HOOGSTAD J. VAN DIJK, H.A. ROBBERS EN T. DE RIDDER (RED.), MET BIJDRAGEN VAN W.J. KUIJPER (SCHELPEN) EN J. SCHELVIS (ECTOPARASIETEN)

VLAK-VERSLAG 3.2 HOOGSTAD 6.036 HET

J.

DIERLIJK MATERIAAL

DIJK, H.A. ROBBERS EN T. DE RIDDER (RED.), MET BIJDRAGEN W.J. KUIJPER (SCHELPEN) EN J. SCHELVIS (ECTOPARASIETEN).

VAN

VAN

D IENST WELZIJN, VLAK

VLAARDINGEN,

JUNI 2003

VLAK-verslag 3.2 Hoogstad 6.036 Het dierlijk materiaal uit de Romeinse Tijd. J. van Dijk, H.A. Robbers en T. de Ridder (red.), met bijdragen van W.J. Kuijper (schelpen) en J. Schelvis (ectoparasieten).

juni 2003

De reeks VLAK-verslagen is een uitgave van het Vlaardings Archeologisch Kantoor (VLAK), gemeente Vlaardingen

6.036 - Het botmateriaal

Inhoudsopgave 1. Achtergrondinformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 1

2. Archeologische context . 2.1 Fase 0, Late IJzertijd . 2.2 Romeinse Tijd . . . . . 2.2.1 Fase 1 . . . . . . . 2.2.2 Fase 1/2 . . . . . . 2.2.3 Fase 2 . . . . . . . 2.3 Dierlijke resten per fase

. . . . . . .

3 3 3 3 3 3 3

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

3. Vraagstellingen

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

4. Materiaal en methoden . . . . . 4.1 Verzamelwijze en determinatie 4.2 Spreiding skeletelementen . . 4.3 Leeftijd . . . . . . . . . . . . . 4.4 MAI en maten . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

6 6 6 6 6

5. De dierlijke resten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 Fase 1 (Romeinse Tijd, 70-125 n. Chr) . . . . . . . . . . . . . . 5.1.1 Het zoogdierenspectrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2 Leeftijd, spreiding skeletelementen en schofthoogte per soort 5.1.3 Bewerkingssporen en sporen van vraat en verbranding. . . . 5.1.4 Fragmentatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.5 Pathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.6 Overige dierklassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.7 Schelpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.8 Spoorgroepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Fase 1/2 (Romeinse Tijd, 100-150 n. Chr) . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 Het zoogdierspectrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 Leeftijd en spreiding skeletelementen per soort . . . . . . . . 5.2.3 Bewerkingssporen en sporen van vraat en verbranding. . . . 5.2.4 Fragmentatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.5 Pathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.6 Overige dierklassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Fase 2 (Romeinse Tijd, 120-150/175 n. Chr) . . . . . . . . . . . 5.3.1 Het zoogdierenspectrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2 Leeftijd, spreiding skeletelementen en schofthoogte per soort 5.3.3 Bewerkingssporen en sporen van vraat en verbranding. . . . 5.3.4 Fragmentatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.5 Pathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.6 Overige dierklassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Bijzondere vondsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.1 De reuzenalk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.2 Vis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.3 Mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.4 Bewerkt bot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 8 8 10 14 15 15 15 16 16 17 17 18 20 21 21 21 21 21 22 24 25 25 25 25 25 27 27 28

6. Ectoparasieten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 6.1 Materiaal en methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 6.2 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

i

VLAK-verslag 3.2

7. Resultaten en discussie . . . . . . . . . . 7.1 Omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2 Economisch gebruik . . . . . . . . . . . 7.2.1 Gedomesticeerde zoogdieren . . . . 7.2.2 Jacht, vogel- en visvangst, schelpen

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

32 32 34 34 35

8. Vergelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 9. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Eindnoten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 1: Verhouding tussen de soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 2: Fase 1, leeftijdsbepaling rund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 3: Fase 1, skeletelementverdeling van zoogdieren . . . . . . . . . . . Bijlage 4: Resten ingedeeld naar vleeshoeveelheid volgens Uerpmann (1973) Bijlage 5: Maten en schofthoogte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 6: Fase 1, leeftijdsbepaling paard en varken . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 7: Fase 1, leeftijdsbepaling schaap/geit . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 8: Fragmentatiegraad per soort en per fase . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 9: Soortenspectrum per spoorgroep/context . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 10: Fase 1/2, leeftijdsbepaling rund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 11: Fase 1/2, skeletelementverdeling van zoogdieren . . . . . . . . . . Bijlage 12: Fase 1/2, leeftijdsbepaling paard, schaap/geit en varken . . . . . . Bijlage 13: Fase 2, leeftijdsbepaling rund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 14: Fase 2, skeletelementverdeling van de zoogdieren . . . . . . . . . Bijlage 15: Fase 2, leeftijdsbepaling postcraniaal paard, schaap/geit en varken Bijlage 16 en 17: Schelpen uit grondmonsters Bijlage 16: Uit de hoofdkreek (Romeinse Tijd) . . . . . . . . . . . . . . . . . Bijlage 17: Uit slootopvullingen (Romeinse Tijd) . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

47 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61

. . . . . . . . 62 . . . . . . . . 63

Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

ii


In de tekst gebruikte figuren en tabellen: Figuur 1: De ligging van het onderzoeksgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 2: De ligging van de spoorgroepen die genoemd worden in de tekst . . . . . Figuur 3: Fase 1: verhouding tussen de soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 4: Fase 1: leeftijdsopbouw rund postcraniaal . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 5: Fase 1: leeftijdsopbouw rund onderkaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 6: Fase 1: verdeling van de runderresten over het skelet . . . . . . . . . . . Figuur 7: Fase 1: Leeftijdsopbouw paard postcraniaal . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 8: Fase 1: verdeling van de paardenresten over het skelet . . . . . . . . . . Figuur 9: Fase 1: leeftijdsopbouw schaap/geit postcraniaal . . . . . . . . . . . . . . Figuur 10: Fase 1: verdeling van de resten van schaap/geit over het skelet . . . . . Figuur 11: Fase 1: fragmentatiegraad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 12: Fase 1/2: verhouding tussen de soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 13: Fase 1/2: leeftijdsopbouw rund postcraniaal . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 14: Fase 1/2: verdeling van de runderresten over het skelet . . . . . . . . . . Figuur 15: Fase 1/2: verdeling van de resten van schaap/geit over het skelet . . . . Figuur 16: Fase 1/2: fragmentatiegraad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 17: Fase 2: verhouding tussen de soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 18: Fase 2: verdeling van de runderresten over het skelet . . . . . . . . . . . Figuur 19: Fase 2: fragmentatiegraad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 20: Het heiligbeen van de reuzenalk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 21: De reuzenalk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 22: De resten van het haringskeletje kort nadat het gevonden was . . . . . . Figuur 23: Schedeldakfragment van een mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 24: Speelschijfje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 25: Fragment van een speelschijfje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 26: Pinbeater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 27: Het berkenhouten kammetje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Figuur 28: Een fragment van een menselijk haar (2,75 mm) en de klauw van een luis Figuur 29: Jonge en volwassen huisjes van de Getijdeslak uit de hoofdkreek . . . . Figuur 30 en 31: Verhouding gedomesticeerde zoogdieren van: Figuur 30: Inheems-Romeinse nederzettingen in Midden-Delfland . . . . . . . . . . Figuur 31: Hoogstad 6.36: fase 1, 1/2 en 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabel 1: Aantal dierlijke resten per fase . . . . . . Tabel 2: Fase1: soortenspectrum . . . . . . . . . Tabel 3: Fase 1: kenmerken aan het botmateriaal . Tabel 4: Soortenspectrum schelpen . . . . . . . Tabel 5: Fase 1/2: soortenspectrum . . . . . . . . Tabel 6: Fase 1/2: kenmerken aan het botmateriaal Tabel 7: Fase 2: soortenspectrum . . . . . . . . . Tabel 8: Fase 2: kenmerken aan het botmateriaal . Tabel 9: Aangetroffen resten van P.humanus . . .

iii

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 2 9 9 10 10 11 11 12 13 14 18 18 19 19 21 23 23 25 26 26 27 27 28 28 28 29 30 33

. . . . . 37 . . . . . 38 . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

4 8 14 16 17 20 22 24 30

VLAK-verslag 3.2

iv


1. Achtergrondinformatie 1.1 Inleiding Tussen 1993 en 1997 is op het bedrijventerrein Hoogstad door het Vlaardings Archeologisch Kantoor (VLAK) archeologisch onderzoek verricht. Op twee locaties zijn opgravingen uitgevoerd, gecodeerd met de nummers 5.019 en 6.036. Op locatie 6.119 is alleen een waarneming verricht. In een eerder verslag zijn de resultaten weergegeven van onderzoek naar het botmateriaal van locatie 5.019.1 Dit verslag beschrijft het dierlijk materiaal (bot, schelpen en ectoparasieten) dat op de locatie 6.036 is verzameld.

Vlaardingen

6.036

Figuur 1: De ligging van het onderzoeksgebied (Tekening: Dienst Stadswerk; nabewerking E. van der Linden, VLAK).

1

VLAK-verslag 3.2

Figuur 2: De ligging van de spoorgroepen die genoemd worden in de tekst (Tekening: VLAK).

2


2. Archeologische context 2.1 Fase 0, Late IJzertijd Op locatie 6.036 zijn twee krekenstelsels aangetroffen (figuur 2). In de oudste kreek is een damstructuur (D8) ontdekt die op grond van enkele scherven en een 14C-datering in de Late IJzertijd (175 voor Chr., fase 0) kan worden gedateerd.

2.2 Romeinse Tijd De kreekvulling uit de Late IJzertijd wordt doorsneden door een jongere kreek waarin eveneens dammen zijn aangelegd die in de loop van de bewoning in zuidelijke richting zijn opgeschoven (figuur 2). Archeobotanisch en malacologisch (schelpen) onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat het hier om een zoetwatergetijdekreek gaat.2 Sporen van boerderijen zijn niet aangetroffen. Deze zijn waarschijnlijk op de oeverwallen langs de kreek gebouwd waarvan de top is opgenomen in de bouwvoor, zodat van de boerderijen niets meer resteert. Wel is een groepje palen op de oeverwal aangetroffen, dat mogelijk het restant zou kunnen zijn van een boerderij. Dat wel degelijk bewoning heeft plaatsgevonden rond de dammen, blijkt uit het nederzettingsafval dat niet alleen in de kreek, maar ook in de greppels en depressies is aangetroffen. De aard van het vondstmateriaal maakt duidelijk dat het om een inheems-Romeinse nederzetting gaat. Tijdens de ruim 100 jaar durende bewoning is sprake van een toename van import aardewerk. Tussen 75 en 100 na Chr. maakt het ten opzichte van de scherven maximaal 10% van het totaal uit, rond 150-175 na Chr. is dit percentage gestegen tot 33%.

2.2.1 Fase 1 Binnen het inheems-Romeinse vondstmateriaal kunnen twee fasen worden onderscheiden. Fase 1 kan op grond van het import aardewerk tussen 70 en 125 na Chr. worden gedateerd. In deze fase zijn in het noordelijk deel van de kreek twee dammen (D1 en D2) aangelegd. Om onderspoeling van dam 1 die een klepduiker bevatte, te voorkomen, hebben de inheemse boeren de kreekbodem verstevigd met afval, waaronder meer dan 20.000 scherven en meer dan 2.000 botten (spoorgroep 40).3 Een ander deel van het botmateriaal is afkomstig uit een greppel (G3, diverse spoorgroepen, figuur 2) die is ingegraven in de oeverwal. Het materiaal uit deze greppel kent een relatief vroege datering (70-100 na Chr.).4 Het zuidelijke uiteinde van de greppel loopt uit in de kreek. Op dit raakpunt (D3) is de greppel op zeker moment dichtgegooid. Aan de achterzijde van de oeverwal is een kleine dam (D4) met duiker aangelegd in een greppel die voor de ontwatering van de oeverwal heeft gezorgd. Twee spoorgroepen die samenhangen met de kreekvullingen hebben verhoudingsgewijs veel kustaardewerk opgeleverd. Terwijl de meeste spoorgroepen op grond van het aantal scherven niet meer dan 1% kustaardewerk bevatten, hebben de spoorgroepen 30 en 32 respectievelijk 5% en 9% opgeleverd. Het aardewerk is gebruikt als verpakkingsmateriaal van zout.5

2.2.2 Fase 1/2 Een deel van het vondstmateriaal komt uit een kreekvulling die ruimtelijk gezien nog bij de noordelijke groep dammen gerekend kan worden. Het importaardewerk uit deze kreekvulling dateert echter uit 100 tot 150 na Chr. Daarmee valt de datering deels samen met fase 1 en fase 2. Deze overgangsfase wordt derhalve ook geplaatst tussen fase 1 en 2 en hierna fase 1/2 genoemd.

2.2.3 Fase 2 Fase 2 kan op grond van het import aardewerk worden gedateerd in de periode 120 tot 175 na Chr. Tot deze fase hoort de groep damstructuren (D5, D6 en D7) die op het zuidelijk deel van het onderzochte terrein liggen. Ook hier werd nederzettingsafval aangetroffen in de kreekvulling en de depressies.

2.3 Dierlijke resten per fase Van 29 resten is de datering onduidelijk waardoor deze niet zijn opgenomen in het zoöarcheologisch onderzoek (fase 99). Uit de Late IJzertijd (fase 0) zijn slechts drie botresten overgebleven. Ze bestaan uit een wervel- en een ribfragment van een middelgroot zoogdier en een halswervelfragment met hakspoor van een groot zoogdier. Het onderzoek heeft derhalve alleen betrekking op het botmateriaal uit de

3

VLAK-verslag 3.2

inheems-Romeinse Tijd, waarbij een onderscheid is gemaakt in fase 1, 1/2 en 2 (tabel 1). De meeste botresten zijn afkomstig uit fase 1. Bij dit onderzoek ligt de nadruk daardoor op deze fase. fase 0 1 1/2 2 99 totaal

n 3 4824 924 555 29 6335

% <0,1 76,1 14,6 8,8 0,5 100,0

Tabel 1: Vlaardingen Hoogstad 6.036: aantal dierlijke resten per fase.

Tijdens de opgraving zijn tien grondmonsters verzameld voor een schelpenanalyse.6 Alle monsters zijn afkomstig uit fase 1.7 Het is mogelijk om met behulp van de schelpenanalyse iets te zeggen over het milieu ter plekke en in de directe omgeving van de kreek (paragraaf 7.1). Daarnaast zijn grote schelpen verzameld welke vooral etensresten weerspiegelen. Deze schelpen zijn allemaal uit fase 1 afkomstig. Ectoparasieten-onderzoek van een kam uit fase 2 geeft enige informatie over het gebruik van de kam en over de algemene hygiënische omstandigheden waaronder de gebruikers hebben geleefd. 8

4


3. Vraagstellingen De vraagstellingen voor dit onderzoek vallen uiteen in vier onderdelen. Het eerste onderdeel betreft de economie ten tijde van de inheems-Romeinse bewoning (paleo-economie). Getracht wordt hier inzicht in te krijgen en vast te stellen of verschillen optreden in de loop van de tijd. Voor zover de analyseresultaten daarvoor toereikend zijn, wordt voor de onderscheiden fasen bekeken hoe de veestapel is opgebouwd, waar de voedselbronnen uit bestaan en welk gebruik is gemaakt van de dieren. Het ontstane beeld van de paleo-economie wordt vergeleken met die van andere vindplaatsen uit de regio. Het tweede onderdeel bestaat uit het vaststellen van de mate van beïnvloeding door de Romeinen. Deze vraag wordt in samenhang met de paleo-economie bekeken. Als derde onderdeel wordt de inhoud van drie specifieke spoorgroepen of contexten onderzocht. Spoorgroep 40 bevat botmateriaal dat tezamen met scherfmateriaal is gebruikt als versteviging van de kreekbodem. De inhoud van greppel 3 is vroeger gedateerd dan het overige materiaal van deze locatie. Spoorgroepen 30 en 32 bevatten relatief veel aardewerk (respectievelijk 5 en 9 %) dat als verpakkingsmateriaal voor zout heeft gediend. Hierbij wordt de vraag gesteld of de samenstelling van het botmateriaal van deze spoorgroepen/contexten verschilt van het algemene beeld. Het is mogelijk dat het zout is gebruikt voor het conserveren van vlees. Dit zou dan kunnen blijken uit de botsamenstelling. Bij het vierde onderdeel wordt geprobeerd een beeld te schetsen van het landschap ten tijde van de bewoning evenals van de leefomstandigheden van de bewoners met betrekking tot de hygiëne.

5

VLAK-verslag 3.2

4. Materiaal en methoden 4.1 Verzamelwijze en determinatie Het botmateriaal is vooral met de hand verzameld. Een klein deel dat afkomstig is uit gezeefde monsters voor botanisch onderzoek is niet nader onderzocht. Tijdens de determinatie is zoveel mogelijk informatie over de dierlijke resten genoteerd.9 Dit houdt in dat van elk botfragment – indien mogelijk – gegevens zijn genoteerd met betrekking tot dierklasse, soort, skeletelement, leeftijd, sexe, fragmentatie, afmeting en specifieke kenmerken zoals hak-, snij- of zaagsporen en sporen van verbranding, vraat of pathologische aandoeningen. Sommige zoogdierresten kunnen niet meer op soort worden gedetermineerd maar nog wel worden ingedeeld naar diergrootte. Tot groot zoogdier (LM) behoren de soorten rund, paard en edelhert. De middelgrote zoogdieren (MM) omvatten de soorten schaap/geit, varken, hond en ree. Kleine zoogdiersoorten (SM) zijn onder meer kat en roofdieren als bunzing en marter. Met microfauna worden kleine soorten als ratten en muizen bedoeld. Soms is het nog mogelijk binnen deze groep een onderscheid te maken naar insecteneter en klein knaagdier. Het is bij dit complex niet mogelijk gebleken onderscheid te maken tussen de resten van schaap en geit.

4.2 Spreiding skeletelementen De spreiding van de verschillende botfragmenten over de lichaamsdelen is in figuren weergegeven volgens de methode van Spenneman.10 Dit is gedaan voor soorten waarvan meer dan 100 fragmenten zijn gevonden. Losse tanden en kiezen zijn buiten beschouwing gelaten, evenals wervels en ribben. Bij de telling is de bovenkaak telkens samen genomen met de schedel en het tongbeen met de onderkaak. Uit de spreiding kan bijvoorbeeld blijken of sprake is van een onder- dan wel oververtegenwoordiging van lichaamsdelen, waardoor uitspraken met betrekking tot overmaat of gebrek aan respectievelijk consumptie- en slachtafval mogelijk worden. Behalve deze methode is bij de consumptiesoorten een verdeling gemaakt in vleesrijke, vleesarme en vleesloze delen volgens de methode van Uerpmann.11 Vleesrijk zijn de bovenste delen van de poten (bekken, schouderblad, dijbeen, opperarmbeen), de wervels (exclusief de staartwervels) en het heiligbeen. Onder vleesarm vallen de onderste delen van de bovenpoten (scheenbeen, kuitbeen, spaakbeen, ellepijp), de ribben, het borstbeen en de kop. Vleesloos zijn de onderpoten (middenhands- en -voetsbeenderen, hand- en voetwortelbeentjes), de voet en de staartwervels. De overblijvende skeletelementen hoornpit, gewei, gebitselementen, knieschijf en niet te determineren wervelfragmenten zijn ingedeeld in de groep ‘overig’.

4.3 Leeftijd Een schatting van de leeftijd waarop dieren zijn geslacht (of gestorven), kan worden gedaan met behulp van de doorbraak en slijtage van gebitselementen uit onderkaken en met postcraniale (= voorbij de schedel; niet tot de schedel behorende) botten. Vooral de pijpbeenderen leveren postcraniale leeftijdsgegevens. Bij een volwassen dier is zowel het proximale (= dichtst bij de wervelkolom liggende) als het distale (= verst van de wervelkolom verwijderd liggende) gewrichtsuiteinde van een pijpbeen vergroeid met de diaphyse (het middendeel). De leeftijd waarop deze vergroeiing ongeveer plaatsvindt, is voor de diverse gedomesticeerde soorten geïnventariseerd.12 De verkregen leeftijden zijn vervolgens ingedeeld in leeftijdsgroepen.13 Een schatting van de leeftijd met behulp van gebitselementen vindt plaats aan de hand van de doorbraak, wisseling en slijtage van tanden en kiezen uit de onderkaken.14 Ook deze leeftijdsgegevens zijn in leeftijdsgroepen verdeeld.15

4.4 MAI en maten Het minimum aantal individuen (MAI) is vastgesteld op basis van het aantal onderkaken. Bij de bepaling is rekening gehouden met de indeling in leeftijdsgroepen en de symmetrie van de kaak. Indien onderkaken ontbreken, zijn de postcraniale resten gebruikt, waarbij eveneens rekening is gehou-

6


den met de leeftijdsbepaling en de symmetrie maar ook met skeletelementen die voor meer dan 50% aanwezig zijn. De maten van de botelementen zijn genomen volgens Von den Driesch.16 De schofthoogtes worden berekend door middel van vermenigvuldigingsfactoren. Voor rund zijn de factoren van Von den Driesch & Boessneck en Matolcsi gebruikt, voor paard die van May.17 Voor de schofthoogtes van schaap/geit zijn de vermenigvuldigingsfactoren van Teichert gebruikt en voor hond die van Harcourt.18

7

VLAK-verslag 3.2

5. De dierlijke resten 5.1 Fase 1 (Romeinse Tijd, 70-125 n. Chr) Tot fase 1 behoren 4824 botresten en 70 schelpen. Veruit het merendeel van de botresten is afkomstig van zoogdieren (tabel 2). Hieronder bevindt zich ook een fragment van mens (paragraaf 5.4.3). De overige resten zijn van vogel en van vis. Eén botrest is bewerkt tot gebruiksvoorwerp (paragraaf 5.4.4). De schelpen uit deze fase worden in een aparte paragraaf besproken (paragraaf 5.1.7). Klasse

Soort

n

%a

%b

Zoogdier

Homo sapiens

1

-

-

Bos taurus Equus caballus Ovis aries/Capra hircus Sus domesticus Canis familiaris Cervus elaphus Capreolus capreolus Arvicola terrestris subtotaal gespecificeerd

1414 323 694 55 55 2 6 1 2550

29,5 6,7 14,5 1,1 1,1 <0,1 0,1 <0,1 53,2

55,5 12,7 27,2 2,2 2,2 0,1 0,2 <0,1 100,0

Large mammal Medium mammal Small mammal Microfauna mammal subtotaal niet gespecificeerd totaal zoogdier

1130 935 7 2 171 2245 4795

23,6 19,5 0,1 <0,1 3,6 46,8 100,0

50,3 41,6 0,3 0,1 7,6 100,0

Vogel

Gallus gallus Anas plathyrhynchos Anser anser cf. domesticus Anser fabalis Anser albifrons Anser brachyrhynchus Anser sp. Gallinago gallinago Corvus corax Aves totaal vogel

Vis

Clupea harengus* Cyprinide* Esox lucius Gadidae Leuciscus idus totaal vis

Totaal n %a %b MAI *

1 4 1 1 1 1 9 1 1 2 22

MAI Mens 54 9 31 4 4 1 1 1 105

Rund Paard Schaap/geit Varken Hond Edelhert Ree Woelrat

groot zoogdier middelgroot zoogdier klein zoogdier microfauna zoogdier

Kip Wilde eend Grauwe of Tamme gans Rietgans Kolgans Kleine rietgans Gans Watersnip Raaf Vogel

1 1 2 1 1 6

Haring Karperachtige Snoek Kabeljauwachtige Winde

4824 aantal resten procentuele verdeling gebaseerd op het totale aantal zoogdierresten procentuele verdeling gebaseerd op het totale aantal gespecificeerde c.q. niet gespecificeerde zoogdierresten Minimum Aantal Individuen partieel skelet

Tabel 2: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1: soortenspectrum.

5.1.1 Het zoogdierenspectrum Iets meer dan de helft van de zoogdierresten kan op soort worden gebracht (tabel 2, %a). Deze resten zijn vooral van gedomesticeerde soorten. Slechts een klein aantal, naar verhouding nog minder dan 1%, is afkomstig van wilde soorten. Het merendeel van de niet gespecificeerde resten kan naar diergrootte worden ingedeeld. Ongeveer de helft is van grote zoogdieren terwijl de overige resten vooral zijn toegeschreven aan middelgrote zoogdieren (tabel 2, %b). Enkele resten van kleine zoogdieren en microfauna zijn aanwezig. Een klein deel van de resten kan noch op soort worden gebracht noch naar diergrootte worden ingedeeld.

8


Figuur 3: Vlaardingen Hoogstad 6.36 Fase 1 Verhouding tussen de soorten 70%

60%

op soort gedetermineerde resten (n=2549)

56% 51%

incl. naar diergrootte ingedeelde resten (n=4614)

percentage

50%

40% 32%

30%

27%

20% 13% 12%

10% 0,1%0,1%

2% 3%

2% 3%

Varken

Hond

0,2% 0,3%

0%

Rund

Paard

Edelhert

Schaap/geit

Ree

diersoort

Van de op soort gebrachte resten is ruim de helft (tabel 2, %b) afkomstig van rund en ruim een kwart van schaap/geit. Paard is in dit complex vertegenwoordigd met een aandeel van 13%. Het aantal resten van varken en hond ontloopt elkaar niet veel en omvatten elk 2% van de resten. De overige resten, slechts negen in totaal, zijn van wilde zoogdieren. Ze zijn afkomstig van edelhert, ree en woelrat. Deze laatste soort is een klein knaagdier en wordt tot de lokale fauna gerekend en is waarschijnlijk zonder tussenkomst van de mens tussen het andere botmateriaal terechtgekomen. De verhouding bij de naar diergrootte ingedeelde resten volgt in het ideale geval de verhouding binnen de gespecificeerde resten (ingedeeld naar diergrootte). In dit complex ligt het aandeel middelgrote zoogdieren bij de naar diergrootte ingedeelde resten echter hoger dan bij de op soort gespecificeerde resten (42% tegenover 32%). Dit kan worden verklaard doordat resten van middelgrote zoogdieren fragieler zijn dan resten van grote zoogdieren waardoor ze eerder in kleine fragmenten uiteenvallen die niet op soort te brengen zijn. Indien de naar diergrootte ingedeelde resten van middelgrote en grote zoogdieren naar verhouding worden verdeeld over de op soort gebrachte resten ontstaat een reëler beeld van de verhouding tussen de soorten (bijlage 1). Het aandeel van de grote zoogdieren wordt dan lager waardoor het aandeel rund en paard afneemt voornamelijk ten gunste van schaap/geit (figuur 3).

Figuur 4: Vlaardingen Hoogstad 6.36 Fase 1 Leeftijdsopbouw rund postcraniaal (n=165) 40% 35%

36% 31%

percentages

30%

29%

25% 20% 15% 10% 4%

5% 0% <18

18-42

42-48

leeftijdsgroep in maanden

9

>48

VLAK-verslag 3.2

Figuur 5: Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 1: leeftijdsopbouw rund onderkaken (n=51) 45%

40%

40% 33%

percentages

35% 30% 25% 17%

20% 15%

10%

10% 5% 0% <18

18-30

30-40

>40


5.1.2 Leeftijd, spreiding skeletelementen en schofthoogte per soort Bij het rund geven 169 postcraniale skeletelementen en 91 onderkaken een beeld van de leeftijdsopbouw van de kudde (bijlage 2). Vier postcraniale resten zijn van niet-voldragen kalveren (foeten) of van zeer jonge kalveren. Op basis van de overige 165 postcraniale leeftijdsgegevens zijn ongeveer evenveel runderen gestorven in de leeftijdsgroep jonger dan anderhalf jaar, tussen de anderhalf en drieënhalf jaar en ouder dan vier jaar (figuur 4). De leeftijdsgroep van anderhalf tot drieënhalf jaar bevat vooral resten van runderen die zijn gestorven op een leeftijd van anderhalf tot tweeënhalf jaar. De leeftijdsgroep drieënhalf tot vier jaar komt nauwelijks voor. Een deel van de onderkaken (n=51) kan in één bepaalde leeftijdsgroep worden ondergebracht. Het beeld dat deze kaken leveren, komt goed overeen met de postcraniale leeftijdsindeling (figuur 5). Het geeft eveneens aan dat ongeveer evenveel dieren zijn geslacht op een leeftijd jonger dan anderhalf jaar, tussen anderhalf en circa drieënhalf jaar en ouder dan circa drieënhalf jaar. Bij de kaken komt goed naar voren dat de leeftijdsgroep van anderhalf tot ongeveer drieënhalf jaar vooral runderen met een leeftijd van anderhalf tot tweeënhalf bevat. De laatste leeftijdsgroep van de kaken is niet meer, zoals bij de postcraniale resten, onder te verdelen.

Categorie-indeling volgens Spenneman (1985) 1: 0 2: 0,1 - 14,1 3: 14,1 - 56,6 4: 56,6 - 127,1 5: 127,1 - 226,0

Figuur 6: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1: verdeling van de runderresten over het skelet.

10


Figuur 7: Vlaardingen Hoogstad 6.36 Fase 1 Leeftijdsopbouw paard postcraniaal (n=77) 80%

70%

70%

percentage

60% 50% 40% 30% 20%

19% 11%

10% 0% 0-24

24-42

>42


Naast deze onderkaken zijn 40 exemplaren niet bij één bepaalde leeftijdsgroep onder te brengen maar slechts in een cluster van leeftijdsgroepen (bijlage 2). Het hierboven geschetste beeld verandert echter nauwelijks indien deze kaken erbij worden betrokken, aangezien het aantal kaken van dieren die hooguit tweeënhalf jaar oud zijn geworden nagenoeg gelijk ligt aan het aantal kaken van dieren ouder dan tweeënhalf jaar. Op basis van de kaken bedraagt het minimum aantal individuen 54. De runderresten zijn uit alle lichaamsdelen afkomstig (bijlage 3). Het relatief grote aandeel kopresten daarin is een veelvoorkomend verschijnsel in vondstcomplexen en wordt veroorzaakt door de sterke fragmentatie en de goede herkenbaarheid van deze resten (figuur 6). Behalve de eerste en tweede halswervel (resp. atlas en axis) ontbreken wervels en ribben omdat deze zijn geplaatst bij de naar diergrootte ingedeelde resten (bijlage 3). Veel van deze botelementen zullen van rund afkomstig zijn, hoewel ook het aandeel paard niet mag worden onderschat. De wervels en ribben vallen in klasse 3 of 4 als ze in de figuur van rund worden opgenomen. De skeletelementen uit de ledematen van rund vallen eveneens merendeels in klasse 3 of 4.

Categorie-indeling volgens Spenneman (1985) 1: 0 2: 0,1 - 1,9 3: 1,9 - 7,5 4: 7,5 - 16,9 5: 16,9 - 30,0 Figuur 8: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1: verdeling van de paardenresten over het skelet.

11

VLAK-verslag 3.2

50%

Figuur 9: Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 1: leeftijdsopbouw schaap/geit postcraniaal (n=55)

45% 38%

40% percentages

35%

31%

30% 25% 20% 15%

17% 14%

10% 5% 0% <16

16-36

36-42

>42


Indien wordt gekeken naar de hoeveelheid vlees die om de botten zit, zijn vooral vleesarme botten aanwezig (bijlage 4). Het aantal vleesloze en vleesrijke delen ontloopt elkaar niet veel. Van sommige botelementen kan worden vastgesteld dat ze van hetzelfde dier afkomstig zijn (zogenaamde associaties). Dit geldt bijvoorbeeld drie keer voor een linker en rechter onderkaak. Ook komen tot tweemaal toe elementen uit de onderpoot geassocieerd voor. Eén van deze elementen is compleet zodat een schofthoogte kan worden berekend, namelijk 115 cm (bijlage 5). Dit is ook mogelijk voor twee andere complete botten. Zij geven waarden van 104 en 106 cm. Bij het paard kunnen 77 postcraniale botten worden gebruikt voor een leeftijdsbepaling (bijlage 6). In de eerste twee levensjaren is een klein deel van de dieren gestorven waaronder een enkel dier dat in het eerste levensjaar is gestorven (figuur 7). In de volgende leeftijdsgroep (tussen 2 en 3,5 jaar) is eveneens een klein deel gestorven. De meeste dieren zijn ouder geworden dan 3,5 jaar. Behalve deze resten is ook nog een botje van een foetaal of zeer jong veulentje aanwezig. Negen onderkaken geven eveneens leeftijdsinformatie.19 Eén onderkaak is van een dier ouder dan tweeënhalf jaar, één van een dier van circa drieënhalf jaar, vier ouder dan drieënhalf jaar en drie ouder dan vierenhalf jaar. Hoe veel ouder deze paarden zijn geworden is niet vast te stellen. De resten van paard zijn afkomstig uit alle lichaamsdelen (figuur 8). De elementen uit de achterpoot zijn beter vertegenwoordigd dan de elementen uit de voorpoot. Deze oververtegenwoordiging wordt vooral veroorzaakt door een sterke fragmentatie van dijbeen en scheenbeen. De middenvoetsbeenderen zijn ook in ruime mate aanwezig maar dit betreft nagenoeg complete botten. Van dit element zijn eenvoudigweg relatief veel exemplaren aanwezig. Verdeeld naar de hoeveelheid vlees dat om de botten zit (bijlage 4) zijn bij paard de vleesloze elementen, vooral bestaande uit teenkoten en middenhands- en -voetsbeenderen, in ruime mate aanwezig. Onder deze elementen worden ook de rudimentaire middenhands- en -voetsbeenderen gerekend. Het minimum aantal individuen is gebaseerd op rechter middenvoetsbeenderen en bedraagt tien. Sommige botelementen zijn geassocieerd. Enkele aan elkaar gegroeide voetwortelbeentjes (spat, paragraaf 5.1.5) horen bij een middenvoetsbeen en tweemaal zijn behalve de complete middenhands- en -voetsbeenderen ook de bijbehorende rudimentaire beentjes aangetroffen. De schofthoogtes van de paarden kunnen worden bepaald met behulp van veertien complete pijpbeenderen (bijlage 5). Ze variëren tussen 125 en 140 cm. De gemiddelde schofthoogte is 134 cm. Voor een leeftijdsbepaling van schaap/geit zijn 55 postcraniale botten en 51 onderkaken beschikbaar. Op basis van de postcraniale elementen is een klein deel van de dieren gestorven tussen de 0-16 maanden (figuur 9, bijlage 7). Bijna eenderde deel is gestorven tussen de 16 en 36 maanden. De meerderheid (55%) is ouder geworden dan drie jaar. Hiervan is het grootste deel ouder geworden dan 3,5 jaar.

12


Hoewel niet alle kaken in één bepaalde leeftijdsgroep zijn in te delen, komt de aanwezigheid van veel volwassen en oude dieren ook hier naar voren (bijlage 7). De 38 onderkaakshelften die wel bij één groep zijn in te delen geven een MAI van 29. Een deel van de onderkaakshelften die niet bij één leeftijdsgroep zijn in te delen, kan tot deze groep behoren. Wanneer echter wordt gekeken naar de rechter M1 treedt deze overlap niet op en bedraagt het MAI 31. Resten uit alle lichaamsdelen zijn aanwezig. De verdeling van de botresten over het skelet laat zien dat kopresten, met name de onderkaken, in ruime mate aanwezig zijn (figuur 10). Daarnaast zijn de bovenpoten beter vertegenwoordigd dan de onderpoten. In beide gevallen ligt een sterke fragmentatie daaraan ten grondslag. Al deze elementen: onderkaak, opperarmbeen, radius, dijbeen en scheenbeen, zijn ook bij sterke fragmentatie nog goed herkenbaar waardoor veel resten aan deze lichaamsdelen kunnen worden toegewezen. In tegenstelling tot wat de figuur laat zien, zijn de resten van gehoornde dieren afkomstig (bijlage 3). Ingedeeld naar hoeveelheid vlees zijn vooral vleesarme botten aanwezig (bijlage 4). Het aantal vleesrijke elementen bedraagt tweemaal het aantal vleesloze botten. Twee schofthoogtes kunnen worden bepaald: 62 en 65 cm (bijlage 5). Vijf onderkaken van varken kunnen worden gebruikt voor een leeftijdsbepaling. Twee kaken zijn van hetzelfde individu zodat het minimum aantal individuen uiteindelijk kan worden vastgesteld op vier. Eén van deze dieren is onvolgroeid, één is juveniel, één is halfvolwassen en één is volwassen. Voor een leeftijdsbepaling met postcraniale resten zijn dertien botfragmenten beschikbaar (bijlage 6). Bijna de helft van deze resten is van varkens die zijn gestorven in hun eerste levensjaar. Geen van de dieren is ouder geworden dan drieënhalf jaar. De botfragmenten komen uit alle lichaamsdelen maar het aantal fragmenten is te gering voor een inzicht in de spreiding over het lichaam (bijlage 3). Het is voor varken niet mogelijk een schofthoogte te berekenen bij gebrek aan complete pijpbeenderen. De resten van hond zijn afkomstig uit bijna alle lichaamsdelen (bijlage 3). Alleen elementen uit de voet ontbreken maar deze teenkootjes en sesambeentjes zijn klein en kunnen tijdens het handmatig verzamelen over het hoofd zijn gezien. Met behulp van dijbenen kan worden bepaald dat de resten afkomstig zijn van tenminste vier honden. Ze zijn allemaal tenminste anderhalf jaar oud zijn geworden. Een linker en een rechter compleet dijbeen zijn van hetzelfde dier afkomstig. Deze botten kunnen samen met acht andere complete botten worden gebruikt om schofthoogtes te berekenen. Ze variëren tussen 33 en 62 cm (bijlage 5).

Categorie-indeling volgens Spenneman (1985) 1: 0 2: 0,1 - 7,5 3: 7,5 - 30,0 4: 30,0 - 67,5 5: 67,5 - 120,0

Figuur 10: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1: verdeling van de resten van schaap/geit over het skelet.

13

VLAK-verslag 3.2

Bewerking

Vraat

n % van totaal n % van totaal Rund 332 23,5 218 15,4 Paard 68 21,1 40 12,4 Schaap/geit 84 12,1 168 24,2 Varken 4 7,3 4 7,3 Hond 2 3,6 3 5,5 Ree 2 33,3 groot zoogdier 104 9,2 59 5,2 middelgroot zoogdier 51 5,5 51 5,5 klein zoogdier 1 14,3 zoogdier 1 0,6 totaal zoogdier 649 13,5 544 11,3 Tabel 3: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1: kenmerken aan het botmateriaal.

Brand n 21 3 22 132 93 3 30 304

totaal per soort

% van totaal 1,5 0,9 3,2 11,7 9,9 42,9 17,5 6,3

n 1414 323 694 55 55 6 1130 935 7 171 4795

Van de wilde soorten is het edelhert vertegenwoordigd door een klein fragment van gewei en één complete geweistang. De zes reeresten betreffen fragmenten van onderkaak, middenhandsbeen, scheenbeen en middenvoetsbeen. In de onderkaak zijn de gebitselementen van het blijvende gebit doorgebroken wat wijst op een leeftijd ouder dan één jaar.20 De resten kunnen allemaal aan hetzelfde individu hebben toebehoord, hoewel ze niet allemaal uit hetzelfde spoor afkomstig zijn.

5.1.3 Bewerkingssporen en sporen van vraat en verbranding. Op bijna 14% van alle zoogdierresten zijn snij- en haksporen zichtbaar (tabel 3). De meeste bewerkingssporen bevinden zich op resten van rund. Haksporen op runderresten zijn vooral aangetroffen op pijpbeenderen maar ook veel onderkaakfragmenten vertonen deze sporen. Daarnaast zijn enkele specifieke sporen aanwezig. Het hakspoor op een eerste halswervel (atlas) wijst op het afhakken van de kop. Dit soort sporen op hoornpitten kunnen zijn ontstaan tijdens het afhakken van de hoorns. De meeste snijsporen bij rund zijn zichtbaar op resten uit de kop, met name op resten van de onderkaak. Bij paard vertoont in verhouding tot rund een bijna even groot deel van de resten sporen van bewerking. De sporen bevinden zich eveneens vooral op pijpbeenderen, maar ook op andere lichaamsdelen zijn bewerkingssporen aanwezig. Resten van middelgrote zoogdieren vertonen minder bewerkingssporen dan resten van grote zoogdieren. Het karkas van een middelgroot zoogdier hoeft minder behakt te worden om dezelfde porties op te leveren. Bij schaap/geit zijn de meeste bewerkingssporen zichtbaar op de pijpbeenderen. Ook zijn er aanwijzingen voor het afhakken van de kop en de hoorns aanwezig. Op slechts vier varkensresten zijn bewerkingssporen zichtbaar: twee pijpbeenderen vertonen haksporen en een onderkaak en een pijpbeen vertonen snijsporen.

Figuur 11: Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 1: fragmentatiegraad (N=4337) 80% 70%

68%

percentage

60% 50% 40% 30% 20%

14% 7%

10%

4%

6%

60-80%

80-100%

0% 1-20%

20-40%

40-60%

aanwezigheidspercentage van een skeletelement

14


Tot slot zijn ook bewerkingssporen aanwezig op resten van ree, hond en klein zoogdier. Twee pijpbeenfragmenten van ree vertonen haksporen. Op een spaakbeen van hond is een snijspoor zichtbaar en op een opperarmbeen mogelijk een hakspoor. Een ribfragment van klein zoogdier vertoont een snijspoor. Een klein deel van de zoogdierresten vertoont sporen van vraat (tabel 3). In verhouding vertonen de resten van schaap/geit de meeste sporen. Op de resten van rund, paard en varken zijn ook vraatsporen zichtbaar, evenals op enkele hondenresten. Bij enkele resten is duidelijk dat de sporen zijn veroorzaakt door honden. Botresten met sporen van verbranding zijn niet in grote hoeveelheden aangetroffen. Verbrande botten zijn van rund, schaap/geit en paard. Ook op enkele botresten van klein zoogdier zijn brandsporen zichtbaar.

5.1.4 Fragmentatie De zoogdierresten zijn sterk gefragmenteerd (figuur 11).21 Het merendeel van de resten is voor hooguit 20% aanwezig. Nagenoeg al deze resten zijn zelfs voor 10% of minder aanwezig. De bijna complete elementen (80-100%) bestaan vooral uit kleine compacte botten als teenkoten, hand- en voetwortelbeentjes, maar ook uit complete middenhands- en voetsbeenderen. Veel van deze nagenoeg complete botelementen zijn van paard. Over het algemeen genomen zijn de paardenresten iets minder gefragmenteerd dan de resten van het in grootte vergelijkbare rund (bijlage 8). Dit verschil wordt vooral veroorzaakt doordat van rund meer fragiele en derhalve makkelijk fragmenterende schedelresten en minder, meestal compleet teruggevonden, voetelementen zijn gevonden.

5.1.5 Pathologie Een aantal botresten vertoont pathologische aandoeningen.22 Bij rund bestaan de meeste aandoeningen uit periodontitis. Dit is een ontsteking aan het tandvlees waarbij het onderliggende kaakbeen kan worden aangetast. Bij enkele kaakfragmenten is te zien dat door de ontsteking de wortelholtes in de kaak wijder zijn geworden waardoor gebitselementen zijn uitgevallen. Een ander gebitsaandoening is oligodontie; een erfelijke aandoening waarbij gebitselementen in het blijvende gebit ontbreken. Een snijtand van rund vertoont inkepingen op de overgang van kroon naar wortel. Deze inkepingen zijn niet door de mens aangebracht maar zijn waarschijnlijk ontstaan door het eten van bepaalde stugge plantenvezels.23 Een aantal runderschedels vertoont kleine gaatjes in het achterhoofdsbeen. Dit is een aangeboren verschijnsel waarvan de precieze oorzaak onbekend is. Het is onwaarschijnlijk dat deze perforaties zijn ontstaan door plantenwortels.24 Ook de suggestie dat insektenlarven voor de gaatjes verantwoordelijk zijn, ligt door de verschillende afmetingen van de gaten niet erg voor de hand.25 De meeste pathologische verschijnselen bij paard bevinden zich op botelementen uit de onderpoot. Bij vier elementen beperkt de aandoening zich tot botaangroeisels aan het gewrichtsvlak. Bij twee elementen is echter een verklontering van het enkelgewricht opgetreden. Deze aandoening wordt spat genoemd en kan zijn ontstaan door overbelasting als gevolg van zware arbeid maar het kan ook een erfelijk verschijnsel zijn. Een schedel van een hond vertoont sporen van een geheelde breuk. Bij de resten van schaap/geit is alleen een onderkaak met oligodontie aangetroffen.

5.1.6 Overige dierklassen Het vondstcomplex bevat enkele resten van vogel en vis. Dertien vogelresten zijn van ganzen (tabel 2). Vier resten kunnen op basis van hun grootte aan een soort worden toegewezen, namelijk grauwe of tamme gans, rietgans, kolgans en kleine rietgans. Voor de andere resten is dat niet mogelijk. Vier resten zijn afkomstig van wilde eend. De andere onderscheiden soorten kip, watersnip en raaf zijn telkens door één fragment vertegenwoordigd. Twee resten kunnen niet aan een soort worden toegewezen.

15

VLAK-verslag 3.2

De botelementen van ganzen zijn afkomstig uit de romp, de vleugel en de poot waarbij de meeste elementen van de vleesrijke delen afkomstig zijn. De resten van eend komen eveneens uit de romp, de vleugel en de poot maar zijn van vleesarme delen. Kip wordt vertegenwoordigd door een botfragment uit de (onder)poot, watersnip door een fragment uit de vleugel en raaf door een bovenpootfragment. Eén van de niet te specificeren ganzenresten vertoont snijsporen en sporen van vraat. Op drie andere ganzenresten zijn vraatsporen aangetroffen. Op het kippenbot zijn snijsporen zichtbaar die duiden op het afsnijden van het spoor. Van dit bot is hierdoor direct het geslacht bepaald, namelijk een haan. Onder de visresten bevinden zich een compleet en een partiëel skelet. Het complete skeletje is van een haring en het partiële van een karperachtige (paragraaf 5.4.2). Daarnaast zijn nog botresten van snoek, winde (eveneens een karperachtige) en een kabeljauwachtige aanwezig. De haring en de kabeljauwachtige zijn uit zee afkomstig. De snoek en de winde zijn zoetwatersoorten. Op de visresten zijn geen sporen van bewerking, vraat of brand zichtbaar.

5.1.7 Schelpen Zowel landslakken, zoetwaterslakken en zoetwatermossels als zeeslakken en zeemossels worden regelmatig als voedselrest in (pre-)historische nederzettingen aangetroffen. Vooral in het Nederlandse kustgebied worden regelmatig schelpen gevonden. In de kreekafzettingen zijn, naast de vele schelpjes die ter plekke geleefd hebben (paragraaf 7.1, bijlage 16 en 17) ook schelpen aanwezig van een klein aantal soorten die vrijwel zeker gegeten zijn (tabel 4). Soort Ostrea edulis Mytilus edulis Cerastoderma edule Buccinum undatum Littorina littorea

n 50 kleppen 9 kleppen 3 kleppen 4 4

Oester Mossel Kokkel Wulk Alikruik

Tabel 4: Vlaardingen Hoogstad 6.036: soortenspectrum schelpen.

De meeste oesterschelpen zijn uit de afgedamde zijkreek en wel uit een mestig/humeuze opvulling afkomstig.26 Een andere vondstplek was in de mestige en kleiige opvullingslagen van de sloot die het vervolg is van deze kreek.27 Twee oesters werden uit de hoofdkreek verzameld. De kokkels komen alle uit de sloot.28 De mossels komen eveneens van deze plek en uit de hoofdkreek.29 De wulken lagen in de hoofdkreek en in de sloot.30 Schelpen die gebruikt zijn als werktuig of sieraad zijn niet aangetroffen.

5.1.8 Spoorgroepen Vanwege hun specifieke context is een aantal sporen apart bekeken (bijlage 9). Afval, waaronder aardewerk en botten, uit spoorgroep 40 is gebruikt als versteviging van de kreekbodem. Deze groep omvat bijna de helft van de resten uit fase 1. De samenstelling van groep 40 verschilt nauwelijks van de andere spoorgroepen. Ook de fragmentatiegraad vertoont grote overeenkomsten waardoor een tendens naar grote stukken bot, als versteviging, evenmin zichtbaar is. Eerder bepaalt juist deze spoorgroep vooral het beeld dat is ontstaan uit de dierlijke resten van fase 1. Meer dan een kwart van het botmateriaal van fase 1 komt uit een in de oeverwal ingegraven greppel (greppel 3). De samenstelling van de zoogdierresten wijkt niet af van de rest van fase 1. Uit deze greppel is echter wel tweederde deel van de vogelresten en de helft van de visresten afkomstig. Nagenoeg alle botfragmenten van ganzen komen uit deze groep evenals bijna alle visresten die niet bij de complete visskeletjes horen. Hierbij moet worden opgemerkt dat het totale aantal vogel- en visresten gering is.

16


Klasse

Soort

n

%a

%b

Zoogdier

Bos taurus Equus caballus Ovis aries/Capra hircus Sus domesticus Canis familiaris Cervus elaphus Capreolus capreolus subtotaal gespecificeerd

221 17 168 4 8 1 2 421

24,1 1,9 18,3 0,4 0,9 0,1 0,2 45,9

52,5 4,0 39,9 1,0 1,9 0,2 0,5 100,0

Large mammal Medium mammal mammal subtotaal niet gespecificeerd totaal zoogdier

195 251 50 496 917

21,3 27,4 5,5 54,1 100,0

39,3 50,6 10,1 100,0

MAI 8 1 6 1 2 1 1 20

Rund Paard Schaap/geit Varken Hond Edelhert Ree

groot zoogdier middelgroot zoogdier zoogdier

Vogel Gallus gallus Anser anser cf. domesticus Anas crecca Pinguinus impennis Aves totaal vogel Totaal %a %b

3 1 1 1 1 7

Kip Grauwe of Tamme gans Wintertaling Reuzenalk Vogel

924 procentuele verdeling gebaseerd op het totale aantal zoogdierresten procentuele verdeling gebaseerd op het totale aantal gespecificeerde c.q. niet gespecificeerde zoogdierresten

Tabel 5: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1/2: soortenspectrum.

In spoorgroep 30 en 32 bevinden zich bijna 17% van de dierlijke resten uit fase 1. In deze sporen is relatief veel kustaardewerk aanwezig dat als verpakkingsmateriaal van zout heeft gediend. Dit zout kan zijn gebruikt voor het conserveren van vlees maar dit wordt niet bevestigd door de botresten. De samenstelling van het botmateriaal wijkt namelijk niet noemenswaardig af van de rest van fase 1. Ook een verdeling van de zoogdierresten in vleesrijk, vleesarm en vleesloos komt bij spoorgroep 30 en 32 en bij de rest van fase 1 overeen: zowel bij de spoorgroepen als bij de rest van fase 1 komt meer dan de helft van resten uit vleesarme delen terwijl het aandeel vleesrijke en vleesloze delen beide ongeveer een kwart bedraagt. De bijzondere plek die deze spoorgroepen innemen binnen de categorie aardewerk is derhalve niet terug te vinden in het botmateriaal. Aanwijzingen voor het gebruik van het zout om vlees te conserveren zijn niet aanwezig.

5.2 Fase 1/2 (Romeinse Tijd, 100-150 n. Chr) De datering van een deel van het vondstmateriaal valt samen met fase 1 maar ook met fase 2. De 924 dierlijke resten uit deze overgangsfase worden behandeld alsof ze uit een aparte fase (fase 1/2) afkomstig zijn. Hierdoor kan mogelijk worden vastgesteld of de samenstelling van het botmateriaal enige vorm van overgang van fase 1 naar fase 2 laat zien. De meeste resten zijn van zoogdieren (tabel 5). Daarnaast zijn er nog zeven resten van vogel. Van andere dierklassen zijn geen resten aangetroffen.

5.2.1 Het zoogdierspectrum Van de zoogdierresten kan iets minder dan de helft op soort worden gebracht (tabel 5, %a). Deze resten zijn bijna allemaal van gedomesticeerde soorten. Het niet te specificeren deel bestaat voor de helft uit resten van middelgrote zoogdieren (tabel 5, %b). De andere helft bevat merendeels resten van grote zoogdieren. De resten die niet naar diergrootte kunnen worden ingedeeld, bestaan uit botsplinters. De helft van de op soort gedetermineerde resten is van rund (tabel 5, %b). Het aandeel schaap/geit bedraagt bijna 40%, terwijl het aandeel paard, hond en varken niet boven de 5% uitkomt. De drie overige resten zijn van wilde soorten: ree en edelhert. Opnieuw weerspiegelen de naar diergrootte ingedeelde resten niet geheel de verhouding tussen grote en middelgrote zoogdieren zoals die bij de gespecificeerde resten naar voren komt (bijlage 1). Het aandeel middelgrote zoogdieren ligt bij de naar diergrootte ingedeelde resten namelijk hoger. Indien de naar diergrootte

17

VLAK-verslag 3.2

Fig. 12 Vlaardingen Hoogstad 6.36 Fase 1/2 Verhouding tussen de soorten 70% 60% 53%

percentage

50%

46%

46%

op soort gedetermineerde resten (n=421) incl. naar diergrootte ingedeelde resten (n=867)

40%

40% 30% 20% 10% 4% 4% 0% 0%

1% 1%

2% 2%

Varken

Hond

1% 1%

0% Rund

Paard

Edelhert

Schaap/geit

Ree

diersoort

ingedeelde resten naar verhouding worden verdeeld over de soorten heeft dit vooral gevolgen voor het aandeel rund en schaap/geit (figuur 12). Het aandeel van deze beide soorten komt vrijwel gelijk te liggen.

5.2.2 Leeftijd en spreiding skeletelementen per soort Bij het rund komen 29 postcraniale skeletelementen en 10 onderkaken in aanmerking voor een leeftijdsbepaling (bijlage 10). Op basis van de postcraniale resten kan in grote lijnen een leeftijdsopbouw van de kudde worden gemaakt (figuur 13). Bij de interpretatie moet echter rekening worden gehouden met het geringe aantal resten waarop deze is gebaseerd. Bijna éénderde deel van de runderen is gestorven in de leeftijdsgroep jonger dan anderhalf jaar terwijl een ongeveer even groot deel ouder is geworden dan vier jaar. In de tussenliggende leeftijdsgroep van anderhalf tot drieënhalf jaar is ongeveer 20% van de dieren gestorven, evenals in de groep van drieënhalf tot vier jaar. Twee postcraniale resten zijn van nietvoldragen of zeer jonge kalveren. Deze resten zijn in de leeftijdsopbouw niet opgenomen. Zeven onderkaken van tenminste vijf runderen kunnen bij een leeftijdsgroep worden ingedeeld. Eén kaak is van een juveniel dier, twee zijn onvolgroeide en twee zijn halfvolwassen runderen. Drie andere onderkaken kunnen niet in één bepaalde leeftijdsgroep worden ingedeeld. Wel kan worden bepaald dat ze niet van volwassen of oude dieren zijn. Indien wordt aangenomen dat deze drie onderkaken van andere runderen zijn dan de hierboven genoemde dieren, bedraagt het MAI acht. Onderkaken van oudere runderen lijken te ontbreken terwijl hun postcraniale botten wel aanwezig zijn. Mogelijk zijn deze kaken bij fase 1 of 2 terug te vinden.

Fig. 13 Vlaardingen Hoogstad 6.36 Fase 1/2 Leeftijdsopbouw rund postcraniaal (n=29) 35%

31%

29%

percentages

30% 25%

21%

19%

20% 15% 10% 5% 0% <18

18-42

42-48


18

>48


Categorie-indeling volgens Spenneman (1985) 1: 0 2: 0,1 - 2,1 3: 2,1 - 8,5 4: 8,5 - 19,1 5: 19,1 - 34,0 Figuur 14: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1/2: verdeling van de runderresten over het skelet.

Resten uit alle lichaamsdelen zijn aanwezig (figuur 14, bijlage 11). Hoewel wel sprake is van enige wisseling in klassen treden daarin geen grote verschillen op maar is de verspreiding van de botelementen over het skelet eerder vrij gelijkmatig. Indien de botelementen worden ingedeeld naar vleeshoeveelheid zijn vooral de vleesarme delen aanwezig (bijlage 4). Het aantal vleesrijke en vleesloze delen is nagenoeg gelijk. Sommige runderresten zijn geassocieerd. Eén associatie bestaat uit linker en rechter dijbeen- en scheenbeenfragmenten. Daarnaast zijn tot tweemaal toe vrij complete schedels aangetroffen. Eén van deze schedels vertoont een deuk op het voorhoofd. Een andere associatie betreft een complete voet. De runderresten leveren geen informatie over schofthoogtes. De 17 paardenresten kunnen in principe afkomstig zijn van hetzelfde individu. De resten zijn afkomstig uit de kop, de romp, de voor- en de achterpoot maar elementen uit de voet ontbreken (bijlage 11). Eén botfragment geeft informatie over de leeftijd; het is van een dier dat is gestorven op een leeftijd van 20-24 maanden (bijlage 12). Het is niet mogelijk een schofthoogte vast te stellen. Bij schaap/geit geven 14 postcraniale resten enige informatie over de leeftijd (bijlage 12). Eén van deze resten is van een dier gestorven tijdens het eerste levensjaar. Enkele resten zijn van dieren die zijn gestorven vóór de leeftijd van drie tot drieënhalf jaar oud. Andere leeftijdsbepalingen vallen tussen deze grenzen in. Vijf onderkaken kunnen bij een leeftijdsgroep worden ingedeeld. Ze zijn afkomstig van ten-

Categorie-indeling volgens Spenneman (1985) 1: 0 2: 0,1 - 1,9 3: 1,9 - 7,8 4: 7,8 - 17,4 5: 17,4 - 31,0 Figuur 15: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1/2: verdeling van de resten van schaap/geit over het skelet.

19

VLAK-verslag 3.2

minste drie individuen: één juveniel en twee halfvolwassen. Daarnaast kunnen vier onderkaken in meerdere leeftijdsgroepen worden geplaatst. Ook deze kaken representeren tenminste drie individuen: twee onvolgroeid of halfvolwassen en één volwassen of oud. Indien wordt aangenomen dat de onderkaken die niet bij één bepaalde leeftijdsgroep kunnen worden ingedeeld van andere schapen/geiten zijn dan de drie eerder genoemde dieren, bedraagt het MAI zes. De botresten zijn afkomstig uit alle lichaamsdelen (bijlage 11, figuur 15). Bij de spreiding van de resten over het skelet zijn als gevolg van een sterke fragmentatie botelementen uit het bovenste deel van de voorpoot in ruime mate aanwezig, evenals fragmenten van de onderkaak. Elementen uit de achterpoot zijn in gelijke mate aanwezig. Uitgedrukt in vleeshoeveelheid zijn vooral vleesarme botten aanwezig, gevolgd door vleesrijke en vleesloze (bijlage 4). Een schofthoogte kan niet worden vastgesteld. De vier varkensresten zijn afkomstig uit de kop, de voorpoot en de voet (bijlage 11). Eén teenkoot is van een dier dat is gestorven vóór zijn derde levensjaar (bijlage 12). De resten kunnen van hetzelfde individu afkomstig zijn. Complete botten zijn niet aanwezig zodat een schofthoogte niet kan worden bepaald. De resten van hond zijn afkomstig uit de kop, de romp en de voorpoot (bijlage 11). Ze zijn afkomstig van tenminste twee dieren. De ene hond is gestorven op een leeftijd tussen de 8-15 maanden, terwijl de andere hond in ieder geval een half jaar oud is geworden. Een linker en een rechter opperarmbeen zijn van hetzelfde dier afkomstig. De resten geven geen informatie over de schofthoogte van de dieren. De enige wilde soorten zijn edelhert en ree. Edelhert wordt vertegenwoordigd door een klein geweifragment. De beide resten van ree zijn afkomstig uit de voorpoot en hebben mogelijk aan hetzelfde dier toebehoord (bijlage 11).

5.2.3 Bewerkingssporen en sporen van vraat en verbranding. Een klein deel van de zoogdierresten vertoont hak- en snijsporen (tabel 6). De meeste van deze bewerkingssporen zijn aangetroffen op de runderresten. Haksporen komen vooral voor op pijpbeenderen maar ook op onderkaken. De hierboven genoemde deuk in de vrij complete runderschedel is mogelijk ontstaan doordat het dier vóór het doden eerst door een harde slag op de kop is verdoofd.

Bewerking Rund Paard Schaap/geit Varken Edelhert groot zoogdier middelgroot zoogdier zoogdier totaal zoogdier

n 34 4 10 10 8 66

% van totaal 15,4 23,5 6,0 5,1 3,2 7,2

Vraat n 26 3 31 2 12 19 93

Brand % van totaal 11,8 17,6 18,5 50,0 6,2 7,6 10,1

n 1 3 1 22 21 7 55

% van totaal 0,5 1,8 100,0 11,3 8,4 14,0 6,0

totaal per soort n 221 17 168 4 1 195 251 50 917

Tabel 6: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1/2: kenmerken aan het botmateriaal.

Op de paardenresten zijn relatief veel bewerkingssporen aangetroffen maar dit kan vertekend zijn doordat het totale aantal paardenresten laag ligt. Op enkele pijpbeenderen zijn haksporen aangetroffen welke bij het in stukken hakken van het karkas kunnen zijn ontstaan. Op de resten van schaap/geit zijn relatief minder bewerkingssporen aangetroffen dan op de botten van het grotere rund. Op een deel van de botresten van rund, paard, schaap/geit en varken zijn vraatsporen zichtbaar (tabel 6). Bij sommige resten is duidelijk te zien dat de sporen zijn veroorzaakt door honden. Brandsporen zijn aangetroffen op 6% van de resten, waarvan het merendeel niet meer op soort is te determineren (tabel 6). Verbrande resten die wel kunnen worden gespecificeerd zijn van rund, schaap/ geit en edelhert. Het geweifragment van edelhert is mogelijk per ongeluk in het vuur terechtgekomen.

20


Figuur 16: Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 1/2: fragmentatiegraad (N=852) 80%

77%

70%

percentage

60% 50% 40% 30% 20%

12% 5%

10%

2%

4%

60-80%

80-100%

0% 1-20%

20-40%

40-60%


5.2.4 Fragmentatie Het botmateriaal wordt gekenmerkt door een sterke fragmentatie (figuur 16).31 Meer dan driekwart van de zoogdierelementen is voor een vijfde deel of minder aanwezig. De elementen die nagenoeg compleet zijn, bestaan vooral uit kleine compacte botten als teenkoten en hand- en voetwortelbeentjes. Het merendeel van de resten van rund en schaap/geit is voor 20% of minder aanwezig. Dit geldt ook voor de resten van paard, hoewel dit beeld kan zijn vertekend door het geringe totale aantal paardenresten.

5.2.5 Pathologie De vrij complete runderschedel met deuk vertoont tevens kleine gaatjes in het achterhoofdsbeen. Van deze aangeboren afwijking is de precieze oorzaak onbekend.32 Bij twee onderkaken van schaap/geit is oligodontie waargenomen. Dit verschijnsel, waarbij enkele gebitselementen in het blijvende gebit ontbreken, is erfelijk.

5.2.6 Overige dierklassen Behalve resten van zoogdieren zijn ook resten van vogels gevonden (tabel 5). Van deze vogelresten zijn drie afkomstig van kip. De andere soorten, grauwe of tamme gans, wintertaling en reuzenalk zijn elk door één botfragment vertegenwoordigd. Het talingfragment kan op basis van de afmetingen aan de wintertaling worden toegewezen. De vondst van een botje van reuzenalk is bijzonder, enerzijds omdat deze vogel zelden wordt aangetroffen in archeologische vondstcomplexen en anderzijds omdat het dier heden ten dage is uitgestorven (paragraaf 5.4.1). De resten van kip komen uit de vleugel en uit de poot. Het botfragment van gans is afkomstig uit de romp, terwijl het fragment van taling uit de vleugel komt. De reuzenalk is vertegenwoordigd door een fragment van het heiligbeen. Op geen van de vogelresten zijn sporen van bewerking, vraat of brand zichtbaar.

5.3 Fase 2 (Romeinse Tijd, 120-150/175 n. Chr) Tot fase 2 behoren 555 dierlijke resten die bijna allemaal van zoogdieren afkomstig zijn (tabel 7). Van de overige resten zijn acht van vogel, drie van vis en drie van amfibie. Twee botresten zijn bewerkt tot gebruiksvoorwerp (paragraaf 5.4.4).

5.3.1 Het zoogdierenspectrum Bijna de helft van de zoogdierresten kan op soort worden gebracht (tabel 7, %a). Nagenoeg al deze resten zijn van gedomesticeerde soorten.

21

VLAK-verslag 3.2

Klasse

Soort

Zoogdier

Bos taurus Equus caballus Ovis aries/Capra hircus Sus domesticus Canis familiaris Cervus elaphus Rattus rattus subtotaal gespecificeerd

175 22 36 4 28 2 1 268

n

%a 32,3 4,1 6,7 0,7 5,2 0,4 0,2 49,5

%b 65,3 8,2 13,4 1,5 10,4 0,7 0,4 100,0

Large mammal Medium mammal Small mammal Klein knaagdier mammal subtotaal niet gespecificeerd totaal zoogdier

87 137 47 1 1 273 541

16,1 25,3 8,7 0,2 0,2 50,5 100,0

31,9 50,2 17,2 0,4 0,4 100,0

MAI 3 2 2 2 3 1 1 14

Rund Paard Schaap/geit Varken Hond Edelhert Zwarte rat

groot zoogdier middelgroot zoogdier klein zoogdier klein knaagdier zoogdier

Vogel

Anas plathyrhynchos Anser sp. Anas crecca Cygnus sp. Aves totaal vogel

1 2 2 1 2 8

Wilde eend Gans Wintertaling Zwaan Vogel

Vis

Acipenser sturio Pisces totaal vis

1 2 3

Steur Vis

Amfibie

Ranidae totaal amfibie

3 3

Kikvors

Totaal %a %b

555 procentuele verdeling gebaseerd op het totale aantal zoogdierresten procentuele verdeling gebaseerd op het totale aantal gespecificeerde c.q. niet gespecificeerde zoogdierresten

Tabel 7: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 2: soortenspectrum.

De niet te specificeren resten kunnen bijna allemaal naar diergrootte worden ingedeeld (tabel 7). De helft hiervan is van middelgrote zoogdieren terwijl bijna een derde deel van grote zoogdieren is (tabel 7, %b). Ten opzichte van deze beide groepen zijn relatief veel resten van kleine zoogdieren. Eén botfragment is van een klein knaagdier, zoals de rat. Het aantal resten van kleine zoogdieren is opmerkelijk temeer daar bij de gespecificeerde resten geen kleine soorten als kat, bunzing of marter zijn aangetroffen. Bij de gespecificeerde resten zijn de meeste van rund (tabel 7, %b). Het aandeel schaap/geit bedraagt 13% terwijl het aandeel varken bijna te verwaarlozen is. Het aantal resten van hond en paard ontloopt elkaar niet veel (resp. 10% en 8%). Wilde soorten worden vertegenwoordigd door edelhert en zwarte rat. Het aandeel middelgrote zoogdieren ligt bij de naar diergrootte ingedeelde resten veel hoger dan bij de gespecificeerde resten. Bij de verdeling van de naar diergrootte ingedeelde resten van grote en middelgrote zoogdieren over de gespecificeerde resten ontstaat een reëler beeld van de verhouding (bijlage 1, figuur 17). Het aandeel rund daalt ten gunste van het aandeel schaap/geit terwijl het aandeel varken klein blijft.

5.3.2 Leeftijd, spreiding skeletelementen en schofthoogte per soort Voor het rund staan slechts 17 postcraniale skeletelementen en vijf onderkaken ter beschikking voor een leeftijdsbepaling (bijlage 13). Deze aantallen zijn te gering voor een inzicht in de leeftijdsopbouw van de kudde. Bij de postcraniale skeletelementen is één bot afkomstig van een dier dat is gestorven tijdens het eerste levensjaar. Enkele botten zijn van dieren ouder dan drieënhalf jaar. De tussenliggende leeftijdsgroepen zijn telkens door één of enkele botten vertegenwoordigd.

22


Figuur 17: Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 2: verhouding tussen de soorten 70%

66%

60%

op soort gedetermineerde resten (n=267)

51% percentage

50%

incl. naar diergrootte ingedeelde resten (n=491)

40% 30%

22%

20%

17%

14%

11%

8% 6%

10%

2% 2%

1% 1% 0% Rund

Paard

Edelhert

Schaap/geit

Varken

Hond

diersoort

Een linker en een rechter onderkaak zijn van hetzelfde onvolgroeide rund. Bij deze associatie hoort ook een groot stuk schedel. Eén kaak is van een volwassen dier terwijl opnieuw een linker en een rechter onderkaak mogelijk van hetzelfde oude individu afkomstig zijn. Het MAI bedraagt drie. De runderresten komen uit alle delen van het lichaam (bijlage 14, figuur 18). Vooral resten uit de kop (schedel én onderkaak) en scheenbeenfragmenten zijn in ruime mate aanwezig. Deze oververtegenwoordiging kan worden verklaard door de sterke fragmentatie en de goede herkenbaarheid van deze elementen. De andere resten zijn vrij gelijkmatig vertegenwoordigd. Het aantal vleesrijke en vleesloze botten ligt vrijwel gelijk maar bedraagt nog niet de helft van het aantal vleesarme botten (bijlage 4). Geen van de botten is compleet zodat het niet mogelijk is om een schofthoogte te bepalen. Bij paard kan aan zes postcraniale resten een leeftijd worden bepaald (bijlage 15). Eén botfragment is van een dier dat is gestorven vóór een leeftijd van anderhalf jaar. De overige resten zijn van paarden die ouder zijn geworden dan ongeveer één jaar. Eén van deze dieren is gestorven op een leeftijd van 20-24

Categorie-indeling volgens Spenneman (1985) 1: 0 2: 0,1 -1,5 3: 1,5 - 6,0 4: 6,0 - 13,5 5: 13,5 - 24,0 Figuur 18: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 2: verdeling van de runderresten over het skelet.

23

VLAK-verslag 3.2

maanden. Aan de snijtanden van een onderkaak is te zien hoe sterk deze zijn afgesleten. Dit wijst op een leeftijd ouder dan 23 jaar.33 Van twee andere onderkaken kan worden vastgesteld dat ze afkomstig zijn van dieren die ouder zijn geworden dan drieënhalf jaar. Het MAI bedraagt drie. De resten zijn afkomstig uit de kop, de voorpoot, de achterpoot en de voet. Een schofthoogte kan voor paard niet worden vastgesteld. Bij schaap/geit geven acht postcraniale resten enige informatie over leeftijden (bijlage 15). Eén botfragment is van een schaap of geit gestorven vóór de leeftijd van drieënhalf jaar. Een ander fragment is van een dier dat ouder is geworden dan drie jaar. De overige resten geven alleen ‘ouder dan’ bepalingen; de dieren zijn ouder geworden dan respectievelijk 10 en 18-20 maanden maar het is niet duidelijk hoeveel ouder. Twee linker onderkaken kunnen niet bij één bepaalde leeftijdsgroep worden ingedeeld maar beide zijn van volwassen of oude dieren. Het MAI bedraagt twee. De resten komen uit de kop, de voorpoot en de achterpoot maar resten uit de voet ontbreken. Met behulp van drie complete botten kunnen schofthoogtes worden vastgesteld van 63, 65 en 67 cm (bijlage 5). Aan twee postcraniale varkensresten kunnen maximum leeftijden worden bepaald van niet ouder dan één jaar en niet ouder dan drieënhalf jaar (bijlage 15). Onderkaken waaraan leeftijden kunnen worden bepaald zijn niet beschikbaar, zodat het MAI met behulp van de postcraniale resten is vastgesteld op twee. De resten zijn afkomstig uit de kop, de voorpoot en de achterpoot (bijlage 14). Complete botten zijn niet aanwezig zodat een schofthoogte niet kan worden vastgesteld. De resten van hond zijn afkomstig van tenminste drie individuen. Twee honden hebben een leeftijd bereikt van tenminste anderhalf jaar terwijl het derde dier deze leeftijd niet heeft bereikt. Skeletelementen uit alle delen van het lichaam zijn aanwezig, behalve elementen uit de voet (bijlage 14). Met vier complete botten kunnen schofthoogtes variërend tussen 31 en 63 cm worden vastgesteld (bijlage 5). Wilde soorten worden vertegenwoordigd door edelhert en zwarte rat. Beide botresten van edelhert bestaan uit geweifragmenten. Het rattenbotje bestaat uit een fragment van een dijbeen. Het onderkaakfragment van klein knaagdier kan niet van de rat zijn; het is vrij klein en hoort eerder toe aan een muisachtige maar het is niet mogelijk vast te stellen welk type muisachtige.

5.3.3 Bewerkingssporen en sporen van vraat en verbranding Iets meer dan een kwart van de resten vertoont sporen van bewerking (tabel 8). Bij rund zijn op bijna de helft van de resten hak- en snijsporen zichtbaar terwijl bij paard en schaap/geit ongeveer een derde deel sporen van bewerking vertoont. De haksporen bevinden zich bij alle drie genoemde soorten vooral op pijpbeenderen maar bij rund zijn ook op kopfragmenten haksporen zichtbaar evenals op een atlas (eerste halswervel). Dit laatste duidt op het afhakken van de kop. Bij hond is op een dijbeenfragment een snijspoor zichtbaar. Bijna 16% van de zoogdierbotten vertoont vraatsporen (tabel 8). Ze zijn aangetroffen op alle onderscheiden soorten, ook op een botfragment van hond. Een klein deel van de resten vertoont brandsporen. Behalve op een runderfragment zijn op de gespecificeerde resten geen sporen van verbranding aangetroffen, alleen op naar diergrootte ingedeelde resten. Bewerking Rund Paard Schaap/geit Varken Hond groot zoogdier middelgroot zoogdier klein zoogdier totaal zoogdier

n 86 7 12 1 1 23 11 141

% van totaal 49,1 31,8 33,3 25,0 3,6 26,4 8,0 26,1

Vraat n 42 4 15 1 1 13 10 86

Brand % van totaal 24,0 18,2 41,7 25,0 3,6 14,9 7,3 15,9

Tabel 8: Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 2: kenmerken aan het botmateriaal.

24

n 1 3 20 20 44

% van totaal 0,6 3,4 14,6 42,6 8,1

totaal per soort n 175 22 36 4 28 87 137 47 541


5.3.4 Fragmentatie De botresten zijn sterk gefragmenteerd (figuur 19).34 Van bijna driekwart van de resten is slechts een vijfde deel of minder aanwezig. Hiervan bestaat het merendeel zelfs uit 10% of minder van het oorspronkelijke bot. Botten die voor 80% of meer aanwezig zijn, bestaan vooral uit kleine compacte elementen als teenkoten en hand- en voetwortelbeentjes. Als naar de afzonderlijke soorten wordt gekeken is meer dan de helft van de runderresten en eenderde deel van de resten van schaap/geit voor 20% of minder aanwezig. De paardenresten laten een ander beeld zien. Deze resten zijn veel minder gefragmenteerd; meer dan de helft is zelfs nagenoeg compleet.

5.3.5 Pathologie Slechts één botfragment vertoont een pathologische aandoening, namelijk oligodontie. Door deze erfelijke afwijking mist in de onderkaak van een rund een gebitselement.

Figuur 19: Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 2: fragmentatiegraad (N=489) 80%

74%

70%

percentage

60% 50% 40% 30% 20%

11% 3%

5%

7%

40-60%

60-80%

80-100%

10% 0% 1-20%

20-40%


5.3.6 Overige dierklassen Acht botresten zijn van vogel (tabel 7). Naast een botfragment van wilde eend zijn twee resten van taling gevonden. Op basis van de afmeting zijn beide resten waarschijnlijk van wintertaling. Beide resten van gans kunnen niet nader op soort worden gedetermineerd evenals het botfragment van zwaan. Twee resten kunnen geheel niet worden gespecificeerd. Het botfragment van eend is net als beide talingresten afkomstig uit de vleugel. De resten van gans komen uit de poot terwijl zwaan weer wordt vertegenwoordigd door een fragment uit de vleugel. Bij de drie visresten kan slechts één botfragment op soort worden gedetermineerd, namelijk een steurplaat. De drie amfibie-resten zijn van kikkers. Noch op de resten van vogels, noch op die van vissen of amfibieën zijn sporen van bewerking, vraat of brand zichtbaar.

5.4 Bijzondere vondsten 5.4.1 De reuzenalk In de kreek is een heiligbeenfragment (synsacrum) van een reuzenalk (Pinguinus impennus L.) gevonden (figuur 20 en 21).35 De reuzenalk is in het midden van de negentiende eeuw uitgestorven. Reuzenalken leefden uitsluitend op het noordelijk halfrond, in het subarctische deel van de Atlantische Oceaan (Noor-

25

VLAK-verslag 3.2

Figuur 20: Het heiligbeen van de reuzenalk. Foto Archeoplan.

wegen, IJsland, Groenland, New Foundland). De vogels broedden op rotsachtige eilanden en aan kuststreken. De reuzenalk was een pinguïnachtige vogel die niet kon vliegen maar het dier zwom, volgens een verhaal uit 1821, sneller dan een 6-mans roeiboot.36 Op zee waren ze vrijwel niet te vangen maar tijdens het broeden waren de vogels een makkelijke prooi. Franse vissers die in de 18e eeuw bij New Foundland visten, haalden hele scheepsladingen aan boord als voedsel voor de bemanning. Tot het begin van de 19e eeuw zijn enkele exemplaren gevangen rond de Britse eilanden en bij Cherbourg in Frankrijk, maar nooit is melding gemaakt van reuzenalken aan de Nederlandse kust.37 Het laatste paar is in juni 1844 op een eilandje ten zuiden van IJsland doodgeslagen. Behalve het hier beschreven exemplaar zijn uit Nederland slechts twee vondstmeldingen bekend. Bij de opgraving van een Romeinse nederzetting bij Velsen in 1977 is, in een greppeltje, een bijna volledig skelet van een reuzenalk gevonden. De botten van de reuzenalk zijn vrijwel gaaf terwijl alle andere dierlijke botten uit dit complex gebroken zijn om het merg te kunnen bereiken. Van Wijngaarden-Bakker constateert hieruit dat deze reuzenalk ten tijde van de Romeinse bewoning waarschijnlijk dood op het strand, ongeschikt voor consumptie, is aangetroffen en is weggegooid in het greppeltje.38 In de inheems-Romeinse vindplaats Schipluiden OB 21.23 is een enkel botje (ellepijp) van reuzenalk gevonden.39 De datering is niet helemaal zeker omdat het botje anders van kleur is dan het overige botmateriaal uit deze vindplaats. Op de ellepijp zijn geen hak-, snij- of vraatsporen zichtbaar.

Figuur 21: De reuzenalk.

26


Figuur 22: De resten van het haringskeletje kort nadat het gevonden was (foto: E. Groen, VLAK).

5.4.2 Vis In een doorbraak door dam 1 is, als afdruk in de klei, een nagenoeg compleet visje gevonden.40 De afdruk heeft een lengte van 7,7 cm. De totale lengte van het visje zelf is circa 12 cm geweest en het gewicht zo’n 10 tot 15 gram. Enkele skeletelementen zijn nog aanwezig. Uit de afdruk wordt reeds duidelijk dat de visresten toebehoren aan een soort uit de familie van de haringachtigen. Deze familie is in de Nederlandse wateren aanwezig met vijf soorten, te weten de elft, de fint, de haring, de sprot en de sardien. Op basis van de vindplaats en de afmeting van het visje is niet uit te maken welke van de genoemde soorten in aanmerking komt. Determinatie moet derhalve op grond van morfologische kenmerken geschieden.Vergelijking van de nog aanwezige skeletelementen uit de onderkaak (de dentale en de articulare) met recent skeletmateriaal van de vijf genoemde soorten geeft aan dat de resten afkomstig zijn van de haring (Clupea harengus L.) Deze kleine haring is duidelijk niet gegeten. Waarschijnlijk is de vis tijdens een storm de kreek ingesleurd of gewoonweg de kreek ingezwommen omdat dit door toenemende invloed van de zee mogelijk was en daar ter plaatse dood gegaan. Voor de determinatie moest helaas de kop uit elkaar worden gehaald, waardoor deze niet meer te redden was voor conservering. De romp is wel geconserveerd.

Onder dam 5 is het partiële skeletje van een karperachtige gevonden.41 Van dit skeletje resteert een deel van de romp en de staart. Aan de hand van de wervels is vastgesteld dat het een karperachtige betreft, maar door het ontbreken van kopresten kan de vis niet verder worden gespecificeerd. Een totale lengte kan niet worden bepaald maar ook dit visje is klein en duidelijk niet gegeten. Net als de haring is deze karperachtige ter plekke een natuurlijke dood gestorven.

5.4.3 Mens Behalve dierlijke botresten is in fase 1 een schedeldakfragment van mens gevonden.42 Een deel van het schedeldak is opvallend dik. Op deze plek heeft het bot ook een iets andere structuur; het lijkt poreuzer. Mogelijk heeft het individu een flinke klap op zijn hoofd gehad en is als gevolg van dit trauma tijdens het genezingsproces extra botweefsel op de schedel afgezet. Door de afzetting van dit extra botweefsel zijn de schedelnaden eerder dichtgegroeid waardoor de leeftijdsschatting, die is gebaseerd op de vergroeiingsstadia van de schedelnaden, te hoog kan uitvallen. De persoon is niet op 50-60 jarige leeftijd overleden, maar waarschijnlijk 10-20 jaar eerder. Tot op heden is in de inheems-Romeinse nederzettingen rondom Vlaardingen alleen bij Schiedam Polderweg een menselijk bot aangetroffen. Het betreft eveneens een schedelfragment.43

Figuur 23: Schedeldakfragment van een mens (Tek.: O. Dorenbos, VLAK).

27

VLAK-verslag 3.2

Figuur 24: Speelschijfje (vnr. 525). (Tek.: O. Dorenbos, VLAK).

Figuur 25: Fragment van een speelschijfje (vnr. 2440). (Tek.: O. Dorenbos, VLAK).

5.4.4 Bewerkt bot Tussen de dierlijke resten zijn een aantal gebruiksvoorwerpen gemaakt uit been gevonden. Twee van deze voorwerpen zijn ronde speelschijfjes. De ene betreft een vrij compleet schijfje, versierd met concentrische cirkels welke dateert uit fase 1.44 De andere betreft een klein fragment van een schijfje en kan in fase 2 worden geplaatst.45 Tussen het botmateriaal uit fase 2 bevindt zich een voorwerp dat is omschreven als een zogenaamde ‘pinbeater’ (figuur 26).46 ‘Pinbeaters’ komen veelvuldig voor in de IJzertijd en in de Romeinse Tijd en zijn gebruikt tijdens het weven.47 Het hier aangetroffen voorwerp is min of meer ovaal in doorsnede, loopt naar de uiteinden scherp toe en is rondom gepolijst.48 De sigaarvormige pinbeater die MacGregor onderscheidt vertoont de meeste gelijkenis vertoont met dit voorwerp. De Vlaardingse ‘pinbeater’ is echter vrij klein en heeft scherpere uiteinden.49 Derhalve kan een andere functie, mogelijk eveneens binnen de textielbewerking, niet worden uitgesloten.

Figuur 26: Pinbeater (Foto: E. van der Linden, VLAK).

28


6. Ectoparasieten Behalve uit been worden gebruiksvoorwerpen ook uit hout vervaardigd, zoals het berkenhouten kammetje uit fase 2. Tussen de tanden van (resten van) kammen kunnen de resten worden gevonden van ectoparasieten zoals luizen, neten en vlooien.50 Deze resten kunnen informatie verschaffen over het gebruik van de kam en over de algemene hygiënische omstandigheden waaronder de gebruikers leefden.

6.1 Materiaal en methoden Kammen kunnen uit verschillende grondstoffen worden vervaardigd. Been, gewei, hout, ivoor en hoorn zijn de meest voorkomende materialen in een archeologische context. De keuze van de grondstof zal enerzijds worden bepaald door de beschikbaarheid van de diverse natuurlijke hulpbronnen en anderzijds door de geschiktheid van de diverse grondstoffen om bepaalde typen kammen uit te vervaardigen.51 De kam gevonden in Vlaardingen Hoogstad 6.036 wordt gedateerd tussen 120 en 175 AD (fase 2)52 en is gemaakt van berkenhout, zeker geen algemene grondstof voor kammen. Hierbij moet uiteraard wel worden bedacht dat slechts een gering aantal vondsten bekend is van kammen uit de Romeinse periode. Al met al is dit pas de derde ‘Romeinse’ kam waaraan ectoparasietenonderzoek wordt gedaan in Nederland. Het kammetje heeft zeer gebruikelijke afmetingen voor een ‘luizenkam’ en lijkt ook wat betreft de gemiddelde breedte van de tanden (1,45 en 0,69 mm respectievelijk voor de grovere en de fijnere vertanding) en de gemiddelde afstand tussen de tanden (0,75 en 0,53 mm) sterk op vergelijkbare houten en hoornen kammen van latere datum. Naast het kammetje zelf is ook een kleine hoeveelheid (ongeveer 10 cc) grond onderzocht afkomstig van het kammetje. Door het zeer geringe volume was het niet noodzakelijk de gebruikelijke Petroleum-Flottatie Methode voor de extractie van chitineuze resten toe te passen. Het ’grondmonster’ werd uitsluitend nat gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 106 µm en daarna in een Petri-schaal uitgezocht op de aanwezigheid van resten van insekten of mijten. De extractie van resten van ectoparasieten uit kammen geschiedt door de (fragmenten van de) kammen gedurende ten minste een uur te weken in alcohol of water waarna voorzichtig met behulp van insecten-naalden zo veel mogelijk van het materiaal tussen de tanden wordt verwijderd. Dit materiaal wordt vervolgens met behulp van een stereo-microscoop (vergroting 12 tot 25 maal) doorzocht op de aanwezigheid van resten van ectoparasieten.

6.2 Resultaten Het onderzoek van de grond afkomstig van het kammetje heeft naast een recente contaminatie door een spinnetje een flink aantal goed geconserveerde resten van geleedpotigen opgeleverd. Hieronder bevinden zich onder andere elytra (vleugeldekschilden) van Staphylinidae (kortschildkevers), complete Diptera larven (maden) en resten van mesostigmate roofmijten. Opvallend is dat in deze laatste groep vooral die soorten vertegenwoordigd lijken te zijn die als karakteristiek kunnen worden beschouwd voor afzettingen waarin excrementen aanwezig zijn zoals: Uroobovella pyriformis (Berlese, 1920), U.marginata (CL Koch,

Figuur 27: Het berkenhouten kammetje (foto: T. de Ridder, VLAK).

29

VLAK-verslag 3.2

1839) en Uropoda orbicularis (Müller, 1776). Een wat uitgebreider onderzoek van een ruimer volume van dit materiaal zou wellicht duidelijkheid kunnen verschaffen over de producent van deze uitwerpselen. Belangrijker binnen deze vraagstelling is dat de kwaliteit van de conservering van de chitineuze resten dermate goed is dat kan worden aangenomen dat eventueel aanwezige resten van ectoparasieten tussen de tanden van de kam ook bewaard zijn gebleven. Doordat het kammetje tamelijk dik is aan de basis van de tanden (maximaal 10,75 mm) heeft zich behoorlijk wat materiaal verzameld tussen de tanden. Hierdoor en door de hierboven al geconstateerde goede staat van conservering is het dan ook niet verwonderlijk dat het kammetje inderdaad diverse resten van ectoparasieten oplevert naast een arthropodenfauna vergelijkbaar met die van het ‘grondmonster’. In totaal zijn er negen resten teruggevonden van de soort Pediculus humanus, één van de twee soorten luizen die specifiek op de mens worden aangetroffen. De andere soort Phthirus pubis (de schaamluis) is nog niet archeologisch aangetoond in Nederland. Van P.humanus bestaan twee vormen, namelijk P.h.capitis (de hoofdluis) en P.h.humanus (de kleerluis). De morfologische verschillen tussen deze beide verschijningsvormen zijn gradueel van aard en bestaan bovendien deels uit verschillen in pigmentatie, een kenmerk wat in archeologisch materiaal moeilijk bruikbaar is. Het belangrijkste verschil tussen de beide vormen betreft het gedrag: zoals de naam al aangeeft, leeft de kleerluis voornamelijk in de kleding en legt daar ook zijn eieren terwijl de hoofdluis vooral wordt aangetroffen tussen de hoofdharen waaraan hij ook zijn eieren (de bekende neten) bevestigd. Van neten zijn geen resten teruggevonden hoewel deze archeologische resten vaak algemener zijn dan die van luizen wanneer ze beide in dezelfde kam worden aangetroffen. Wel is een fragment van een menselijke haar gevonden (lengte 2,75 mm) en een complete larve van P.humanus die nog geheel de vorm van een ei heeft. Mogelijk dat het ontbreken van neten als een aanwijzing kan worden gezien voor de kleerluis in plaats van de hoofdluis. Zekerheid hieromtrent is er in ieder geval niet. Behalve de al genoemde larve zijn nog zeven resten van P.humanus gevonden (tabel 9) waarbij het opvalt dat voor zover de determinatie dat toestaat geen van de resten adulte dieren betreft. Lichaamsdeel

Grootse lengte

Compleet Compleet Compleet Abdomen Abdominaal fragment Abdominaal fragment Tibia + tarsus Tarsus Thorax + eerste twee segmenten abdomen

Ontwikkelingsstadium

2,1 mm 1,5 mm 0,7 mm 1,3 mm 1,0 mm 0,7 mm 0,85 mm 0,45 mm 0,75 mm

Derde larve stadium Tweede larve stadium? ’ongeboren’ eerste larve stadium Derde larve stadium? Tweede/derde larve stadium? Ontwikkelingsstadium onbekend. Ontwikkelingsstadium onbekend. Ontwikkelingsstadium onbekend. Ontwikkelingsstadium onbekend.

Tabel 9: Aangetroffen resten van P.humanus in het Vlaardingse berkenhouten kammetje uit de Romeinse periode. Van de resten wordt tevens de grootste lengte in millimeters gegeven en waar mogelijk een indicatie van het ontwikkelingsstadium.

Figuur 28: Een fragment van een menselijk haar (2,75 mm) en de klauw van een luis (foto: J. Schelvis).

30


Dat van de luizen vooral onvolwassen stadia zijn gevonden, kan betekenen dat het kammetje zeer frequent is gebruikt zodat de luizen de kans niet hebben gekregen volwassen te worden. Voor een deel zal dit verschijnsel echter ook kunnen worden verklaard doordat onvolwassen stadia met name rond de vervellingen extra kwetsbaar zijn vanwege het nog niet uitgeharde exoskelet en daarmee samenhangende verminderde mobiliteit. Bij één van de resten kan worden vastgesteld dat de larve op het punt stond te vervellen naar het derde en laatste larvale stadium. Deze vondst betreft de oudste vondst van resten van luizen in een kammetje in Nederland. De oudste vondsten tot nu toe in Nederland zijn afkomstig uit zevende- of achtste-eeuwse kammen.

31

VLAK-verslag 3.2

7. Resultaten en discussie De totale gebruiksduur van de locatie Hoogstad 6.036 in de inheems-Romeinse tijd beslaat 85 tot 105 jaar. In dit (toch al korte) tijdsbestek zijn twee fasen onderscheiden die ook ruimtelijk van elkaar gescheiden zijn. Fase 1 heeft 55 jaar geduurd en het vondstmateriaal uit deze fase bevindt zich op het noordelijk deel van het terrein. Het materiaal van fase 2 komt van het zuidelijk terreindeel en deze fase heeft 30 tot 50 jaar geduurd. Fase 1/2 bevindt zich zowel ruimtelijk als qua datering precies tussen deze fasen in. Driekwart van de dierlijke resten kan worden geplaatst in fase 1. Voor deze fase kan een beeld worden geschetst van de paleo-economie. Het aantal resten van fase 2 en fase 1/2 ligt beduidend lager waardoor hieruit hooguit een grove indruk van de paleo-economie kan worden verkregen. Ondanks dit verschil vertoont de samenstelling van het botmateriaal uit de fasen grote overeenkomsten. De relatief korte gebruiksduur, het variërende aantal resten per fase en de grote overeenkomsten in samenstelling per fase zijn aanleiding om bij de beschrijving van de paleo-economie geen onderscheid in fasen te maken. Fase 1 wordt als uitgangspunt genomen. Daar waar fase 2 en 1/2 een hiervan afwijkend beeld laten zien, wordt dit uiteraard genoemd.

7.1 Omgeving Uit het botanisch onderzoek is naar voren gekomen dat het landschap vrij open en nat is geweest.53 Een aantal van de aangetroffen soorten past goed in dit landschap, zoals de woelrat en kikvors. De woelrat leeft op ruig begroeide oevers van diverse waterlopen, maar hij komt ook op grotere afstand van water voor.54 De kikvors is echt een bewoner van vochtige gronden. Deze soorten zijn zonder tussenkomst van de mens tussen het andere botmateriaal terechtgekomen en horen tot de lokale fauna. Een andere soort die eveneens tot de lokale fauna behoort is de zwarte rat. Dit dier is sterk aan menselijke bebouwing gebonden en geeft juist de voorkeur aan een droge omgeving. Het houden van runderen, paarden en varkens zal in dit landschap weinig moeilijkheden hebben gegeven. Voor schapen en geiten kunnen natte omstandigheden echter problemen opleveren. Een aantal ziekteverwekkers zoals de leverbot en de longworm verspreidt zich namelijk snel in vochtige bodems. De leverbotslak dient als gastheer voor de leverbot en deze slak is inderdaad aangetroffen. Vooral schapen zijn gevoelig voor de leverbot, een parasitaire zuigworm die de lever aantast en bij hen vaak de dood tot gevolg heeft. Geiten komen van oorsprong uit droge gebieden en kunnen nog slechter tegen een natte omgeving dan schapen. Mogelijk zijn deze dieren op de wat hoger en droger gelegen delen in het gebied geweid. Behalve over de directe omgeving is ook nog informatie over het landschap op wat grotere afstand van de locatie beschikbaar. Edelherten houden zich heden ten dage vooral op in uitgestrekte, rustige, halfopen bosgebieden, waar gemengde bossen worden afgewisseld door open vlakten maar van oorsprong komt het edelhert vooral in onze riviergebieden voor.55 Het ree heeft een voorkeur voor het overgangsgebied van loofbos naar open terrein, maar de soort wordt in zeer uiteenlopende landschappen aangetroffen.56 De meeste aangetroffen vogels zijn bij uitstek watervogels: de wilde eend, de wintertaling, de diverse ganzen, de zwaan en de watersnip. Hun biotoop heeft hoogstwaarschijnlijk in de nabijheid van de vindplaats gelegen. De raaf vertoeft heden ten dage vooral op de Veluwe en mijdt menselijke bebouwing. De raaf leeft echter van afval, aas en kleine dieren en heeft in het verleden mogelijk zijn kostje in de buurt van mensen bij elkaar gescharreld.57 De schelpensoorten die in de grondmonsters zijn aangetroffen, evenals de losse vondsten van grote schelpensoorten die in en langs de kreek hebben geleefd, zijn niet gegeten (bijlage 16 en 17). Deze soorten geven informatie over het milieu ter plekke en de directe omgeving van de kreek. De tot circa 10 cm lange Bataafse stroommossel (Unio crassus), en Schildersmossel (Unio pictorum), zijn buiten de grondmonsters regelmatig aangetroffen. Deze grote zoetwatermossels hebben in de kreek geleefd. In vrijwel alle grondmonsters zijn soorten uit stromend water aanwezig. Dit zijn de zoetwaterneriet (Theodoxus fluviatilis), rivier-erwtenmossel (Pisidium amnicum) en enkele andere erwtenmosselsoorten (Pisidium sp.).

32


Figuur 29: Jonge en volwassen huisjes van de Getijdeslak uit de hoofdkreek. Vlaardingen, Hoogstad (6.036, vnr. 518). Foto J. Pauptit, Archeologisch Centrum, Universiteit Leiden.

Andere watersoorten, zoals de Bataafse stroommossel (Unio crassus), leven in stromend water of in rustiger water dat met stromend water in verbinding staat. Het merendeel van de gevonden fauna kan zowel in stromend als in stilstaand zoet water leven. De meeste dieren hebben een voorkeur voor plaatsen met een rijke wateren oevervegetatie. De leverbotslak (Galba truncatula) en geronde schijfhoren (Anisus leucostoma) komen voor op plekken die regelmatig droogvallen. Ze leven vooral in ondiepe plantenrijke plasjes of in de oeverzone van grotere wateren. Opvallend is de getijdeslak (Mercuria confusa, figuur 29). Dit dier leeft alleen in het zoetwatergetijdengebied van grote rivieren. Hier zijn ze te vinden op een slibrijke ondergrond tussen de begroeiing langs de oevers van kreken en vergelijkbare situaties. Het water beweegt hier dus zowel verticaal als horizontaal onder invloed van eb en vloed vanuit zee. Dat de zee niet ver was, blijkt ook uit de vondst van een zeer klein zeemosseltje (doubletje van 0,4 mm) en stekels van de zeeklit in een van de monsters uit de hoofdkreek.58 Het is bekend dat de resten van deze zeedieren soms kilometers ver rivieropwaarts kunnen komen door de getijdenstromen. De meeste gevonden landslakken kunnen op allerlei plaatsen leven: van vochtig tot droog, van open tot begroeid. De plompe dwergslak (Carychium minimum), barnsteenslak (Oxyloma sp.), dikke korfslak (Vertigo antivertigo), donkere glimslak (Zonitoides nitidus) en oever loofslak (Pseudotrichia rubiginosa) leven vooral langs zoetwater. Soorten die kenmerkend zijn voor droge gebieden, bos en bosachtig terrein ontbreken. Ook hebben er geen dieren uit zoute milieus geleefd. Losse vondsten betreffen vooral de grotere landslakken. Tijdens de opgraving zijn deze op diverse plaatsen verzameld. Het gaat steeds om de gewone tuinslak (Cepaea nemoralis) en de heesterslak (Arianta arbustorum). Deze slakken hebben huisjes tot circa 2 cm; ze behoren tot de natuurlijke landslakkenfauna ter plekke. De aangetroffen land- en waterschelpen hebben dus langs en in een kreek of rivier in een zoetwatergetijdengebied geleefd. Langs de oevers van dit stromend water bevonden zich moerasvegetaties. Tijdens laagwater bleven er natte plekken en plasjes achter. Bos op een wat drogere ondergrond langs de oevers was waarschijnlijk niet aanwezig. In de monsters is aan andere dieren genoteerd: kokerjuffers, mosselkreeftjes, zoetwaterbloedzuigers, vis, zoetwatersponzen en regenwormen. De aanwezigheid van deze dieren is een normaal verschijnsel in zoetwaterafzettingen.

33

VLAK-verslag 3.2

De schelpensamenstelling van de diverse monsters komt onderling goed overeen. Hierdoor kan worden vastgesteld dat de hoofdkreek zowel voor als tijdens de bewoning in het zoetwatergetijdengebied heeft gelegen. Het water heeft rustig gestroomd. De dieren uit de ‘sloot’ die in de restgeul is gegraven, wijzen op een vergelijkbare situatie.59 Ook de andere sloot heeft in het zoetwatergetijdengebied gelegen maar kennelijk heeft het water hier zwak gestroomd.60 De winde en de snoek kunnen in dit watertype goed leven. De winde komt namelijk voor in grote langzaam stromende of stilstaande wateren. Een dergelijke biotoop is ook geschikt voor snoeken met als aanvullende eisen helder ondiep water en een rijke oeverbegroeiing.61 Het partiële skeletje van de karperachtige is onder dam 5 gevonden en is hier mogelijk tijdens de aanleg van de dam terechtgekomen. De complete haring is gevonden in een doorbraak door dam 1. De vondst duidt op een storm of toenemende invloed van zee in de periode 100 tot 120 na Chr.62 De kabeljauwachtige is een zeevis en geeft weinig informatie over de directe omgeving. De steur leeft een groot deel van het jaar in zee en trekt in het voorjaar in grote getale de rivieren op.63 Dit is meestal het moment waarop deze vissen worden gevangen. Gezien de ligging van de vindplaats is de steur in de Maas gevangen.

7.2 Economisch gebruik 7.2.1 Gedomesticeerde zoogdieren Rund en schaap/geit zijn op deze vindplaatsen altijd belangrijke vleesleveranciers. De meeste dierlijke resten zijn dan ook van deze soorten. Het varken is telkens door een gering aantal resten vertegenwoordigd. Blijkbaar heeft deze soort als vleesleverancier een minder belangrijke rol gespeeld. De verhouding tussen de vleesleveranciers wordt ook duidelijk geïllustreerd door het minimum aantal individuen in fase 1. De botresten zijn afkomstig van tenminste 54 runderen, 29 schapen/geiten en 4 varkens. Dit verschil in aantal individuen tussen runderen en schapen/geiten enerzijds en varkens anderzijds is in fase 1/2 en 2 minder spectaculair (respectievelijk 8, 6, 1 en 3, 2, 2). Bij de runderen is in fase 1 en 1/2 een vrij gelijkmatige verdeling te zien over de leeftijdsgroepen jonger dan anderhalf jaar, tussen de anderhalf en drieënhalf jaar en ouder dan vier jaar. Runderen uit de leeftijdsgroep tussen drieënhalf en vier jaar zijn in fase 1 nauwelijks aanwezig maar zijn in fase 1/2 beter vertegenwoordigd. Voor fase 2 kan geen inzicht in de leeftijdsopbouw van de kudde worden verkregen. Het beeld van een gelijkmatige leeftijdsverdeling geeft aan dat alle mogelijke produkten van rund zijn gebruikt; er is geen sprake van specialisatie. De runderresten zijn afkomstig uit alle lichaamsdelen, hetgeen wijst op de aanwezigheid van complete dieren. Daarnaast duiden de resten van niet-voldragen of zeer jonge kalveren op het ter plekke houden van de runderen. De schofthoogte van de runderen, vastgesteld met drie complete botten, varieert tussen 104 en 115 cm. De schapen/geiten laten een ander beeld zien. De meeste dieren van fase 1 zijn ouder geworden dan 3 jaar. Binnen deze groep zijn de meeste dieren zelfs ouder geworden dan drieënhalf jaar. Bij fase 1/2 zijn echter geen resten van oude dieren gevonden terwijl bij fase 2 het aantal leeftijdsgegevens te gering is voor uitspraken. Een leeftijdsverdeling met vooral oude dieren kan wijzen op wolproductie. De jongere dieren van fase 1/2 zijn mogelijk eerder voor hun vlees gehouden. Resten uit alle lichaamsdelen zijn aanwezig. Het grote aantal resten van schaap/geit kan duiden op het ter plekke houden van deze dieren, maar directe aanwijzingen hiervoor in de vorm van resten van zeer jonge tot niet-voldragen lammeren zijn niet gevonden. De schofthoogte van de schapen/geiten is vastgesteld met vijf complete botten en varieert tussen 62 en 67 cm. Aanwijzingen dat varkens ouder zijn geworden dan drieënhalf jaar ontbreken, hetgeen aangeeft dat deze dieren zijn gehouden voor hun vlees. Het aantal botresten per fase is gering zodat niet duidelijk wordt of telkens alle lichaamsdelen zijn vertegenwoordigd en of complete dieren aanwezig zijn geweest. Doordat botjes van zeer jonge tot niet-voldragen biggetjes ontbreken, kan niet worden vastgesteld of de dieren ter plekke zijn gehouden. Het is evenmin mogelijk een schofthoogte vast te stellen.

34


De hak- en snijsporen op de botten van runderen, schapen/geiten en varkens zijn ontstaan tijdens alle stadia van de vleesverwerking. Tijdens het opdelen en het in kleinere stukken hakken van het karkas en het klieven van de pijpbeenderen voor mergextractie zijn haksporen op de pijpbeenderen ontstaan. Daarnaast wijzen enkele haksporen op specifieke handelingen bij runderen en schapen/geiten zoals het afhakken van de kop en van de hoorns. Tevens zijn aanwijzingen gevonden dat een dier eerst is verdoofd voordat het is geslacht. De snijsporen zijn ontstaan bij het onthuiden, het lossnijden van de karkasdelen en het lossnijden van het vlees. Een aanwijzing voor het ter plekke houden van paarden vormt het botje van een niet-voldragen of zeer jong veulentje uit fase 1. Resten uit alle lichaamsdelen wijzen op de aanwezigheid van complete dieren. Hoewel in fase 1 alle leeftijdsgroepen zijn vertegenwoordigd, zijn de meeste resten van dieren ouder dan drieënhalf jaar. In de andere fasen is geen duidelijk inzicht te verkrijgen in de leeftijdsopbouw van de paarden, maar in fase 2 zijn resten gevonden van een paard dat ouder is geworden dan 23 jaar. Veertien complete botten geven informatie over de schofthoogtes. Deze variëren tussen 125 en 140 cm. De resten van paard zijn over het algemeen minder sterk gefragmenteerd dan de resten van rund. Dit vormt een aanwijzing dat paard waarschijnlijk niet tot de consumptiesoorten heeft behoord. De botten vertonen echter, net als bij rund hak- en snijsporen. In fase 1 is het aandeel botten met bewerkingssporen zelfs vrijwel even groot als bij rund. Mogelijk zijn deze sporen ontstaan bij het in stukken hakken van de kadavers om er makkelijker vanaf te komen, hoewel de plaats van de bewerkingssporen op de botten bij rund en paard overeenkomt. Het is derhalve niet uit te sluiten dat ook paard als vleesleverancier is gebruikt. De schofthoogtes van de honden zijn vastgesteld met behulp van veertien complete botten en variëren tussen 31 en 63 cm. Deze grote variatie in afmeting van de dieren kan duiden op diverse taken. De grote honden kunnen ingezet zijn als waak- of herdershond terwijl de kleinere dieren misschien als ongediertebestrijders of juist als gezelschapsdieren zijn gebruikt. Enkele hondenbotten vertonen bewerkingssporen die mogelijk zijn ontstaan bij het onthuiden van het karkas. De vraatsporen op een klein deel van de zoogdierbotten zijn deels door honden veroorzaakt. Deze botten moeten derhalve op een voor honden bereikbare plek aan het oppervlak hebben gelegen of aan de dieren zijn gevoerd. Een klein deel van de resten vertoont sporen van verbranding. Deze kunnen zijn ontstaan tijdens de maaltijdbereiding maar kunnen ook een gevolg zijn van afvalverbranding. Het botmateriaal is vrij sterk gefragmenteerd. Dit wordt enerzijds veroorzaakt door conserveringsomstandigheden. Anderzijds hebben ook menselijke handelingen, zoals vleesverwerking en maaltijdbereiding, invloed op de fragmentatiegraad. Tot slot moeten in dit kader ook vraat, vertrapping en verwering door langdurige blootstelling aan de lucht worden genoemd.

7.2.2 Jacht, vogel- en visvangst, schelpen Het aandeel wilde soorten binnen de zoogdierresten is telkens laag, hetgeen erop duidt dat binnen het voedselaanbod de jacht geen grote rol heeft gespeeld. Van edelhert zijn in alle fasen alleen geweiresten aanwezig. Dit hoeft niet op jacht te wijzen; afgeworpen gewei van deze dieren kan in de nawinter of het vroege voorjaar zijn verzameld. Ree is daarentegen vertegenwoordigd door postcraniale resten wat aangeeft dat dit dier waarschijnlijk wél via jacht is verkregen. Gevogelte heeft eveneens een geringe rol gespeeld in het voedselaanbod. Met uitzondering van de raaf en de reuzenalk hebben alle soorten op het menu gestaan. Waarschijnlijk bevinden zich onder de resten van gans ook enkele resten van tamme soorten. De aanwezigheid van gedomesticeerde gans op inheems-Romeinse vindplaatsen is geen zeldzaamheid.64 Kip komt in deze periode nog niet veelvuldig voor. Het dier is weliswaar gedurende de Romeinse Tijd in onze streken geïntroduceerd maar pas in de Vroege Middeleeuwen wordt kip op grote schaal gefokt.65 Het is derhalve niet duidelijk of kippen ter plekke zijn gehouden. De overige vogelsoorten kunnen via jacht zijn verkregen. De kolgans, rietgans en kleine rietgans komen tegenwoordig in Nederland vooral in het najaar en in de winter voor. Wilde eend, wintertaling en watersnip komen het hele jaar voor. Wel zijn de winterta-

35

VLAK-verslag 3.2

lingen van oktober tot april met grotere aantallen aanwezig terwijl het aantal watersnippen van augustus tot december en in maart en april toeneemt. Mogelijk is de raaf als schadelijke gevogelte gejaagd of een natuurlijke dood gestorven. De reuzenalk is niet op zee gevangen en heeft geen broedplaatsen langs de Nederlandse kust gehad. Mogelijk is zo nu en dan een verzwakt of dood exemplaar aangespoeld en meegenomen naar de nederzetting. Slechts enkele aanwijzingen voor visvangst zijn aanwezig. Vaak is dit gebrek aan visresten een gevolg van verzamelwijze tijdens de opgraving. En hoewel in dit geval juist met het oog op kleine resten zorgvuldig is verzameld, worden kleine resten van bijvoorbeeld paling tijdens handmatig verzamelen altijd gemist. Echter, ook de vele gezeefde grondmonsters die genomen zijn voor botanisch onderzoek hebben geen visresten opgeleverd. Het lijkt dan ook waarschijnlijk dat vis nauwelijks een rol heeft gespeeld in het voedselaanbod. De zoetwatersoorten kunnen in de directe omgeving zijn gevangen. De steur is mogelijk in de Maas gevangen. Alleen de kabeljauwachtige is uit zee afkomstig. Mogelijk heeft bij aanvang van de inheems-Romeinse bewoning het aandeel vogel en vis binnen het voedselaanbod iets hoger gelegen. Ongeveer de helft van de vogel- en visresten uit fase 1 is namelijk afkomstig uit greppel 3 welke is gedateerd tussen 70-100 na Chr. Het aantal resten waarop deze voorzichtige uitspraak is gebaseerd, blijft echter gering. Oesters, mosselen, kokkels, wulken en alikruiken zijn dieren die in zee leven. Ze moeten dus zijn aangevoerd uit het kustgebied van de Noordzee, op enige afstand ten westen of ten zuidwesten van Vlaardingen. De oester zou zelfs van veel verder weg gelegen gebieden kunnen komen.66 Door vele vondsten van schelpen uit de Romeinse Tijd in Nederland (en Europa) is bekend dat er in die tijd liefhebbers van vooral oesters zijn. In deze periode transporteert men al voedsel over grote afstanden. Zo zijn bijvoorbeeld oesters tot honderden kilometers landinwaarts in Duitsland en Zwitserland aangetroffen.67 De kokkel, de wulk en de alikruik kunnen toevallig met de oesters en de mossels meegekomen zijn maar zijn ook voor consumptie zeer geschikt en worden heden ten dage bijvoorbeeld in Frankrijk veel gegeten.

36


8. Vergelijking In een eerder verslag is een vergelijking gemaakt tussen de inheems-Romeinse vindplaats Vlaardingen Hoogstad 5.019 en twee vindplaatsen uit het gebied rondom Vlaardingen: Schipluiden OB 21.23 en Schiedam Polderweg (figuur 30).68 Hier kan nu Vlaardingen Hoogstad 6.036 aan worden toegevoegd (figuur 31). Het materiaal uit Vlaardingen Hoogstad 5.019 heeft een datering van 120-175 na Chr. terwijl het materiaal van Schipluiden OB 21.23 is gedateerd van 20-120 na Chr. Schiedam Polderweg wordt in de eerste twee eeuwen na Chr. gedateerd. In grote lijnen laten de gedomesticeerde zoogdieren van Vlaardingen Hoogstad 6.036 een zelfde beeld zien als die van de drie hierboven genoemde vindplaatsen. Rund en schaap/geit hebben als vleesleveranciers het grootste aandeel en varken speelt een geringe rol. Paard en hond komen in alle vindplaatsen voor. Ten opzichte van de andere vindplaatsen ligt het aandeel paard in fase 1 van Vlaardingen Hoogstad 6.036 hoog terwijl in fase 2 het aandeel hond hoog ligt. Schipluiden OB 21.23 en Vlaardingen Hoogstad 6.036 fase 1 hebben een relatief vroege datering in de eerste eeuw na Chr. De andere vindplaatsen zijn iets later gedateerd. Bij de vroege vindplaatsen ligt het aandeel schaap/geit vrijwel steeds tweemaal hoger ten opzichte van de andere vindplaatsen. Het aandeel schaap/geit lijkt hierdoor in de loop van de tijd af te nemen. Deze afname heeft plaatsgevonden ten gunste van het aandeel rund terwijl het aandeel varken laag is gebleven. Een relatie met de landschapsontwikkeling lijkt hier niet aan ten grondslag te liggen. In de loop van de tijd is een afname van vochtigheid in het milieu geconstateerd.69 Aangezien schapen en geiten slecht tegen vochtige omstandigheden zijn opgewassen, wordt bij verdroging van het landschap eerder een toename van het aandeel schaap/geit verwacht. De runderen van de vier vindplaatsen zijn voor alle doeleinden gehouden. Bij Schipluiden OB 21.23 en Schiedam Polderweg lijkt tevens sprake te zijn van een nadruk op de productie van vlees. Het aantal leeftijdsgegevens van Vlaardingen Hoogstad 5.019 is te gering om uitsluitsel te geven over een mogelijke nadruk op vleesproductie. Wel zijn de meeste runderen in de eerste vier levensjaren gestorven hetgeen een aanwijzing vormt dat de dieren voor hun vlees zijn gehouden. Ook bij de schapen/geiten van Schipluiden OB 21.23 lijkt de nadruk op vleesproductie te liggen. De dieren zijn voornamelijk geslacht op een leeftijd tussen de anderhalf en drie jaar. Bij Schiedam Polderweg heeft vleesproductie wel een belangrijke rol gespeeld maar de nadruk ligt op wolproductie. Bij Vlaardingen Hoogstad 6.036 wijst het grote aantal dieren dat ouder is geworden dan drie jaar op de productie van wol. Het geringe aantal resten van schaap/geit bij Vlaardingen Hoogstad 5.019 staat geen uitspraken over hun gebruik toe.

Figuur 30: Inheems-Romeinse nederzettingen in Midden-Delfland: verhouding gedomesticeerde zoogdieren

100%

Schiedam Polderweg (n=3017) Schipluiden OB 21.23 (n=1074)

80% percentage

Vlaardingen Hoogstad 5.19 Fase 1 (n=257) Vlaardingen Hoogstad 5.19 Fase 2 (n=196)

60% 40% 20% 0% Rund

Paard

Schaap/Geit diersoort

37

Varken

Hond

VLAK-verslag 3.2

Varkensvlees heeft slechts een kleine rol gespeeld in de voeding. Op de vier vindplaatsen zijn de meeste varkens geslacht op een leeftijd vóór drieënhalf jaar. Deze dieren zijn voor hun vlees gehouden terwijl enkele oudere exemplaren zijn gebruikt voor het in stand houden van de kudde. Met uitzondering van Schiedam Polderweg en Vlaardingen Hoogstad 5.019 fase 2 is paard telkens met meer resten vertegenwoordigd dan varken ofschoon hiermee niet is gezegd dat paardenvlees op het menu heeft gestaan. Bij Vlaardingen Hoogstad 5.019 lijkt de minder sterke fragmentatiegraad samen met de aanwezigheid van bij elkaar horende resten aan te geven dat paardenvlees niet is gegeten. De paardenresten van Vlaardingen Hoogstad 6.036 zijn ook minder sterk gefragmenteerd. Maar bij beide Hoogstad vindplaatsen zijn hak- en snijsporen op de resten aangetroffen. Mogelijk zijn deze ontstaan bij het in stukken hakken van de kadavers hoewel een gebruik als vleesleverancier niet mag worden uitgesloten. Bij de andere twee vindplaatsen zijn aanwijzingen gevonden dat paardenvlees wel op het menu heeft gestaan. Groot concludeert dit voor Schipluiden OB 21.23 aan de hand van het aantal hak- en snijsporen op de botten en de schraapsporen die aangeven dat vlees van de botten is verwijderd. Volgens Slopsma zijn de paarden van Schiedam Polderweg eerst gehouden voor hun bijproducten en pas op latere leeftijd geconsumeerd. Aan de hand van diverse vindplaatsen heeft Lauwerier een beeld geschetst van de schofthoogte van de runderen in de IJzertijd en de Romeinse Tijd.70 In de IJzertijd zijn de runderen niet groter dan 110 cm. In de eerste eeuw en begin tweede eeuw na Chr. worden de dieren groter tot ongeveer 115 cm, waarschijnlijk door Romeinse invloeden. Bij de runderen van Hoogstad 6.036 vallen twee schofthoogtes (fase 1, namelijk 104 en 106) in de ‘IJzertijd groep’ terwijl de schofthoogte van 115 cm (eveneens fase 1) eerder in de ‘Romeinse groep’ thuishoort. Een dergelijke variatie treedt ook op bij Schiedam Polderweg. Hier variëren de vijf schofthoogtes tussen 105 en 119 cm. Mogelijk weerspiegelen de grootste schofthoogtes enige Romeinse invloed in de vorm van een nieuw en groter runderras. De variatie in schofthoogte kan echter ook een gevolg zijn van verschil in geslacht. Voor Schipluiden OB 21.23 en Vlaardingen Hoogstad 5.019 kan geen schofthoogte worden vastgesteld. Aan de hand van andere maten aan de runderbotten van Schipluiden OB 21.23 kan wel worden gesteld dat de dieren vrij klein zijn. De vijf schofthoogtes van schapen/geiten van Vlaardingen Hoogstad 6.036 liggen met een variatie tussen 62 en 67 cm iets hoger dan bij de andere vindplaatsen. Bij Schiedam Polderweg kunnen vier schofthoogtes worden bepaald en deze variëren tussen 58 en 64 cm. De enige schofthoogte voor schaap/geit bij Schipluiden OB 21.23 bedraagt 64 cm. Volgens Lauwerier zijn gedurende de Romeinse periode geen veranderingen in de schofthoogtes van deze dieren vast te stellen, in ieder geval niet op het schaarse aantal gegevens.71

Figuur 31: Vlaardingen Hoogstad 6.36, fase 1, 1/2 en 2: verhouding gedomesticeerde zoogdieren

100% Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 1 (n=2541) 80% percentage

Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 1/2 (n=418) 60%

Vlaardingen Hoogstad 6.36 fase 2 (n=265)

40% 20% 0% Rund

Paard

Schaap/Geit diersoort

38

Varken

Hond


Voor paard zijn bij Vlaardingen Hoogstad 6.036 relatief veel complete botten beschikbaar voor het vaststellen van de schofthoogte. De veertien schofthoogtes variëren tussen 125 en 140 cm. Voor Schipluiden OB 21.23 kunnen vier complete botten worden gebruikt voor het bepalen van de schofthoogte maar deze zijn waarschijnlijk allemaal van hetzelfde dier. De botten geven een waarde van ongeveer 130 cm. Voor Vlaardingen Hoogstad 5.019 kan geen schofthoogte worden vastgesteld. Bij Schiedam Polderweg wordt een paard met een schofthoogte van ongeveer 125 cm op grond van het slanke uiterlijk van het bot aan muildier of muilezel toegeschreven. De schofthoogtes van de paarden uit de vindplaatsen in Vlaardingen en omgeving komen overeen met de schofthoogtes van andere inheems-Romeinse vindplaatsen. Zoals door Lauwerier is vastgesteld liggen de schofthoogtes in de inheems-Romeinse vindplaatsen meestal lager dan in de Romeinse militaire vindplaatsen.72 Voor geen van de vier vindplaatsen kan een schofthoogte voor varken worden vastgesteld. Op alle vindplaatsen zijn honden aanwezig. De drie schofthoogtes bij de honden van Schiedam Polderweg variëren tussen 31 en 41 cm. Maar vooral de variatie bij de veertien schofthoogtes van Vlaardingen Hoogstad 6.036 is groot, namelijk tussen 31 en 63 cm. Mogelijk weerspiegelen deze verschillende maten diverse rassen. Het is niet bekend vanaf welke periode de rassen zijn ontstaan. In een tekst van de Griekse schrijver Xenofoon (427-355 v. Chr.) worden al zes rassen onderscheiden.73 Overigens heeft ook Lauwerier een grote variatie in schofthoogtes van honden gedurende de Romeinse Tijd geconstateerd.74 Hij verwijst naar Hauger en Schlich die op basis van Romeinse literatuur drie functionele groepen onderscheiden, namelijk waakhonden, herdershonden en jachthonden.75 Daarnaast is ook sprake van kleinere dieren die als gezelschapshonden en zelfs als schoothonden zijn gehouden.76 Mogelijk hebben de inheems Romeinse bewoners van Vlaardingen Hoogstad 6.036 dit onderscheid naar functie ook gekend. Voor Vlaardingen Hoogstad 5.019 en Schipluiden OB 21.23 kunnen voor de honden geen schofthoogtes worden vastgesteld. De grootste variatie in wilde zoogdiersoorten is te vinden bij Schiedam Polderweg. Hier is, naast resten van klein pelswild als otter, bever, vos en mogelijk wilde kat ook groter wild als ree, wild zwijn en edelhert aangetroffen. Deze soorten zijn waarschijnlijk via jacht verkregen. De wilde soorten van Vlaardingen Hoogstad 6.036 bestaan uit edelhert en ree. Om gewei van edelhert te bemachtigen hoeft niet op het dier te zijn gejaagd. Ree is daarentegen waarschijnlijk wel via jacht verkregen. Bij Schipluiden OB 21.23 is nauwelijks wild aanwezig. Alleen één botje van een hermelijn is aangetroffen. Resten van ree en edelhert ontbreken hier. Wilde soorten ontbreken geheel in Vlaardingen Hoogstad 5.019. Over het algemeen genomen blijft het aandeel wilde zoogdiersoorten bij alle vindplaatsen rondom Vlaardingen vrij klein. Volgens Slopsma komt dit doordat in dit gebied wild in de onderhavige periode zeldzaam is door voortdurende vergroting van menselijke invloed.77 Het is echter ook denkbaar dat akkerbouw en veeteelt voldoende voedsel hebben opgeleverd zodat een aanvulling middels jachtwild niet nodig is geweest. Resten van ongedierte zijn bij drie van de vier vindplaatsen aangetroffen. Bij Schiedam Polderweg zijn ze afkomstig van woelratten en muizen en bij Vlaardingen Hoogstad 6.036 van woelrat en zwarte rat. Het ongedierte van Schipluiden OB 21.23 is alleen door een botje van de woelmuis vertegenwoordigd. Bij Vlaardingen Hoogstad 5.019 zijn dit soort dieren niet aangetroffen. Bij Schipluiden OB 21.23 is bijna driekwart van de vogelresten van tamme gans. Deze vogel is hier dan ook gefokt. Behalve de gedomesticeerde soorten gans en kip zijn veertien wilde soorten aanwezig, waaronder de reuzenalk. De meeste vogelbotten van Schiedam Polderweg kunnen worden toegewezen aan gansachtigen, maar het is niet duidelijk of dit tamme of wilde soorten zijn. Behalve ganzen zijn ook resten van kip aanwezig. De overige te determineren resten zijn van vijf wilde soorten. Bij Vlaardingen Hoogstad 6.036 zijn de meeste vogelresten afkomstig van gansachtigen, maar het is niet duidelijk of naast de wilde ganzensoorten ook tamme soorten aanwezig zijn. Naast de gedomesticeerde soort kip zijn vijf wilde soor ten aanwezig, waaronder de reuzenalk. Bij Vlaardingen Hoogstad 5.019 zijn slechts drie vogelresten van eend, gans en zwaan aangetroffen. Met uitzondering van Schipluiden OB 21.23 heeft gevogelte bij de overige vindplaatsen telkens een geringe rol gespeeld in het voedselaanbod.

39

VLAK-verslag 3.2

De te specificeren visresten van Schipluiden OB 21.23 en van Schiedam Polderweg zijn van zoetwatersoorten terwijl bij Vlaardingen Hoogstad 5.019 visresten ontbreken. De visresten van Vlaardingen Hoogstad 6.036 zijn vooral van soorten die in het zoete water zijn gevangen maar daarnaast is ook een zeevis aanwezig. Het complete haringskelet en het partiele skelet van een karperachtige vertegenwoordigen geen voedselafval. Bij de vindplaatsen in en rondom Vlaardingen lijkt visvangst steeds slechts een bescheiden rol in het voedselaanbod te spelen. Ook zeevruchten hebben een ondergeschikte rol gespeeld, hoewel deze rol bij Vlaardingen Hoogstad 6.036 mogelijk groter is geweest dan bij de overige vindplaatsen. Het aantal schelpenresten, waarvan het merendeel uit oesters bestaat, ligt bij Vlaardingen Hoogstad 6.036 namelijk veruit het hoogst. In Romeinse nederzettingen zijn oesters een bekende verschijning.78 In de inheems-Romeinse nederzettingen Schipluiden OB 21.23, Schiedam Polderweg en Vlaardingen Hoogstad 5.019 komt deze soort niet voor. Wel zijn andere schelpensoorten uit zee aangetroffen maar niet in grote aantallen. Bij Schipluiden OB 21.23 is één wulk gevonden terwijl bij Schiedam Polderweg resten van de halfgeknotte strandschelp zijn aangetroffen. Overigens zijn net als bij Vlaardingen Hoogstad 6.036 ook bij Schiedam Polderweg diverse zoetwatersoorten aanwezig maar worden ze eveneens niet tot voedselresten gerekend.

40


9. Conclusie Het botmateriaal van de verschillende fasen van Vlaardingen Hoogstad 6.036 vertoont veel overeenkomsten maar vooral het materiaal van fase 1 levert een beeld van de paleo-economie op. Het vlees van rund, schaap/ geit en in mindere mate varken is gegeten. Jacht, vogel- en visvangst hebben geen grote rol gespeeld bij de voedselvoorziening maar mogelijk heeft bij aanvang van de inheems-Romeinse bewoning het aandeel vogel en vis binnen de voedselvoorziening wel iets hoger gelegen dan in latere fasen. Het dieet is zo nu en dan aangevuld met zeevruchten. Runderen, paarden en mogelijk schapen/geiten zijn ter plekke gehouden. Voor varken kan dit niet worden aangetoond. De runderen van Vlaardingen Hoogstad 6.036 zijn voor alle doeleinden gebruikt terwijl bij de andere inheems-Romeinse vindplaatsen Schipluiden OB 21.23, Schiedam Polderweg en mogelijk Hoogstad 5.019 tevens sprake is van nadruk op vleesproductie. De schapen/geiten van Vlaardingen Hoogstad 6.036 en Schiedam Polderweg zijn vooral voor hun wol gehouden. Bij Schipluiden OB 21.23 ligt bij deze dieren de nadruk weer meer op vleesproductie. Voor Vlaardingen Hoogstad 5.019 zijn uitspraken over het gebruik van schapen/geiten niet mogelijk. Paardenvlees is in Vlaardingen Hoogstad 6.036 waarschijnlijk niet gegeten hoewel deze soort wel ter plekke is gehouden. Dit laatste kan voor Vlaardingen Hoogstad 5.019 niet worden aangetoond maar ook hier zijn (summiere) aanwijzingen dat paardenvlees niet is gegeten. In Schipluiden OB 21.23 is het vlees van deze dieren waarschijnlijk wel gegeten, evenals in Schiedam Polderweg. Aanwijzingen voor enige Romeinse invloed zijn te vinden in de aanwezigheid van oesters en kippen. Ook het rund met een schofthoogte van 115 cm kan mogelijk als aanwijzing worden gezien. De inhoud van enkele specifieke spoorgroepen wijkt niet noemenswaardig af van de samenstelling van het overige botmateriaal. Dit geldt ook voor de samenstelling van de zoogdierresten uit greppel 3. Deze relatief vroeg gedateerde greppel bevat naar verhouding echter wel veel vogel- en visresten. Ten tijde van de bewoning is het landschap in de directe omgeving vrij open en vochtig. De kreek ligt in een zoetwatergetijdengebied en bevat rustig stromend water. Mogelijk ligt bebost gebied in de nabijheid. De gebruiker van het berkenhouten kammetje is geplaagd door luizen. Deze luizenresten zijn de oudste die tot nu toe in Nederland zijn gevonden. Tot slot heeft de vindplaats enkele bijzondere vondsten opgeleverd waaronder een schedelfragment van een mens, een botje van de inmiddels uitgestorven reuzenalk en een benen voorwerp dat mogelijk is gebruikt in de textielbewerking.

41

VLAK-verslag 3.2

Eindnoten 1

Van Dijk, Robbers en De Ridder, 2000. Brinkkemper en De Ridder, 2000. 3 Sporen die stratigrafisch gezien bij elkaar horen zijn samengevoegd tot een spoorgroep. De spoorgroepen die in tijd gezien bij elkaar horen, worden tot één fase gerekend. 4 De Ridder en Fontijn, in voorbereiding. 5 Dit materiaal is bekeken door P. van der Broeke, waarvan de resultaten zullen verschijnen in een VLAKverslag. 6 Het schelpenonderzoek is verricht door W.J Kuijper, Archeologisch Centrum, Universiteit Leiden. 7 Deze grondmonsters zijn afkomstig van de vulling van de hoofdkreek (fase 1, vondstnummer 304, 424 en 755), van de jongere vulling van de hoofdkreek (fase 1, vondstnummer 518 en 681), van een slootvulling in een restgeul (fase 1, vondstnummer 903) en van een slootvulling (fase 1, vondstnummer 1088, 1158, 1261 en 1262). De afzettingen bestonden voornamelijk uit klei, soms deels gemengd met fijn zand of plantenresten. 8 Het ectoparasieten-onderzoek is verricht door J. Schelvis, Scarab. 9 Een deel van de determinatie is verricht door H. Robbers (VLAK) met behulp van de VLAK vergelijkingscollectie. Het andere deel van de determinatie is verricht door Archeoplan Eco waarbij zowel gebruik is gemaakt van de vergelijkingscollectie van Archeoplan Eco te Delft als de collectie van het Amsterdams Archeologisch Centrum (AAC), het voormalige Instituut voor Pre- en Protohistorie (IPP) van de Universiteit van Amsterdam. Archeoplan Eco is tevens verantwoordelijk voor de uitwerking van de gegevens en de rapportage. De determinatie en verslaglegging van het vrijwel complete haringskeletje is verricht door D. Brinkhuizen. 10 Spenneman, 1985. 11 Uerpmann, 1973. 12 Silver, 1969. 13 O’Connor, 1989. 14 Higham, 1967. 15 O’Connor, 1989. 16 Von den Driesch, 1976. 17 Von den Driesch en Boessneck 1974, Matolcsi 1971, May 1985. 18 Teichert 1975, Harcourt 1974 19 Habermehl, 1975 20 Habermehl, 1985. 21 De gebitselementen zijn buiten beschouwing gelaten. 22 Met dank aan D.B.S. Paalman voor haar beschrijving van de pathologische aandoeningen. 23 Slopsma, 1998. 24 Baker en Brothwell, 1980. 25 Johansson 1982, De Jong 1994. 26 Vondstnummer 72, 120, 126, 129, 141, 151, 152, 160, 161, 165, 167, 173, laag e. 27 Greppel 3, vondstnummer 1117, 1170, 1244. 28 Greppel 3, vondstnummer 1154, 1200, 1227, 1244. 29 Uit de sloot vondstnummer 1139, 1156, 1170 en uit de hoofdkreek vondstnummer 501, 520, 526, 575, 596, 611. 30 Greppel 3, vondstnummer 1243, 1265, 133 31 Gebitselementen zijn buiten beschouwing gelaten. 32 Baker en Brothwell, 1980 33 Habermehl, 1975. 34 Gebitselementen zijn buiten beschouwing gelaten. 35 Fase 1/2, spoorgroep 38, vondstnummer 313. 36 Greenway, 1958. 37 Grieve 1885,Scherdlin 1926. 38 Van Wijngaarden-Bakker, 1978a en 1978b. 39 Groot, 1998. 2

42


40

Fase 1, spoorgroep 40, vondstnummer 998. De determinatie en verslaglegging is verricht door D.C. Brinkhuizen. 41 Fase 1, spoorgroep 12, vondstnummer 2345. 42 Vondstnummer 222, spoorgroep 32. Determinatie L. Smits. 43 Slopsma, 1998. 44 Spoorgroep 40, vondstnummer 525. 45 Spoorgroep 3, vondstnummer 2440. 46 Spoorgroep 3, vondstnummer 1880. 47 Wild 1970, Verhagen 1993. 48 Het voorwerp is 98 mm lang, de grootste breedte bedraagt 13 mm en de grootste dikte 10 mm. 49 MacGregor, 1985. 50 Schelvis, 1994. 51 Schelvis, 1992. 52 Put 17, spoornummer 43C, vondstnummer 2312. 53 Brinkkemper en De Ridder, 2000. 54 Lange et al., 1994. 55 Lange et al., 1994. 56 Broekhuizen et al., 1992. 57 Jonsson, 1993. 58 Vondstnummer 755. 59 Greppel 1, vondstnummer 903. 60 Greppel 3, vondstnummer 1088. 61 Nijssen en de Groot, 1987. 62 Brinkkemper en De Ridder, 2000. 63 De Jong et al., 1988. 64 Groot, 1998. 65 Thesing, 1977. 66 De schelpdiameter van 29 oesters lag tussen de 6 en 9 cm; gemiddeld waren zij 7 cm groot. 67 Thury und Strauch, 1984. 68 Van Dijk, Robbers en De Ridder 2000, Slopsma 1998, Groot 1998. 69 Brinkkemper en De Ridder, 2000. 70 Lauwerier, 1988. 71 Lauwerier, 1988. 72 Lauwerier, 1988. 73 Gautier, 1998. 74 Lauwerier, 1988. 75 Hauger 1921 en Schlich 1957 in Lauwerier 1988. 76 Piehler 1976 in Lauwerier 1988. 77 Slopsma, 1998. 78 Mededeling W.J. Kuijper.

43

VLAK-verslag 3.2

Literatuur Baker, J. en D. Brothwell, 1980: Animal diseases in archaeology. London/New York/Toronto. Brinkkemper, O. en T. de Ridder (red.), 2000: Hoogstad 6.36 Het archeobotanisch onderzoek naar het milieu rond dammen en duikers uit de periode van 175 voor tot 175 na Christus. VLAK-verslag nr. 3.3 Broekhuizen, S., B. Hoekstra, V. van Laar, C. Smeenk en J.B.M. Thissen (red.), 1992: Atlas van de Nederlandse zoogdieren, Utrecht. Driesch, A. von den, en J. Boessneck, 1974: Kritische Anmerkungen zur Widerristhöhenberechnung aus Längenmassen vor- und frühgeschichtlicher Tierknochen. In: Säugetierkundige Mitteilungen 22, p. 325-348. Driesch, A. von den, 1976: Das Vermessen von Tierknochen aus vor - und frühgeschichtlichen Siedlungen, München. Dijk, J. van, H. Robbers en T. de Ridder (red), 2000: Hoogstad 5.19. Het botmateriaal van een inheemsRomeinse nederzetting uit 120-175 na Chr. VLAK-verslag nr. 2.2. Elias, S.A., 1994: Quaternary insects and their environments. Washington/London. Gautier, A., 1998: De gouden kooi. Over het ontstaan van het huisdier. Antwerpen/Baarn. Greenway, J.C. 1958: Extinct and vanishing birds of the World. American Committee for Wild Life Protection, New York. Grieve, S., 1885: The Great Auk, or Garefowl (Alca impennis Linn.). Its history, archaeology and remains. Thomas C. Jack, London, Edinburgh. Groot, M., 1998: Goosebumps The animal remains from site 21.23 (‘OB’) in Midden-Delfland. Doctoraalscriptie Vrije Universiteit Amsterdam. Habermehl, K.-H., 1975: Die Altersbestimmung bei Haus- und Labortieren, Berlin. Habermehl, K.H., 1985: Die Altersbestimmung beim wiederkauenden Schalenwild. Altersbestimmung bei Wild- und Pelztieren, 2e Auflage, p. 25-53. Harcourt, R.A., 1974: The dog in prehistoric and early historic Britain. In: Journal of Archaeological Science 1, p. 151-175. Hauger, A., 1921: Zur Römischen Landwirtschaft und Haustierzucht. Ein Beitrag zur Kultur Roms, Hannover. Higham, C.F.W., 1967: Stock rearing as a cultural factor in prehistoric Europe. In: Proceedings of the Prehistoric Society 33, p. 84-106. Johansson, F.,1982: Untersuchungen an Skelettresten von Rindern aus Haithabu (Ausgrabung 1966-1969). In: Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu 17, p. 66. Jong. D.J. de (red), 1988: Hardinxveld en de riviervisserij. Hardinxveld-Giessendam. Jong, Th. de, 1994: Huisdieren, slachtvee en ongedierte: dieren in de middeleeuwse stad. In: (N. Arts (red.) Sporen onder de Kempische stad. Archeologie, ecologie en vroegste geschiedenis van Eindhoven, 1225-1500, p. 260-285

44


Jonsson, L., 1993: Vogels van Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Baarn. Kuijper, W.J., 1990: Schelpdieren in Romeins Valkenburg (Z.H.). In: E.J. Bult en D.P. Hallewas (red.). Graven bij Valkenburg III. Delft, p. 134-141. Lange, R. (red), 1994: Zoogdieren van West-Europa. Utrecht. Lauwerier, R.C.G.M., 1988: Animals in Roman times in the Dutch river area. Nederlandse Oudheden 12. MacGregor, A., 1985: Bone, antler, ivory and horn. The technology of skeletal materials since the Roman period. London. Matolcsi, J., 1971: Historische Erforschung der Körpergrösse des Rindes auf Grund von ungarischem Knochenmaterial. In: Zeitschrift für Tierzüchtung und Züchtungsbiologie 87, p. 89-138 May, E., 1985: Widerristhöhe und Langknochenmasse bei Pferden – ein immer noch aktuelles Problem. In: Zeitschrift für Säugetierkunde 50, p. 368-382. Nijssen, H. & S.J. de Groot, 1987: De vissen van Nederland. Utrecht. O’Connor, T.P., 1989: Bones from Anglo-Scandinavian levels at 16-22 Coppergate. In: P.V. Addyman (ed.) The Archaeology of York, Volume 15: The Animal Bones 3. Piehler, W., 1976: Die Knochenfunde aus dem spätrömischen Kastell Vemania, Thesis München. Ridder, T. de, en D. Fontijn, in voorbereiding: Het import aardewerk van Hoogstad 6.036 VLAK-verslag. Schelvis, J., 1992: Luizen, neten en vlooien. In: P.H. Broekhuizen, H. van Gangelen, K. Helfrich, G.L.G.A. Kortekaas, R.H. Alma en H.T. Waterbolk (red), Van Boerenerf tot Bibliotheek. Historisch, bouwhistorisch en archeologisch onderzoek van het voormalig Wolters-Noordhoff-Complex te Groningen, p. 517-523. Groningen. Schelvis, J., 1994: Caught between the teeth. A review of Dutch finds of archeological remains of ectoparasites in combs. Experimental and Applied Entomology. In: Proceedings of the Netherlands Entomological Society 5, p. 131-132. Scherdlin, P., 1926 : A propos du Grand Pingouin du Musée zoologique de Strasbourg. In: Bull. Soc. Philomatique d’Alsac et Lorraine 7, p.10-17. Schlich, H., 1957: Haltung und Gesundheitspflege der landwirtschaftlichn Nutztiere bei den Römern, Thesis Giessen. Silver, I.A., 1969: The ageing of domestic animals, In: D.R. Brothwell en E.S. Higgs (eds.). In: Science in Archaeology, London, p. 283-302. Slopsma, J.D., 1998: Zoöarcheologisch onderzoek aan materiaal afkomstig uit een inheems Romeinse nederzetting aan de Polderweg, gemeente Schiedam. Scriptie Rijksuniversiteit Amsterdam. Spenneman, D.R., 1985: Vorschlag für ein neues ergänzendes System zur Präsentation zoo-archäologischer Daten. In: Archäologisches Korrespondenzblatt 15, p. 397-403. Teichert, M., 1975: Osteometrische Untersuchungen zur Berechnung der Widerristhöhe bei Schafen. In: A.T. Clason (ed.) Archaeozoological studies, Amsterdam, p. 51-69.

45

VLAK-verslag 3.2

Thesing, R., 1977: Die Grössenentwicklung des Haushuhns in vor- und frühgeschichtlicher Zeit. München. Thury, G.E. und F. Strauch, 1984: Zur Herkunft des romischen Austernimports in der Schweiz. In: Archaologie der Schweiz 7, p. 100-103. Uerpmann, H.-P.,1973: Animal bone finds and economic archaeology: a critical study of ‘osteo-archaeological’ method. In: World Archaeology 4, No. 3, p. 307-322. Verhagen, M.,1993: Bone and Antler Artefacts. In: R.M. van Dierendonck, D.P. Hallewas en K.E. Waugh (red) The Valkenburg Excavations 1985-1988: introduction and detail studies. In: Nederlandse Oudheden 15, Valkenburg Project 1, p. 341-416. Wild, J.P., 1970: Textile Manufacture in the Northern Roman Provinces. Cambridge. Wijngaarden-Bakker, L.H. van, 1978a: A subfossil Great Auk - Pinguinus impennis (L.) from the Netherlands. In: Ardea 66, p. 57-61. Wijngaarden-Bakker, L.H. van, 1978b: Vondst van uitgestorven Reuzenalk te Velsen. In: Westerheem 27, jg. 2, p.110-111.

46


Bijlagen Bijlage 1 Vlaardingen Hoogstad 6.036, verhouding tussen de soorten inclusief de naar diergrootte ingedeelde resten Fase 1 Rund Paard Edelhert Schaap/geit Varken Hond Ree totaal

n 1414 323 2 694 55 55 6 2549

per soort % 55,5 12,7 0,1 27,2 2,2 2,2 0,2 100,0

n 919 210 1 801 64 64 6 2065

+LM, MM % 44,5 10,2 0,0 38,8 3,1 3,1 0,3 100,0

n 2333 533 3 1495 119 119 12 4614

totaal % 50,6 11,6 0,1 32,4 2,6 2,6 0,3 100,0

n 221 17 1 168 4 8 2 421

per soort % 52,5 4,0 0,2 39,9 1,0 1,9 0,5 100,0

n 180 14 1 232 5 11 3 446

+ LM, MM % 40,4 3,1 0,2 52,0 1,1 2,5 0,7 100,0

n 401 31 2 400 9 19 5 867

totaal % 46,3 3,6 0,2 46,1 1,0 2,2 0,6 100,0

n 175 22 2 36 4 28 267

per soort % 65,5 8,2 0,8 13,5 1,5 10,5 100,0

n 77 9 1 74 6 57 224

+LM, MM % 34,4 4,0 0,4 33,0 2,7 25,4 100,0

n 252 31 3 110 10 85 491

totaal % 51,3 6,3 0,6 22,4 2,0 17,3 100,0

Fase 1/2 Rund Paard Edelhert Schaap/geit Varken Hond Ree totaal Fase 2 Rund Paard Edelhert Schaap/geit Varken Hond totaal

47

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 2 Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 1, leeftijdsbepaling rund Postcraniaal prox: proximaal, dist: distaal tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969) Acetabulum Tuber scap. Humerus dist Radius prox Phal.I prox Phal.II prox Totaal 0-18 maanden Metacarp. dist Metatars. dist Metapod. dist. Tibia dist Tuber calcis Totaal 18-42 maanden Humerus prox Radius dist Ulna prox Femur prox Femur dist Tibia prox Totaal 42-48 maanden Totaal aantal gegevens

7-10 7-10 12-18 12-18 18 18 24-30 27-30 24/27-30 24-30 36-42 42-48 42-48 42-48 42 42-48 42-48

onvergroeid n 5 3 4 2 6 1 21 5 9 2 8 2 26 3 5 5 5 3 5 26 73

vergroeiend n 1 1 2 4 1 1 5

vergroeid n 5 7 7 19 11 6 55 2 1 1 11 2 17 2 4 2 3 4 15 87

Totaal n

80

43

42 165

niet opgenomen in bovenstaand overzicht: een proximaal onvergroeide metacarpus een proximaal en distaal onvergroeide metacarpus twee proximaal en distaal onvergroeide metatarsi (vergroeiing proximaal vindt plaats vlak na de geboorte) Onderkaken gegevens ingedeeld in leeftijdsgroepen volgens O’Connor, 1989

leeftijdsgroep juveniel onvolgroeid halfvolwassen volwassen oud totaal

Higham, 1967 doorbraak en slijtage stadia 1-6 7-10 11-14 15-20 21+

leeftijd in maanden 0-9 8-18 18-30 30-40 >40

links 7 5 5 3 10 30

rechts 6 2 2 3 8 21

totaal 13 7 7 6 18 51

onbekend -

MAI 7 5 5 3 10 30

40 onderkaken kunnen niet aan een leeftijdsgroep worden toegewezen. Bij 18 onderkaken is een dP4 aanwezig: dus niet volwassen of oud. links rechts juveniel, onvolgroeid of halfvolwassen 8 5 onvolgroeid of halfvolwassen 4 1 totaal 12 6

totaal 13 5 18

onbekend -

MAI 8 4 12

Bij 22 onderkaken is een molaar aanwezig: dus niet juveniel links onvolgroeid, halfvolwassen, volwassen of oud 3 halfvolwassen, volwassen of oud 2 volwassen of oud 7 totaal 12

totaal 4 3 15 22

onbekend 1 1

MAI 3 2 7 12

rechts 1 1 7 9

48

49

totaal

overig

voet

achterpoot

voorpoot

romp

kop

Lichaamsdeel

gewei cornus cranium maxilla mandibula hyoid dentes superior dentes inferior dentes atlas axis vert. cervicales vert.thoracales vert.lumbales vert. caudales vertebrae indet. sacrum costa scapula humerus radius ulna metacarpus metacarpus 1 metacarpus 2 metacarpus 3 metacarpus 4 metacarpus 5 carpalia pelvis femur patella tibia fibula metatarsus metatarsus 2 metatarsus 4 calcaneum astragalus tarsalia phalanx 1 phalanx 2 phalanx 3 phalanx sesamoidea carpalia/tarsalia metapodia indet.

Element

Rund n 12 187 39 205 8 132 129 19 6 3 3 45 68 60 37 40 15 50 64 2 105 2 71 9 11 7 27 12 10 1 5 30 1414

Paard n 17 7 30 25 37 4 9 11 12 2 10 9 6 10 8 23 19 19 4 5 1 5 6 20 9 7 1 4 3 323

Edelhert n 2 2 LM n 91 26 10 1 20 35 16 2 69 219 2 1 4 5 1 628 1130

Schaap/ geit n 3 32 15 84 42 36 2 2 1 24 81 75 3 20 1 12 61 2 120 51 3 4 4 1 15 694 Varken n 8 3 6 1 9 1 4 5 2 3 1 1 3 1 1 1 1 1 1 2 55

Hond n 2 2 5 5 5 2 2 4 5 4 1 2 1 1 1 5 2 1 1 3 1 55

Ree n 1 2 1 2 6

MM Woelrat n n 71 6 1 1 4 17 17 1 25 245 12 1 1 534 935 1

Microfauna n 2 2 SM n 1 2 4 7

Mens n 1 1

MAM n 171 171

totaal n 2 15 409 66 363 8 205 216 37 8 7 26 53 34 3 94 3 470 92 170 154 50 72 2 11 1 7 1 27 78 154 4 248 4 144 7 5 14 21 13 52 23 19 2 14 1 48 1338 4796 gewei hoornpit schedel bovenkaak onderkaak tongbeen tanden en kiezen, bovenkaak tanden en kiezen, onderkaak tanden en kiezen atlas draaier halswervels borstwervels lendewervels staartwervels wervels, niet te determineren heiligbeen rib schouderblad opperarmbeen spaakbeen ellepijp middenhandsbeen middenhandsbeen 1 middenhandsbeen 2 middenhandsbeen 3 middenhandsbeen 4 middenhandsbeen 5 handwortelbeentjes bekken dijbeen knieschijf scheenbeen kuitbeen middenvoetsbeen middenvoetsbeen 2 middenvoetsbeen 4 hielbeen sprongbeen voetwortelbeentjes teenkoot 1 teenkoot 2 teenkoot 3 teenkoot sesambeentjes hand- of voetwortelbeentjes middenhands- of voetsbeen niet te determineren


Bijlage 3

Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 1, skeletelementverdeling van zoogdieren

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 4 Vlaardingen Hoogstad 6.036, resten ingedeeld naar vleeshoeveelheid volgens Uerpmann (1973) Fase 1

Lichaamsdeel

vleesrijk

romp voorpoot achterpoot

totaal vleesrijk vleesarm

totaal vleesarm vleesloos

totaal vleesloos overig

kop romp voorpoot achterpoot romp voorpoot achterpoot voet overig kop romp achterpoot overig

totaal overig Eindtotaal Fase 1/2

Lichaamsdeel

vleesrijk





kop romp voorpoot achterpoot voorpoot achterpoot voet overig kop romp achterpoot overig

totaal overig Eindtotaal Fase 2

Lichaamsdeel

vleesrijk





totaal overig Eindtotaal

kop romp voorpoot achterpoot voorpoot achterpoot voet kop romp overig

Rund n 12 113 114 239 439 97 107 643 55 98 55 30 238 292 2 294 1414

Paard n 20 31 51 54 14 19 87 35 40 41 3 119 66 66 323

LM n 72 2 4 78 117 219 336 2 1 5 1 9 10 69 628 707 1130

Schaap/geit n 3 105 73 181 131 78 120 329 21 58 5 15 99 83 2 85 694

Varken n 1 5 4 10 17 4 5 2 28 2 1 4 7 10 10 55

MM n 38 13 51 77 245 1 323 1 1 1 25 534 560 935

Rund n 3 20 26 49 50 17 12 79 15 11 19 3 48 44 1 45 221

Paard n 1 2 1 4 4 4 3 11 1 1 1 1 17

LM n 9 9 15 39 54 1 1 2 16 114 130 195

Schaap/geit n 28 16 44 43 21 17 81 6 14 1 2 23 20 20 168

Varken n 1 1 1 1 2 2 4

MM n 6 1 7 32 58 90 1 1 5 148 153 251

Rund n 2 18 11 31 45 17 19 81 8 17 5 30 33 33 175

Paard n 2 2 6 1 7 1 4 5 8 8 22

LM n 12 12 6 27 33 42 42 87

Schaap/geit n 4 3 7 5 6 8 19 1 5 6 4 4 36

Varken n 1 2 3 1 1 4

MM n 5 1 6 8 13 21 1 1 2 1 106 109 137

50


Bijlage 5 Vlaardingen Hoogstad 6.036, maten en schofthoogte Fase 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1/2 2 2 2 2 2 2 2 2 99

vondstnr 1447 2688 517 521 611 1292 520 1165 525 959 1343 517 175 154 1292 1447 521 1161 533 611 496 516 528 561 611 208 496 516 533 557 567 808 1244 1474 560 517 165 1378 517 396 2503 1803 2350 1705 2369 2126 2502 1813 1711

subnr 5 5 1 3 6 1 1 2 2 6 3 1 1 1 1 1 1 1 2 3 -

soort element rund metacarpus rund metatarsus rund tibia hond femur hond femur hond femur hond humerus hond humerus hond metacarpus 1 hond metacarpus 2 hond metacarpus 2 hond metacarpus 3 hond metacarpus 5 hond metatarsus 2 hond metatarsus 2 hond metatarsus 2 hond radius hond radius hond ulna hond ulna paard metacarpus paard metacarpus paard metacarpus paard metacarpus paard metacarpus paard metatarsus paard metatarsus paard metatarsus paard metatarsus paard metatarsus paard metatarsus paard metatarsus paard metatarsus paard metatarsus paard radius paard scapula schaap/geitmetacarpus schaap/geitmetatarsus schaap/geittibia hond metacarpus 2 rund scapula hond femur hond femur hond radius hond radius schaap/geitmetatarsus schaap/geitmetatarsus schaap/geittibia hond cranium

s L L R R R L R R R R L R R L L R L R R L L R R L R L L L L R R L R R R L R R L R L R L R L R L R A

GB 46 47 47 45 48 45 46 47 46 49 46 45 44 49 25 24 99,7

GB=Grootste breedte in mm GLC=Grootste lengte vanaf caput in mm BL=Basale lengte in mm TL=Totoale lengte in mm GL=Grootste lengte in mm SH=Schofthoogte in cm

51

GLC 110,8 -

BL 168,7

TL 183,0

GL 173,0 210,2 301,0 136,0 201,0 201,0 129,0 189,0 28,0 75,0 64,0 80,0 71,0 67,0 69,0 36,0 97,0 176,0 123,0 184,0 215,0 225,0 213,0 224,0 215,0 253,0 255,0 261,0 267,0 254,0 261,0 255,0 267,0 304,0 324,0 132,0 142,0 207,0 39,0 52,0 204,8 113,7 130,1 90,3 148,2 138,4 216,6 -

SH 106,4 114,6 103,8 41,4 61,8 61,8 41,6 62,2 32,8 57,9 34,8 51,8 131,2 137,3 130,0 136,7 131,2 132,5 133,6 136,7 139,9 133,1 136,7 133,6 139,9 125,0 64,5 64,5 62,3 63,0 34,4 43,3 30,7 67,3 62,8 65,2 -

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 6 Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 1, leeftijdsbepaling paard en varken Postcraniaal prox: proximaal, dist: distaal tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969)

onvergroeid n Paard Phal.II prox 9-12 1 Tuber scap. 12 1 Phal.I prox 13-15 4 Humerus dist 15-18 Radius prox 15-18 Metacarp. dist 15-18 2 Totaal 0-18 maanden 8 Acetabulum 18-24 Metatars. dist 16-20 3 Tibia dist 20-24 Totaal 18-24 (36) maanden 3 Radius dist 42 Femur prox 36-42 1 Femur dist 36-42 1 Tibia prox 36-42 1 Totaal 24 (36) -42 maanden 3 Totaal aantal gegevens 14 niet opgenomen in bovenstaand overzicht: een proximaal onvergroeide metacarpus (vergroeiing proximaal vindt plaats vlak na de geboorte)

vergroeiend n 1 1 1

vergroeid n 7 6 15 2 2 5 37 3 13 2 18 4 2 1 7 62

totaal n

onvergroeid n -

vergroeid n 1

totaal

1 1

7

46

21

10 77

Postcraniaal

Varken

phalanx 2 prox humerus dist radius prox pelvis, acetabulum Totaal 0-12 maanden phalanx 1 prox metacarpus dist Totaal 24-30 maanden humerus prox radius dist femur prox en dist Totaal 36-42 maanden Totaal aantal gegevens

tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969) n 12 12 12 12 24 24 42 42 42

52

onvergroeid n 1 2 3 6 1 2 3 1 1 1 3 12

3

3 13


Bijlage 7 Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 1, leeftijdsbepaling schaap/geit Postcraniaal prox: proximaal, dist: distaal tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969) Tuber scap. Acetabulum Humerus dist Radius prox Phal.l prox Phal.II prox Totaal 0-16 maanden Metacarp. dist Tibia dist Metatars. dist Metapodium dist Ulna prox Femur prox Tuber calcis Totaal 18-36 maanden Radius dist Humerus prox Femur dist Tibia prox Totaal 36-42 maanden Totaal aantal gegevens

6-8 6-10 10 10 13-16 13-16 18-24 18-24 20-28 18/20-24/28 30 30-36 30-36 36 36-42 36-42 36-42

onvergroeid n 2 1 3 3 1 3 1 1 9 3 3 1 1 8 20

vergroeiend n -

vergroeid n 4 1 6 6 2 19 1 6 1 1 1 1 11 1 2 2 5 35

totaal n

links 2 3 2 5 12

rechts 2 1 1 22 26

totaal 4 4 3 27 38

totaal 1 9 10

MAI 1 5 6

22

20

13 55

Onderkaken gegevens ingedeeld in leeftijdsgroepen volgens O’Connor, 1989

leeftijdsgroep juveniel onvolgroeid halfvolwassen volwassen of oud totaal

Higham, 1967 doorbraak en slijtage stadia 1-6 7-11 12-13 14+

leeftijd in maanden 0-5 5-12 12-24 >24

13 onderkaken kunnen niet aan een leeftijdsgroep worden toegewezen: Bij 10 onderkaken is een dP3 of dP4 aanwezig: dus niet volwassen of oud links rechts juveniel, onvolgroeid of halfvolwassen 1 onvolgroeid of halfvolwassen 4 5 totaal 5 5

Bij 3 onderkaken is een tweede of derde molaar aanwezig: dus niet juveniel of onvolgroeid links rechts totaal halfvolwassen, volwassen of oud 1 2 3

MAI 2

Aangenomen is dat als een (pre)molaar staat aangegeven als aanwezig sprake is van volledige doorbraak.

53

MAI 2 3 2 22 29

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 8 Vlaardingen Hoogstad 6.036, fragmentatiegraad per soort en per fase Fase 1 Fragmentatiegraad 1-20% 20-40% 40-60% 60-80% 80-100% Eindtotaal

Rund n perc. 643 56,7% 228 20,1% 101 8,9% 64 5,6% 98 8,6% 1134 100,0%

n 82 46 17 27 85 257

Paard perc. 31,9% 17,9% 6,6% 10,5% 33,1% 100,0%

Schaap/geit n perc. 340 55,4% 142 23,1% 70 11,4% 42 6,8% 20 3,3% 614 100,0%

Varken n perc. 12 26,7% 19 42,2% 5 11,1% 2 4,4% 7 15,6% 45 100,0%

n 5 1 7 7 25 45

Fase 1/2 Fragmentatiegraad 1-20% 20-40% 40-60% 60-80% 80-100% Eindtotaal

Rund n perc. 99 55,6% 34 19,1% 19 10,7% 8 4,5% 18 10,1% 178 100,0%

n 11 2 2 1 16

Paard perc. 68,8% 12,5% 12,5% 6,3% 100,0%


Varken n perc. 1 25,0% 1 25,0% 2 50,0% 4 100,0%

n 1 2 4 7

Fase 2 Fragmentatiegraad 1-20% 20-40% 40-60% 60-80% 80-100% Eindtotaal

Rund n perc. 92 64,8% 21 14,8% 8 5,6% 9 6,3% 12 8,5% 142 100,0%

n 2 5 3 4 14

Paard perc. 14,3% 35,7% 21,4% 28,6% 100,0%


Varken n perc. 2 50,0% 1 25,0% 1 25,0% 4 100,0%

n 4 3 4 2 9 22

54

Hond perc. 11,1% 2,2% 15,6% 15,6% 55,6% 100,0%

Hond perc. 14,3% 28,6% 57,1% 100,0%

Hond perc. 18,2% 13,6% 18,2% 9,1% 40,9% 100,0%

55

1311

1 1 2

Clupea harengus* Cyprinide* Esox lucius Gadidae Leuciscus idus totaal vis

2391

1 1 1 1 1 1 6

608 493 3 1 112 2383

605 179 331 14 33 1 2 1

spoorgroep 40 n -

Gallus gallus Anas plathyrhynchos Anser anser cf. domesticus Anser albifrons Anser fabalis Anser brachyrhynchus Anser sp. Gallinago gallinago Corvus corax Aves totaal vogel

Large mammal Medium mammal Small mammal Microfauna mammal totaal zoogdier

* = compleet skelet

Totaal

Vogel

Homo sapiens

Zoogdier

Bos taurus Equus caballus Ovis aries/Capra hircus Sus domesticus Canis familiaris Cervus elaphus Capreolus capreolus Arvicola terrestris

soort

klasse

813

1 1 1 3

2 1 1 1 9 1 15

25,5% 20,7% 0,1% 0,0% 4,7% 100,0%

25,4% 7,5% 13,9% 0,6% 1,4% 0,0% 0,1% 0,0%

perc. -

309

-

1 1

249 256 4 1 48 1293

428 80 198 12 14 3 -

greppel 3 n -

4824

1 1

-

19,3% 19,8% 0,3% 0,1% 3,7% 100,0%

33,1% 6,2% 15,3% 0,9% 1,1% 0,2% -

perc. -

1 1 2 1 1 6

1 4 1 1 1 1 9 1 1 2 22

212 138 4 812

260 52 136 5 4 1 26,1% 17,0% 0,0% 0,0% 0,5% 100,0%

32,0% 6,4% 16,7% 0,6% 0,5% 0,1% -

spoorgroep 30, 32 n perc. -

61 48 7 308

121 12 29 24 4 1 19,8% 15,6% 2,3% 100,0%

39,3% 3,9% 9,4% 7,8% 1,3% 0,3% -

overige spoorgroepen n perc. 1 0,3%

1130 23,6% 935 19,5% 7 0,1% 2 0,0% 171 3,6% 4796 100,0%

29,5% 6,7% 14,5% 1,1% 1,1% 0,0% 0,1% 0,0%

totaal fase 1 perc. 0,0%

1414 323 694 55 55 2 6 1

n 1


Bijlage 9

Vlaardingen Hoogstad 6.036, soortenspectrum per spoorgroep/context

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 10 Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 1/2, leeftijdsbepaling rund Postcraniaal prox: proximaal, dist: distaal tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969) n Acetabulum 7-10 Tuber scap. 7-10 Humerus dist 12-18 Radius prox 12-18 Phal.I prox 18 Phal.II prox 18 Phal. Prox 18 Totaal 0-18 maanden Metacarp. dist 24-30 Tibia dist 24-30 Tuber calcis 36-42 Totaal 18-42 maanden Humerus prox 42-48 Femur prox 42 Femur dist 42-48 Tibia prox 42-48 Totaal 42-48 maanden Totaal aantal gegevens

onvergroeid n 1 1 2 1 5 2 1 3 1 2 1 1 5 13

vergroeiend n -

vergroeid n 1 1 1 2 2 4 11 1 1 1 3 2 2 16

Totaal

16

6

7 29

niet opgenomen in bovenstaand overzicht: een proximaal onvergroeide metacarpus en een proximaal onvergroeide metatarsus (vergroeiing proximaal vindt plaats vlak na de geboorte)


leeftijdsgroep juveniel onvolgroeid halfvolwassen* volwassen oud totaal

Higham,1967 doorbraak en slijtage stadia 1-6 7-10 11-14 15-20 21+

leeftijd in maanden 0-9 8-18 18-30 30-40 >40

links 1 1 1 3

rechts 1 2 1 4

onbekend -

totaal 2 3 2 7

* Beide halfvolwassen onderkaken kunnen niet van hetzelfde individu afkomstig zijn. Bij een kaak is de M3 nog in doorbraak, terwijl deze kies bij de andere kaak al helemaal is doorgebroken.

56

MAI 1 2 2 5

57

totaal

overig

voet

achterpoot

voorpoot

romp

kop

Lichaamsdeel

Element Rund n n gewei cornus 1 cranium 14 maxilla 2 mandibula 31 hyoid 3 dentes superior 14 dentes inferior 20 dentes 9 atlas 2 axis 1 vert. cervicales vert.lumbales vert.thoracales vertebrae indet. costa scapula 4 humerus 16 radius 8 ulna 9 metacarpus 12 metacarpus 2 carpalia 3 pelvis 9 femur 17 patella 1 tibia 12 metatarsus 7 calcaneum 3 astragalus 1 tarsalia phalanx 1 6 phalanx 2 7 phalanx 3 2 phalanx 1 sesamoiden 3 metapodia 3 indet. 221

Paard n 1 3 1 1 2 3 1 1 1 3 17

Edelhert n 1 1

LM n 10 5 2 4 3 16 39 1 1 114 195

Schaap/geit n 11 1 31 12 8 7 21 19 2 5 1 1 15 17 8 1 4 1 1 2 168

Varken n 1 1 1 1 4

Hond n 2 1 1 2 1 1 8

Ree n 1 1 2

MM n 32 1 5 5 58 1 1 148 251

MAM n 50 50 1 1 68 3 73 3 27 29 9 3 1 2 6 8 21 97 12 41 31 13 17 1 7 11 33 1 32 15 4 5 1 7 8 3 1 5 5 312 917

totaal gewei hoornpit schedel bovenkaak onderkaak tongbeen tanden en kiezen, bovenkaak tanden en kiezen, onderkaak tanden en kiezen atlas draaier halswervels borstwervels lendewervels wervels, niet te determineren rib schouderblad opperarmbeen spaakbeen ellepijp middenhandsbeen middenhandsbeen 2 handwortelbeentjes bekken dijbeen knieschijf scheenbeen middenvoetsbeen hielbeen sprongbeen voetwortelbeentjes teenkoot 1 teenkoot 2 teenkoot 3 teenkoot sesambeentjes middenhands- of voetsbeen niet te determineren


Bijlage 11

Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 1/2, skeletelementverdeling van zoogdieren

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 12 Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 1/2, leeftijdsbepaling paard, schaap/geit en varken Postcraniaal prox: proximaal, dist: distaal

paard schaap/geit

varken

tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969) n Tibia dist 20-24 Tuber scap. 6-8 Humerus dist 10 Radius prox 10 Phal.II prox 13-16 Totaal 0-16 maanden Tibia dist 18-24 Ulna prox 30 Femur prox 30-36 Tuber calcis 30-36 Totaal 18-36 maanden Radius dist 36 Femur dist 36-42 Totaal 36-42 maanden Totaal aantal gegevens phalanx 1 prox 24

onvergroeid n 1 1 1 1 2 1 3 5 1

58

vergroeiend n 1 -

vergroeid n 1 3 1 5 1 2 1 4 9 -

Totaal

6

5

3 14 1


Bijlage 13 Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 2, leeftijdsbepaling rund Postcraniaal

Tuber scap. Humerus dist Radius prox Phal.I prox Phal.II prox Totaal 0-18 maanden Metatars. dist Tibia dist Totaal 18-42 maanden Humerus prox Radius dist Femur prox Femur dist Tibia prox Totaal 42-48 maanden Totaal aantal gegevens

tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969) n 7-10 12-18 12-18 18 18 27-30 24-30 42-48 42-48 42 42-48 42-48

onvergroeid n 1 1 1 1 4 1 1 2 1 1 7

vergroeiend n -

vergroeid n 3 2 5 2 2 1 1 1 3 10

Totaal

9

4

4 17


leeftijdsgroep juveniel onvolgroeid halfvolwassen volwassen oud totaal

Higham, 1967 doorbraak en slijtage stadia 1-6 7-10 11-14 15-20 21+

leeftijd maanden 0-9 8-18 18-30 30-40 >40

links 1 1 1 3

59

rechts 1 1 2

onbekend -

totaal 2 1 2 5

MAI 1 1 1 3

60

overig totaal

voet

achterpoot

voorpoot

romp

kop

Lichaamsdeel

gewei cranium maxilla mandibula dentes superior dentes inferior dentes atlas vert. cervicales vert.thoracales vert.lumbales vertebrae indet. sacrum costa scapula humerus radius ulna metacarpus metacarpus 3 carpalia pelvis femur patella tibia metatarsus metatarsus 3 calcaneum astragalus phalanx 1 phalanx 2 phalanx 3 phalanx sesamoidea indet.

Element

Rund n 22 2 21 9 21 3 1 1 8 10 11 6 5 3 6 5 19 12 1 4 1 1 2 1 175

Paard n 1 1 4 2 3 3 2 1 1 1 2 1 22

Edelhert n 2 2

LM n 6 3 8 1 27 42 87

Schaap/ geit n 1 4 4 2 2 5 1 1 3 8 5 36 Varken n 1 1 1 1 4

Hond n 4 4 2 3 1 1 1 3 1 4 1 1 1 1 28

MM n 6 2 2 1 1 3 1 13 1 1 106 137

Zwarte rat n 1 1

Klein knaagdier n 1 1 SM n 47 47

MAM n 1 1

totaal n 2 40 3 37 11 30 11 2 4 9 4 1 1 41 14 12 19 7 6 1 3 9 14 1 29 18 1 1 4 2 3 3 1 1 196 541 gewei schedel bovenkaak onderkaak tanden en kiezen, bovenkaak tanden en kiezen, onderkaak tanden en kiezen atlas halswervels borstwervels lendewervels wervels, niet te determineren heiligbeen rib schouderblad opperarmbeen spaakbeen ellepijp middenhandsbeen middenhandsbeen 3 handwortelbeentjes bekken dijbeen knieschijf scheenbeen middenvoetsbeen middenvoetsbeen 3 hielbeen sprongbeen teenkoot 1 teenkoot 2 teenkoot 3 teenkoot sesambeentjes niet te determineren

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 14

Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 2, skeletelementverdeling van de zoogdieren


Bijlage 15 Vlaardingen Hoogstad 6.036 Fase 2, leeftijdsbepaling paard, schaap/geit en varken Postcraniaal prox: proximaal, dist: distaal tijdstip vergroeiing in maanden (Silver, 1969) paard

schaap/geit

varken

Phal.II prox Tuber scap. Phal.I prox Metacarp. dist Totaal 0-18 maanden Tibia dist Totaal 18-24 (36) maanden Totaal aantal gegevens Humerus dist Radius prox Totaal 0-16 maanden Tibia dist Metatars. dist Totaal 18-36 maanden Tibia prox Totaal 36-42 maanden Totaal aantal gegevens pelvis, acetabulum femur, prox en dist Totaal aantal gegevens

9-12 12 13-15 15-18 20-24

onvergroeid n 1 1 1

vergroeiend n 1 1 1

vergroeid n 2 1 1 4 4

1 1 1

-

2 1 3 1 2 3 1 1 7

1 1 2

-

-

10 10 18-24 20-28 36-42

12 42

61

Totaal n

5 1 6

3

3 2 8 1 1 2

VLAK-verslag 3.2

Bijlage 16 Vlaardingen Hoogstad 6.036, schelpen uit grondmonsters uit de hoofdkreek (Romeinse Tijd). f = 1 fragment, ef = enkele fragmenten, e = enkele, et = enkele tientallen, vt = vele tientallen, eh = enkele honderden, vh = vele honderden, cf = determinatie niet zeker. Monsternr. Groep Volume in liters zoetwater-getijden Mercuria confusa zoetwater-stromend Pisidium amnicum Pisidium henslowanum Pisidium supinum Theodoxus fluviatilis T. fluviatilis eikapsels Unio crassus zoetwater-stromend en stilstaand Bithynia tentaculata B. tentacula opercula Pisidium div. spec. Radix auricularia Radix ovata/peregra Sphaerium corneum Sphaerium spec. Unio spec. Valvata piscinalis zoetwater-stilstaand/moeras Bithynia leachii B. leachii opercula Gyraulus crista Hippeutis complanatus Musculium lacustre Physa fontinalis Planorbarius corneus Planorbis planorbis Stagnicola palustris Valvata cristata zoetwater-droogvallend Galba truncatula Anisus leucostoma land-vochtig/nat Carychium minimum Oxyloma spec. Pseudotrichia rubiginosa Vertigo antivertigo Zonitoides nitidus land-diverse milieus Arianta arbustorum Cepaea nemoralis Cochlicopa lubrica Limacidae/Agriolimacidae Pupilla muscorum Trichia hispida Vallonia costata Vallonia pulchella Vitrea crystallina

304 38 ?

424 38 0,05

518 40 0,25

68 40 2,5

755 40 0,25

11

2

vt

vt

et

2 1 3 3 -

5 -

e e -

1 -

1 5 -

13 8 2 2 ef 10

29 15 2 12 1 37

eh et et et et ef vt

vt vt e e 1 f vh

eh eh e e et eh

6 -

2 1 1 1 1 2 7 -

vt et e e 1 e e e -

e e vt e e -

vt 1 e e e e -

15 -

4 -

e e

e e

e e

7 2 3

1 -

e et -

e e -

1 -

cf 1 cf 2 -

1 1 1 4 2 -

1 ef 1 1 et 1

1 cf 1 e 1

1 1 e 1 e -

62


Bijlage 17 Vlaardingen Hoogstad 6.036. Schelpen uit grondmonsters uit een slootopvulling in een restgeul (vondstnummer 903), overigen uit een slootopvulling (Romeinse Tijd). (f = 1 fragment, ef = enkele fragmenten, e = enkele, et = enkele tientallen, vt = vele tientallen, eh = enkele honderden, vh = vele honderden, cf = determinatie niet zeker.) Monsternr. Groep Volume in liters zoetwater-getijden Mercuria confusa zoetwater-stromend Pisidium amnicum Pisidium henslowanum Pisidium supinum Theodoxus fluviatilis T. fluviatilis eikapsels Unio crassus zoetwater-stromend en stilstaand Bithynia tentaculata B. tentaculata opercula Pisidium div. spec. Radix auricularia Radix ovata/peregra Sphaerium corneum Unio spec. Valvata piscinalis zoetwater-stilstaand/moeras Bithynia leachii B. leachii opercula Gyraulus crista Hippeutis complanatus Musculium lacustre Physa fontinalis Planorbarius corneus Planorbis planorbis Stagnicola palustris Valvata cristata zoetwater-droogvallend Galba truncatula Anisus leucostoma land-vochtig/nat Carychium minimum Oxyloma spec. Pseudotrichia rubiginosa Vertigo antivertigo Zonitoides nitidus land-diverse milieus Arianta arbustorum Cepaea nemoralis Cochlicopa lubrica Limacidae/Agriolimacidae Pupilla muscorum Trichia hispida Vallonia costata Vallonia pulchella Vitrea crystallina

903 43 0,2

1088 47 2,5

1158 47 0,25

1261 47 1,5

1262 47 2,0

2

1

18

vt

vt

3 2 115 e 1

-

-

e -

e -

16 16 1 1 3 1 f 113

30 23 10 32 41

83 8 7 17 9 44

vt vt et e 1 et

eh eh et et e vt

1 1 7 -

3 6 10 -

3 1 2 5 8 12 -

e e e 1 1 e e 2

e e 1 1 e et 1

2 1

-

11 1

et -

et e

3 -

1 2 -

4 15 -

et et 2 -

et vt e e

1 1 cf 1 1 -

1 -

1 cf 2 cf 2 1 1

1 1 e e e e

e e e 2 e et et e

63

VLAK-verslag 3.2

Colofon Teksten: . . . . . . . . . . . . . . J. van Dijk, Archeoplan Eco (beschrijving materiaal, interpretatie, conclusie) W.J. Kuijper, Archeologisch Centrum Leiden (schelpen) T. de Ridder, VLAK (archeologische context) J. Schelvis, Scarab (ectoparasieten) Redactie: . . . . . . . . . . . . . T. de Ridder, VLAK Opmaak: . . . . . . . . . . . . . . E. van der Linden, VLAK Determinatie: . . . . . . . . . . . D. Brinkhuizen, Groninger Instituut voor Archeologie, (haringskelet) J. van Dijk, Archeoplan Eco, (botmateriaal fase 1 en fase 1/2) W.J. Kuijper, Archeologisch Centrum, Universiteit Leiden (schelpen) H.A. Robbers, VLAK (botmateriaal fase 2) J. Schelvis, Scarab (ectoparasieten) Verwerking data zoölogie: . J. van Dijk, Archeoplan Eco Figuren zonder vermelding: J. van Dijk, Archeoplan Eco

64

HOOGSTAD J. VAN DIJK, H.A. ROBBERS EN T. DE RIDDER (RED.), MET BIJDRAGEN VAN W.J. KUIJPER (SCHELPEN) EN J. SCHELVIS (ECTOPARASIETEN)

Recommend Documents