[Riet Fiddelaers-Jaspers]
Wanneer kinderen iemand door de dood verliezen, is dat een ingrijpende levensgebeurtenis. Pleegkinderen hebben twee gezinnen en hun rouwproces is daardoor extra moeilijk. Het kan zijn dat het overlijden de aanleiding is voor de pleeggezinplaatsing, dat ze al elders wonen wanneer iemand uit het oorspronkelijke gezin overlijdt of dat iemand in het nieuwe gezin overlijdt. Een gezin waar iemand overlijdt, leunt zwaar op de kwaliteit van de onderlinge relaties en juist die zijn zeer kwetsbaar bij het pleegkind. Door een overlijden verandert een gezin funda-
Voor het kind, dat zelf een rouwproces doormaakt,
menteel. Er is een gat gevallen en dat is, zeker de
is dat extra moeilijk. Kinderen maken zich zorgen
eerste tijd, intens voelbaar bij de alledaagse din-
over hun ouders en durven zelf hun gevoelens nau-
gen. Aan tafel is een lege plek, om zes uur komt
welijks te tonen, bang hun ouders nog meer te
papa niet meer thuis, mama’s favoriete cd klinkt
belasten en komen daarbij zelf tekort. Kinderen
niet meer door het huis, de badkamer is niet meer
vragen zich af of ze wel genoeg hun best gedaan
urenlang bezet. De dingen waar kinderen zich vroe-
hebben als mama nog steeds moet huilen en papa
ger aan ergerden, missen ze nu. Het gat dat gevallen
soms om niks boos wordt.
is, moet op de een of andere manier gedicht worden. Andere gezinsleden nemen taken over van de
De hele wereld om het kind heen verandert. Vrien-
overledene en het relatiepatroon verandert. Dit kan
den blijken het ineens te laten afweten. Steun
bij kinderen onzekerheid en angst oproepen.
komt soms van kinderen van wie ze het niet verwachten. Zeker voor jongeren is de steun van leef-
verlies van de wereld zoals hij was
tijdgenoten uiterst belangrijk. Wanneer ze ervaren
Door het verlies van een partner of een kind komt
dat mensen op de moeilijkste momenten in het
de ouder in een, meestal langdurig, rouwproces.
leven heel anders kunnen zijn dan ze verwacht
63
rouwen
Hoor ik erbij? Rouwen als pleegkind
rouwen
( p l e e g ) k i n d e r e n e n v r e e m d g e d r a g ! ? i n 1 3 t h e m a’ s
hadden, kan dit soms zo diep ingrijpen, dat het
bleven kind het gevoel heeft dat het overleden kind
vertrouwen ernstig beschadigd wordt.
veel belangrijker is dan zijzelf; dat ze ‘dood moeten gaan’ om aandacht te krijgen. De veranderde aan-
Bij het overlijden van broertje of zusje ervaren
dacht kan ook overdreven bezorgdheid betekenen.
kinderen soms dat ze als overlevende minder
Kinderen begrijpen dit, maar het kan ze ook bang
belangrijk lijken te zijn. Ouders zijn met zichzelf
maken zelf gevaar te lopen.
bezig en geven op een andere manier aandacht
Wanneer het kind veel ruzie had met het overle-
aan het kind dan voorheen. Soms idealiseren
den broertje of zusje kan het emotioneel in de
ouders het overleden kind, waardoor het overge-
knoop raken en buitensporige schuldgevoelens krijgen. Jonge mensen kunnen twijfelen aan het recht van overleven met name bij het overlijden van een leeftijdgenoot. Mogen zij nog wel bestaan nu die ander dood is? Jongeren kunnen lange tijd met deze en andere zingevingsvragen worstelen voordat zij een nieuw evenwicht vinden. Het kan ook hun eigen wankele levenslust aantasten en hen dichter bij zelfdodingsgedachten brengen.
uithuisplaatsing Bovenstaande verliezen gelden voor de meeste kinderen. Wanneer een uithuisplaatsing het gevolg is van het overlijden, ontstaan extra verliezen. Het kind moet zijn kamer en vertrouwde leefomgeving achterlaten tot en met school en vrienden. Het kind verliest het gezin zoals hij dat kende en weet niet hoe het er in een ander gezin aan toegaat. Alle vastigheid verdwijnt. Voor het pleegkind betekent dit meestal een uitgestelde rouw. Het verlate rouwproces is daarom voor de omgeving, en vaak ook voor het kind zelf, niet altijd herkenbaar.
64
hoor ik erbij? rouwen als pleegkind rouwen
lastig gaan gedragen. Ze hebben liefdevolle aan-
sleutelfuncties Kinderen voelen zich het beste wanneer er zo wei-
dacht nodig, maar krijgen dit niet omdat ze op hun
nig mogelijk verandert in hun leven. Als volwasse-
gedrag worden aangesproken. Dit is des te meer
ne heb je een belangrijke rol om het kind daarmee
het geval wanneer er veel tijd verstreken is tussen
te helpen. Er zijn drie sleutelfuncties die van
het verlies en de gedragsverandering. Ga ervan uit
belang zijn.
dat het kind zich aan de regels houdt en gewoon meedoet, maar houd in de gaten wanneer het nodig is om van de regels af te wijken. Wanneer het
Zorg en continuïteit Kinderen die het verlies van iemand uit het gezin
kind zich lastig gedraagt, vraag dan naar de achter-
meemaken, zijn gebaat bij zoveel mogelijk conti-
gronden van zijn gedrag in plaats van te straffen.
nuïteit, zoals op vaste tijden eten. Vaders hebben
Een aai over de bol kan op dat moment van zoveel
vaak meer moeite om de gewone structuur te
betekenis zijn. Tot verrassing van veel volwassenen,
handhaven en storten zich meestal op hun werk,
loopt het kind op school bovendien het risico
moeders zullen zich vaker op het gezin richten en
gepest te worden door andere kinderen met het
de dagelijkse gang van zaken garanderen. Het is
overlijden.
belangrijk om alles zoveel mogelijk hetzelfde te houden. Verzamel persoonlijke spullen uit de ver-
Accepteren en delen van gevoelens
trouwde omgeving, vooral ook van de overledene.
Als een kind huilt, is het duidelijk dat het verdrietig
Ook de dagelijkse gang naar school biedt structuur.
is. Maar ook andere gevoelens zijn normaal in een
Hiermee geef je de boodschap dat niet àlles veran-
rouwproces. Zoals kwaadheid en agressie, jaloezie
derd is. Kinderen hebben een emotioneel even-
en schuldgevoelens. Accepteer ook deze gevoelens
wichtige ouder nodig. Goed met je eigen rouw
en help het kind kwaadheid en agressie te uiten
omgaan en goed voor jezelf zorgen, is een manier
zonder zichzelf of anderen schade te berokkenen.
om er ook te kunnen zijn voor het kind. Dat bete-
Praat over schuldgevoelens zonder ze aan de kant
kent niet dat het kind je niet mag zien huilen, niets
te schuiven. Natuurlijk kon het kind er niets aan
is gezonder, maar wel dat het kind de boodschap
doen dat papa doodging, maar kinderen denken
krijgt dat je er ondanks je verdriet bovenop zal
vaak magisch en bovendien helpen schuldgevoe-
komen.
lens controle over de situatie uit te oefenen. ‘Als ik mama beter geholpen had, was ze niet ziek geworden’. De magie zit daarin dat het kind veronderstelt
Liefde en begrip Kinderen leven ogenschijnlijk gewoon verder na
dat dingen gebeuren doordat het ze denkt. Vertel
een overlijden, gaan naar school, spelen. Na verloop
aan het kind dat nog nooit iemand overleden is
van tijd kunnen ze zich teruggetrokken of juist
door boze gedachten van een ander.
65
rouwen
( p l e e g ) k i n d e r e n e n v r e e m d g e d r a g ! ? i n 1 3 t h e m a’ s
banden meer aan. Ze besluiten niet meer te voelen.
rouw is liefde Het rouwen van kinderen is een worsteling met de
Professionele hulp is dan nodig. Kinderen zijn bang
onbegrijpelijke dingen. Nooit hebben ze erbij stil-
om te vergeten hoe de overleden persoon eruit zag,
gestaan dat iemand zomaar uit hun leven kon ver-
rook en hoe zijn of haar stem klonk. Je kunt hen
dwijnen. Ze hechten zich, sluiten vriendschap en
helpen met een schatkist om hun herinneringen
plotseling is die ander er niet meer. Tot een jaar of
te bewaren. Zeker voor jongere kinderen is het
zeven beseffen ze niet dat dit verlies onomkeer-
belangrijk om een plek te hebben, een kistje, waar-
baar is en dat de overledene nooit meer terug zal
in spulletjes van en voor de overledene zitten, met
komen. Tussen zes en acht is het verlies des te pijn-
de geur van de overledene. Een andere mogelijk-
lijker omdat dit besef versneld wordt.
heid is een herinneringsboek maken. Daarvoor kun
Liefde en rouw zijn onlosmakelijk met elkaar
je een schetsboek nemen of een bestaand herinne-
verbonden. Als een kind zich hecht en van iemand
ringsboek als ‘Ik zal je nooit vergeten’.
gaat houden, betekent het dat hij ook ooit zal rouwen. In het rouwproces vindt de verwerking
helpen om problematische rouw te voorkomen
van het verlies plaats en krijgt de gebeurtenis uiteindelijk een plek.
Hoe kun je (pleeg)kinderen het best helpen bij hun
Bij dreigend verlies komen de meest uitgesproken
rouwproces?
vormen van gehechtheid tot uiting zoals vastklampen, huilen, woede-uitbarstingen. Wanneer dit niet
Informeren
helpt en het verlies werkelijkheid wordt, kunnen reac-
Geef het kind alle informatie. Geef antwoord op de
ties als terugtrekken, apathie en wanhoop volgen.
vragen maar vertel ook dingen waar het kind niet
Het rouwproces is een genezingsproces. Het ver-
naar vraagt. Vertel bijvoorbeeld, heel concreet, wat
driet heeft een negatieve invloed op de gezondheid
hij kan verwachten in het rouwcentrum. ‘Papa ziet
en het welbevinden van het kind. Het raakt uit
er een beetje anders uit dan toen hij nog leefde. Hij
balans, maar het proces is nodig om weer tot
ligt in een kist, is bleker, hij kan niet meer bewegen
geestelijk evenwicht te komen. Hoeveel tijd hier-
en hij voelt heel koud aan’. Wees op alles voorbe-
voor nodig is, verschilt per kind.
reid. Omdat jonge kinderen zintuiglijk zijn inge-
Wanneer kinderen te maken krijgen met meer-
steld, willen ze zien, voelen en ruiken. Ze kunnen
dere traumatische verliezen, kunnen ze gedrag
vragen stellen die volwassenen in verlegenheid
gaan vertonen waarbij ze proberen de pijn van het
brengen. ‘Waarom heeft oma schoenen aan? Ze
verlies te voorkomen. Sommige kinderen willen
hoeft toch niet meer te lopen?’ ‘Hoe lang moet
geen contact meer maken en trekken zich terug,
mama in de oven?’ Ze willen begrijpen. Gebruik
isoleren zichzelf. Ze onthechten zich en gaan geen
boeken en brochures als hulpmiddel.
66
hoor ik erbij? rouwen als pleegkind rouwen
Gebruik geen omfloerst taalgebruik om het ‘zach-
den is, kan het verdriet om de uithuisplaatsing een
ter’ te maken. Slapen is niet hetzelfde als dood zijn
nieuwe dimensie aannemen en de verlatenheid
en geeft onnodige verwarring. Kinderen willen
acuut gevoeld worden. Een pleegkind rouwt dub-
soms niet meer gaan slapen uit angst nooit meer
bel. Het rouwt om de overledene en het rouwt om
wakker te worden. Als je dingen voor kinderen
zijn status van pleegkind.
achterhoudt, gaan ze invullen wat ze niet weten. Ze voelen de spanning aan, dat er iets niet klopt en
Volgen in wensen en behoeften
dat levert angst op, die in de volwassenheid nog
Als (pleeg)kinderen geen afscheid willen nemen
voelbaar is.
van de overledene is het nooit goed ze te dwingen. Vanwege het grote belang en omdat de gebeurtenissen nooit overgedaan kunnen worden, is het
Betrekken Betrek kinderen zoveel mogelijk bij alles. Laat hen
toch goed na te gaan waar het probleem zit. Vaak is
meepraten over de rouwbrief of zelf de brief ont-
het gebrek aan informatie. Een meisje van negen
werpen. Hoe moet de kist eruit zien, welke kleren
bleek niet naar haar vader in het mortuarium te
krijgt de overledene aan, welke bloemen komen op
willen, omdat ze het idee uit speelfilms had dat
de kist te liggen? Ook kunnen ze, als ze dat willen,
lijken met een kaartje aan hun teen uit een koel-
helpen bij de laatste verzorging, tekeningen
lade getrokken worden. Toen haar moeder uitlegde
maken om bij de overledene te leggen, helpen bij
hoe haar vader erbij lag, durfde ze wel mee te gaan.
het sluiten van de kist en een rol krijgen in
Vaak is een goede vraag: wat kun je of wat wil je
de afscheidsdienst. Hierdoor voelen ze zich serieus
wel?
genomen en kunnen door actief te zijn hun machteloosheid en angst bestrijden. De dood kan
Afscheid nemen van iemand die dood is, rouwen
in een gezin met zowel eigen als pleegkinderen
en weer opnieuw gehechtheid aangaan, is voor alle
behoorlijk gevoelig liggen. Praat daar open over en
kinderen moeilijk. Voor pleegkinderen extra van-
probeer de gevoeligheden te achterhalen waarbij
wege de verliezen die zij meestal in een veelvoud
de eigen kinderen de rol krijgen die hen toebehoort
ervaren.
en de pleegkinderen zich niet buitengesloten voelen en andersom afhankelijk van de nabijheid van
Drs. Riet-Fiddelaers-Jaspers is sociaal-pedagoog.
de overledene. Het pleegkind zal misschien bang zijn uit het gezin gestoten te worden en er niet echt bij te horen, wanneer het een verlies in het pleeggezin is. Wanneer een ouder in het oorspronkelijke gezin overle-
67
rouwen
( p l e e g ) k i n d e r e n e n v r e e m d g e d r a g ! ? i n 1 3 t h e m a’ s
Literatuur
Kinderen tot 12 jaar Dongen, I. van. (1998). Dag papa in de hemel. Utrecht: De Bonte Bever. Essen, I. van. (1999). Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk; als je vader of moeder is doodgegaan. Utrecht: De Bonte Bever. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Als iemand dood gaat, wat jij wilt weten over doodgaan, begraven en cremeren. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Ik zal je nooit vergeten, mijn boek met herinneringen. Heeze: In de Wolken. Hagen, H. (1995). Stilte a.u.b. ik denk aan kip. Amsterdam: Van Goor. Kranendonk, A. (1993). Van huilen krijg je dorst. Rotterdam: Lemniscaat. Varley, S. (1984). Derk Das blijft altijd bij ons. Rotterdam: Lemniscaat. Velthuijs, M. (1991). Kikker en het vogeltje. Amsterdam: Leopold.
Algemeen Fiddelaers-Jaspers, R. (1993). Jong Verlies. Kampen: Kok Lyra. Fiddelaers-Jaspers, R. & Fiddelaers, J. (1993). De meest gestelde vragen over kinderen en de dood. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Als iemand dood gaat, wat jij wilt weten over doodgaan, begraven en cremeren. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (1996). Ik zal je nooit vergeten, mijn boek met herinneringen. Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (2000). Waar ben je nu, zie jij me nog? Heeze: In de Wolken. Fiddelaers-Jaspers, R. (2000). Wie ben ik zonder jou? Jong zijn en verder leven na een verlies. Heeze: In de Wolken. Worden, J.W. (1992). Verdriet en rouw. Amsterdam/Lisse: Swets & Zeitlinger.
Kinderen van 12 jaar en ouder Cazemier, C. Te snel. Houten: Van Holkema & Warendorf/Unieboek bv. Lindell, U. (1996). De zuigzoen. Rotterdam: Lemniscaat. Manders, H. (1997). Bestemming onbekend. Amsterdam: Ploegsma. Park, B. Zonder Mick. Tielt: Lannoo. Pohl, P. & Gieth, K. (1998). Ik mis je, ik mis je! Amsterdam: Querido. Reef, O. (1998). Alles is voor altijd anders. Amsterdam: Sjaloom
tips – informeer kinderen zo volledig mogelijk over de gebeurtenis en de achtergronden – betrek kinderen in de regelingen en geef ze taken en verantwoordelijkheden die ze aankunnen – onderschat de intensiteit van gevoelens nooit ook al lijkt het aan de buitenkant of ze niet rouwen – heb oog voor de mogelijk tegenstrijdige gevoelens waar een pleegkind mee worstelt na de dood van een (pleeg)ouder of (pleeg) broer of zus – ook al vind je dat een kind anders zou moeten rouwen, forceer niets. Stimuleer wel
68
