Hoogstamboomgaarden bedreigd

Kerstactie 2014

post over onze Over enkele dagen ont vangt u waarom we u deze Kerstactie 2014. De extra gift om kennis en kunde keer vragen, gaan we inzetten mgaarden en het op het gebied van hoogstamboo en te verspreiden. In behoud hiervan, te verzamelen al het een en ander deze landschappelijk kunt u er wilt helpen bij dit over lezen. Wij hopen dat u ons mooie project!

Foto: Valentijn te Plate

9e jaargang winter 2014

Het diepje van Anloo.

Ons landschappelijk erfgoed is belangrijk voor de identiteit en beleving van onze leefomgeving. De hoogstamboomgaard vertelt niet alleen een verhaal over het verleden van ons landschap. Ze leveren ook een belangrijke bijdrage aan de biodiversiteit in het cultuurlandschap. Ze hebben een hoge ecologische waarde.

Hoogstamboomgaarden bedreigd De historie van hoogstamfruitboomgaarden in Nederland gaat ver terug in de tijd. Vermoedelijk werd de fruitteelt al rond het begin van de jaartelling geïntroduceerd, met de komst van de Romeinen. Deze aten immers kastanjes in alle gerechten waarin wij nu aardappels rijst of pasta verwerken. Zo kwam de tamme kastanje naar onze streken en werd ze in boomgaarden aangeplant.

Omstreeks de middeleeuwen werd fruit vooral geteeld in de tuinen van kloosters en kastelen en andere aanzienlijke landgoederen. Vroeger hadden vele boerderijen een kleine boomgaard voor handel op de markt of voor eigen gebruik. Tegenwoordig worden hoogstamboomgaarden vooral gewaardeerd vanwege hun landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische waarde.

Foto: Valentijn te Plate Jim Crets

Verder lezen op volgende pagina

Belang voor biodiversiteit Hoogstamboomgaarden leveren een belangrijke bijdrage aan de biodiversiteit in het cultuurlandschap. Ze hebben een hoge ecologische waarde. Vooral in Duitsland en Engeland wordt veel onderzoek gedaan naar de natuurwaarden van hoogstamboomgaarden. In sommige inventarisaties worden wel 2400 (waarvan zo’n 400 zeldzame) planten- en diersoorten beschreven! Dat is niet zo vreemd. Immers, in een hoogstamboomgaard bevinden zich verschillende leefomgevingen bij elkaar: eerst heb je de bodem, dan de kruidenlaag onder de bomen, en dan nog de bomen zelf. Een heg kan de variatie nog vergroten, want een heg is in feite mantel- en zoomvegetatie tegelijkertijd en draagt extra bij aan het microklimaat in de boomgaard. Extreme droogte en koude worden erdoor gedempt. De boomgaard vormt een complex ecosysteem met voedselrelaties tussen bodemleven, bodemvegetatie, bomen, heg, insecten, vogels en andere diersoorten en schimmels, mossen en korst-

mossen. Dit geheel staat onder invloed van het weer, dat medebepalend is voor de bloei en vervolgens de vruchtdracht. In een hoogstamboomgaard komen veel meer vogels voor dan in een laagstamboomgaard. Een hoogstamboomgaard trekt ook veel dieren aan die er komen fourageren: egels, dassen, vossen, marterachtigen, vleermuizen, vogels, vlinders en insecten. De bekendste broedvogel in de hoogstamboomgaard is de steenuil. En als er ook nog een meidoornheg rondom de boomgaard staat, zorgt deze voor extra dekking-, schuilen broedgelegenheid voor tal van dieren en planten. Zeker voor insecten is de hoogstamboomgaard met zijn grote variatie aan planten en aanwezige verschillende microklimaten uitermate aantrekkelijk. Zeker als de fruitbomen in bloei staan, trekken ze veel insecten aan. Als in de boomgaard verschillende fruitsoorten en rassen zijn aangeplant, is de periode dat er voor insecten nectar te halen valt langer. Zeldzame rassen Ook de cultuurhistorische waarde van de oude fruitrassen is belangrijk. Veel oude appelrassen zijn gevarieerder en krachtiger van smaak en geur dan de meeste appels die je tegenwoordig in de supermarkt kunt kopen. Zoals je vaak ziet, is ergens op weg naar de

Een heg rondom de boomgaard zorgt voor extra dekking-, schuilen broedgelegenheid voor tal van dieren en planten.

Bedreiging alom Heel Europa kent hoogstamboomgaarden, die helaas vervangen worden door laagstamfruitgaarden, waar machinaal geoogst en gemaaid wordt en waar pesticiden worden gebruikt, of in onbruik raken omdat er geen vraag meer is naar het product. Door de tegenwoordige draaidop op wijnflessen en het uit de mode raken van kurken vloeren, dreigen de immense kurkeikboomgaarden op het Iberisch schiereiland te verdwijnen. De millennia-oude olijfboomgaarden worden vervangen door laagstamolijven. In onze streken gebeurt hetzelfde met de fruitboomgaarden. Subsidieregelingen voor aanplant van hoogstamfruitboomgaarden zijn vaak wel aantrekkelijk, maar het specifieke vakwerk van het onderhoud wordt ondergewaardeerd; er worden zelfs subsidieregelingen voor dit onderhoud opgeheven. Vreemd natuurlijk, want je legt een hoogstamboomgaard aan voor eeuwen, niet voor een paar jaar.

Steenuil.


2

massaproductie de variatie verschraald en is het product in smaak en geur verzwakt. Hoogstamboomgaarden vormen levende zaadbanken van oude fruitrassen en zijn van groot belang voor de biodiversiteit. Daarnaast zijn oude fruitsoorten net zo waardevol als de vergeten groenten die hun weg terugvinden naar de restaurants.

Foto: Vilda

Uit oude kaarten uit het begin van de 19e eeuw blijkt dat in grote delen van Nederland praktisch ieder dorp of gehucht omgeven was door een gordel van hoogstamboomgaarden. Maar door verschillen in grondsoorten en andere factoren kreeg elke streek ook eigen fruitrassen.

Maar wellicht de grootste bedreiging is het verdwijnen van de kennis over het beheer van de boomgaarden. Deze kennis moet snel vergaard worden in zowel binnen- als buitenland en moet doorgegeven worden aan de

jongere generatie. Onze landschapsonderhoudsploeg moet op les en daarna les gaan geven. Inmiddels hebben honderden professionals en vrijwilligers de techniek van het heggenvlechten, het oude ambacht dat on-


Ergens op weg naar de massaproductie is de variatie verschraald en het product in smaak en geur verzwakt.


Een zwaar in verval geraakte hoogstamboomgaard.

geveer vijftien jaar geleden nieuw leven ingeblazen is door de VNC en Stichting wAarde, opnieuw geleerd en hun aantal groeit nog steeds. Dit moet ook gebeuren bij de hoogstamboomgaarden.


Bloeiende fruitbomen trekken veel insecten aan.

3


Mooi gebouwd


In Lochem (bij Laren) staat een huis. Een huis dat om tal van redenen bijzonder is. Van veraf lijkt het een boerderij. Dichterbij wordt, door de ruime tuin en de landgoedachtige setting, duidelijk dat het handelt om een villa annex buitenhuis. De rieten kap blijft verwijzen naar een boerderij, maar het is duidelijk dat hier sprake is van een nieuw landgoed met waterpartijen, houtopstanden, bomen en hooi- en graslanden.

Nieuwe site in de lucht Afgelopen jaar heeft de VNC hard gewerkt aan een volledig nieuwe internetsite. Deze is in oktober online gegaan. Neem eens een kijkje op www.nederlandweermooi.nl!

4

Door de aansluiting die gezocht is met het veel grotere en oude landgoed Verwolde is deze toevoeging een eigentijdse met een knipoog naar het verleden. Zeer eigentijds is de techniek waarbij de rieten kap verticaal (langs wanden) doorgetrokken wordt tot vlak aan de grond! De rubriek ‘Mooi gebouwd’ willen we wijden aan eigentijds gebouwde objecten in (liefst) een landelijke setting die nieuwsgierigheid wekken of door hun speelse knipoog naar omgeving of verleden een blije glimlach opleveren. Mocht u een bouwwerk kennen dat volgens u aan deze criteria voldoet, aarzel dan niet ons te ‘tippen’.

Deventer

houtwal elzensingel knotboom heg landweer hakhoutbosje hoogstamboomgaard eswal vlechtheg poel

Bathmen A1

A1

Restauratie Deventer landschap groot succes Het herstelproject van het vervallen landschap in Deventer verliep de afgelopen jaren zo voorspoedig en de beschikbare middelen konden zo efficiënt worden ingezet, dat we al in de zomer van 2014 de eindbalans konden opmaken: er was maar liefst dertig kilometer aan landschapselementen opgeknapt en onder duurzaam beheer gebracht! Een groot succes! In 2010 nam de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap het initiatief met Landschap Overijssel eigen geld beschikbaar te stellen voor het zwaar vervallen landschap van Deventer, langs de A1. Ook de provincie Overijssel droeg bij aan het project, en zo kon er gestart worden met een prachtig projectfonds van € 360.000! Het Landschapsfonds Kostbaar Salland werd vervolgens bereid gevonden ook een forse duit in het zakje te doen; dit fonds stelde een half miljoen euro beschikbaar om landeigenaren na de herontwikkeling en restauratie van de landschapselementen beheerscontracten van maar liefst 21 jaar te kunnen aanbieden. Daarnaast steunde de stichting Zabawas de VNC ook nog eens met € 17.500 ten behoeve van dit project. De gezamenlijke ambitie was aanvankelijk een lengte van zo’n vijftien kilometer aan houtwal en esrand te herstellen, te ontwikkelen en vervolgens duurFoto’s: Bart Dingemanse

zaam te onderhouden.

Bij deze houtwal is het wallichaam weer hersteld.

Het project verliep vervolgens de afgelopen jaren zo voorspoedig en de beschikbare middelen konden zo efficiënt worden ingezet, dat we al in de zomer van 2014 de eindbalans konden opmaken: er was maar liefst dertig kilometer aan landschapselementen opgeknapt en onder duurzaam beheer gebracht! Een groot succes! 5


Lichtjeswandeling op 20 december Op zaterdag 20 december is er een prachtige winterse avondwandeling in de bossen rondom villa Wylerberg van de VNC in Beek-Ubbergen. De wandelroute wordt verlicht door tientallen kaarsjes. Geniet van de natuur in de donkerste tijd van het jaar en volg de lichtjes. Trek een dikke jas en je wandelschoenen aan en beleef samen met de hele familie een sfeervolle en bijzondere avond. Tussen 17.00 uur en 19.00 uur kan doorlopend gestart worden. Het startpunt is het Informatiecentrum van de VNC. Na afloop van de lichtjeswandeling wordt bij een knapperend houtvuur een beker warme chocolademelk of een glaasje glühwein geschonken. Vanaf 18.30 uur brengt een koor verschillende (kerst)liederen ten gehore. Aanmelden is niet nodig. Een (vrijwillige) gift als bijdrage in de kosten is natuurlijk welkom. Kleed je warm aan, want het kan koud zijn buiten. Tip: Neem je eigen lampion mee of koop een lampion bij het startpunt; hiermee wordt de wandeling nog gezelliger! Locatie: Informatiecentrum van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap Adres: Rijksstraatweg 174 te Beek-Ubbergen , i.v.m. de beperkte ruimte verzoeken wij u de auto onder aan de Rijksstraatweg te parkeren. Tijd: We starten tussen 17.00 en 19.00 uur, sluiting 20.00 uur.

Spraakverwarring? Openheid. Het komt regelmatig ter sprake tussen mensen die zich in hun dagelijks werk concreet bezighouden met landschapsherstel en -behoud of erover schrijven in beleidsnota’s en publicaties. Naar het schijnt, gaat het om een zeldzame kwaliteit, iets wat beschermd moet worden en wat zelfs moet worden bevorderd. Soms krijg je de indruk dat iedereen weet waar het over gaat of er op z’n minst een beeld bij moet hebben. Het hoort bij ons typisch Nederlandse landschap: ‘openheid’, ‘vergezichten’ en ‘van je af kunnen kijken’. Bedrijventerreinen met hun blokkendozen en flats, megastallen en ook hoogspanningsmasten en windmolens kunnen het bedreigen. Snelwegen en geluidsschermen zijn ook niet best, maar ik wist niet dat zelfs hagen, houtwallen en bomenrijen ernstig inbreuk kunnen maken op de zo gekoesterde openheid. Toch is dat zo. Mocht een boer of grondeigenaar onverhoopt mee willen werken aan de stoffering van ons in ruilverkavelingen en bij ontginningen leeggeruimde landschap, dan kan dat stuiten op bezwaren van gemeentelijke bestemmingsplannen of landschapsvisies. Ja, zelfs deskundigen kunnen dan haarfijn uitleggen dat dat daar niet hoort, omdat het er nooit geweest is. Natuurlijk geeft ver weg kunnen kijken in dit volle landje ons het gelukzalige gevoel dat er toch nog ruimte is hier en daar. Maar al die hoogbouw, masten en lichtvervuiling helpen ons toch meestal ruw uit die droom. Daarbij komt dat het land waarover je uitkijkt, negen van de tien keer – nog niet eens zo gek lang geleden – gewoon uit bos, veen of heide bestond. Of tot voor de ruilverkaveling bestond uit een doolhof van heggen, houtwallen, kronkelslootjes, beekjes en fleurige wegbermen langs veldwegen. Herdenken we nu niet de Eerste Wereldoorlog? Toen was het er allemaal nog. En het meeste ook nog na die tweede oorlog. Nee, die geroemde openheid geeft ons vooral uitzicht op iets wat we liever niet willen zien, uitzicht over land waarvan we liever niet van willen weten wat er is gebeurd.

6

honderdduizenden kilometers heggen, wallen en singels en rolden heide en bossen op, alsof het een goedkoop tapijt was. Maar wát nu als er ‘onverhoopt’ geld is om het een beetje goed te maken? Om te helen wat ooit was − al mag het een wonder heten als dat überhaupt nog kan − en dan ook nog eens op de historische plek? Wát nu als er boeren en eigenaren zijn die daaraan willen meewerken? De hommels en de bijen, het kleine winterkoninkje voorop, de egel en de haas, de patrijs en de spitsmuis, de heggenmus en de heggenrank: zij en veel dieren met hen kunnen niet wachten. Eindelijk weer houvast en een plek om te mogen wonen, zich te verplaatsen, te baltsen en te broeden!

Jaap Dirkmaat, directeur


Niks daarvan. De lege openheid die elke streek zal treffen, moet en zal ook hier be-

staan. Aan deze akkerrand geen bloem. Geen boom of haag zal hier komen te staan. Het bestemmingsplan wil het, dus ook hier komt maïs en Engels raaigras tot aan de einder. Natuurlijk, wie van het cultuurlandschap houdt, koestert de middeleeuwse openheid van het groene hart vol leven en geschiedenis. Maar heelt ook graag de wonden in streken waar egoïstische eenzijdigheid heeft afgerekend met bos, heide, veen, hagen, wallen en bloemenpracht van akkers en weides, door dan ten minste op de randen van grote kavels iets terug te brengen van houvast voor dat kleine leven dat er ook mag zijn. Weet u, voordat we er erg in hebben, is dat in de ogen van onze kinderen en kindskinderen ook weer cultuurhistorie.

In het ooit fantastische boerenland... ... is het steeds stiller en leger geworden. De zo geroemde openheid van ons land is historisch gezien vrij jong. Het is iets van deze tijd.

Foto: VNC

In dat ooit fantastische boerenland dat prijkte op menige schoolplaat, met zijn kieviten, grutto’s, leeuweriken en kikkerkoren, met zwanenbloemen, dotters, margrieten, klaprozen en korenbloemen, is het steeds stiller en leger geworden. Drinkwaterputten – de een na de ander is gesloten vanwege uitspoeling van mest en pesticiden. Alleen nog onder grote natuurgebieden winnen wij veilig drinkwater. Dat is in het buitenland heel anders. Daar hebben ze heuvels en bergen, waardoor je de lelijke dissonanten van de moderne tijd snel achter je kunt wanen als je erop uittrekt. Want hups, er schuift zo weer een heuvelrug of bergketen voor, en je waant je weer in de rust en schoonheid van een niet-aangetast dal. Die zo geroemde openheid van ons is historisch gezien nog vrij jong, iets van deze tijd. Je hebt er alleen niks aan als je wilt voorkomen dat je telkens weer tegen dat voorbijrazende verkeer of de oprukkende stad aan moet kijken. Laat ik het wat aansprekelijker maken. Kijk naar de wereld en realiseer je dat de niet meer afwendbare bevolkingsgroei naar 12 miljard mensen in 2050, een nog zwaardere wissel zal trekken op alle leven op onze enige planeet. Durf dan voor een moment, met deernis in de ogen, eens te kijken door de ogen van al die wezens die niet luisteren naar de naam homo sapiens. Denk aan een hommel of een bij, op zoek naar onbespoten nectar en stuifmeel. Aan een egel op zijn korte pootjes, op zoek naar een wurm of onbespoten slak. Aan een zaadje dat wil kiemen in grond die niet drie keer per jaar omgeploegd of nog vaker gemaaid wordt. Aan die vlinder of dat winterkoninkje, klein allebei, met vleugels die niet ver dragen als de maag niet regelmatig gevuld wordt. Net als de piepkleine spitsmuis, druk altijd, een hoge verbranding dus. Wat hebben al deze dieren, waarmee wij dit land behoren te delen, te zoeken in die lege openheid van ons? Wat hebben ze voor boodschap aan vergezichten, waar je niet van kunt eten, in kunt schuilen of broeden of naar hartenlust in kunt winterslapen? Planten en dieren maakt het niet uit of iets wel of niet ergens ‘hoort’. Zij hebben niets op met een leefomgeving die de mens zo ingeperkt en verminkt heeft. Onze ouders en grootouders wel; die vonden dat die vrije natuur niet hoorde. Ze ‘normaliseerden’ 99 procent van onze rivieren en beken, haalden iedere kronkel uit paden en wegen, rooiden

7


Op zondag 8 maart 2015 zal in Oeffelt alweer de tiende editie van het Nationaal Kampioenschap Maasheggenvlechten plaatsvinden.

Het zomerseizoen is weer achter de rug en dat betekent dat vanaf 1 november het Informatiecentrum in winterrust is gegaan. Onze vrijwilligers, die de hele zomer hard gewerkt hebben om de tuinen er tip-top uit te laten zien, hebben inmiddels de miniatuurlandschappen zo goed als winterklaar gemaakt. Nog een laatste snoeibeurt, en een laatste keer herfstbladeren ruimen. Vanaf zondag 1 maart 2015 bent u weer van harte welkom!


Wintersluiting Informatiecentrum

Foto: Laurens Jansen

© december 2014 Vereniging Nederlands Cultuurlandschap redactie Jaap Dirkmaat, Valentijn te Plate correctie Jacquelien Gröniger coördinatie Valentijn te Plate ontwerp Looksee, Arnhem druk Drukkerij De Kleijn Wijchen bv; ISSN 1871-3963 | Openingstijden Informatiecentrum: elke woensdag en elke zondag van 10.00 - 17.00 uur. Op feestdagen en in de periode november-februari gesloten. Rijksstraatweg 174 | 6573 dg Beek-Ubbergen | t (024) 684 22 94 | [email protected] | www.nederlandscultuurlandschap.nl. Dit drukwerk is gedrukt op Triple Star Silk mc papier mix reclycled FSC.

Nederlands Kampioenschap Maasheggenvlechten 2015

Natuurwerkdag 2014 Op 1 november 2014 vond de Nationale

De wedstrijd Ongeveer veertig teams van professionele heggenvlechters en amateurs zullen aan de wedstrijd deelnemen. De kenmerken van de meer dan honderd jaar oude regionale Maasheggenvlechtstijl en de beoordelingscriteria liggen vast en zijn bij de deelnemers bekend. Voor de stijlkenmerken is uitgegaan van de samen met oude vlechters opgetekende streekeigen methode van vlechten. Ieder team vlecht tien meter heg. De te vlechten trajecten worden door loting onder de deelnemende teams verdeeld. Alleen handgereedschap is toegestaan.

Natuurwerkdag plaats. Het was een prachtige dag: veel zon en een buitentemperatuur van maar liefst 20°! In heel Nederland gingen 14.500 vrijwilligers aan

Europese heggenvlechttechnieken Naast Maasheggenvlechters zullen ook deelnemers uit Engeland en Frankrijk een demonstratie geven van de vlechttechnieken die in hun streek toegepast worden.

de slag, op niet minder dan 488 locaties. Eén van die locaties was het terrein van de VNC. Dit jaar hadden zich meer dan vijftig vrijwilligers bij ons aangemeld om te komen helpen. De werkzaamheden omvatten het onderhoud van een hakhoutbosje en een grote graft. Alle beplanting moest worden afgezet (afgezaagd). Bij deze vorm van beheer lopen de afgezaagde bomen en struiken komend seizoen gewoon weer uit. Dit ‘hakhoutbeheer’ is nodig omdat op deze manier een structuurrijke vegetatie blijft bestaan. Het was zwaar werk: veel zagen en takken sjouwen. Maar het resultaat mocht er zijn!

Nevenprogramma Het NK Maasheggenvlechten vindt plaats in een passende entourage. Extra aandacht zal dit jaar geschonken worden aan leuke activiteiten voor kinderen. Meer informatie kunt u vinden op www.maasheggen.nl. Houd deze datum vrij: zondag 8 maart 2015. De toegang is gratis.

Hoogstamboomgaarden bedreigd

Recommend Documents