeunaan topeng Priangan. Sakumaha nu disebutkeun di luhur yen seni ibing Sunda kacida beunghama, ngarah teu pahili nya ku para
/bing Tayub
ahli/inohong sok diwilahwilah atawa 'ngarumpun' atawa basa legegna mah nu sok disebut "genre tari", di antarana wae nya eta ibing Tayub, ibing penca silat, ibing kursus (keurseus), ibing wayang, ibing topeng, ibing rayat (saperti ketuk tilu, bangreng, baj idoran, j eung sajabana), ibing karya R.Tjetje Somantri, ibing karya R.Nugraha Sudireja, R.Enoch Atmadibrata, jeung sajabana, nepi ka kiwari aya nu disebut ibing jaipongan (keur meujeuhna mahabu §..
.,
~~Ot1eSiaHeritage
Perpostakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
pi san). Eta sakabeh ibingan teh mun urang ngarasa ha yang ngarnumule turta mulasara sangkan henteu kateureuy ku jaman sarta mikarep hayang maluruh atawa nalungtik kaayaanana, bisa oge ditilik atawa d ierong ku ngaliwatan 'perspektif (cara pandang) historis, sosiologis, filoso:fis, antropilogis, psikologis, koreologis, gumantung kana pangaresep. Dina tulisan ieu di handap, moal ngarawu ku siku. Keur saheulaanan mah
urang watesanan ku medar ibing nyebut: "Bade keurseus!", bari nuduhkeun leu jempol. Kabeh keurseus sugan aya jalma pasti geus surti, maksudna pupurieunana keur balarea. nya eta rek ngibing. lbing Keurseus mangrupa Ku lantaran kitu, nu disebut basa injcuman ti Walanda nu ibing keurseus teh nya eta asal kecapna "cursus". latihan ngibing Sunda nu Duka teuing kumaha mimitina eta kecap teh bisa jadi diayakeun di Pendopo nu lolobana diiluan leu kaum kitu? menak, priyayi atawa kaum Nu jclas mah urang Sunda bangsawan. sok salah denge atawa oge Nurutkeun salah saurang mcureun hese ngucapkeunana. Conto kecap sejen upamana pakar tari Soedarsono ( 1996) wac cek walanda teh:" oh.. that yen tari/ibing nu diayakeun leu ing?". kaum menak atawa bangsawan Nepi ka ayeuna eta kecap teh teh kaasupna ibing klasik. dipake ku urang Sunda pikeun Sabab ccnah di tatar nyebutkeun kueh 'odading'. Nusantara mah ibing teh dibagiLoba keneh sabenerna kecap nu bagi. jadi sali'Wang teh dipake kalayan Kahiji, aya nu disebut ibing baku. tradisional dibagi dua:ibing Anehna teh eta kecap klasik {bangsawan/menak ti keurseus geus jadi milik basa Istana jeung ibing rayat urang Sunda nu baku. (datangna ti kalangan rayat). Mangsa jaman walanda Cindekna ibingan nu ti Istana harita lamun karuhun urang atawa bangsawan (feodal) mab ditanya: Bade angkat ibing klasik, nu ti rayat mah kamana .. ?". Jawabna cukup ku disebutna ibing rayat.
Kadua, disebut ibing kreasi anyar(rnangrupa ibingan nu repotoama/pijakana ti tradisi atawa oge leupas tina tetekon tradisi), contona ibing modem jeung kontemporer. Nyoko kana parnanggih di luhur, yen nu disebut ibing keurseus teh nya eta mangrupa sa lab sahij i ibingan kamonesan kaorn priyayi (jaman Walanda) nu diayakeun di Pendopo sabab di urang mah euweuh karaton apanan. Thing keurseus teh nepi ka kiwari lestari, bob di paguron luhur, di sakola SMK, oge di sanggarsanggar. Perelu ku urang kasaksian yen samerneh ibing keurseus lahir teh aya nu disebut ibing tayub. Bisa jadi kamekaran ibing keurseus teh ti ibing tayub. Tayub asal kecapna tina "guyub" hartina ngibing bareng. Kasangtukang ibing keurseus Cikal bakalna ibing keurseus taya !ian tina ibing tayub mangrupa ibingan kalangenan para menak baheula. Jaman baheula rnah mun hayangjurnenengjadigegeden atawa pangagung saratna kudu bisa ngibing. Dina hal kasenian, kaum menak di Priangan mikaresep kana sastra jeung sajarah. Dina waktu luang/nyalse aranjeunna salian mikareueus teh sok ngabandungan mangrupa-rupa kasenian gamelan, wayang, ternbanglkawih, oge kana ngibing tayub nu sok diayakeun
di Pendopo. Nurutkeun sababaraha sumber tulisan (Nina Lubis, 1998; Anis Sujana, 2002, Lalan Ramlan, 2009) kacutat di Pendopo Kabupaten Bandung mangsa para bupati: R.A.A Wiranatakusumah IV (Dalem Bentang 1846-1874), R.A.A. Kusumadilaga ( 1884-1893), R.A.A.Martanegara ( 18931918), R.H.A.A Wiranatakusumah V (Dalem Haji 1920-1942); di kabupaten Sumedang masa Bupati Suria Kusumah Adinata ( 1863-1882), R.A.A. Suriaatmaja (1918); di Ciamis jeung Kabupaten Sukapura R.T.A Soenarja (19381942); di Cianjur bupati R.Adipati Kusumaningrat (Dalem Pancaniti 1834-1 86 1), sarta mangsa Bupati R.Alibasyah Prawiradiredj a (1863-1 910). Salah sahiji nu disebut di luhur nya eta kasenian tayuban. Di Kabupaten Bandung seni tayub sakurang-kurangna dina mangsa Bupati R.A.A. Martanagara. Munculna ieu tayuban di kalangan menak Priangan ditaksir babarengan ku ngamalirna kabudayaan Mataram ka Priangan nu jadi daerab mancanagara dina kakawasaan Mataram abad ka 17. Tayuban mangrupa hiji bentuk/wujud ibing pasangan (social dances) nu sipatna hiburan pikeun kaum lalaki. Dina prak-prakanana teu wudu oge aya ronggeng, inuman keras (arak), jeung duit. Ronggeng salian ngawib, oge sok ngarasa atoh/ajrih mun diangkir atawa dipake pikeun
marengan nu keur ngibing. lnuman keras gunana keur manaskeun awak mun peuting ngarasa tiris. Duit mah keur panyecep boh ka nayaga atawa oge ka ronggeng tandaning mulang tarima. Lumangsungna ibing tayuban Waktuna mimiti bada Isya nepi ka memeh bedug subuh. Diayakeun dina acara sukuran, hajatan (hitanan, ngawinkeun, jeung sajabana). Sabada tatalu, biasana di hareupeun para tamu geus disayagikeun baki nu dieusi ku keris jeung soder!karembong, bokor wadah duit jeung inuman keras diteundeun di lubureun ,. meJa. Saupama gamelan jeung sinden geus medarkeun lagu bubuka, biasana juru baksa (lalaki) geus tatan-tatan pikeun nganteurkeun baki ka pangibing (basa Indonesia penari) bari manehna ngibing mawa baki dina gerak keupat, baksarai, jeung gerak mamandapan. Ti dinya manehna muter ngamaenkeun baki nempo ka anu dituju. Pon kitu para pangibing ngarasa bungah sok sanajan eta baki teh gubragna ka saha. Biasana nu kabagean ngibing kahij i teh ka anu dipikasepub atawa nu dipihormat, bob pajabat bupati, bob nu sejenna. Leuwih sumanget tur asa diajenan mun aya nu mairan (marengan) ngibing. Ngan omat nu mairan mab ngibingna ulah ngaleuleuwihi pangibing alias over acting, ngan ukur ku aksen-aksen gerak we nu basajan. Sababna mah bisi buyar ~A
'LorteSialleritage
Perpustakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
tetenjoan. Geus kitu mah nu ngibing teh kabagean sacara bagilir, pon kitu nu mairan mah bebas rek saba wae nu ngibing kaci marengan. Ngan poma ieu oge nu mairan etikana teu diwenangkeun mun pangibing geus mimiti madakeun kana lagu naek kering (lagu gancang), cohagna mah kudu balik ka tempat diukna. Kapeutingnakeun nu ngaribing teh makin motah. Munasabah sajaba inuman teh diparake ngahaneutan awak sarta teu pirang-pirang antukna sok aya nu mabok leupas kontrol. Teu matak heran ronggeng jadi sasaran, malah aya kalana ngasupkeun duit salian ka nayaga jeung kana bokor, oge kana kutang ronggeng. Nempo kana gerak-gerak nu dipake atawa dipidangkeun leu pangibing, estu basajan pisan da tujuanana oge hiburan (kasenangan jeung kasugemaan pribadi). Teu kawengku ku pola baku (sistematis) gumantung kana karesepna boh panjangpondokna dina irnprovisasi gerak nu pinuh ku variasi. Najan kitu, arnpir sakabeh pangibing bisa dipastikeun aya nu midangkeun gerak-gerak kasebut, upamana gerak bukaan, adeg-adeg, jangkung ilo, mincid, keupat engkegigir, galayar, jeung gerak baksarai. Cag heula lajengkeuneun.
***
•
Ina aman a eu a AYE UNA mah mun ngadenge kecap ronggeng, konotasina jadi goring. Padahal baheula jauh ka baheula, ronggenmg teh manusa husus anu boga ajen-inajen husus. ECAP ronggeng lain kecap anyar, saba ti baheula mula, jauh samemeh Pajajaran aya oge, ronggeng mah geus dipiwanoh. Ngan tangtu lain gambaran ronggeng jaman kiwari anu beunang dikumahakumahajang kapentingankaresep kaum lalaki jiga dina pintonan dombret Subang jeung Karawang, contona. Anu lamun tas ibing tayub bisa ditungtun dibawa kanu poek bari celengok dicium malah leuwih ti eta. Jaman baheula mah, hiji wanoja anu milih atawa kapi lih jadi ronggeng, nyekel tilu katangtuan atawa pakem, nyaeta winara rekaswara, winara rekaning ceta jeung winara rekawacana. Rekaswara, nyaeta perceka dina ngolah sora, naha ngawih naha mamaos. Rekaning ceta, nyaeta ngolah gerak awak anu kiwari disebut ibing, rekawacana, nyaeta anu wijaksana dina cacarita, wijaksana dina nyusun ungkara basa. Ulah teu sopan, jajauheun tina centil. Aya anu alus sora can tangtu alus ibing. Aya anu alus sora alus ibing tapi sapopoena teu andalemi jeung teu boga tata-titi duduga peryoga, nya lulus jadi ronggeng. Hartina, nu katarima jadi ronggeng sajati
mah nyaeta anu lulus dina kamampuh ngajalankeun tilu pasaratan tea. Tapi tong boroning ayeuna, dalah baheula ge sabenema mah bangga neangan ronggeng sajati teh.Lolobana mah ukur jadi hiburan pamantes dina saban aya karesmenan. Nu diutamakeun sok kudu anu gareulis jeung camperenik, diusahakeun nu lalajo (utamana kaum pria), resep mireungeuhna. Naha predikat ronggeng dihususkeun ka wanoja? Sabab di tatar Sunda baheula, peranan wanoja teh perceka, teuneung ludeung tur wijaksana. Wanoja dina kapercayaan Sunda mah kacida horrnateunana sabab ku
nyongcolangna. Aya Sunan Ambu, aya Dayang (Danghyang) Sumbi , aya Purbasari, aya Citraresmi jeung sabangsana. UKur ngagambarkeun yen wanoja Sunda mah kukuh pengkuh, pageuh maneuh, tuh u sujud kana takdir jeung kodratna. Teu jiga jaman kiwari,disebut ronggeng sok era sabab garkatna digubragkeun ukur jadi tukang ngahibur kaum lalaki. Wanoja baheula mah, pahayang-hayangjadi ronggeng, pahayang-hayang diaku ronggeng. Sabab mun aya wanoja geus diaku ronggeng, hartina eta wanoja geus boga kahorrnatan anu luhur. ***
aem DISEBUT lalangse, sabab makam Dalem Gordah aya dua. Hiji di Ujungberung Bandung, hiji deui di wewengkon Garut, nyaeta di Kampung Gordah. IKEUN urang Ujungberung, Kota Bandung tebeh wetan, makam Dalem Gordah teh geus kacida dipiwanohna. Situs kompleks makam Dalem Gordah perenahna di TPU Pasirjati, disusun nuturkeun pola pangwangunan makam Gunungjati atawa mirip arsitektur situs makam Tajimalela di Sumedang. Makam kuna dikubeng ku kuta aya benteng luhurna 1,5 meter. Di jerona aya makam genep. Dua di antarana . kalawan yakin disebut makam Dalem Gordah katut geureuhana. Ku sabab makam aya di termpat luhur (pasir leutik, saliwat mahjiga batu panguundakan, tempat suci agama buhun (kabuyutan). Makam teh diurus tapi kaayanana basajan. Aya sababaraha tangkal galede anu geus dituaran. Dituarna ku ahli .warisna sabab dianggap geus kolot tur bakal ngabahayakeun anu rek jarah. leu kungsi jadi patelak paham j eung Pamarentah, sabab ceuk Pamarentah Kota Bandung,kaayaan situs teu meunang dirobah, komo tutuwuhanana anu umurna ngaratus taun dituaran. Ngan
ceuk ahli waris, dituarna teh lian ti geus koropos, oge kaina dijual ka pausahaan bahan bangunan. "Keur ngawaragadan ngurus makam," ceuk ahli waris. Bantuan ti pemda karasa seuseut. Bisa jadi euweuh bisa jadi aya masalah , ., seJen. Anu jadi perkara, kaotentikan makam masih j adi , bahan sawala. Eta pedah nu disebut Makam Dalem Gordah teh aya dua. Hiji deui mah pan di wewengkon Garut. Jadi ceuk cohagna mah, mana anu benerna? Tapi leupas tina kajadian "makam leuwih ti hiji", nu eces ari masarakat mah geus apal, saba Dalem Gordah teh. Dalem Gordah nya eta jujuluk pikeun Bupati Tina
~ ~ . ~ J dot1esiaHeritage "'
Perpostakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
catetan sarsilah anu disusun ku Raden Ating Natadikusumah jeung Raden Achmad Bulkini oge jeung Raden Mahdar Wahdani, Dalem Gordah teh taya lian iwal ti Raden Anggadiredja I anu luluhurna nyaeta para raja Karajaan Timbanganten (Tarogong, Garut). Ari kecap gordah, hartina tempat nyumput, panyumputanana handapeun tangkal caringin. Tepika taun 1980-an, tangkal caringin tempat nyurnput teh masih keneh ngajungkiring. tur dianggap karamat. Perenahna di pasir anu pinuh ku jati Ngan bae eta tangkal geus euweuh, dituar alatan geus koropos tea. leu situs oge diaku jadi tempat karamatna Dipati
ditangtukeu n ku ingkang geureuha. Ngan bae pikeun ulah jadi masalah, rupa-rupa ide dina ngolah nagara teu dipikanyah o ku sasaha. Nagara jadi aman taya pacogregan, sabab Nyimas Dewi Bungursari boga telik • Ukur. sandi (kung 1 ditult dma Ujung Galuh (patugas nu dirusiahkeunm, dina Salah sahiji 'erst 11) cbutkeun, sa\\ atara nomer kaliwat). ' sanggeus eureun tma nal ingakeun nagara. yen Makamna ukur anggang 500 Mun aya beda pamanggih di kalungguhan bupatt Bandung. meter tt s1 s1 Cirnanuk. Anggadiredja I milih nyucikeun kalangan ambarahayat, mun aya Tinct hastl in\ e tiga 1 Tim katugemah di kalangan diri di hiji tempat di '' ilayah Ujung Galuh. dt Pasirjati, aya Timbanganten. Tempatna bawahan, ku Kangjeng Dalem makamna gcureuha Dalem nyumput enggal karon abab langsung Gordah anu namma Nytmas . . di handapcun tangkal canngm nampa laporan ti ingkang garwa Dc\\ti Bungursari. Umum moal ' Eta tempat beh dicu bch dieu apal, naon bae scpakJeung langsung badami kumaha ahima katclah Kampung cara narekahanana. terJanganJeunna. Gordah. Ceuk ICU versi, Kangjeng Dalcm teu apaleun :vtalah dina catetan ajarah sanggeus pupus, jasadna yen ingkang garwa tiada kulawarga oge Jtgana teu dimakamkeun di poncJot pasir ditcrangkeun. Padahal tma hasil neuleuman kaayaan nagara teh dinya keneh. Ku sabab boga ku abab neundcun tclik sandi di in\ esttgasi. dtterangkeun yen 'ersi sarupa kitu, atuh dina hngkungan umum. sabencma kctak Dalem Gordah tanggal 20 November 1995 ku Tapi anu ngadon jarah ka eta salila jantcn Bupati Bandung, Yayasan Komisi Scjarah situs, ampir kabeh ukur Joba namna bantuan ti ingkang Timbanganten Bandung, IStri. ngajarahan makam Da lem ditetepkeun dianggap makamna Gordah. Ka makam Nyimas Bisa dt')ebutkcun, abencma Anggadircdja I. Salah sahiji nu Bungursan mah, tara aya anu peranan utama dma jadi alesanana, pedah dina makieuhkeun pamarentahan teh, ngahaja dating, somawonna mangsa pamarcntahan husu ngado 'a. *** lolobana mah ladmg mtkir Anggadiredja IlL wilayah ingkang gcureuha. Sagala Timbanganten Garut, kacrch ka ka\\ tjakan kanagaraan sa lila jadt Kabupaten Bandung, kalawan bupat1, l)abencma loba watesna Walungan Cimanuk. nuturkeun gans anu
~ ~~
~
"""
ll.tottesiaHeritage
Perpustakaan Naslonal Rl
DIGITAL LIBRARY
Tradisi Adan Pitu di Masjid Cirebon JI GANA ukur di Cirebon, hiji-hij ina tradisi di mana mun adzan dipi lampah babarengan ku muadzin tujuhan. Eta teh ayana di Masj id Sang Ciptarasa, Karaton Kasepuhan Cirebon, nyaeta masjid kuna titinggal Sunan Gunungjati . Adan pitu biasana diayakcun dina saban alat Jumaah. Muadz in ngajajar tujuhan ngahaleuangkcun sora adan, tarapti, arua galindengna jeung teu recol papaheula. Ccuk Kiai Ha an Muhyidin. euweuh ajarah tinulis. naon pangna di Masj id Sang Ciptara a aya tradi i adan pitu. leu tradisi tch tadina nuturkeun carita legenda. Cenah baheula dina jaman Sunan Gunungjati, di Cirebon aya sasalad panyakit anu susah ubama. Loba jalma garering pama , malah tepikeun ka hantcuna. Sanggeus ditalungtik, tctcla eta tch panyakitjijicunan. Nu nyebarkeun eta panyakit, nyaeta hij i tokoh katclahna Menjangan Wulung, nyacta salah sahij i tokoh anu teu rc cp ka Cirebon. Geu loba tarekah
ngan susah ncangan ubama. Ahin1a Kangjcng Sunan marentahkcun angkan di rna jid diayakcun adan ku muadzin tujuhan -..akaligus. Tetela di inglar ku ..,ora adan. pan,akit 1ma. malah MenJangan 'v\ ulung gc kabejakcun ti\\a tcu pupuguh. Ti aprak kajadtan eta. adan ku tujuh muad7in dipakc tradi i anu tcu mcunang ditinggalkcun. Adan tujuh dipake lambang pcrtahanan kana rupa kajahatan. Ma jid Sang Ciptara..,,J tcu \\ eleh dipake ibadah ..,olat ku jalma ti mana-mana. Tong boroning a}Ctma bulan Romdon. dalah dma \\ aktu\\ aktu bia a ge nu ngadon ibadah teh naklcuk-naklcuk bae. Eta tch ku sabab Jamaah darata ti mana-mcndt. ~~
.
!,dB.~MWl~e
Perpustakaan Nasronal Rl
Lain bae ti tatar Cirebon. dalah ti luar Ja\\ a Barat tepika ka luar Pulo Ja"" age sarua daratang ka Masjid Sang Ciptara a. ..Mun n!k Jumaahan di dieu. tabuh salapan isuk-isuk kudu geus milih tempat. Bcuki hayang di hareup. beuki i uk deui:· ceuk Rohmat (45) tukang teh botol di eta linokun(Tan. 0 0 ~ l asji.d Sang Ciptara a teh, geu asup kana situs sajarah anu kudu dipertahankeun kaaslianana. Kitu sababna, ma pd rLu loba diropca. ~a 1uJan loba ma jid-ma jid di Ctrebon leu\\ ih modern leU\\ ih rohaka. tap: tetcp ari tasj id •.ng lmt..lra ·a mah mcrtahankeun kaaslian. *** ~
Guguritan Laut Kidul Yasana: Kalipah Apo (volksalmanak, 1921) Guguritan ieu mangrupakeun pangapungan "imajiner" Mundinglaya Dikusumah di luhur Tatar Pasundan DANGDANGGULA Laut Kidul kabeh katingali, ngembat paul kawas dina gambar, ari ret ka tebeh kaler, Batawi ngarunggunuk, Jautna mah teu katingali, ukur lebah-lebahna, semu-semu biru, ari ret ka kaler wetan, Gunung Gede jiga nu ngajakan balik, meh bae kapiuhan. Matak waas pacampur jeung sedih, gunung-gunung kabeh narembongan, Gunung Pangrango ngajogo, bangun nu diharudum, ngadagoan nu tacan sumping, nyeri dumeh ditilar, mani alum nguyung, nguyung wuyung karungrum, nya dij ieun Pangrango ciciran nagri, Nagara Pajajaran. Pajajaran tilas Siliwangi, wawangian nu kari ayeuna, ayeuna mah dayeuh Bogor, Batutulisna kantun, kantun liwung jaradi pikir, mikir nu disadana, henteu surud liwung, teuteuleuman kokojayan, di Ciliwung nunjang ngidul Siliwangi, nuus di Pamoyanan. Pamoyanan jadi tepis wiring, dayeuh maneuh nagara baheula, cirina nya Gunung Gede, kiwari nya Cianjur, kaler wetan sajajar deui, jiga Gunung Mandala, Mandalana hayu, hayu soteh hayu mulang, langlang-lingling dina luhur mega miring, nyangsang ' na mega malang. Reg ngarandeg
lebah Gunung Putri, Demah duwur dayeuh Pancatengah, direret ngabrengreng koneng, Gunung Cupu ngariung, kawas anu eukeur badami, rangrang Sagalaherang, parongpong ka Bandung, Burangrang nu ngarangrangan, parahuna nangkub dugi ka kiwari, teu jadi lalayaran. Ngan dijieun tunggul ciri nagri, dayeuh Bandung sirahna Priangan, urut nu rek · paparahon,ngabendung Cikapundung, pundung soteh bongan teu jadi, teu jadi lalayaran, henteu tulus ngalun, Sangkuriang kabeurangan, sanggup mendet Citarum tutas sapeuting, cidra tina subaya. Kiwarina permana ngabukti, patilasan tapak nu baheula, jadi basa jadi omong, Bandung heurin ku tangtung, tunggul payungindungnanagri,pada hayang ngiuhan, nu deukeut nu jauh, loba anu kapanasan, riab lunta anu ka mana ka mendi, tinggal dayeuh maneuhna. Aya deui anu katingali, matak waas Gunung Tampomas, tembong tengtong rawas katon, dina sukuna gunung, aya dayeuh nu katingali, dayeuh naon ngaranna, diriung ku gunung, gunung ti kulon ti wetan, semuna teh patapan anu sarakti, nawing cadasna bodas.
~ ~~
")1t !ma.~~W!~
Perpustakaan Naslonal Rl
Saur Raden moal salah deui, nu katembong dayeuhna Sumedang, Kutamaya hejo lembok, dayeuh galudra ngupuk,pangupukanputra jeung putri, Sumedang Sukawayana, carek sindir pantun, sok ngawula ka wayahna, ngapak ngapung kapindingan indung peuting, kalampat mega bodas. Kari itu anu hiji deui, tembong katon jeg Gunung Ciremay, tayohna dayeuh Cirebon, rebun-rebun halimun, samar-samar nu katingali, Cirebon sakadomas, jatining rahayu, tilas pacaremanana, ngaluhuran renting sagede papanting, rentang sagede bangbara. Mipir-mipir dina katumbiri, mapay nyukang dina kilat panjang, awor dina mega hejo, gunung pating parentul, pasirpasir di sakuriling, tembong ti mega malang, kabeh mere . semu, nagara mangunJar. ngunJar, anu ngapung sumiriwik tanding walik, jeg heulang pateuh jangjang. Sumiriwing angin ngahariring, rarandegan Raden pangapungna, ngadongdon nu kapiomong, nalutur nu kacatur, ngilik-ngilik geusan keur ngancik, anggang mo burung datang, jauh wande cunduk, tembong daun kalapana,
tingarulang oyag katebak ku angin, dayeuh di Pajajaran. Kidul wetan katingal deui, remeng-remeng jeg Gunung Cikuray, ngadaweung semu nu ngantos, ciciren dayeuh Garut, pangirutan ka nu teu sumping, sumping urut paturay, ngamanggungan lungsur, nagara di pameungpeukan, leuleuy eureun ningali ka Kandangwesi, bongan Galuh kabandang. Saur Dewi geuning aya deui, teu kabilang keur di mega malang, nembongan kawas nu ambon, horeng Gunung Galunggung, patilasan Galuh nu mulih, suka kari dukana, purana di payun, kahalangan ku Ciwulan, reg ngarandeg kairid ku Cimawati, luyuh-layah keusikna. Ayeuna katelah kalindih, ciri dayeuh di Tasikmalaya, Sukapura narikolot, Galuh Agung ngan gunung, pangeunteungan Galuh Ciamis, onom kantun onamna, asiwung ngan sarung, Lakbok ngan kari botrokna, teu karasa kapindingan ku Parigi, Mangunharja ngan ngaran. Dewi Asri geulis ti ngajadi, pamidangan dayeuh Pajajaran, matak hookeun nu nenjo, nyaur
tungtungna imut, sieun majah sok goreng budi, soca peupeureundeuyan, bari ngome sanggul, ka handap ngarompes sinjang, hadelernek ngabageakeun nu sumping, lugay ti pangcalikan. Lay keupatna rek ka Banjarsari, ngagandeuang sahandapeun pucang, kalilaan angkat alon, eureun di aub tanjung, kapindingan ku nagasari, sahandapeun katapang, patepang-patepung, nya cadas-cadas harerang, kahibaran nya keusik-keusik barentik, sumping ka kebon kembang. Kembang teleng reujeung rincikbumi, kembang larang wij ayakusurnah, sarangenge jeung tarate, kembang anggoan ratu, turut sisi ku pakuhaji, sinagama ngajajar, suwangkung ngariung, kurnambang Nusakambangan, sisindiran Dewi Asri ngahariring, keur jemplang-jempling pisan. Jemplang-jempling ngantosan nu sumping, nyandak jimat nya Langlayang Domas, keur upah oleng panganten, meunang nyandak ti musuh, pareng tanding di jabaning langit, melaan kasukaan, jeung
Guriang Tujuh, teu burung unggul parangna, jadi hiji Guriang Tunggal kacangking, kacandak bungkeuleukan. Kencamakeun di mana geus sumping, pipamukeun Dayeuh Pajajaran, nu numpeskeun musuh kabeh, ti mega malang lungsur, anu ngapung mulih ka jati, kebo mulang ka kandang, jeung Kidang Pananjung, udegudeg di buana, Mundinglaya lalaki di kolong langit, tedak Galuh Pakuan. Wantu-wantu sindir mah sasindir, wantu-wantu basa mah sabasa, ngan beda nu kapiraos, catur ti jurupantun, j urupantun anu berbudi, pantun ti Paj aj aran, ti kun-payakun, nyamos pieusieunana, sindir hiji di mana waliwis mandi, mandi di pangguyangan. Pangguyangan pangguyangan kuring, pangguyanganpangguyangan urang, urang nu keur ngalalakon, lalakon nu keur ngalun, pada-pada boga pamanggih, pada boga carita, pada boga galur, gok amprok jeung sasamana, mararantun aya nu pait nu amis, baralik kari ngaran ***
,
Ecrak-ecrakan ,
ECRAK-ecrakan asal tina kecap crak-crakan sora nyapek, (nyapek = mengunyah (basa Indonesia) demi lantaranana keur nyapek crak-crakan sabab waktu nyapek sungut teu dibalemkeun; jadi hartina ecrak-ecrakan = rame nu keur nyarapek, rame nu keur dalahar, dahar-leueut sukansukan; sok disebut oge kecrak-kecrakan; balakecrakan ringkesan tina kecap balarea keur kecrakkecrakan, keur ngobrol bari curak-curak (botram, babacakan, ropyan-ropyan, royal, mayor, borakborak), barangkecrakan; kecap balakecrakan ayeuna dilarapkeun keur ngagambarkeun dahar ngariung babarengan. sora nyapek = ceplak. jelema anu dahama ceplak dianggap teu sopan. (Baraya Seni Budaya Sunda)
§.. ...
J.donesiaHeritage Perpustakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
Jaman Digawe di Perkebunan
PERKEBUNAN ti jaman Belanda tepika jaman merdika, j iga nagara husus. Boga aturan husus dina ngabedakeun jalmapangkat, jeung pagawe biasa. leu kaalaman ku kuring jaman digawe di salah sahiji perkebunan di wewengkon Garut. Sanajan Belanda geus euweuh, tapi budaya peodal masih keneh lumaku, peresis jiga Belanda aya keneh. Conto basajan, perumahan pagawe handap di emplasemen, dijauhkeun jeung paimahan pagawe luhur. Aya paimahan Adm
(administrator), gedong sigrong buatan Belanda, tur boga pasi litas mewah, kaasup soal ajen kadaharan. Aya perumahan karyawan biasa jeung aya perumahan buruh atawa upah harian. Kabeh teu meunang pacorok. Pagawe biasa, komo buruh harian, teu meunang sagawayah lunta-lanto ka perumahan anu pangkatna saluhureun kajaba mun digeroan. Tepikeun ka taun 1970-an, pagawe rendahan ngabasakeun ka anu pangkatnaluhur ku sebutan Juragan, agan, j uragan sepuh atawa agan anom.
~ ""
. ~de.~MWl~e
Perpustakaan Nastonal Rl
Ka pagawe luhur sakapeung nyebutna menir, ari menir ka sahandapeun mah seh. Lamun sakalina adu hareupan komo tepika cacarita, tata sopan santun kumaha bae dina tata cara ngobrol menak jeung cacah. Kuring geus pangsiun ti taun 1970-ankeneh ge, teuing kumaha ayeuna feoda listis masih keneh karasa di perkebunan atawa geus leungit. *** OYO - Cisurupan Garut
•
•
•
•
•
Kampung Gina di Batavia ahad 18
RANG Cina ti daratan Tiongkok beuki lila beuki loba anu daratang ka Batavia. Maranehna teh pagawe anu raj in jeung ulet euweuh kacape. Loba anu sukses usahana, ngelehkeun bangsa Belanda, tepikeun ka dina hiji waktu mah, VOC ngarasa kasaengan eleh dagang. DINA tengah-tengah abad 18 loba kakacowan di tanah Jawa.
Raja-raja Mataram parebut kakawasaan, matak teu j ongjon keur nu usaha. Tapi kaayaan teh sejen deui di Batavia mah. Batavia mah malah dipikabetah sabab jadi wilayah perdagangan anu babari mawa kamajuan keur anu daek usaha. Salah sahiji etnik anu temen wekel dina usaha di Batavia taya deui iwal ti bangsa Cina. Maranehna daek digawe kasar bari teu waka ngitung untung-rugi upah, nu penting mab digawe bari diajar
neuleuman seluk-beluk usaha. Kanyataanana, ari ku sumanget jeung daek larabalangsak heula mah, teu weudeu·hiji waktu maranehna barisa suk es. Loba urang Cina anu tadina ukur jadi kuli, awatara taun ti harita unggah marta bat jadi j uragan, malah jaradi tuan tanah, pabrik di mana-mana, sawah j eung kebon di manamana, pon kitu deui tambak lauk jeung udang. Bangsa Cina anu geu
sukses, ngakut kulawedetna ti Cina sina milu usaha. Atuh ku sabab kitu, jumlah penduduk Cina di Batavia beuki lila beuki ngarekahan bae. Dina catetan kapendudukan nu aya di VOC, jumlah masarakat Cina anu mangkuk di jeroeun benteng VOC aya kurangleuwih 2.500 urang tapi nu aya di luareun benteng ditaksir aya kana 15.000-na. Kabeh arusaha dina ruparupa komoditas. Nu tadina perdagangan teh dipigawe ku VOC, saeutik-saeutik jadi dikawasa ku urang Cina sabab maranehna leuwih apal jeung leuwih ahli. Para patinggi VOC tugenah ku ieu kajadian. Maranehna usaha satekah-polah nyieun rupa-rupa aturan, nu penting urang Cina ngolesed embung digawe di Batavia. Tapi sakitu disiksa mun salah digawe. sanajan buruhna leutik, urang Cina nu masih keneh malarat mah tetep milu digawe ngurus pausahaan VOC. Udagan rnaranehna mah, bisaapal kana cara-cara bisnis urang Belanda. Ku maram!hna diturutan jeung Iamun kabeh jalan usaha geus dikawasa, giliran maranehna anu nulak cangkeng dina kelek. VOC apal kana paripolah bangsa Cina. Kitu sababna jang ngurangan j umlah Ci na,diayakeun kuota jurnlah bangsa Cina anu meunang digawe. Ku jalan kitu, bakalloba urang Cina anu moat kaagehan lahan usaha. Kanyataan memang bener. Ku ayana kuota, loba tanaga
urang Cina anu teu nampa lapangan gawe. Saengan di sasama urang C ina karasa pisan. Nu teu kaagehan pagawean, kapaksa rnaranehna robah jaradi karaman, boh jadi begal boh jadi tukang ngacowkeun. Bangsa Cina anu wani mah, nernbongkeun kaceuceub ka VOC teh ku jalan ngintipngintip ngala nyawa. Sakura pagawe VOC anu keur ngalanto, dibongohan digunasika. Loba pagawe VOC anu katideresa, dipateni ku karaman bangsa Cina. Kaayaan beuki harengheng. Kakacowan aya di manamana. Ku mireungeuh kajadian sarupa kitu, aya alesan jang patugas VOC pikeun nyieun tindakan anu tandes. "Urang Cina geus kaleuleuwihi. Taya salahna mun rnaranehna ku urang diparaehan!" ceuk Gupemur Jenderal VOC Adriaan Valckenier. Euweuh parentah anu tinulis. Tapi dina emprona, sanggeus Gupemur nyarita kitu, aya gerakan ti Pasukan VOC nguber-nguber urang Cina. Maranehna diobrot tepika pakampunganana. leu gerakan Pasukan VOC malah ahima loba dipigawe ku kakuatan sejen, nyaeta kelompok anu ceuceub ka bangsa Cina alatan usaha rnaranehna kasaengan. Loba urang Batawi anu biluk ka VOC, mantuan ngabasmi urang Cina. Aya oge nu maehan urang Cina teh alatan nampa upah bae. Salila taun 1740, teu kurang
~~
'La.~~e
Pe
ti 10.000 masarakat C ina dipaehan kalawan kejem . Nu hayang salamet, kudu kakaburan ti Batavia, di antarana aya anu lumpat ka Tangerang atawa ka Karawang. Ku ayana gerakan nu ngabasmi masarakat Cina, memang jumlah ban gsa Cina di Batavia harita jumlahna nyirorot pisan. Anu nyesa aya di Batavia tina 17.500 urang teh ukur 112 urang. Maranehna salamet sabab daek kompromi eung Pamarentahan VOC. Ari ti sawatara urang Cina anu kabur, di antarana aya nu kakaburan ka Jawa Tengah. Kabeneran di ditu aya masarakat Cina anu biluk ka Mataram tur teu resep ka Belanda. Nu matak, urang Cina pakaburan ti Batavia teh, di Mataram gabung jeung pap ada Cina anu keur samiuk ngalawan VOC. Masarakat anu aya di Juwana, Demak jeung Rem bang ge samiuk ngalawan VOC. Rajapati ka urang Cina di Batavia teh mawa gehger ka mana-mana kaasup ka dunya internasional. Pamarentah Nagri Belanda, perlu nganjang ka Nagri Cina, nepungan Kaisar Kian Liong, malah mamandapan menta dihampura. N gan untungna Kaisar teu loba ngageunggeureuhkeun. " Barina ge da maranehna teh ti dieuna oge pakaburan, lain warga Cina anu satia," tembal Kaisar Kian Liong. ***
----
•
•
unun 1rema1 AYApos pendalcian anu katelahna Pos Kuburan Kuda. Nu matak disebut lcitu teh sabab dina j a man Belanda baheula, maranehna arunggah ka ponclot Ciremai bari tarumpak kuda. N gan saking susahna lalampahan, loba kuda anu teu kuateun, paraeh di tengah jalan. Aya 12 pos pendakian nu aya di Gunung Ciremai teh, kabeh ge baroga ngaran sewang-sewangan. CIREMAI teh gunung di Jawa Barat anu pangluhurna. Jangkungna aya 3078 meter luhureun beungeut laut. Perlu waktu genep belas jam mun hayang tepi ka ponclotna. leu teh leu sabab sanajan jangkungna 3078 meter tapi nu hayang tepika ponc lotna bakal nyorang lalampahan sapanjang dalapan kilometer bari teu bisa leumpang gancang. Hayang muru ponclot, bakal ngaliwatan jungkrang, . . m1p1r pastr mapay areuy Jeung ngeumbing jangkar. Ponclot Gunung Ciremai, jadi ternpat anu teu weleh nangtang jalma nu Ieber wawanen. Ti taun ka taun, ti rebuan taun kalarung, geus teu kaitungjalma anu mecakan unggah ka ponclot
Ciremai. Sunan Gunungjati kantos unggah ka ieu gunung seja milari e lmuning hirup. Anjeunna lami tatapa di Batu Lingga. Tapi Nyi Linggi, salah sahiji tokoh awewe jawara anu nurutan hayang tatapa di Batu Lingga, bari dikawal leu meong congkok dua, tete la henteu kuat. Nyi Linggi tiwas, pon kitu deui macan tutul duan ana, papada tiwas. Batu Lingga teh aya pos pendak ian, nya katelahna ge Pos Batu Lingga. " Di ieu tempat, sanes hiji dua jalmi anu sok kawenehan mendakan Nyi Linggi jeung dua meong congkokna, kukuluyuran di ieu wewengkon," ceuk Maman
~
Jill!
1ma.~~~~
Perpustakaan Naslonal Rl
salah saurang nu trugas di pos pendakian. Aya 12 pos pendakian, kabeh ge baroga , , ngaran sewang-sewangan. Malah ceuk anu percaya, kabeh ge baroga carita masing-masing anu dipasieup leu lalangse misteri. "Ampir sadayana saranget," ceuk patugas. Nu matak dianggap sanget teh, sabab sakabeh pos pendakian baroga kasang tukang kajadian anu teu pikagumbiraeun da ampir kabeh kapulas ku aura mistis. Contona bae di Po Kuburan Kuda. leu pos pendakian katelah kitu sabab baheula, sabubuhan Belanda anu hayang mancal ka ponclot Ciremai bari tarumpak leuda, kabeh leuda
maropo tur ahirna paraeh, atuh dikubur masal di eta tempat. "Mun tengah wengi nuju jemplang-jempling, nu kawenehan sok nguping sora kuda huam-hiem ... " ceuk patugas deui. Ari di pos VI nu katelah Pos Pengalap, saban nu datang sok dipapagkeun ku manuk jalak hideung, oge dipapagkeun ku rebuan engang mani saheng kadengena. Patugas jaga ge teu ngarti, naha cenah eta dua sato teh sok muncul mun pareng aya abringan jalma. Ngan ku sabab tara ganggu, atuh jalma ge tara wani ganggu deuih. Carita anu matak keueung, aya di Pos Pendakian Bapa Tere.
Disebut kitu teh sabab baheula aya bapa ngajak anak terena unggah ka guung. Ari geus anjog, budak terena dipaehan saking ku ngewa. " leu budak ge ku anu kawenehan mah sok kapanggih ngulampreng tengah peuting," ceuk patugas keneh. Jalma anu maot sacara demit ge loba kajadian. Contona di Batu Lingga, sabubuhan jalma maot sacara misterius bari tina sungutna kaluaran budah. "Dugika ayeuna can kapendak naon sabab musababna," ceuk patugas nyaritakeun kajadian dina taun 1999 bareto. Para pendaki,
CARA ngabedakeun kecap jeung kecap atawa beubeur jeung heber, atawa peungkeur jeung pengker Canto dina basa Indonesia: merdeka; teuteup (Sunda) = tatap (Indonesia); keukeuh (ayeuna geus jadi basa Indonesia); bener (Sunda) = benar (Indonesia); beuneur (Sunda) = bernas (Indonesia). Caritana basa taun 1980-an di Serang jegerjeger anu biasa mangkal di terminal diserang ku pulisi Serang, jeger-jeger ditembakan jeger jeger. Jeger ngababatang di sisi serang, sawareh berebet ngaberebet lalumpatan, berebet-berebet sora bedil ngaberebet, jeger-jeger diberebet ku pulisi, kapaksa kuring milu ngaberebet ngajleng ka sisi serang na galengan. perang euy ...... perang euy.I" ceukhi'' JI jalma anu buukna perang. Kuring nyerangkeun anu nyerang jiga jalma anu keur sedeng sedeng. Tingali jukut jeung tutu wuhan sejenna perang kaidek ku nu ngaberebet. Bari ngadepong ras kuring inget ka kerak di II
Perpostakaan Nasional Rl
target utamana teh hayang muru sisi kawah. Ti Batu Lingga muru kawah perlu waktu tilu jam bari lalampahanana beuki beurat bae sabab kudu teterekel kana cadas anu miringna ampir 80 darajat. Ngan lamun geus anjog kana biwir kawah, tetenjoan plungplong ka ditu ka dieu. Mun keur hade poena, euweuh aling-aling mega, mun mireungeuh ka tebeh kaler Kota Cirebon jeung laut kaler awas katingali . Mun ka tebeh kaler k:ulon, Kota Majalengka oge kaawaskeun. Kaayaan sepijempling, angin leutik ngadalingding j eung hawa kacida nyecepna. ***
imah ... meal paeh kitu ....... da kamari teh diparaban kerak! Kuring teras diuk di teras dahar rujak bebek bari ningali bebek nyatu huut. Bebek kagegelan ti mitoha tara gugalgegel, tapi sok lolodok. Mitoha lalaki teh kacida resepna ngaracik resep pikeun nguseup. Ceukjejer tukang nguseup, jeujeur teh ulah sok dijejerkeun bisi kalengkahan. Mitoha awewe anu pagaweanna jadi tukang dedel sok ngadeudeul bebekelan pikeun nguseup nepi ka dedel korang teh ku lauk, Eupan tara dikerokan da bisi kerok. Biasana memeh indit nguseup , mitoha lalaki sok diemutan ku mitoha awewe kieu, "Abah kade eupan teh ulah diemutan ku Abah bisi pundung laukna." Balik nguseup biasana pakean A bah dibeber-beber dianginkeun, mastaka Abah sok dibeber ku saputangan supaya teu rieut. Abah oge sok ngalaan beubeur tina cangkengna lantaran eungap cenah. ***
I I
I I
aam ru n oa a~u an aaaran BAHEULA dina jaman Pajajaran aya salah-saurang anggota Pasukan Pajajaran, atelahna Ki Jayagiri. Kungsi jadi guruna Prabu Surawisesa, ngawasa taktik ternpur ina Kitab Ratuning Bala Sariwu. Sanggeus Pajajaran burak, inyana milih bumenumen di Leuweung Geumbeut, wewengkon Sumedanglarang. INA mangsa "pangsiunna", Ki Jayagiri milih bumen-bumen di wewengkon Leuweung Geumbeut, nu kaereh ka Karaj aan Sumedanglarang. Di mana ari Leuweung Geumbeut teh? Tangtu ku jalma kiwari moal kakoreh, sabab eta mah ngaran baheula. Tepikeun ka jaman Kabupatian Sumedang abad 19 eta ngaran masih sohor, nyaeta leuweung anu jembet, leuweung gerot anu teu kasaba ku manusa sabab perenahna di jero jungkrang. N gan sanggeus Daendels ngabangun jalan raya pos, wilayah Leuweung Geumbeut ngaranna ganti jadi Cadaspangeran. Tab, dina ahir Pajajaran ( 1579), Ki Jayagiri bumenbumen di eta wewengkon. Lamun kiwari dina jungkrang Cadaspangeran aya lembur anu katelahna Ciseda, bisa jadi Ki Jayagiri kungsi bumen-bumen di dinya. Ngaran Ciseda bisa jadi ngalap ngaran Prabu Seda Ragamulya Suryakancana, raja pamungkas Pajajaran. Ki Jayagiri teh geus babakti sacara langsung ka nagara ti jaman Sri Badiga Maharaja
keneh ( 1482- 1521). Terus babakti taya kendatna tepikeun ka jaman ahir Pajajaran anu dirajaan ku Prabu Seda. Naon sababna Ki Jayagiri ahima dumuk di wewengkon Sumedanglarang, nyaeta Leuweung Geumbeut, bisa jadi basa Patih Jayaperkosa ditugaskeun nyerenkeun Makuta Binokasih Sangbyang Pake ka Prabu Geusan Ulun di Sumedanglarang, Ki Jayagiri milu ngawal rombongan. Ngan sawaktu Ki Jayaperkosa milih ulun kumawula ka Sumedanglarang, Ki Jayagiri mah, milih bumen-bumen di Leuweung Geumbeut. "Da ari babakti ka nagara mah teu kudu cicing di nagara bae, dalah cicing di luar ge taya bayana," ceuk Ki Jayagiri harita. Ceuk manehna, Pajajaran mah deukeutna jeung alam. Jadi sawaktu Pajajaran burak, Ki Jayagiri tetep babakti ka Pajajaran ku tarekah ngajaga jeung ngariksa alam Pajajaran, nu matak cicingna di Leuweung Geumbeut. Dina jamanna, Ki Jayagiri teh perwira anu tanggoh. Pangabisana kacida diajenanana ku nagara.
t~
lndonesiaHeritage
Perpustakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
Lamun teu kitu, mustahil manehna ngalaman jadi guruna Surawisesa, nyaeta raja kadua Pajajaran ( 152 1-1 535) samangsa rumaJa. Ti umur 9 taun, Surawisesa geus disuprih elmu kadigjayaan ku Ki Jayagiri . Dina umur 12 taun, Ku Ki Jayagiri, Surawisesa geus dititah miluan uj i katahanan mental nu disebut ngalokat. "Eta calon raja teh ulet, taya kacape, gede kahayang sangkan jadi jalma sagala bisa, tur pinter pisan, sagalana kabadanan. Hanjakalna barangasan, teu bisa nahan emosi,'' ceuk Ki Jayagiri ngomentaran muridna. Cenah Surawisesa saban disuprih elmu babari ngarti. Ngan lamun geus bisa sok hayang ngajajal elmuna. Surawisesa sok hayang ngabuktikeun, naha elmu anu cikeneh di latihkeun ka dirina teh enya aya mangpaat anu gede. Atuh saban heres dilatib saban neangan lawan anu tanggoh jang ngajaj al elmu anu anyar dilatihna. Komentar anu sarua ngeunaan paripolah Surawisesa oge kungsi kaluar ti Nyi Subanglarang, ibu kawalonna. "Enya bener barangasan.
kasar boh elmu lemes, teu weleh Ka dulur ge ngagelutan. Ngan disuprih. Ki Jayagiri anu hade goreng ge ka anak, kula tetep we nyaah ka manehna ... , ngawasa paelmuan tina Kitab Ratuning Bala Sariwu, mere ceuk Nyi Subanglarang. rupa-rupa elmu kadigjayan ka Aya komentar kitu teh, leu Surawisesa. sabab dina jaman Prabu " Tapi lolobana elmu lemes ti Sw·awisesa aya patelak jeung kula mah," pokna. Tina sakitu Walang Sungsang anu elmu nu aya dina Kitab ngadegkeun Karajaan Cirebon. Ratuning Bala Sariwu, aya Ari Walang Sungsang, sasat putra pituin Nyi Subanglarang ti salapan elmu anu j adi paporit Ki J ayagiri tur eta sakabeh caroge Sri Baduga Maharaja. dipasrahkeun ka Surawisesa. Surawisesa oge sami putra Sri Eta teh di antarana jurus Baduga Maharaja ngan ti Tempur Gendam, Sentak geureuha Kentring Manik. S urawisesa sasat hanaaang leu Dulang, Halimpeungan jeung Telik Sandi, Tunggar Ganda. elmu kanuragan. Boh elmu
Elmu Pupul Bayu. dibikeun sanajan sabenema hasilna matak muringkak bulu punduk lamun digunakeun sakama-kama teu jeung jeujeuhan. leu artikel kapanggihna lain tina buku-buku sajarah da moal aya. Mun mah kapanggihan, nya tina lading carita patumbutumbu. Budak nampa beja ti bapa, bapa nampa bej a ti aki, akina ti uyutna, kitu saterusna. Ukur carita lisan anu teu ngabogaan bukti. Cag. ***
'
Elmu Kanura~an Ki Jara~ri NuDi~ikeun ka ~urawi~e~a TEMPUR Gendam: elmu batin rnangaruhan hate musuh tepikeun ka nurut sakurnaha kahayang nu boga elmu. "Lumpuh siah!", harita keneh musuh anu rek ngajorag ngedeprek teu bisa cengkat. Sentak Dulang: Elmu ngancurkeun raga leu sakadar nyentak. Raga, boh batu boh kai gede dipelong bari disentak. Harita keneh ajur jadi lebu. Kacipta lamun anu dipelong teh awak jalma. Halimpeungan: Elmu lumpat dina beungeut cai atawa di luhureun jujukutan, sarua jeung napak sancang. Telik , Sandi: Elmu jang nyusud tapak. Ku cara ungas-ingus kana dangdaunan, kana dahan kai, kana jukut, bakal katohyan,
jalma anu keur diteangan. Beh dieu beh dieu, istilah telik sandi rada ngageser dianggap elmu spionase atawa mata- mata. Tunggar Ganda: elmujang nakis teunggeulan. Lamun nu nakis kurang jeujeuhan, nu ditakis bisa potong leungeunna. Gobang atawa bedog anu diheumbatkeun, bisa potong atawa bingkeng mun ditakis ku anu boga elmu Tunggar Ganda. Pupul Bayu: Tah ieu mah bisa ngabahayakeun musuh. Musuh anu rek ngajorag, ditahan ku cara nyolodorkeun sapasang dampalleungeun ka hareup. Musuh tijengkang. Nu elmuna kurang kuat, malah bisa ngacleng jauh ka tukang jiga dangdaunan katebak . angm.
~ ~ .
~ luta.~W!~
Perpostakaan Nasional Rl
Sakali mangsa, ku Surawisesa diobrot , ratusan panah. Eta panah dipupul tepikeun ka baralik deui, ran ceb kana awak nu mentangkeunanana. Nu ditataan bieu teh ukur saeutik tina taktik tempur Ratuning Bala Sariwu. Kasebutna "sarebu taktik ternpur", padahal jumlah sabenema teu kaitung, jauh ngaleuw ihan sarebu jurus. l eu taktik dij ieun ti j aman Karajaan Tarumanagara, jaman Karajaan Sunda, malah tepikeun ka jaman Pajajaran, elmu anyar terns diciptakeun. Ku Sanjaya, ieu Ratuning Bala Sariwu dipake meruhkeun karajaankarajaan sej en kaasup karaj aan nu aya di Asia Tenggara. ***
ana LOBA anu nyeungseurikeun lamun ngadenge yen Prabu Siliwangi ngahyang. Tapi di sababaraha tempat, loba kabejakeun jalma leungit ku cara ngahyang atawa til em. Manehna lain raja, lain tokoh penting. Investigasi Ujung Galuh ka sisi Saguling. IJI waktu tim investigasi ngayakeun lalampahan ka hiji pilemburan anu aya di sisi Waduk Saguling, Purwakarta. Indit ka dinya teh pedah ditelepon ku urang Ciganea yen aya jalma leungit teu pupugub tur ku masarakat dianggap ngahyang atawa tilem. Panasaran ku eta beja, nya ngahaja ngajugjug eta lembur. Lembur mencil sisieun Waduk Saguling, kaliwatan ku jaringan listrik tegangan tinggi tapi teu boga aliran listrik PLN. Masarakat lolobana nyeungeut cempor ari peuting mab. Ngan ari geus dating ka dinya mah, teu manggihan bukti-bukti aneh, kajaba ukur beja. Ceuk Ahli warisna, harita Aki Uja (130) bebeja ka anakanakna yen rek balik, jadi ulah kudu geumpeur mun manggihan hal aneh. Pasusubuh kawas biasa Aki Uja indit ka musola gigireun imahna. Solat subuh. Ngan geus tabuh dalapan can kaluar bae. Tepika lohor, can kaluar. Musola dipariksa ku anak-anakna. Dina amparan sajadab aya sarong meunang nilepan. Aya pakean meunang nilepan, ditindihan ku kopeah.
Ari Ki Ujana ka mana? Piraku kaluar ti musola bubulucunan? Dilaporkeun ka pulisi. Tapi da pulisi teu manggihan hal-hal nyurigakeun. Ki Uja euweuh nu nyulik atawa euweuh nu ngarogahala. Pamustunganana urang lembur perecaya yen Ki Uja tilem. Di Gunung Puntang, Cisurupan Kabupaten Garut oge kabejakeun aya tempat "pangbalikan". Sanajan teu kajadian saban taun, tapi sakurang-kurangna Mang Oyo kungsi nerangkeun yen di lembuma geus aya kolot umur ngaratus indit sorangan ka ponclot Gunung Puntang. Nu pangahima nini-nini umur 140 taun, sarua bebeja ka anak-incuna rek balik, jadi ulah dihalangan jeung ulah diririweuh. Ku sabab kajadian kieu lain sakali dua kali, jadi sawaktu si nini bebeja kitu, teu jadi gareuwah teu diulah-ulah, ari lain sedih mah da rek ditinggalkeun ku kolot. Si Nini anu sakitu jagjag keneh teh leumpang muru ponclot Gunung Puntang bari embung dianteurkeun. Padahal ponclot Gunung Puntang teb hara-haraeun, sasat tara aya jalma ngulampreng ka dinya. Nu aya ukur jalan satapak kitu ge
jernbet da arang ditincak manusa. Ngan sanajan amanat ulah diteang, kulawarga tetep neang ka ponclot. "Si Nini euweuh tapakyapakna acan. Mun maot kudu aya jasadna, mun dihakan kerns ge sarua tapakna mab kudu aya," ceuk Mang Oyo. Nya ahima mah dipercaya we tilem. Ari urang Parakanmuncang Sumedang mah, percayana teh kana elmu pindah raga. Cenah baheu la abad 9 di Parakanmuncang aya Karajaan Bhiratakarta. Ayeuna karatonna leungit sabab tilem katut arnbarahayatna. "Dikerid peuti, pindah alam, pindah raga ngagunakeun elmu kasajatiaan hirup," ceuk H. Momo, urang Parakanrnuncang. Cenah ku jalama bisa mah, kagiatan ambarahayat Karajaan Bhiratakarta teh masih bisa kasaksian, da ukur pindah alam, ari tempatna mah di dinya keneh. Tapi deuih da ieu mah ukur kapercayaan ti masarakat husus, masarakat dina urnurnna anu ukur mireungeuh kana hal-hal nyata, nya bakal tumanya, naha enya tilem teh aya? Mustahil jeung pamohalan cenah. ***
INDIT bada
ubuh, datang amemeh lohor. akitu mah gancang, padahal dipigawe ku leumpang. Ari lalampahan ti Padaherang ka Ciparanti, anajan mapay jalan a pal tapi da lumayan jauh, kudu we 70 km mah. Teu pira ukur rek ngadatangan makam karamat Embah Buyut. lEU wanoja umurumur 22 taunan teh nelahkeun maneh Nenk GonJreng. teu hayang bebeja saha ngaran sabenerna. Keur mah ku asaha ge dilandina kitu. Aya pangalaman aheng anu kungsi tumiba ka dirina. Hiji waktu dina taun 20 12 sacara gaib aya anu nitah. ''Cig indit tepungan Embah Buyut," ceuk eta sora gaib teh. Jiga antara ngimpi jeung nyata. "Disebut ngimpi da can sarc-sare teuing, disebut eling bener da awak teu walakaya hese obah. Ngan atra kadenge sora anu teu puguh jirimna, nya nitah abdi lalampahan ka kid ul," ceuk Si
Eneng. Kudu ka mana? Cenah mah dititah ngadatangan makam Embah Buyut tea. Tapi rek naon Jeung saha eta teh? Ceuk sora gaib, eta teh karuhun Sunda, da Prabu §... ..
,.,..........,...~9.~~~~ge
Siliwangi ge, nyebut Uyut jeung kacida hormatna. Kitu cenah. Ku sabab j iga anu kudu, malah jiga anu teu bisa baha, Nenk Gonjreng beres solat
Gonj reng. Intina, sacara gaib, Nenk Gonjreng nampa penjelasan, yen Embah Buyut teb hiji tokoh penting dina jaman Galuh Kawali, sajaman jeung Prabu Linggabuana. "Lamun Karaton di Kawali katelahna Karaton Surawisesa,
1~iil!l
kamungkinan ngalap ~iiiiijjiiiiiiiiil ka hiji ngaran anu katelabna Hyang Batara Surawisesa. Ari Karaton Surawisesa teh dijieunna dina jaman Prabu Linggabuana. 1adi llamun eta karaton dingaranan Surawisesa, Pangandaran), jeung kamungkinan Prabu Linggabuana kacida ajribna ka Tasikmalaya Kidul. ieu tokoh. Samemeh bedug lohor geus Raja kadua Pajajaran, boga anjog ka Ciparanti bari teu jujuluk Surawisesa oge dahar teu nginum jeung teu kamungkinan alatan rasa cape. hormat ka karuhun Sunda dina Ari Ciparanti teh perenahna jaman Galuh Kawali. Saha di sisi !aut kidul. j eung kumaba peranan H yang N gan cenah makam anu dimaksud mah, kudu leumpang Batara Surawisesa, ceuk penjelasan gaib tingkatanana deui nonggoh ka kaler, muru . geus rest. biji pasir. Meureun amun mah eudeuk Tab, di dinya, di tempat nau disused, nya kudu nyaho nyengceling jauh ka ditu ka lalakon kumaba bae anu dieu, makam karamat teh. kaalarnan Hyang Batara Teu katingali aya anu Surawisesa dina jamanna. ngurus jeungjiga tara "Abdi can kabere dongeng didatangan ku jalma rea. anu leuwib merele, da masing Nenk Gonjreng ukur diuk diteangan dina buku sajarah ge, cempego dina batu da can ieu ngaran teu kacatet," ceuk nyaho kudu kumaha nya Nenk Gonjreng. *** lampah saterusna. "Ngan bae sacara gaib, abdi bet nampa penjelasan, saba Embah Buyut teh," ceuk Nenk
Iii
subuh, nyieun lalampaban ku leumpang. Naha make leumpang? "Da teu boga jang ongkos tutumpakan, ari beug nu ditiitah teu meunang mugen. Nya kapaksa leumpang bari teu mekel nanaon," pokna. Ngan aneb, sabot lalampahan bari leumpang mapay jalan pakidulan, saeutik ge teu karasa cape. Malah leumpang ge mubrut we teu reureuh-reureuh. Padahal muru Ciparanti teh, pan ti Padaherang kudu ngaliwatan Kalipucang, Karangnini, anjog ka Pangandaran. Ti Pangandaran bangblas muru tebeh kulon, ngaliwatan Parigi, Batuhiu, C ijulang, Cimerak. Tah, Ciparanti teh perenahna di tapel-wates antara Kabupaten Ciamis (ayeuna jadi Kabupaten
~ ~ .
~ 'w.~~~
Perpostakaan Nasional Rl
Nyuratan ka Presiden Tangkubanparahu Kudo Mulang ,
EWAN Pemcrhati Kehutanan Lingkungan Tatar Sunda (DPKLTS). I 0 September 2013 sawatara waktu ka tukang, geus ngasongkeun pamadegan yen Tangkubanparahu kudu dipulangkeun ti GRPP ka Pemda Jabar. Pamarentah Pusat gcus nyieun kawijakan anu salah, ku cara mere hak ngokolakeun asset daerah bari nu bogana teu nyaho-nyaho. "DPKLTS kudu ngirim surat ka pn!siden jeung ngalaporkeun pihak nu ngokolakeun Tangkubanparahu ka Kapolda, sabab geus ngarempak aturan," ceuk Solichm GP, sesepuh ieu . . orgamsast. Poe eta, pihak Dewan Pemerhati Kehutanan Lingkungan Tatar Sunda (DPKLTS) geus kadatangan utusan ti Dewan Kehutanan Nasional (DKN), hayang nanma pamanggih masarakat Jawa Barat ngeunaan status Gunung Tangkubanparahu. Ari DKN teh hiji lcmbaga anu diadegkeun ku Pamarentah, tugasna nalingakeun program-program anu keur dijalankeun ku Kementrian Kehutanan, di antarana ku nampa asptras t ma~arakat dina urusan leuweung. Ceuk Solihin GP anu
mantan Gubernur Jabar, lamun DKN datang ka dieu ngan saukur rek nampung aspira i wungkul, meugeus teu kudu datang. ''Nu dtpiharep ku kamt mah, ngabela kapentingan rayat, lain sakadar nampung asptrasi ti dttu ti dieu!" ceuk Solihm GP anu akrab disebut Mang Ihin. Mang lhin rada keuheul teh, sabab ctkeneh pihak DKN ngaku gcus narima aspirasi ti anu ngokolakeun Tangkubanparahu. Awh ku sabab salila ieu Gunung Tangkubanparahu keur Jadt rcbutan antara nu ngokolakeun jeung masarakat, tangtu hasilna moal sarua. Ceuk pihak GRPP anu ngokolakcun Gunung Tangkubanparahu jadi ~ ..-!
JmottesiaHeritage Perpustakaan Naslonal Rl
DIGITAL LIBRARY
ka\\ asan \\ tsata, cenah saprak eta tempat dicekel ku pangu aha. kahirupan sosialekonomi masarakat jadi nguliat ningkat. N gan bae eta laporan, teu sarua jeung anu karasa ku rayat nu aya di sabudeureun Tangkubanparahu. Malah rayat mah asa hareudang ku ayana nu ngokolakeun wisata teh. Ceuk Acil Bimbo anu milu hadir dina eta riungan, urang Sunda jeung Gunung Tangkubanparahu boga hubungan batin anu kawilang raket. Geus ratusan malah rebuan taun nu kaliwat, Tangkubanparahu jadi kabuyutan urang Sunda. Ayeuna ku ayana pangusaha. masarakat adat
-
Gunung Tangkubanp arahu hese ngadeukeuta n gunung. Masaraka t adat teu bisa miara sabab wcwcnang gcu pindah ka pangusaha. '"Lamun leuweung ruk ak, cai aat, rayat balangsak," ceuk Mang lhi n. "Pangus aha objek wisata geu S uasana rapat di Kantor DPKLTS aJlll muttl\keun hudu ny uratan ngarempak Pre.\ iden ngeunaan \llltaus Tangh ubtmparalw. tata aturan. obJek \\ i ata Gunung Pihak DPKLTS rek mcredih pangu ~a ha GRPP tur kudu dipulangkeun hakna ka Pcmda Tangkubanparahu teh kurangka Pamarentah Pu at sangkan Jabar. lcuwih Rp 250 juta poe. nyabut hak konscrvasi hutan ti Alc<,anana, 5aiJan ti loba Tapi ccnah tcu a up pajcg pihak GRPP jcung pulangkcun alam nu kaganggu, saltan ti hak pt an ka Pemda dcui leuwcung Gunung Harita. aya unjuk ra a ka hirup masarakat kaganggu. Tangkubanparahu jadi hutan alian ti \\ euteuhna leU\\ eung pangusaha lindung!" ceuk Mang lhin kaganggu ku sabab robah Tapt ha !Ina. E\ 1 th iadi. tande . pupuhu L AK Galuh Pakuan Sakumna pangurus DPKLTS pungs t, ogc pihak pangu aha dianggap gcu ny tcun dianggap ulon-ulon teptk.a amiuk rek nga ongkeun dtkelakkeun ka pangadilan kacurangan. dongsokan. Pihak. LAK Galuh Pakuan , Tcptka tul 'an teu di u'un. Mubyar Pura a mita, sa laku nuduh yen nu ngokolak.eun E\ 1 rna th 11) trckem dt LP ketua, siap nandatangan urat ubang. najan uru-.,an objek \\ tsata Gunung anu rek dikirimkeun ka Tangkubanparahu, acuttk ge n} trekemna dianggap Presiden. ngarembet kana ma alah sCJCn. Kurang-lcuwih ataun atawa teu mere kontribu i nanaon kana pang\\ angunan. boh keur *** dua taun ka tukang, abagian rna arakat Subang anu lolobana kapcntingan Pemda Jabar. boh kcur kapcntingan Pemda aya di sabudeureun Subang.angotjang Tangkubanparahu, dibarcngan kasejahtcraan masarakat mah. ku Lembaga Adat Karaton Pihak LAK Galuh Pakuan Galuh Pak uan rampak nyckelan data }Cn panga ilan ngadong ok malar Gunung pangu ·aha tina ha il rc ·tribu t Tangkubanparahu dicabut ti
§...
~
'LotteSiaHeritage
Perpustakaan Nasional Rl
DIGITAL LIBRARY
' ' ABOT Kanrueng Prabu hulanghuleng. torOJOl Patih. hariwcu') ~ eus "A) a naonT' Kanrueng Prabu a a kagebah . .. ltu dt alun-alun, Nun
.. Hcueuh aya naon?" ··.\nu demo. unjuk rasa kaulanun .. ··oemo soal naon deui? Nurunkeun harga BB~vt? urunkeun harga dagmg? urunkcun harga kacang kadcle?" "Sanes. nun ... ., '"Hcueuh soal naon atuh?" .. Ayeuna mah anu kedah lungsur tch. sal ira Gustt. ,. sauma. nun ... Kangjeng Prabu ngagebrag meja tapi saterusna culang-ci Ieung da sicun ku umum dituding gedc ambek. ''Teu kudu kitu. da masing euweuh nu nitah ge. kaula pasti turun. Ngan ..... ··~amung naon. Gusti?" "Kudu neangan gaganti kaula anu lamun kaula gcus turun. manehna bisa nangtayungan kasalametan awak kaula!" Sa<.. urang ngayakeun pilihan sacara demokratts we, nun. Namung anu kapilih engke kedah anu loyal ka
salira." "Tah alus. Kade ieu hij i deui.'' ''Naon tea, Gusti?" "Teangan gawe-gawe kaula anu alusna, teptkeun ka dimana kaula turun tahta, ambarahayat bakal nineung ka kaula.' " Ke atuh urang emutan ... "
Tapi Patih lila ngahulengna, tepikeun ka Kangjcng Prabu keseleun. "Geuwat atuh. kalah ngahuleng maneh mah, Patih?" Kangjeng Prabu ngagebrag meja. Ngan dititah mikir gancang-gancang, Patih tetep ngahunted. ***
LEMBAGA PERKUMPULAN PARA PELAKU, PEMERHATI &PECINTA LINGKUNGAN
~H~aJill! Unwk KeM~lkmmlll!ra:L"ll r_a~at»