Hoogsensitief: Meerwaarde of Beperking? Een Conceptueel Onderzoek naar het Construct Hoogsensitiviteit

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2012-2013 Tweede examenperiode

Hoogsensitief: Meerwaarde of Beperking? Een Conceptueel Onderzoek naar het Construct Hoogsensitiviteit

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de psychologie, afstudeerrichting klinische psychologie door Paulien Froeyman

Promotor: dr. Sarah De Pauw

Abstract ........................................................................................................................................1 Hoogsensitiviteit: Populair Begrip, Beperkte Wetenschappelijke Omkadering ............................2 Methode .......................................................................................................................................4 Hoogsensitiviteit Als Persoonlijkheidskenmerk ...........................................................................7 Context: Persoonlijkheid en Temperament ..............................................................................7 Persoonlijkheid. ...................................................................................................................8 Eysenck. ..........................................................................................................................8 Gray. ...............................................................................................................................9 De Big Five. ....................................................................................................................9 De Myers-Briggs Type Indicator. ..................................................................................10 Temperament. ....................................................................................................................11 Thomas en Chess. ..........................................................................................................11 Rothbart.........................................................................................................................12 Kagan. ...........................................................................................................................13 Strelau. ..........................................................................................................................13 Theorie ...................................................................................................................................15 Origine: introversie, neuroticisme en gevoeligheid............................................................15 Huidige theorie: DOES. .....................................................................................................18 Verband met andere concepten. .........................................................................................20 Persoonlijkheid. .............................................................................................................20 Introversie en neuroticisme. ......................................................................................20 Openheid-voor-ervaringen en consciëntieusheid.......................................................22 Temperament.................................................................................................................23 Thomas en Chess: Drempelwaarde van Responsiviteit en Intensiteit van Reactie. ...23 Rothbart: Orienting Sensitivity en Negatief Affect. ..................................................23 Strelau: Sensory Sensitivity en Emotional Reactivity. ..............................................25 Differentiële susceptibiliteit. .........................................................................................28

Meting van Hoogsensitiviteit. ................................................................................................30 De ontwikkeling van de Highly-Sensitive Person Scale. ...................................................30 Studie 1: verkennend onderzoek. ...................................................................................30 Studie 2, 3 en 4: relatie met introversie en neuroticisme. ..............................................32 Studie 5: convergente en divergente validiteit. ..............................................................35 Studie 6 en 7: dimensionaliteit en big five.....................................................................35 Kritiek op de HSPS............................................................................................................38 Smolewska, McCabe en Woody: drie factoren. .............................................................38 Evans en Rothbart: twee factoren. .................................................................................41 Eigen opmerkingen. ......................................................................................................43 Besluit ....................................................................................................................................46 Hoogsensitiviteit als Beperking: Sensory Over-Responsivity ....................................................48 Origine: Ayres en sensorische modulatie ...............................................................................48 Sensory Processing Disorder en Sensory Over-Responsivity.................................................51 Consensusmodel: SPD, SMD en SOR. ..............................................................................51 Epidemiologie van Sensory Over-Responsivity.................................................................53 Sensory Over-Responsivity en temperament. ....................................................................57 Besluit ....................................................................................................................................58 Discussie ....................................................................................................................................60 Integratie: Breed Kenmerk, Weinig Onderlinge Verbanden ..................................................60 Richtlijnen Voor Toekomstig Onderzoek ..............................................................................64 Referenties .................................................................................................................................67 Appendix A: Citerende Artikels Aron en Aron (1997) ...............................................................80 Appendix B: HSPS – Nederlandse Vertaling I ...........................................................................85 Appendix C: HSPS – Nederlandse Vertaling II ..........................................................................85 Appendix D: HSPS – Factoren volgens Smolewska et al., Evans & Rothbart, Eigen Blik .........86 Appendix E: SenSOR Assessment .............................................................................................88 Appendix F: SenSOR Inventory .................................................................................................89

Dankwoord.

Ik wil graag iedereen bedanken die mee geholpen heeft deze masterproef tot stand te brengen: Ten eerste mijn promotor, Sarah De Pauw, voor mij de mogelijkheid te geven om dit onderwerp te onderzoeken, en voor zowel de vrijheid als de begeleiding die ik hierin van haar gekregen heb. Daarnaast ook mijn familie voor het advies, de aanmoedigingen en het verbeteren van alle typen grammaticale fouten. En tenslotte ook mijn vrienden, voor hun luisterend oor en hun niet-aflatende steun.

Abstract Hoogsensitiviteit als begrip heeft sinds de 16 jaar sinds zijn ontstaan weinig wetenschappelijke aandacht gehad. Deze masterproef bekijkt ten eerste hoogsensitiviteit zoals geconceptualiseerd door Aron en Aron (1997) en verbindt deze theorie met huidige theorieën over persoonlijkheid en temperament. Ten tweede wordt een aspect van hoogsensitiviteit, gevoeligheid voor zintuigelijke stimuli, verder onderzocht aan de hand van theorieën en onderzoeken uit de ergotherapie. Uit dit literatuuronderzoek blijkt dat hoogsensitiviteit in de definitie van Aron en Aron een zeer ruim begrip is dat verschillende aspecten omvat.. Deze aspecten worden door andere theorieën meestal als aparte constructen gezien. Vooral de relatie tussen detectie van subtiele stimuli en negatieve reactie op stimuli van hoge intensiteit is omstreden. Hoogsensitiviteit lijkt verder vooral verwant te zijn aan Openheid en Negatief Affect. Onderzoek binnen de ergotherapie, naar wat in die context Sensory Over-Reponsivity genoemd wordt, heeft aangetoond dat 15-25% van de algemene populatie een sterke mate van sensorisch ongemak vertoont. Dit kan voor problemen in het dagelijks leven zorgen en kan ook op zich voorkomen los van stoornissen zoals ADHD of autisme. Voor verder onderzoek naar hoogsensitiviteit zou een nieuw onderzoeksinstrument nodig zijn, dat alle aspecten van hoogsensitiviteit zoals geconceptualiseerd door Elaine Aron (2010a, 2012) grondig en ondubbelzinnig bevraagt. Aan de hand hiervan kan dan onderzocht worden of deze vier kenmerken inderdaad systematisch tesamen voorkomen. Op basis van vorig onderzoek lijkt het namelijk waarschijnlijker dat hoogsensitiviteit een combinatie van verschillende onafhankelijke persoonskenmerken is, eerder dan een veralgemeend samenhangend kenmerk.

1

Hoogsensitiviteit: Populair Begrip, Beperkte Wetenschappelijke Omkadering In 1997 publiceren Elaine en Arthur Aron “Sensory Processing Sensitivity and Its Relation to Introversion and Emotionality” in het Journal of Personality and Social Psychology (Aron & Aron, 1997). In dit artikel introduceren Aron en Aron het begrip Sensory Processing Sensitivity, dat ze ook een alternatieve naam geven: High Sensitivity, of Hoogsensitiviteit. Hoogsensitieve personen zouden een algemeen gevoeliger zenuwstelsel hebben, waardoor ze sneller subtiliteiten in de omgeving opmerken, maar ook intense stimuli sneller als pijnlijk of lastig ervaren. Ze zijn gevoeliger voor zowel interne (emotionele) als externe (zintuigelijke) stimuli. Ze hebben een rijke verbeelding, zijn vaak introvert – maar niet altijd, ook extraverte hoogsensitieve personen bestaan – en appreciëren kunst (Aron & Aron, 1997). Aron en Aron zien hoogsensitiviteit nadrukkelijk niet als een beperking. Al van in het begin van het artikel is dit duidelijk: Aron en Aron beginnen met een citaat van E. M. Forster over “the aristocracy of the sensitive, the considerate”. Dit zet de toon voor de rest van het artikel, en zelfs de rest van Elaine Aron’s oeuvre: hoogsensitiviteit is iets dat tot nu altijd negatief werd bekeken, maar Aron wil hier ook de voordelen van benadrukken. In de academische wereld heeft dit onderzoek niet zo’n grote impact: zestien jaar later is dit artikel in totaal 73 maal geciteerd. Het merendeel van de citaties is vrij beperkt, en over de theorie achter het idee van hoogsensitiviteit is er weinig kritische bespreking. Een zoekopdracht op wetenschappelijke database Web of Knowledge op trefwoord “sensory-processing sensitivity”, de alternatieve naam voor hoogsensitiviteit, levert bijvoorbeeld maar 21 resultaten op. Dit staat in groot contrast met de impact van Arons begrip buiten de academische wereld. Tegelijk met het eerste wetenschappelijk artikel over hoogsensitiviteit publiceert Elaine Aron ook haar eerste boek, The Highly Sensitive Person: How To Thrive When The World Overwhelms You (Aron, 1998). In tegenstelling tot het wetenschappelijk artikel werd haar boek wel een hit: het haalde de bestsellerlijst in de San Francisco Chronicle en is ondertussen vertaald naar tien talen. Na dit boek verschenen nog vier boeken over hoogsensitiviteit: The Highly Sensitive Person’s Workbook (Aron, 1999), The Highly Sensitive Person In Love (Aron, 2000), The Highly Sensitive Child (Aron, 2003) en tenslotte Psychotherapy And The Highly Sensitive Person (Aron, 2010a). Ook in België wint “hoogsensitiviteit” als concept aan bekendheid. De vijf boeken van Elaine Aron zijn allen vertaald naar het Nederlands. Ook is er een vereniging, de Vlaamse Vereniging voor Hooggevoelige Personen (www.hspvlaanderen.be) met momenteel 800 leden, die activiteiten organiseren zoals kinder- en jongerenkampen, lezingen, cursussen, en praatcafés (I. Van den Daele, persoonlijke communicatie, 1 juli 2013). Daarnaast is er ook een 2

Nederlandstalig handboek over hoogsensitiviteit bij kinderen gepubliceerd, ondertussen in vijfde druk (Van den Daele & T’Kindt, 2011), en verscheen er een artikel in Klasse, een maandblad uitgegeven door het Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming, met tips voor leerkrachten hoe om te gaan met hoogsensitieve kinderen in de klas (“Linne is hoogsensitief,” oktober 2011). Hoogsensitiviteit is dus een populair begrip geworden: het is een concept waarin veel mensen zich herkennen. De theorie van Aron en Aron mag dan wel niet zo’n grote wetenschappelijke impact hebben, maar het idee van hoogsensitiviteit op zich is terug te vinden in verschillende andere theorieën. Zowel in persoonlijkheids- en temperamentsonderzoek als in de ergotherapie vinden we concepten terug waarin zintuigelijke of sensorische sensitiviteit centraal staat. Er is wel degelijk interesse vanuit wetenschappelijke hoek naar sensitiviteit, maar er blijkt een verschil te bestaan in benadering, definitie, en achtergrondtheorie.

Het is het doel van deze masterproef om een meer diepgaande wetenschappelijke omkadering te geven van hoogsensitiviteit zoals gedefinieerd door Aron en Aron. Dit gebeurt aan de hand van twee onderzoeksvragen: 1) wat is hoogsensitiviteit volgens Aron en Aron; en 2) moet hoogsensitiviteit beschouwd worden als een meerwaarde of toch eerder als een beperking?

3

Methode In deze masterproef hebben we antwoorden gezocht op onze twee onderzoeksvragen aan de hand van een literatuuronderzoek. Het leek ons namelijk belangrijk om een grondig overzicht te krijgen van zowel de theorie rond hoogsensitiviteit als van andere aanverwante theorieën en termen alvorens empirisch onderzoek uit te voeren.

Voor de eerste onderzoeksvraag, wat is hoogsensitiviteit volgens Aron en Aron, vertrekken we vanuit Aron en Arons theorie. Het vertrekpunt van onze zoektocht naar literatuur was het artikel van Aron en Aron (1997). Onze initiële zoektocht in maart 2012 in Web of Knowledge leverde ons 60 artikels op waarin het oorspronkelijke artikel van Aron en Aron geciteerd werd. Tegen juli 2013 is dit totale aantal opgelopen tot 73 citaties (zie Figuur 1, en Appendix A voor de volledige lijst van resultaten). Het is ook pas de laatste jaren dat er meer interesse is voor het artikel: in de eerste vijf jaar na de publicatie zijn er bijvoorbeeld maar acht citaties.

Figuur 1: aantal citerende artikels Aron & Aron, 1997 (zoekresultaat via Web of Knowledge in juli 2013)

De citerende artikels beslaan zeer diverse onderwerpen, gaande van onderzoek naar autisme (Ben-Sasson et al., 2008; Minshew & Hobson, 2008) en sociale fobie (Hofmann, 2006; Neal, Edelmann, & Glachan, 2002) tot alcoholgebruik (Ooteman, Koeter, & Verheul, 2006) en temperament bij dieren (Lansade, Pichard, & Leconte, 2008; Stamps & Groothuis, 2010). Vijf van deze artikels zijn geschreven door een of beide originele auteurs (A. Aron et al., 2010; E. N. Aron, Aron, & Davies, 2005; E. N. Aron, 2004; Jagiellowicz et al., 2010; Ketay, Aron, & Hedden, 2009). 4

In het merendeel van de citerende artikels gaat het om een korte verwijzing naar Aron en Arons bevindingen, ofwel wordt hun vragenlijst gebruikt zonder verdere commentaar; analyses of kritische besprekingen van de achterliggende theorie zijn er zo goed als niet. Van deze 74 artikels zijn er wel twee die specifiek ingaan op de vragenlijst van Aron en Aron (Evans & Rothbart, 2008; Smolewska, McCabe, & Woody, 2006).

Naast het artikel van Aron en Aron (1997) baseerden we ons ook op de latere boeken geschreven door Elaine Aron. Hierin gaat ze verder op de theorie zoals beschreven in het artikel van 1997 en geeft ze een nieuwe definitie van hoogsensitiviteit aan de hand van vier kenmerken (E. N. Aron, 2010a). Ook in een hoofdstuk in het Handbook of Temperament rond hoogsensitiviteit beschrijft ze deze vier kenmerken (E. N. Aron, 2012).

We willen de theorie over hoogsensitiviteit ook vergelijken met andere, meer gangbare modellen

en

theorieën.

We

gebruiken

hiervoor

zowel

persoonlijkheids-

als

temperamentsmodellen. We hebben gezocht naar modellen waarin een aspect van sensorische gevoeligheid in voorkomt en kwamen zo op de theorieën van Thomas en Chess, Mary Rothbart, en Jan Strelau. Aangezien Aron en Aron zelf ook verwijzen naar de Big Five, hebben we ook dit model geïncludeerd in onze bespreking. We vergelijken de geselecteerde temperaments- en persoonlijkheidsmodellen met het construct hoogsensitiviteit op basis van een meer recente conceptualisatie, waarin hoogsensitiviteit gezien wordt als bestaande uit vier centrale kenmerken of facetten (E. N. Aron, 2010a, 2012).

Tenslotte wilden we ook het empirische luik bekijken. Aron en Aron stelden in hun onderzoek in 1997 ook een vragenlijst op om hoogsensitiviteit te meten. In onze initiële zoekresultaten vonden we twee wetenschappelijke artikels van onderzoekers die deze vragenlijst afnamen en psychometrisch analyseerden. We bespreken deze twee onderzoeken. Daarnaast bekijken we deze vragenlijst op itemniveau en geven we onze eigen opmerkingen hierrond.

Voor onze tweede onderzoeksvraag - moet hoogsensitiviteit beschouwd worden als een meerwaarde of toch eerder als een beperking - richten we ons op de ergotherapie en de term Sensory Over-Responsivity. Drie van de artikels die Aron en Aron citeren, vertrekken namelijk vanuit de achtergrond van de ergotherapie en gaan over Sensory Processing Disorder en Sensory Over-Responsivity (Ben-Sasson, Carter, & Briggs-Gowan, 2009; Goldsmith, Hulle, Arneson, Schreiber, & Gernsbacher, 2006; Reynolds & Lane, 2009). Sensory Over-Reponsivity zou een stoornis zijn die gekenmerkt wordt door een verhoogde gevoeligheid voor sensorische 5

stimuli, en aangezien dit een aspect is dat ook voorkomt in de theorie rond hoogsensitiviteit, leek het ons interessant om dit verder te verkennen. Sensory Over-Responsivity lijkt ook een beter ontvangen concept te zijn dan hoogsensitiviteit. Het artikel van Miller, Anzalone, Lane, Cermak, & Osten (2007) waarin de term Sensory Over-Responsivity voor het eerst gebruikt wordt, is tegen juli 2013 75 maal geciteerd (zie figuur 2): ongeveer even vaak als het artikel van Aron en Aron (1997), hoewel dit laatste artikel tien jaar ouder is.

Figuur 2: aantal citerende artikels Milleret al. (2007) (Zoekresultaat via Web of Knowledge, juli 2013)

We wilden eerst een overzicht krijgen van de origine van de term, en hebben dus gezocht op Web of Knowledge op de trefwoorden “sensory processing disorder”, en “sensory overresponsivity”. We hebben met de hulp van de gevonden artikels de oorsprong van deze term getraceerd naar de vroegere term Tactile Defensiveness, wat onze volgende zoekterm vormde. Van daaruit hebben we een historisch overzicht van de evolutie van de term en de theorie samengesteld. Naast dit eerder theoretische historisch luik wilden we ook, net zoals bij de eerste onderzoeksvraag, de empirische kant onderzoeken. Hiervoor hebben we enkele grootschalige epidemiologische studies gevonden (Ben-Sasson et al., 2009; Ben-Sasson, Carter, & BriggsGowan, 2010; Carter, Ben-Sasson, & Briggs-Gowan, 2011; Van Hulle, Schmidt, & Goldsmith, 2012), die het voorkomen en mogelijke comorbiditeit van Sensory Over-Reponsivity als stoornis onderzoeken.

6

Hoogsensitiviteit Als Persoonlijkheidskenmerk

Het centrale concept van deze masterproef is hoogsensitiviteit. We kunnen dit echter niet als een losstaand concept bespreken: het onderzoek en de theorie van Aron en Aron (1997) moeten bekeken worden vanuit de context waarin het model ontstaan is, namelijk de persoonlijkheidspsychologie. We zullen in dit gedeelte dus eerst stilstaan bij enkele belangrijke theorieën binnen de persoonlijkheidspsychologie. Vervolgens spitsen we ons toe op hoogsensitiviteit. Onderzoek naar hoogsensitiviteit is redelijk beperkt. We kunnen hierin twee grote luiken onderscheiden: het theoretische en het empirische. We bespreken eerst de theorie van Aron en Aron (1997) en andere verwante theorieën, en vervolgens het empirisch onderzoek naar hoogsensitiviteit.

Context: Persoonlijkheid en Temperament

Ideeën rond persoonlijkheid en onderlinge verschillen tussen mensen kennen een lange geschiedenis, met theorieën die teruggaan tot in de Oudheid, maar het is pas vanaf begin vorige eeuw dat persoonlijkheid echt wetenschappelijk en empirisch onderzocht werd.

Huidig onderzoek rond individuele verschillen en persoonlijkheid is terug te vinden binnen twee afzonderlijke onderzoekstradities: de differentiële psychologie en de ontwikkelingspsychologie. Beide delen wel het idee van persoonlijkheidstrekken (traits). Dit zijn patronen van gedachten, emoties en gedrag, consistent over verschillende situaties en stabiel over tijd (Rothbart, 2012). De ontwikkelingspsychologie spreekt over temperament. Temperamentstrekken zijn al aanwezig vanaf de vroege kindertijd en vaak wordt er een biologische basis verondersteld. Temperamentstrekken beslaan zowel emoties als motorische en aandachtsprocessen (Mervielde & De Pauw, 2012). Onderzoek wordt vooral gevoerd bij kinderen. De differentiële psychologie gebruikt de term persoonlijkheid. Hier wordt er vooral onderzoek gevoerd bij volwassenen. Het biologische is iets minder nadrukkelijk aanwezig dan bij temperamentsonderzoek en er wordt ook niet aangenomen dat persoonlijkheidstrekken al vanaf de vroege kindertijd aanwezig zijn (Larsen & Buss, 2008; Zuckerman, 2012). De grens tussen persoonlijkheid en temperament is echter empirisch moeilijk hard te maken. Er bestaan bijvoorbeeld ook temperamentsmodellen die uitgebreid zijn naar volwassenen (Evans & Rothbart, 2007) en persoonlijkheidsmodellen toegepast op kinderen (Halverson et al., 2003; Measelle, John, Ablow, Cowan, & Cowan, 2005; Mervielde & De Fruyt, 1999). Empirisch 7

onderzoek naar de relatie tussen beiden vindt vaak vele gelijkenissen terug, zowel bij kinderen (De Pauw, Mervielde, & Van Leeuwen, 2009; De Pauw & Mervielde, 2010) als bij volwassenen (Clark, 2005; Evans & Rothbart, 2008).

Theoretische modellen verschillen op meerdere vlakken. Zo zijn er sommige modellen die vooral fenomenologisch-stilistisch zijn en zich enkel baseren op waarneembaar gedrag (Kagan, 2012; Thomas, Chess, & Birch, 1968), terwijl andere modellen zich ook uitspreken over motivatie en andere dieperliggende processen (Rothbart, 2011). Er is ook een verschil in de onderzoekstraditie: sommige theorieën vertrekken vanuit lexicaal onderzoek, zoals bijvoorbeeld woordenboekanalyses (McCrae & Costa, 1987), terwijl andere modellen zich baseren op fysiologisch onderzoek (Eysenck, 1947; Gray, 1982) . Tenslotte zijn er ook verschillen in de onderzoeksmethoden: vragenlijsten worden vaak gebruikt (Gartstein, Bridgett, & Low, 2012) , hoewel hier soms ook kritiek op wordt gegeven (Kagan, 1994). Andere opties zijn observationeel onderzoek (Garcia-Coll, Kagan, & Reznick, 1984; Thomas et al., 1968) of psychobiologische metingen zoals hartslag of hersenactiviteit (Calkins & Swingler, 2012)

Persoonlijkheid. In het volgende gedeelte bespreken we kort enkele modellen van persoonlijkheid. De theorieën die hier aan bod komen bevatten allen concepten die ofwel door Aron en Aron (1997) ofwel door ons aan hun concept gelinkt worden. We geven een korte introductie van elk model en beschrijven vervolgens de belangrijkste termen en de meest gebruikte meetinstrumenten.

Eysenck. Hans Eysenck is een van de eerste onderzoekers die een theoretisch model voor persoonlijkheid uitwerkte en dat ook empirisch testte. Zijn model bestaat uit drie grote trekken: Extraversie/Introversie, Neuroticisme/Emotionele Stabiliteit, en Psychoticisme. Eysenck’s model is hiërarchisch model: elke grote trek bestaat uit verschillende engere trekken (narrow traits). Engere trekken van Extraversie zijn bijvoorbeeld zorgeloosheid, veel vrienden hebben, en een hoog activiteitsniveau. Engere trekken voor Neuroticisme zijn o.a. angst, depressie, psychosomatische symptomen, negatieve emotionaliteit, en overreactiviteit. Kilte, egocentrisme en agressie vormen engere trekken voor Psychoticisme (Eysenck & Eysenck, 1975; Larsen & Buss, 2008). Het model van Eysenck is een psychobiologisch model, dat hypothesen bevat over de onderliggende psychofysiologische processen. Introversie zou bijvoorbeeld samenhangen met 8

de reactiviteit van het centraal zenuwstelsel. Introverten geraken trager gehabitueerd aan nieuwe stimuli en vervelen zich minder snel. Neuroticisme is volgens Eysenck gerelateerd aan de gevoeligheid van het autonome zenuwstelsel. (Eysenck, 1947; Larsen & Buss, 2008; Zuckerman, 2012). War betreft de meting van persoonlijkheid lag de nadruk gedurende de eerste twee decennia van Eysencks onderzoek vooral op Extraversie en Neuroticisme. Deze twee trekken werden gemeten aan de hand van de Eysenck Personality Inventory of EPI (Eysenck, 1968). In 1975 werd er dan een vragenlijst ontworpen die ook Psychoticisme bevroeg: de Eysenck Personality Questionnaire of EPQ (Eysenck & Eysenck, 1975).

Gray. Het model van Gray is gedeeltelijk gebaseerd op het model van Eysenck. Het is dus ook een psychobiologisch model. Gray gaat uit van twee hypothetische biologische hersensystemen: het behavioral activation system of BAS, en het behavioral inhibition system of BIS. Het BAS is gevoelig voor beloningen en zorgt voor een verkennende reactie, het BIS is gevoelig voor straf en zorgt voor een vermijdende reactie. Mensen verschillen in de relatieve gevoeligheid van het BIS en het BAS: mensen bij wie het BIS sterkst is, zijn gevoelig voor negatieve emoties zoals angst en depressie. Mensen bij wie het BAS sterkst is zijn impulsiever (Gray, 1981, 1982; Larsen & Buss, 2008; Zuckerman, 2012). In vergelijking met het model van Eysenck komt het BIS ruwweg overeen met Neuroticisme en het BAS met Extraversie (Rusting & Larsen, 1997, 1999). BIS en BAS kunnen gemeten worden aan de hand van een vragenlijst ontworpen door Carver & White (1994), de BIS/BAS Scales.

De Big Five. Het vijf-factoren model van persoonlijkheid is een van de meest bestudeerde en aanvaarde modellen vandaag (Larsen & Buss, 2008). In tegenstelling tot de twee vorige modellen is het niet psychobiologisch. Het oorspronkelijke onderzoek gebeurde aan de hand van een combinatie van een lexicale en statistische aanpak (Cattell, 1943; Larsen & Buss, 2008), maar sinds dan is de vijf-factoren structuur al vele keren gerepliceerd, ook in verschillende culturen (McCrae, Costa, Del Pilar, Rolland, & Parker, 1998). De vijf-factoren waarvan sprake zijn Extraversie (versus introversie), Neuroticisme (versus emotionele stabiliteit), Consciëntieusheid (versus laksheid), Goedaardigheid (versus kilte) en Openheid voor Ervaringen (versus geslotenheid) (McCrae & Costa, 1987). Neuroticisme en Extraversie komen grotendeels overeen met de theorieën van Eysenck en Gray. 9

Consciëntieusheid omvat plichtsbewustheid en zelf-discipline. Goedaardigheid gaat vooral over interactie met anderen en beslaat onder meer vertrouwen in anderen en altruïsme. Openheid voor Ervaringen wordt soms ook aangeduid als Intellect of Culture en bevat verbeelding en artistieke vaardigheden (Norman, 1963) Een van de meest gebruikte meetinstrumenten voor het vijf-factoren model is de NeuroticismExtraversion-Openness Personality Inventory Revised (of NEO-PI-R). De NEO-PI-R meet de vijf factoren op basis van een hiërarchisch model, met zes onderliggende facetten per factor. Depressie is bijvoorbeeld een facet van neuroticisme; assertiviteit een facet van extraversie, en fantasie een facet van openheid (Costa & McCrae, 1995). Het vijf-factorenmodel (ook de Big Five genoemd) is een van de meest gevalideerde modellen in het veld van persoonlijkheidspsychologie. De relatie tussen de vijf factoren en andere modellen van persoonlijkheid en temperament zijn onderzocht zowel bij kinderen (De Pauw & Mervielde, 2010; Mervielde, De Clercq, De Fruyt, & Van Leeuwen, 2005) als bij volwassenen (Evans & Rothbart, 2007).

De Myers-Briggs Type Indicator. De theorie van Katherine Briggs en Isabel Briggs Myers is een buitenbeentje binnen de persoonlijkheidspsychologie. De theorie is namelijk gebaseerd op Jungiaanse concepten. Er zijn vier dimensies: Extraversie versus Introversie, Sensing versus Intuition, Thinking versus Feeling, en Judging versus Perceiving. De dimensies kunnen gemeten worden aan de hand van de vragenlijst die Myers heeft opgesteld, de Myers-Briggs Type Indicator of MBTI (Myers, 1962). Deze is opgesteld volgens een forced-choice formaat: voor elke vraag moet de proefpersoon kiezen tussen twee alternatieven. De keuze voor dit formaat is gebaseerd op hun theorie. In tegenstelling tot de meeste andere onderzoekers ziet deze theorie persoonlijkheid niet als een normaal-verdeelde variabele (met veel mensen in de middenmoot en enkele aan de extremen) maar als discrete types: men is bijvoorbeeld ofwel introvert, ofwel extravert (Larsen & Buss, 2008; Myers, 1962). Er is echter wel kritiek op de MBTI. Een studie naar de test-hertest betrouwbaarheid van de MBTI stelde vast dat bij een herafname van de MBTI, vijf weken na de eerste afname, meer dan 50% van de proefpersonen een ander type scoorde (McCarley & Clarskadon, 1983). Een andere studie vond na factoranalyse geen vier maar zes verschillende factoren (Sipps, Alexander, & Friedt, 1985). En hoewel de MBTI vaak gebruikt wordt in de context van selectie en rekrutering, besloot een literatuurreview dat er geen bewijs was om het gebruik van de MBTI in deze context te verantwoorden (Pittenger, 2005).

10

Temperament. Aron en Aron leggen zelf vooral het verband met persoonlijkheidsonderzoek, maar er zijn ook verschillende

temperamentstheorieën

die

gelijkaardige

concepten

bevatten.

Hoewel

temperamentsonderzoek sterke gelijkenissen vertoont met persoonlijkheidsonderzoek, hebben ze een verschillende historische origine. Onderzoek wordt vooral gevoerd bij kinderen, vanuit ontwikkelingspyschologisch standpunt. De hierboven besproken modellen daarentegen focussen zich vooral op volwassenen. We bespreken hier kort enkele temperamentsmodellen die relevant zijn voor onze studie van hoogsensitiviteit, aangezien ze verwante concepten bevatten. We geven opnieuw een korte introductie, een opsomming van de belangrijkste termen en een overzicht van de meest gebruikte meetinstrumenten.

Thomas en Chess. Twee van de eerste temperamentonderzoekers zijn Alexander Thomas en Stella Chess. In de tweede helft van de jaren ’50 voerden ze gedurende zes jaar een longitudinaal onderzoek bij 141 Amerikaanse kinderen, de New York Longitudinal Study. Vroeger onderzoek bij kinderen was gefocust op hechting en opvoeding, en kinderen werden vooral gezien als het passieve resultaat van de opvoeding door de ouders. Het onderzoek van Thomas en Chess was vernieuwend omdat zij het kind zagen als een individu met een aangeboren temperament. Thomas en Chess zijn vooral geïnteresseerd in het hoe van het gedrag van het kind. Over hoe goed of het waarom van het gedrag van kinderen spreken ze zich niet uit. Hun aanpak is vooral fenomenologisch. Op basis van hun observaties en interviews met kinderen vinden ze dat verschillen in gedrag tussen kinderen opgedeeld kunnen worden in negen factoren: Activiteitsniveau (Activity Level ; het tempo en de frequentie van motoriek), Regelmaat (Rhythmicity; regelmatigheid van biologische functies zoals eten slapen), Initële Reactie (Approach/withdrawal; initiële reactie op nieuwe stimuli), Aanpassingsvermogen (Adaptability; aanpassing van reactie), Intensiteit van Reactie (Intensity of Reaction; energie van de respons, zowel positief als negatief), Drempelwaarde van Responsiviteit (Threshold of Responsiveness; hoeveelheid van externe stimulatie nodig om een respons te krijgen),Kwaliteit van Stemming (Quality of Mood; hoeveelheid vrolijk, vriendelijk gedrag versus huilend, onvriendelijk gedrag), Afleidbaarheid (Distractibility ; gemak waarmee gedrag verstoord kan worden), en Aandachtsspanne/

11

Doorzettingsvermogen (Attention Span/Persistence ;duur waarmee een bepaalde activiteit kan worden volgehouden/ doorgaan met een actie ondanks obstakels) (Thomas et al., 1968).

De noodzaak voor negen afzonderlijke factoren wordt in vraag gesteld (Presley & Martin, 1994). Factoranalyses lijken erop te wijzen dat de negen trekken gevat kunnen worden in een model met drie grote factoren: Negatief Affect, Surgency/Extraversie, en Effortful Control (De Pauw & Mervielde, 2010; Rothbart & Bates, 2006).

Rothbart. Een recenter model van temperament is dat van Mary Rothbart. In tegenstelling tot Thomas en Chess gaat Rothbart verder dan enkel het fenomenologische. Ze ziet temperament als individuele verschillen in reactiviteit en zelfregulatie, en naast gedrag neemt ze hier ook emotie, motivatie, en aandacht in op (Mervielde & De Pauw, 2012; Rothbart, 2011). Haar initiële onderzoek ging over temperament bij kinderen tot een jaar, maar later breidde ze haar theorie uit naar oudere kinderen en zelfs volwassenen (Evans & Rothbart, 2007).

Het model van Rothbart voor kinderen is hiërarchisch, met drie grote factoren: Surgency (vergelijkbaar met Extraversie), Negatief Affect (vergelijkbaar met Neuroticisme), en Effortful Control. Elk van deze grote factoren heeft meerdere facetten. In de Children’s Behavior Questionnaire (CBQ) bijvoorbeeld zijn activiteitsniveau en impulsiviteit facetten van Surgency, ongemak en angst facetten van Negatief Affect, en perceptuele gevoeligheid en low-intensity pleasure facetten van Effortful Control (Rothbart, Ahadi, Hershey, & Fisher, 2001).

Later breidt ze dit model ook uit naar volwassenen. Op basis van statistische analyses en vorig onderzoek ontwerpt ze een model met vijf in plaats van drie overkoepelende factoren, elk met hun facetten. De vijf factoren zijn Negatief Affect, Orienting Sensitivity, Effortful Control, Extraversie, en Affiliativeness. Orienting Sensitivity en Effortful Control zijn trekken die vooral te maken hebben met aandacht, terwijl Extraversie, Negatief Affect en Affiliativeness meer emotie-gericht zijn (Evans & Rothbart, 2007). Haar model is verwant aan het vijf-factoren model maar verschilt er wel van: Rothbart focust zich meer op basisprocessen zoals aandacht en affect, terwijl het vijf factoren-model meer complexe processen bevraagt. Dit is het duidelijkst zichtbaar in het verschil tussen de definitie van Orienting Sensitivity en de corresponderende big-five trek, Openheid. Openheid is ruimer en complexer dan Orienting Sensitivity, en bevraagt ook verbeelding en inzicht. Orienting Sensitivity daarentegen gaat over de verwerking van stimuli en aandacht (Evans & Rothbart, 2007). 12

Kagan. De theorie van Jerome Kagan focust zich in tegenstelling tot de hiervoor besproken theorieën enkel op een specifiek aspect van temperament. Zijn concept Gedragsinhibitie (Behavioral Inhibition, dat hij voor het eerste beschrijft in 1984, is gebaseerd op het gedrag van kinderen van twee jaar oud die in contact komen met onbekende situaties en onverwachte (maar niet objectief bedreigende) stimuli. Voorbeelden van stimuli die Kagan gebruikt in zijn studie zijn opnames van stemmen en de geur van verdunde alcohol. In zijn onderzoek merkte hij dat een groep kinderen reageerde met motorische activiteit, ongemak en vermijding. Een andere groep vertoonde weinig motorische activiteit, geen ongemak of angst en actief verkennend gedrag (Kagan, 1994). Kagan noemde de verlegen, angstige kinderen hoog-reactief en de niet-angstige kinderen laag-reactief. 15-20% van alle kinderen zouden volgens Kagan hoog-reactief zijn, en 35-40% laag-reactief (Kagan, 1994). Hij houdt de mogelijkheid open voor een onderliggend biologisch proces, maar de focus ligt op observeerbaar gedrag (Garcia-Coll et al., 1984). De meest recente versie van de theorie ziet inhibitie als een set van gedragingen met verschillende oorzaken, en legt de oorzaak van inhibitie niet vast: zowel aangeboren temperament als vroege ervaringen kunnen geïnhibeerd gedrag veroorzaken. (Calkins & Swingler, 2012). Hoog-reactieve kinderen hebben een hogere kans dan laag-reactieve kinderen om later verlegen en vermijdend gedrag te vertonen. Er is echter wel bewijs voor een interactie-effect van opvoeding: slechts 20-30% van hoog-reactieve kinderen wordt later extreem verlegen, timide en angstig. Aan de andere kant vertoont 80% van hoog-reactieve kinderen later geen consistent exuberant en onverschrokken gedrag. Kagan stelt dus dat we op basis van gedragsinhibitie in de vroege kindertijd niet kunnen voorspellen hoe kinderen zich later zullen gedragen; maar we kunnen wel voorspellen wat ze niet zullen worden, met name consistent onverschrokken en uitgelaten (Kagan, 2012).

Strelau. De Regulative Theory of Temperament, ontwikkeld in de jaren ’80 door Jan Strelau, is gebaseerd op pavloviaanse concepten zoals inhibitie en excitatie. Strelau ziet temperament als een mechanisme dat de interactie tussen een individu en de externe wereld reguleert. Net zoals Thomas en Chess baseert hij zich op het hoe van het gedrag, eerder dan de inhoud. Hij noemt dit zelf de formele karakteristieken. Hij ziet twee categorieën van gedragskenmerken:

13

energetische kenmerken (intensiteit van gedrag) en temporele kenmerken (tijd/duur van gedrag). Strelau stelt een model voor met zes factoren, gebaseerd op de resultaten van zijn onderzoek bij 3500 proefpersonen (Strelau & Zawadzki, 1993, 1995). Deze zes factoren zijn Briskness (snel reageren, uitvoeren van activiteiten aan een hoog tempo, snel kunnen wisselen tussen verschillende gedragingen), Perseveration (verdergaan met gedrag nadat de stimuli die dit gedrag uitlokten verdwenen zijn), Sensory Sensitivity (reageren op sensorische stimuli met lage stimulerende waarde), Emotional Reactivity (intens reageren op emotie-genererende stimuli), Endurance (volhouden van langdurige of sterk stimulerende activiteiten), en Actvity (vertonen van sterk stimulerend gedrag/

gedrag dat intense externe stimulatie met zich meebrengt)

(Strelau, 1996, 2008). Strelau heeft ook een vragenlijst ontworpen om deze trekken te meten: de Formal Characteristics of Behavior – Temperament Inventory (FCB-TI) (Strelau & Zawadzki, 1993, 1995).

Het model van Aron en Aron (1997) bouwt in zekere mate verder op sommige van deze modellen. Zij stellen geen volledig nieuw allesomvattend model voor van persoonlijkheid of temperament voor, maar focussen zich op een bepaald aspect van persoonlijkheid, een concept dat zij hoogsensitiviteit noemen. In het volgende gedeelte staan we stil bij hun theorie.

14

Theorie We bekijken eerst de ontstaansgeschiedenis van het begrip hoogsensitiviteit zoals beschreven in Aron en Arons artikel (1997). Daarna bespreken we de theorie in zijn meest recente vorm, zoals beschreven door Elaine Aron (2010, 2012). Vervolgens vergelijken we het model van Aron over hoogsensitiviteit met andere gangbare persoonlijkheids- en temperamentsmodellen. We sluiten tenslotte het theoretische luik af met een korte bespreking van de gelijkenissen tussen Arons theorie en het concept differentiële susceptibiliteit (Belsky & Pluess, 2009).

Origine: introversie, neuroticisme en gevoeligheid. In 1997 publiceerden Aron en Aron de resultaten van een uitgebreid onderzoek naar introversie en verwante trekken, onder de titel “Sensory Processing Sensitivity and Its Relation to Introversion and Emotionality”. De initiële interesse van Aron en Aron lag in het verschil tussen introverten en extraverten, en hun startpunt was een grondige literatuurstudie van onderzoek naar introversie, verlegenheid, inhibitie en andere gelijkaardige concepten. Volgens Aron en Aron ligt het basisverschil tussen introverten en extraverten in hoe ze omgaan met nieuwe stimuli. Hierin zijn twee verschillende strategieën te onderscheiden: afwachtende waakzaamheid (introverten) en actieve exploratie (extraverten). Dit basisverschil hangt samen met verschillen op andere vlakken, o.a. in de intensiteit van de electrodermale respons (Zahn, Kruesi, Leonard, & Rapoport, 1994), reactie op cafeïne (Haier, Robinson, Braden, & Williams, 1984), en gevoeligheid voor pijn (Barnes, 1975). Maar volgens Aron en Aron ligt er een ander kenmerk aan de basis van dit verschil: ze spreken van een algemene gevoeligheid van het zenuwstelsel, een grondigere cognitieve en affectieve verwerking van zowel interne als externe stimuli. Volgens hen is introversie ondergeschikt aan deze onderliggende gevoeligheid, die ze Sensory Processing Sensitivity of Hoogsensitiviteit (High Sensitivity) noemen. Hoogsensitieve personen gaan op een andere manier met nieuwe stimuli om: ze denken er dieper over na, overwegen mogelijke gevolgen van hun actie, en zullen dus eerder afwachten en observeren dan zelf in actie treden. Terwijl andere onderzoekers introvert gedrag vaak zien als gebaseerd op sociale angst, zien Aron en Aron dit eerder als een weloverwogen strategie, die op zich niet zoveel met angst heeft te maken. De afwachtende en vermijdende houding van hoogsensitieve personen is volgens hen een manier om een teveel aan stimuli te voorkomen. Daarnaast benadrukken ze dat het gaat om een diepere verwerking van sensorische stimuli, en dus niet om een fysiologisch of biologisch verschil in de scherpte van de

15

zintuigen. Tenslotte is hoogsensitiviteit volgens hen een aangeboren kenmerk, en dus terug te vinden zowel bij kinderen als volwassenen.

Aron en Aron geven in hun artikel een uitgebreid overzicht van onderzoek naar introversie, en verbinden de bevindingen met hun eigen theorie. Het centrale punt dat ze hier maken is dat eerder onderzoek naar introversie en

aanverwante begrippen eigenlijk ging

over

hoogsensitiviteit, maar dat de gevonden resultaten altijd werden geïnterpreteerd vanuit introversie en sociale angst. De nadruk lag ook meestal meer op het negatieve, terwijl Aron en Aron ook positieve kanten zien. Ten eerste is er Eysenck. Introversie is een van de drie basistrekken uit Eysencks theorie. Initieel zag Eysenck Extraversie als een combinatie van impulsiviteit en sociabiliteit, maar in later onderzoek focuste hij zich daarna vooral op sociabiliteit. Impulsiviteit werd een aspect van Psychoticisme (Eysenck, 1981). Volgens Aron en Aron is het echter vooral impulsiviteit dat het centrale, biologisch-gerelateerde kenmerk zou zijn, en is sociabiliteit daar eerder secundair aan. Impulsiviteit is gerelateerd aan verschillen in conditioneerbaarheid. Hoog-impulsieve mensen zoeken nieuwe stimuli op, terwijl laag-impulsieve mensen nieuwe opwindende situaties eerder vermijden. Dit komt overeen met Aron en Arons idee dat hoogsensitieve personen overstimulerende situaties vermijden als een soort copingsstrategie. Impulsiviteit zou dus gezien kunnen worden als de tegenpool van hoogsensitiviteit.

Ten tweede wordt ook Gray (1981) besproken door Aron en Aron. Zij zien het BIS/BAS idee als een mogelijke biologische onderbouw voor hun concept hoogsensitiviteit. Hun eigen aanpassing is dat het BIS niet alleen gevoelig is voor straf, maar ook algemeen voor nieuwe stimuli. Mensen bij wie het BIS sterker aanwezig is dan het BAS (zoals volgens Aron en Aron het geval zou zijn voor hoogsensitieve personen) zullen nieuwe stimuli niet direct actief gaan verkennen; niet alleen omdat ze straf willen vermijden, maar ook omdat ze meer tijd nodig hebben om de nieuwe stimuli te analyseren.

Ten derde leggen Aron en Aron het verband met het begrip Gedragsinhibitie van Kagan (1994). Kagan zag een verschil in hoe kinderen met nieuwe, onbekende stimuli omgaan. Hij maakte in zijn onderzoek onderscheid tussen hoog-reactieve kinderen, die eerder verlegen, angstig en vermijdend zijn; en laag-reactieve kinderen, die actief verkennend gedrag en weinig angst vertonen. Over de reden van dit gedrag spreekt hij zich niet uit, hij focust zich op het fenomenologische (Kagan, 2012). 16

Ook hier zien Aron en Aron dit vermijdende gedrag als een weldoordachte manier om met stimuli en nieuwe informatie om te gaan, eerder dan gedrag dat enkel gemotiveerd wordt door angst. De afwachtende houding zorgt ervoor dat hoog-reactieve kinderen de nieuwe stimuli beter zouden kunnen verwerken. De fysiologische verschillen die samenhangen met inhibitie (zoals cortisol- en norepinefrinewaarden, allergieën, en reactiviteit van het sympathisch zenuwstelsel (Kagan, Reznick, & Snidman, 1988; Kagan, 1994) zien ze als belangrijk bewijs dat geïnhibeerd vermijdend gedrag samenhangt met algemene gevoeligheid.

Tenslotte verwijzen ze ook naar de theorie van Mehrabian (1977) over perceptuele screening. Volgens Mehrabian kunnen situaties verschillen in hoeveel informatie ze bevatten. Situaties die complexe, gevarieerde, bewegende en onbekende stimuli bevatten, zijn informatie-rijk en vragen dan ook meer verwerkingscapaciteit dan situaties met simpele, herhalende, statische en bekende stimuli. Hij ziet ook een individueel verschil in reactie hierop: gevoelige (arousable) personen reageren met meer en langer durende arousal dan niet-gevoelige personen. Hij verwijst naar de cognitieve informatie-verwerkingstheorie die stelt dat in informatierijke situaties mensen automatisch de stimuli selecteren die voor hen relevant zijn (afhankelijk van context, motivatie en doelen) (Mehrabian, 1977). Volgens Mehrabian is er een verschil in hoe adept mensen zijn in deze selectie, die hij screening noemt. Screeners zijn mensen die weinig moeite hebben om de meest relevante stimuli uit te kiezen en minder relevante stimuli zonder veel problemen kunnen negeren. Dit zorgt ervoor dat informatie-rijke situaties voor hen niet stresserend zijn, en dat ze daarom de situatie sneller actief zullen verkennen. Voor low-screeners of non-screeners is het daarentegen wel moeilijk om een opdeling te maken tussen relevante en niet-relevante informatie. In informatie-rijke situaties geraken zij dus snel overweldigd en overgestimuleerd, en reageren ze met meer arousal. Ze zullen daardoor ook meer vermijdend, afwachtend gedrag vertonen (Mehrabian, 1977). Aron en Aron gaan in tegen het idee van relevante versus minder relevante kenmerken. Volgens hen is er geen echt verschil in screeningsvaardigheid. Non-screeners zouden minder filteren omdat ze meer stimuli als relevant beschouwen, niet omdat ze moeite hebben met filteren. Het gaat dus eerder om een verschil in assessment van relevantie dan om een gebrek aan vaardigheid. Daarnaast focust Mehrabian zich ook enkel op complexe situaties. Aron en Aron vermoeden dat non-screeners ook beter zouden zijn dan screeners in het detecteren van subtiele stimuli. Het concept van non-screeners zou dus volgens Aron en Aron nauw verwant zijn aan wat zij beschrijven als hoogsensitieve personen. 17

In elk van deze theorieën zien Aron en Aron gelijkenissen met hun eigen theorie. Zij herinterpreteren echter de gevonden resultaten zodat ze ook de positieve kanten van wat zij hoogsensitiviteit noemen reflecteren. Volgens hen ligt de focus van deze vorige onderzoeken vooral op de negatieve gevolgen van hoogsensitiviteit in de vorm van angst en vermijdend gedrag, en is er te weinig aandacht voor de positieve aspecten, zoals bijvoorbeeld een betere detectie van subtiliteiten. Voor hen is dit echter minstens even belangrijk. Aron en Arons uiteindelijke theorie stelt dat hoogsensitiviteit een aangeboren persoonlijkheidsof temperamentskenmerk is, waarbij mensen externe (sensorische) en interne (emotionele) stimuli grondiger verwerken: vandaar de alternatieve naam voor hoogsensitiviteit, SensoryProcessing Sensitivity. Volgens hen wordt hoogsensitiviteit echter vaak verward met andere concepten zoals verlegenheid of introversie. Aron en Aron willen met hun theorie duidelijkheid scheppen in wat voor hen een verwarring van termen is. Ze vermoeden namelijk dat hoogsensitiviteit weliswaar verwant is aan deze andere concepten, maar uiteindelijk wel een afzonderlijk kenmerk is dat zijn eigen onderzoek verdient.

Huidige theorie: DOES. Het centrale kenmerk van hoogsensitiviteit, namelijk de grondigere verwerking van stimuli, heeft volgens Aron en Aron verschillende gevolgen op allerlei vlakken, zowel inter- als intrapersoonlijk. Dit komt reeds gedeeltelijk aan bod in het artikel uit 1997: Aron en Aron staan daar onder andere stil bij het sociaal gedrag van hoogsensitieve personen wanneer ze het verband tussen introversie en hoogsensitiviteit bespreken. Maar deze bredere gevolgen worden vooral verder uitgewerkt in het latere werk van Elaine Aron. In dit recenter werk gebruikt Elaine Aron het letterwoord DOES om de vier belangrijkste kenmerken van hoogsensitiviteit te beschrijven: Diepgaande Verwerking (Depth of Processing), Overstimulatie (Overstimulation), Emotionele Intensiteit (Emotional Intensity) en Sensorische Sensitiviteit (Sensory Sensivitiy) (E. N. Aron, 2010a, 2012)

Diepgaande Verwerking is voor Aron het centrale, meest belangrijke kenmerk. Het verwijst naar een algemene bedachtzaamheid, ruwweg het tegenovergestelde van impulsiviteit. Het gaat echter om meer dan alleen meer tijd nemen om beslissingen te nemen: volgens Aron zou het zich bijvoorbeeld ook uiten als consciëntieusheid, een rijke verbeelding, en levendige dromen.

18

Overstimulatie verwijst naar de neiging om sterke autonome arousal (snelle hartslag, zweten) te vertonen in stresserende situaties. Dit leidt er ook toe dat de cognitieve activiteit afneemt en de prestatie slechter wordt. Hoewel alle mensen autonome arousal vertonen in sterk stresserende situaties, zou dit bij hoogsensitieve personen sneller en vaker gebeuren. Voorbeelden van stresserende situaties zijn onder andere het bezoeken van drukke shoppingcentra, het afleggen van examens, en spreken in het openbaar. Deze hogere autonome arousal zou er dan voor zorgen dat hoogsensitieve personen deze situaties zullen proberen vermijden, of andere copingstrategieën zullen ontwikkelen om hen te helpen omgaan met overstimulering. Deze factor houdt dus zowel de negatieve reactie als de verwante copingsstrategieën in. Emotionele Intensiteit betekent dat hoogsensitieve personen over het algemeen intensere emotionele reacties zouden hebben. Dit kan zich onder andere uiten in het vermijden van gewelddadige films of zeer gevoelig zijn voor kritiek. Aron (2010, 2012) benadrukt echter dat die intense reacties zowel positief als negatief zijn: hoogsensitieve mensen ervaren ook positieve emoties intenser dan niet-hoogsensitieve personen: ze zouden bijvoorbeeld sneller lachen en sneller dan gemiddeld emotioneel geraakt worden door kunst. Aron merkt wel op dat het meemaken van een ongelukkige jeugd er voor kan zorgen dat de negatieve emoties de overhand krijgen. Tenslotte is er Sensorische Sensitiviteit: hoogsensitieve mensen zouden zich sterk bewust zijn van subtiliteiten in de omgeving en ook sneller geïrriteerd geraken door onschadelijke stimuli zoals ruwe stoffen, lawaai of onaangename geuren. Aron ziet hierin drie facetten: het hebben van een lage pijngrens, het opmerken van subtiele verschillen, en het vertonen van een lage tolerantie van stimuli met een hoge intensiteit (E. N. Aron, 2012).

Deze vier DOES-kenmerken moeten voor Aron allen aanwezig zijn vooraleer men kan spreken van hoogsensitiviteit. Iemand die gevoelig is voor zintuigelijke stimuli, maar ook impulsief is of niet gestresseerd geraakt in drukke situaties, zou bijvoorbeeld niet worden beschouwd als hoogsensitief. De grens tussen de verschillende kenmerken is echter niet altijd even duidelijk. Vooral het concept Overstimulatie is vaag. Afhankelijk van interpretatie kan dit ook onder Emotionele Intensiteit (als een intense negatieve emotionele reactie) of onder Sensorische Sensitiviteit (als een lage tolerantie voor sterke sensorische stimuli) vallen. Al bij al lijken ons deze vier kenmerken niet ideaal geoperationaliseerd.

Samengevat is hoogsensitiviteit volgens Elaine Aron dus meer dan enkel een grotere gevoeligheid voor sensorische stimuli. Hoewel gevoeligheid een centraal begrip is in de theorie, 19

wordt dit beschouwd als een neveneffect van het meest fundamentele onderliggende proces: een diepere, grondigere verwerking van allerlei soorten stimuli. Het gaat zowel om externe, zintuigelijke stimuli als interne, zoals gedachten en gevoelens. Hoogsensitieve personen zouden zich niet alleen meer bewust zijn van hun omgeving, maar ook van hun eigen functioneren, hun gedachten en gevoelens. “Gevoelig” betekent dus zowel snel overstuur raken als sneller dingen opmerken. Aron ziet ook verschillende gedragsmatige gevolgen van deze onderliggende gevoeligheid, zoals vermijding van sociale situaties en plichtsbewust gedrag. Verschillende gedragingen, cognities en emoties worden door haar aan elkaar gekoppeld en allen verklaard door deze onderliggende diepgaande verwerking. Hoogsensitiviteit is dus een opvallend breed begrip.

Verband met andere concepten. Naast de theorieën die Aron en Aron zelf aanhalen in hun bespreking (Eysenck, Gray, Kagan, en Mehrabian) zijn er nog andere verbanden te leggen tussen hoogsensitiviteit en andere concepten.

Persoonlijkheid. Wat betreft de link tussen hoogsensitiviteit en persoonlijkheid zijn er enkele aspecten die door Aron en Aron zelf besproken worden, maar die verbanden kunnen nog verder doorgetrokken worden.

Introversie en neuroticisme. De link met introversie komt bij Aron en Aron vrij expliciet aan bod. Alhoewel ze in het begin van de theorie ervan uitgingen dat introversie en hoogsensitiviteit mogelijk hetzelfde zijn, vonden ze in hun onderzoek toch een minderheid hoogsensitieve personen die hoog scoorden op extraversie. Ten eerste zouden niet alle hoogsensitieve personen introvert zijn. Op basis van een reeks studies in 1997 vermoeden Aron en Aron dat ongeveer 30% van de totale hoogsensitieve populatie extravert is (Aron & Aron, 1997; E. N. Aron, 2010a). Ten tweede stellen ze dat niet alle introverten hoogsensitief zijn. Ze maken een onderscheid tussen aangeboren introversie en introversie ten gevolge van vroege ervaringen. Aangeboren introversie is biologisch bepaald en zou vaak voorkomen bij hoogsensitieve personen. Mensen met een angstige of vermijdende hechtingsstijl kunnen volgens hen echter ook introvert gedrag 20

vertonen zonder hoogsensitief te zijn. Voor hen is het belangrijk om hierin het onderscheid te maken, en zijn vragenlijsten die enkel naar gedrag peilen niet voldoende om deze subtypes te kunnen onderscheiden. Ze vermoeden dat het al dan niet introvert zijn van hoogsensitieve personen te maken heeft met opvoeding en socialisatieprocessen in het verleden. In het artikel van 1997 geven Aron en Aron het voorbeeld van een jonge vrouw voor wie sociale interactie met grotere groepen mensen niet echt stresserend is, aangezien ze opgegroeid was in een commune en gewend was aan grote groepen mensen. Andere voorbeelden van extraverte hoogsensitieve personen zijn mensen die onder druk van hun familie een extraverte stijl hebben ontwikkeld, en mensen die zich extravert gedragen als uitlaatklep voor hun rusteloze energie (Aron & Aron, 1997). De centrale stelling in verband met introversie en hoogsensitiviteit volgens Aron en Aron is dat hoogsensitieve personen een introverte stijl ontwikkelen als een strategie om overstimulerende situaties te vermijden. Voor de meeste hoogsensitieve personen zijn sociale situaties overstimulerend, maar er is ook een minderheid die dit niet zo ervaart. Aron en Aron zien dit introvert gedrag dan ook als een weloverwogen strategische keuze, die op zich niet zoveel met angst te maken heeft (Aron & Aron, 1997).

Ook het verband met neuroticisme is volgens Aron en Aron verbonden met opvoeding en vroege ervaringen. Volgens hen zijn er ook hier twee groepen: een meerderheid die ongeveer evenveel negatief affect vertoont als niet-hoogsensitieve personen; en een minderheid die opvallend meer negatief affect vertoont, en ook gevoeliger is voor depressie en angst. Het idee is dat meer negatief affect een gevolg is van negatieve ervaringen in de vroege kindertijd. Voor hoogsensitieve kinderen zouden nieuwe, onbekende situaties enkel bedreigend als bedreigend ervaren worden als er een gebrek is aan sociale steun. Deze vroege aversieve ervaringen zouden dan leiden tot een blijvend ongemak en angst in het omgaan met nieuwe stimuli, tot in de volwassenheid (Aron & Aron, 1997). In een later onderzoek bevestigen Aron en Aron deze relaties (E. N. Aron et al., 2005). In hun onderzoek bij 96 en 213 proefpersonen stellen ze een model voor waarbij hoogsensitiviteit in combinatie met vroege negatieve ervaringen leidt tot negatief affect. Dit negatief affect zou ook leiden tot verlegenheid en introvert gedrag.

Nochtans zou volgens Arons latere theorie Neuroticisme, zoals het gedefinieerd wordt in de Big Five, gezien kunnen worden als een onderdeel van Emotionele Intensiteit. Neuroticisme is namelijk geassocieerd met emotionele instabiliteit, een neiging om zich zorgen te maken en overreacties vertonen op negatieve gebeurtenissen (Costa & McCrae, 1995; Eysenck & Eysenck, 1975; Larsen & Buss, 2008). Arons idee van Emotionele Intensiteit houdt in dat de 21

emotionele responsen van hoogsensitieve personen intenser zijn dan die van niet-hoogsensitieve personen, en ze dus ook minder emotioneel stabiel zijn. Volgens Aron gaat het zowel om positieve als negatieve emoties, en Neuroticisme zou dus enkel het negatieve aspect vatten. Neuroticisme zou ook overeen kunnen komen met Overstimulatie, aangezien ook Overstimulatie negatieve gevoelens inhoudt. Zoals reeds eerder besproken is er echter een overlap tussen Overstimulatie en Emotionele Intensiteit.

Openheid-voor-ervaringen en consciëntieusheid. De nadruk in het artikel van 1997 ligt op neuroticisme of emotionaliteit en introversie. Deze twee kenmerken komen beiden voor in de Big Five. Als we echter naar de beschrijving kijken die Aron en Aron geven van hoogsensitiviteit (1997) vallen er ons ook gelijkenissen op met de andere factoren van de Big Five. De Big Five bevat naast Neuroticisme en Introversie ook Goedaardigheid (Agreableness), Openheid voor Ervaringen en Consciëntieusheid. Het is met deze laatste twee dat we verdere verbanden zien. Openheid voor Ervaringen, wat ook Intellect of Culture genoemd wordt (McCrae, 1994), is gerelateerd aan verbeelding en nieuwsgierigheid. Mensen met hoge scores voor Openheid hebben een voorkeur voor het ontdekken van nieuwe dingen in verschillende levensdomeinen. Ze zijn flexibeler in het omgaan met nieuwe ideeën en hebben een rijke verbeelding. Andere kenmerken zijn creativiteit, het hebben van

levendige dromen, en artistieke appreciatie

(McCrae, 1994). Deze kenmerken worden allen bijna letterlijk benoemd in de beschrijving van hoogsensitieve personen, onder het kenmerk Diepgaande Verwerking. Arons hoogsensitieve personen hebben een rijke verbeelding, een complexe innerlijke belevingswereld en een voorkeur voor kunst en muziek (Aron & Aron, 1997; E. N. Aron, 2010a).

Ook elementen van Consciëntieusheid komen voor in de beschrijving van hoogsensitiviteit. Mensen met een hoge score voor Consciëntieusheid zijn harde werkers, punctueel, en betrouwbaar (Norman, 1963). Hoogsensitieve personen zouden meer dan niet-hoogsensitieve stilstaan bij de gevolgen van hun handelen, en zouden zich daardoor meer consciëntieus gedragen. Ook dit valt voor Aron onder Diepgaande Verwerking. Diepgaande Verwerking houdt in dat hoogsensitieve personen zich sterk bewust zijn van de gevolgen van hun handelen. Aron gaat ervan uit dat hoogsensitieve personen zich hier ook naar zouden gedragen, bijvoorbeeld door steeds punctueel te zijn (E. N. Aron, 2010a).

22

Temperament. Naast deze persoonlijkheidsconcepten zien we ook mogelijke verbanden met verschillende modellen uit de ontwikkkelingspsychologie. Hoewel er gelijkenissen zijn tussen persoonlijkheid en temperament, is er een verschil in de accenten die gelegd worden. Aspecten zoals sensorische gevoeligheid komen bijvoorbeeld niet echt voor bij de Big Five, maar zijn wel terug te vinden binnen onderzoek naar temperament.

Thomas en Chess: Drempelwaarde van Responsiviteit en Intensiteit van Reactie.

Een van de negen factoren van Thomas en Chess (Thomas et al., 1968) is Drempelwaarde van Responsiviteit. Dit slaat op de hoeveelheid sensorische stimulatie die kinderen nodig hebben vooraleer ze reageren. Kinderen met een lage drempelwaarde reageren sneller op subtiele stimuli dan kinderen met een hoge drempelwaarde. Drempelwaarde toont dus een gedeeltelijke gelijkenis met wat Aron Sensorische Sensitiviteit noemt. Er is echter ook een verschil: volgens Aron hangt een grotere gevoeligheid ook samen met een lagere tolerantie voor stimuli met een sterke intensiteit. Dit valt echter niet binnen Thomas en Chess’ definitie van Drempelwaarde.

Een andere factor, Intensiteit van Reactie, komt overeen met Arons idee van Emotionele Intensiteit. Volgens Thomas en Chess beschrijft deze factor verschil in intensiteit van reacties op zowel sensorische als emotionele stimuli. Net zoals Aron en Aron zien ze dit los van de valentie van de reactie (Gouze, Lavigne, Hopkins, Bryant, & Lebailly, 2012; Thomas et al., 1968).

Rothbart: Orienting Sensitivity en Negatief Affect.

Rothbart heeft zelf een vergelijking gemaakt tussen haar theorie en die van Aron en Aron (Evans & Rothbart, 2008). Ze vertrekt hiervoor echter vanuit de vragenlijst die Aron en Aron opstelden, en niet zozeer vanuit de theoretische visie op hoogsensitiviteit. We zullen later stilstaan bij Rothbarts analyse van de vragenlijst en ons hier beperken tot de theoretische visie.

Rothbarts model voor temperament bij kinderen bestaat uit drie factoren: Negatief Affect, Effortful Control en Surgency, elk met zijn subschalen. Er zijn twee subschalen in verband met sensorische stimuli: perceptual sensitivity en perceptual discomfort. Perceptual sensitivity is een onderdeel van Effortful Control, perceptual discomfort valt onder Negatief Affect (Rothbart et al., 2001). 23

In het model voor volwassenen zijn er vijf factoren in plaats van drie. Naast Negatief Affect, Effortful Control en Surgency komen er nu ook Orienting Sensitivity en Affiliativeness bij. Perceptual sensitivity verhuist van Effortful Control naar de nieuwe categorie Orienting Sensitivity, sensory sensitivity blijft een onderdeel van Negatief Affect. Naast perceptual sensitivity heeft Orienting Sensitivity nog twee andere facetten: affective perceptual sensitiviy, en associative sensitivity.

De duidelijkste verbanden liggen in de twee sensorische subschalen. Perceptual sensitivity komt overeen met wat Aron en Aron het “detecteren van subtiliteiten in de omgeving” noemen (Aron & Aron, 1997), en later Sensorische Sensitiviteit (E. N. Aron, 2010a, 2012). Rothbart spreekt over “awareness of slight, low intensity stimulation arising from within the body and the environment” (Evans & Rothbart, 2007). Maar ook sensory discomfort komt overeen met Arons Sensorische Sensitiviteit. Rothbart omschrijft dit als “Unpleasant affect resulting from the sensory qualities of stimulation” (Evans & Rothbart, 2007). Beide sensorische subschalen sluiten dus aan bij hetzelfde concept. Er is dus een verschil in interpretatie tussen de theorie van Aron en Aron en die van Rothbart. Volgens Aron en Aron is er bij hoogsensitieve personen namelijk sprake van een algemene verhoogde gevoeligheid, die zowel leidt tot ongemak bij te intense stimuli als meer nauwkeurige verwerking van subtiele stimuli. Volgens Rothbart staan deze twee aspecten echter los van elkaar. Ongemak is een onderdeel van Negatief Affect en is het gevolg van emotionele verwerking. Detectie van subtiele stimuli is het gevolg van cognitieve verwerking en vormt een aparte categorie, Orienting Sensitivity (Evans & Rothbart, 2007, 2008).

Er zijn echter ook nog andere verbanden die kunnen gelegd worden. Rothbart focust zich vooral op perceptual sensitivity, maar ook affective perceptual sensitivity vertoont gelijkenissen met Arons idee van Diepgaande Verwerking. Rothbart definieert affective perceptual sensitivity als “spontaneous emotional cognitive content associated with low intensity stimuli.” (Evans & Rothbart, 2007).Voorbeelditem “I am often consciously aware of how the weather seems to affect my mood” sluit bijvoorbeeld aan bij het idee dat hoogsensitieve personen zich sterk bewust zijn van details uit hun omgeving en hun eigen emoties.

Een andere mogelijke relatie is met een facet van Surgency: high intensity pleasure. Dit slaat op het genieten van situaties met een hoge stimulus-intensiteit. (voorbeelditem: I would enjoy the sensation of listening to loud music with a laser light show). Hoogsensitieve personen als gedefinieerd door Aron en Aron zouden hier laag op moeten scoren. We kunnen dit dus zien als 24

de andere pool van Sensorische Sensitiviteit, waarbij stimuli met een sterke stimulerende waarde als storend worden ervaren. We kunnen dit ook eventueel zien als de andere pool van Overstimulatie, als we het interpreteren als het vermijden van situaties die overstimulerend kunnen zijn.

Een ander facet van Surgency, positief affect, zou ook overeen kunnen komen met hoogsensitiviteit. Hoogscoorders op positief affect zouden volgens Rothbart sneller, langer en vaker positieve emoties ervaren. Dit komt overeen met een facet van Arons concept Emotionele Intensiteit, namelijk dat hoogsensitieve personen zowel sterkere positieve als negatieve emoties vertonen (E. N. Aron, 2010a, 2012). Hierin zit nog een verschil tussen de theorie van Aron en de theorie van Rothbart: volgens Rothbart zijn positief affect en negatief affect ongerelateerd, maar in Arons model treden ze tesamen op. Aron merkt wel op dat in het geval van hoogsensitieve personen met negatieve ervaringen in hun jeugd negatief affect sterker aanwezig zou zijn dan positief affect.

Strelau: Sensory Sensitivity en Emotional Reactivity. Een van Strelau’s zes factoren is Sensory Sensivitiy. Sensory Sensitivity is sterk vergelijkbaar met Thomas en Chess’ Drempelwaarde van Responsiviteit en wordt gedefineerd als “the ease with which the individual reacts to stimuli whose stimulating value is very low, expressed in all modalities of sensory stimulation”(Strelau, 2008, p.92). Strelau ziet dit als een basisverschil gegrond in karakteristieken van het zenuwstelsel. Volgens hem is Sensory Sensitivity ook meer rudimentair dan de andere formele karakteristieken van gedrag zoals emotionele respons, sociaal gedrag, of aandacht (Kantor-Martynuska, 2012). Dit sluit dus aan bij Aron en Arons concept van Sensorische Sensitiviteit, wat inhoudt dat hoogsensitieve personen beter zijn dan gemiddeld in detecteren van subtiele stimuli en sneller reageren op sensorische stimuli. Een andere factor is Emotional Reactivity. Deze sluit aan bij Arons Emotionele Intensiteitcomponent, en in zekere mate ook bij Overstimulatie. Volgens Strelau vertonen mensen met een hogere score voor Emotional Reactivity een patroon van intense reacties op emotie-genererende stimuli (Kantor-Martynuska, 2012; Strelau, 2008). Een mogelijk voorbeeld hiervan zou de sterke reactie op gewelddadige films kunnen zijn, volgens Aron een typisch kenmerk van hoogsensitieve personen. Dit zou overeenkomen met wat Aron Emotionele Intensiteit noemt. In de definitie Emotional Reactivity zit echter ook nog een aspect van lage emotionele endurance, of snel uitgeput raken in emotioneel veeleisende situaties. Aron spreekt zelf over Overstimulatie, zowel voor sensorische als interne stimuli. 25

Tabel 1 de relatie tussen hoogsensitiviteit en andere concepten

Big Five

Diepgaande verwerking

Overstimulatie

Emotionele Intensiteit

Openheid

Neuroticisme

Neuroticisme

Sensorische Sensitiviteit

Consciëntieusheid Intensiteit van Reactie

Thomas &

Drempelwaarde van Responsiviteit

Chess Rothbart

Orienting Sensitivity

Surgency (high intensity

(affective perceptual

pleasure) - R

Negatief Affect

Orienting Sensitivity (perceptual sensitivity)

Surgency (positive

sensitivity)

affect)

Negatief Affect (sensory discomfort) Surgency (high intensity pleasure) - R

Emotional Reactivity

Strelau

Emotional Reactivity

Sensory Sensitivity

R = reversed

Tabel 1 geeft een overzicht van de relatie tussen de verschillende modellen. Hoogsensitiviteit is volgens Aron en Aron (1997) een eendimensioneel kenmerk. De kenmerken van hoogsensitiviteit die Elaine Aron (2010, 2012) beschrijft zijn in zekere mate terug te vinden in de hierboven besproken theorieën, maar geen van deze theorieën ziet deze vier DOESkenmerken als onderdeel van een groot geheel. Verder komt geen enkele van de besproken facetten en domeinen exact overeen met de kenmerken zoals Aron ze definieert.

Sensorische Gevoeligheid bijvoorbeeld bevat zowel snellere detectie als negatieve reactie op te sterke stimuli, maar deze twee aspecten vinden we niet tesamen terug in de andere theorieën. Het model van Rothbart komt hier het dichtste bij: sensorische detectie vervat zit in perceptual sensitivity, en sensorisch ongemak in sensory discomfort. Sensorisch ongemak kan ook gezien worden als de andere pool van high intensity pleasure: personen die laag scoren op high intensity pleasure ervaren situaties of stimuli met een sterke intensiteit niet als aangenaam. 26

Ook Emotionele Intensiteit bevat twee aspecten: zowel positieve als negatieve intense reacties. Deze dualiteit vinden we terug zowel bij Thomas en Chess als Strelau: ze stellen beiden een factor voor die de intensiteit van reactie inhoudt, onafhankelijk van valentie.Bij de andere modellen worden positieve en negatieve emoties echter los van elkaar gezien. Rothbarts model bevat zowel Negatief Affect als Positief Affect (hoewel deze laatste een facet is van Surgency en geen kenmerk op zich) maar ziet deze als onafhankelijke kenmerken. Binnen het Big Five model is er ook een factor voor negatieve emoties, Neuroticisme. Positieve emoties vinden we hier echter minder duidelijk terug: in de NEO-PI-R is positive emotions weliswaar een facet van Extraversie (Costa & McCrae, 1995), maar dit facet vinden we niet terug in andere conceptualisaties van de Big Five (Goldberg, 1990; Norman, 1963). We hebben het om deze reden dan ook niet opgenomen in ons model.

Diepgaande Verwerking toont in definitie sterke gelijkenissen met Big Five factor Openheid voor Ervaringen. Het verschil is dat Aron hierin ook een component van plichtsbewustzijn ziet, dat meer onder Consciëntieusheid valt. Affective perceptual sensitivity, een facet van Orienting Sensitivity in het model van Rothbart, lijkt ook gerelateerd te zijn aan Diepgaande Verwerking.

Overstimulatie tenslotte blijft volgens ons een moeilijk af te lijnen aspect, omdat het gelijkenissen vertoont met zowel Emotionele Intensiteit als Sensorische Sensitiviteit. Zowel Big Five kenmerk Neuroticisme, Rothbarts Surgency-facet high intensity pleasure als Strelau’s Emotional Reactivity komen in zekere mate overseen met Arons definitie van Overstimulatie, maar deze drie concepten tonen ook gelijkenissen met ofwel Emotionele Intensiteit, ofwel Sensorische Sensitiviteit.

Arons theorie over de vier DOES-kenmerken bevat dus aspecten die terug te vinden zijn in andere meer gangbare modellen. Het grootste verschil zit in het verband tussen deze kenmerken: volgens Aron zijn ze alle vier verbonden met elkaar als facetten van een onderliggende persoonlijkheidstrek, terwijl de andere modellen deze aspecten zien als uitingen van onafhankelijke trekken. De aspecten die Aron naar voor brengt worden echter wel allen in meer of mindere mate teruggevonden binnen de meer gangbare modellen, wat het belang van deze kenmerken ondersteunt.

27

Differentiële susceptibiliteit. Een terugkomend thema in de theorie van Aron is de impact van vroege (negatieve en positieve) ervaringen, en wat het effect hiervan is bij hoogsensitieve personen in vergelijking met niethoogsensitieve personen. Volgens Aron hebben een moeilijke jeugd en vroege negatieve ervaringen een diepgaander effect op hoogsensitieve dan op niet-hoogsensitieve personen, mede door de diepe verwerking van hoogsensitieve personen: hoogsensitieve personen geven meer gewicht aan deze gebeurtenissen dan niet-hoogsensitieve personen (E. N. Aron et al., 2005; E. N. Aron, 2010a).

Het differentiële effect van negatieve ervaringen is al vaak onderzocht, meestal vanuit een kwetsbaarheidsidee. Het diathesis-stress model gaat ervan uit dat personen met een aangeboren kwetsbaarheid (diathesis) die in een stressvolle situatie komen meer negatieve gevolgen van die stress zullen ervaren dan mensen zonder diathesis (de zogenaamde resilient of veerkrachtige mensen). Recentelijk is er echter een andere kijk op kwetsbaarheid ontwikkeld (Belsky, 1997). De vraag werd gesteld of kwetsbaarheid voor stoornissen geen algemene gevoeligheid zou zijn. Het idee van differentiële susceptibiliteit houdt in dat kwetsbare/susceptibele mensen meer negatieve gevolgen ervaren van moeilijke omstandigheden, maar ook dat ze meer positieve gevolgen ervaren van optimale omstandigheden. Dit idee kan worden samengevat als “for better and for worse” (van IJzendoorn & Bakermans-Kranenburg, 2012) (zie Figuur 3). Het verschil met het kwetsbaarheidsmodel ligt in het effect van een positieve omgeving: kwetsbare personen doen het even goed als niet-kwetsbare personen, maar susceptibele personen hebben een betere outcome dan niet-susceptibele personen. Dit kan gezien worden vanuit evolutionair standpunt. In optimale omstandigheden haalt een susceptibel kind meer voordeel uit zijn omgeving dan een niet-susceptibel kind, maar in moeilijke omstandigheden heeft een minder susceptibel kind het voordeel. En aangezien de toekomst inherent onzeker is, ligt het niet op voorhand vast wel kind het meest aangepast zou zijn (Bakermans-Kranenburg & van IJzendoorn, 2007; Belsky, 1997; Boyce & Ellis, 2005). Mogelijke markers van differentiële susceptibiliteit zijn zowel genetisch, bijvoorbeeld het 5HTTLPR gen, als temperamentstrekken zoals negatief affect (Bakermans-Kranenburg & van IJzendoorn, 2007; van IJzendoorn & Bakermans-Kranenburg, 2012).

28

Figuur 3 Genetische kwetsbaarheid en differentiële susceptibiliteit: een model (Bakermans-Kranenburg & van IJzendoorn, 2007)

Ellis en Boyce passen dit toe op kinderen en hebben hier zelfs een naam voor. Ze spreken over paardenbloem-kinderen (naar een Zweedse spreekwoordelijke uitdrukking), die ongeacht de omgeving het redelijk goed doen; en orchidee-kinderen, die lijden onder een gebrek aan ondersteuning is, maar het significant beter doen dan de paardenbloem-kinderen als ze in optimale omstandigheden verkeren (Boyce & Ellis, 2005; Ellis & Boyce, 2008).

Dit idee kan gekoppeld worden aan Aron en Arons theorie: hoogsensitieve kinderen zouden orchidee-kinderen zijn, op wie de omgeving een sterkere invloed heeft dan niet-hoogsensitieve kinderen. Met de juiste ondersteuning kan hun gevoeligheid een meerwaarde zijn. Ook op een meer algemeen niveau sluit dit aan bij Arons theorie. De nadruk van Arons werk ligt gedeeltelijk op het positief herinterpreteren van een kenmerk dat voordien vooral als negatief werd gezien (E. N. Aron, 1998, 2010a).

We hebben nu een zicht op wat Aron en Aron verstaan onder hoogsensitiviteit, en hoe dit in relatie staat tot andere begrippen uit de ontwikkelings- en differentiële psychologie. Het is echter belangrijk dat deze theorieën ook empirisch getest worden. In het volgende gedeelte van deze masterproef staan we stil bij empirisch onderzoek naar hoogsensitiviteit.

29

Meting van Hoogsensitiviteit. In dit volgende gedeelte ligt de nadruk op empirisch onderzoek. Het artikel van Aron en Aron uit 1997 bleef namelijk niet enkel bij het theoretische: ze ontwierpen ook een vragenlijst waarmee hoogsensitiviteit gemeten kan worden. Deze vragenlijst vormde de basis voor later onderzoek (Jagiellowicz et al., 2010; Ketay et al., 2009) en wordt ook vermeld in Elaine Arons boeken (E. N. Aron, 1998, 1999, 2010a). We geven eerst een overzicht van hoe het ontwerp van deze vragenlijst gebeurd is (Aron & Aron, 1997). Daarna bespreken we kritiek op de HSPS aan de hand van twee studies die deze vragenlijst verder geanalyseerd hebben (Evans & Rothbart, 2008; Smolewska et al., 2006). Tenslotte bekijken we de HSPS op itemniveau en proberen deze te verbinden met de vier DOES-kenmerken uit Elaine Arons latere conceptualistatie (E. N. Aron, 2010a, 2012)

De ontwikkeling van de Highly-Sensitive Person Scale. Aron en Aron geven in hun artikel van 1997 ten eerste een uitgebreid theoretisch overzicht en model van hoogsensitiviteit. In het tweede deel van het artikel beschrijven ze hoe ze hun theorie empirisch getest hebben. De ontwikkeling van hun meetinstrument gebeurde aan de hand van zeven verschillende studies (zie tabel 2 voor een overzicht van het aantal proefpersonen en de gebruikte instrumenten) en leverde uiteindelijk een vragenlijst op met 27 items (zie Tabel 3). We gebruiken de Engelse originele versie. Er bestaan namelijk wel Nederlandse versies, terug te vinden in de naar het Nederlands vertaalde boeken van Elaine Aron (E. N. Aron, 2008, 2010b), maar dit zijn geen wetenschappelijke vertalingen. Twee van deze vragenlijsten zijn terug te vinden in Appendix B en C.

Studie 1: verkennend onderzoek. De theorie van Aron en Aron over hoogsensitiviteit evolueerde doorheen het onderzoek: in het begin van het onderzoek werd het onderscheid tussen sensitiviteit en introversie nog niet echt gemaakt. Dit blijkt uit de eerste studie, waarin Aron en Aron deelnemers rekruteerden met een oproep voor mensen “[…]who are either highly introverted or easily overwhelmed by stimulation (such as noisy places or evocative or shocking entertainment)”. Dit leverde een uiteindelijke vrij gevarieerde groep van 39 personen op: twaalf deelnemers waren studenten, zeventien waren mannen, en de leeftijd liep van 18 tot 66. Er werd een interview afgenomen dat 2-3 uur duurde, en waarin gevraagd werd naar de visie van de deelnemers op hoogsensitiviteit, en verder o.a. naar hun ervaringen uit hun kindertijd, hun relaties, en hun filosofische en religieuze overtuigingen. Op het einde van het onderzoek vulden ze twee vragenlijsten in, een 30

over hechting (Hazan & Shaver, 1987) en de Myers-Briggs Type Indicator of MBTI (Myers, 1962).

Opvallend is dat ondanks de expliciete vraag naar introverte personen er toch zeven deelnemers waren die als extravert scoorden op de MBTI. Een van hen was opgegroeid in een commune buiten de stad en vond sociaal contact met vreemden en grote groepen niet stresserend. Ze was wel gevoelig voor typische stadsgeluiden. Wat betreft de overige extraverten zagen Aron en Aron twee verschillende groepen: Aron en Aron in twee categorieën: zij die een extraverte stijl ontwikkeld hebben onder invloed van hun familie, en zij die extravert zijn als een uitlaatklep voor hun rusteloze energie. Dit vormde de eerste empirische aanwijzing dat hoogsensitiviteit ook gepaard kan gaan met extravert gedrag. Zoals reeds besproken leidt dit uiteindelijk tot hun hypothese dat in de relatie tussen hoogsensitiviteit en introvert gedrag en negatief affect vroege ervaringen een belangrijke rol spelen.

Tabel 2 De studies in Aron & Aron (1997) Studie

N

Aantal HSPS

Introversie/

items

neuroticisme

andere

Studie 1

39

/

MBTI

hechtingsvragenlijst

Studie 2

319

9

introv items (2-4)

Fam omg (6), ong jeugd (3/2)

neur items (3)

MBTI type

introv items (2-4)

Fam omg (5),ong jeugd (2)

(206 MBTI) Studie 3

285

8

neur items (2) Studie 4

299

7

introv items (2-4)

Fam omg (1), ong jeugd (2)

neur items (3) Studie 5

119

18

introv items (4)

Mehrabian

neur items (3) EPI-E Studie 6

172

27

introv items (4) neur items (3)

Studie 7

109 (64 BFI)

27

EPI-E, BFI

MBTI = Myers-Briggs Type Indicator (1962); EPI-E = Eysenck Personality Inventory (1968); BFI: Big Five Inventory (1992), Mehrabian= stimulus-screening vragenlijst (1976) Introv items = zelf opgestelde introversie-items; neur items = zelf opgestelde neuroticisme-items; hechtingsvragenlijst = Hazan & Shaver (1987); fam omg = zelf opgestelde vragenlijst ivm jeugd (objectief); ong jeugd = zelf opgestelde vragenlijst ivm jeugd (subjectief) aantal items tussen haakjes

31

Studie 2, 3 en 4: relatie met introversie en neuroticisme. In de volgende onderzoeken gingen Aron en Aron verder in op het verband tussen persoonlijkheidstrekken en hoogsensitiviteit. Hun nulhypotheses waren 1) dat hoogsensitiviteit hetzelfde is als introversie, 2) dat hoogsensitiviteit hetzelfde is als emotionaliteit/neuroticisme, en 3) dat hoogsensitiviteit een combinatie is van introversie en neuroticisme. Tenslotte onderzochten ze ook of er subgroepen van hoogsensitieve personen bestaan en wat de invloed is van opvoeding en vroege ervaringen In deze drie studies werd hoogsensitiviteit aan de hand van een korte vragenlijst gemeten. De items verschilden per studie en zijn gebaseerd op de informatie uit de interviews en de achterliggende theorie – Aron en Aron geven geen details over hoe deze selectie precies gebeurde. Het antwoordformaat is binair, ja/nee. Neuroticisme werd gemeten aan de hand van drie zelf opgestelde items. De meting van introversie verschilde ook per studie, en werd gemeten met twee tot vier zelf opgestelde items. Daarnaast was er een subset van deelnemers in studie 2 die recentelijk in het kader van hun opleiding de MBTI hadden ingevuld en die hun type (introvert/extravert) konden aangeven. Vroege ervaringen en opvoeding werden gemeten aan de hand van twee korte vragenlijsten. De eerste bevroeg familiale omgeving en bestond uit zes items, de tweede bevroeg ongelukkige jeugd en bestond uit drie items. Familiale omgeving bevroeg eerder objectieve aspecten (vb Was your father involved in your family during your childhood) en ongelukkige jeugd vroeg meer naar beleving (vb Would you characterize your childhood as troubled). Ook hier verschilde het aantal items dat gebruikt werd afhankelijk van studie.

De deelnemers aan studie 2 en 3 waren studenten, respectievelijk 319 (63% vrouwen) en 285 (168 vrouwen, 50 mannen, en 67 personen bij wie gender per ongeluk niet bevraagd was). Van de deelnemers van studie 2 waren er 206 deelnemers die de MBTI hadden ingevuld en hun type konden opgeven. Studie 4 gebeurde telefonisch. De telefoonnummers werden random geselecteerd. In totaal antwoordden 299 deelnemers die aanwezig waren op het moment van de contactname en wilden meewerken aan het onderzoek. Dit was 37% van het origineel geselecteerde aantal, wat op zich laag is, maar niet ongewoon laag voor telefonische surveys. .De leeftijd varieerde van 18 tot 91 (55% vrouwen).

De nulhypotheses konden verworpen worden. Voor introversie (gemeten met de eigen items) waren de gevonden correlaties met hoogsensitiviteit van gemiddelde grootte: r = .32, .31 en .25 voor studie 2, 3 en 4, met p < 0.5 voor alle drie. In de tweede studie werd ook het MBTI-type

32

opgenomen. De correlatie tussen MBTI-introversie en hoogsensitiviteit was marginaal significant, r = .14 (p < .10). De correlaties tussen hoogsensitiviteit en neuroticisme waren gemiddeld tot groot, r = .52, .58 en .46 voor studie 2, 3 en 4, met p < .01 voor alle drie. Om de derde hypothese - namelijk of hoogsensitiviteit enkel een combinatie was van neuroticisme en introversie - te testen, werden ook de multipele correlaties berekend tussen de combinatie van neuroticisme en introversie, en hoogsensitiviteit. De correlaties waren groot : r = .56, .62 en .47, p < 0.01. Hoewel de gevonden correlaties gemiddeld tot groot waren, waren ze niet van die grootte dat we kunnen veronderstellen dat eenzelfde kenmerk gemeten werd. Samengevat stellen ze dat hoogsensitiviteit meer is dan enkel neuroticisme of introversie, of een combinatie van de twee.

Een andere onderzoeksvraag was of er subtypes bestaan van hoogsensitieve personen. Aron en Aron (1997) gebruikten geen cut-off score om te bepalen wie hoogsensitief of niet-hoogsensitief is. In plaats daarvan gingen ze er hier van uit dat de 25% hoogste scoorders op hun sensitiviteitsschaal (bestaande uit 7-9 items)

de hoogsensitieve personen waren. Dit

verantwoordden ze ten eerste door te verwijzen naar vorig onderzoek naar kenmerken die gelijken op hoogsensitiviteit, zoals Kagan's onderzoek naar Gedragsinhibitie (1994), waaruit bleek dat ongeveer 15-25% van de totale populatie hoogsensitieve kenmerken vertoont. Ten tweede was er op een visuele voorstelling van de verdeling van de scores een duidelijke aparte groep te zien van de 25% hoogste scoorders. Aron en Aron voerden op deze groep van hoogsensitieve personen een clusteranalyse uit, waaruit bleek dat er twee subgroepen waren. De kleinste subgroep bestond ongeveer uit een derde van de hoogsensitieve personen en had significant hogere gemiddelden dan de andere groep op introversie, neuroticisme, en ongelukkige jeugd. De scores van de andere groep (de overige twee derden van hoogsensitieve personen) had gelijkaardige scores als de niet hoogsensitieve personen op introversie, neuroticisme, en ongelukkige jeugd. Dit sluit dus aan bij hun theorie die we in het theoretisch luik reeds besproken hebben, namelijk dat de relatie tussen hoogsensitiviteit en neuroticisme beïnvloed wordt door vroege negatieve ervaringen. Hoogsensitiviteit gaat dus niet in alle gevallen samen met een verhoogde score voor negatief affect.

De hypothese die ze hier aansluitend wilden testen was dat hoogsensitieve personen meer last ervaren van negatieve omgeving. Elke studie had zowel een objectieve (familiale omgeving) als subjectieve (ongelukkige jeugd) maat waarmee de jeugd van de deelnemers werd bevraagd. 33

Moesten hoogsensitieve personen meer negatieve effecten ervaren van vroege negatieve ervaringen, dan kan er verwacht worden dat de correlatie tussen familiale omgeving en ongelukkige jeugd groter is bij hoogsensitieve dan niet-hoogsensitieve personen. Dit resultaat vonden ze inderdaad terug in studie 2: r = . -.53 voor de hoogsensitieve personen en -.37 voor niet-hoogsensitieve personen. In het geval van een positieve familiale omgeving scoorden de hoogsensitieve personen ongeveer even hoog op ongelukkige jeugd als de niethoogsensitieve personen; in het geval van een negatieve familiale omgeving lag de gemiddelde score op ongelukkige jeugd voor de hoogsensitieve personen hoger dan de niet-hoogsensitieve personen. In de derde en vierde studie werd deze interactie enkel teruggevonden bij mannen (zie figuur 4).

Aron en Aron concludeerden uit deze drie studies dat hoogsensitiviteit verwant is maar niet gelijk aan introversie, neuroticisme, of een combinatie van deze twee. Daarnaast vonden ze ook bewijs voor twee subtypes van hoogsensitieve personen: een met een ongelukkige jeugd en hogere scores op neuroticisme, en een met een relatief gelukkige jeugd en gemiddelde scores op neuroticisme.

Figuur 4 De differentiële kwetsbaarheid voor ongelukkige jeugd (Aron & Aron, 1997)

34

Studie 5: convergente en divergente validiteit. In de volgende studie onderzochten Aron en Aron de convergente en divergente validiteit van hun hoogsenstiviteits-concept. Mehrabians theorie over low- of non-screeners (Mehrabian, 1977) vertoont, zoals reeds besproken,

sterke gelijkenissen met de theorie over

hoogsensitiviteit. Non-screening zou dus moeten correleren met hoogsensitiviteit. Daarnaast werd ook onderzocht of hoogsensitiviteit en introversie wel degelijk verschillende constructen zijn. Naast achttien items die naar hoogsensitiviteit peilen (de items uit de vorige studies en acht nieuwe items) namen Aron en Aron ook een vragenlijst af die peilt naar stimulus screening (Mehrabian, 1976, in Aron & Aron, 1997). Zowel de schaal van Mehrabian als de hoogsensitiviteitsschaal bevatten items die een intense reactie op nieuwe of sterke stimuli bevroegen. De hoogsensitiviteitsschaal bevatte items die naast gevoeligheid voor sterke stimuli ook gevoeligheid voor subtiliteiten bevroegen. Dit sluit aan bij de achterliggende theorie van Aron en Aron, waarin gevoeligheid zowel een negatieve reactie op sterke stimuli als een betere detectie van subtiele stimuli inhoudt. De schaal van Mehrabian vroeg dan weer naar de reactie op specifieke categorieën van stimuli, zoals temperatuur of zachtheid/hardheid, items die bij de hoogsensitiviteitsschaal ontbraken. Naast deze twee vragenlijsten werd ook de E-schaal van de Eysenck Personality Inventory of EPI-E (Eysenck & Eysenck, 1968) afgenomen, die extraversie meet. Daarnaast gebruikten ze ook de items over introversie en neuroticisme die ze in de vorige studies gebruikt hadden. De vragenlijsten werden afgenomen bij 119 universiteitsstudenten (genderdistributie niet vermeld). De correlatie tussen de schaal van Mehrabian en de hoogsensitiviteitsschaal was groot (r = .64). De correlatie tussen de schaal van Mehrabian en de EPI-E schaal was matig (r = .27) en de correlatie tussen de hoogssensitiviteitsschaal en de EPI-E schaal werd niet vermeld.

Studie 6 en 7: dimensionaliteit en big five. In de zesde studie breidden Aron en Aron de hoogssensitiviteitsschaal uit met negen bijkomende items. Dit leverde een schaal op van zeventwintig items die dan wordt voorgesteld als afgewerkt instrument, namelijk de Highly Sensitive Person Scale of HSPS. In deze studie namen ze deze vragenlijst af bij 172 universiteitsstudenten (63% vrouwen) om de betrouwbaarheid en unidimensionaliteit te onderzoeken. Daarnaast namen ze ook de vier introversie-items en drie neuroticisme-items af, allen zelf opgesteld. In een principale componenten analyse verklaarde de eerste factor 54% van de totale variantie. Een scree test suggereerde een eenfactor-oplossing (eigenwaarden: 6.0, 1.6, 1.1, 0.8, 0.7). Een 35

tweefactoren-oplossing was niet duidelijk te interpreteren. De correlatie van de HSPS met introversie was matig van sterkte (r = .45) en de correlatie met neuroticisme groot (r = . 64).

Tot dan toe werden neuroticisme en introversie enkel bevraagd aan de hand van een relatief beperkt aantal items (met uitzondering van studie 5, maar daar werd de correlatie tussen de HSPS en de EPI-E niet vermeld). In de zevende en laatste studie namen Aron en Aron naast de HSPS nogmaals de EPI-E schaal af (Eysenck & Eysenck, 1968) en daarnaast ook de Big Five Inventory of BFI (John, Donahue, & Kentle, 1992) bij 109 universiteitsstudenten (58% vrouwen). Ten eerste werd net zoals in de vorige studie de unidimensionaliteit en de betrouwbaarheid onderzocht. In de PCA verklaarde de eerste factor 47% van de totale variantie. Een scree test suggereerde een eenfactor-oplossing (eigenwaarden: 5.7, 1.8, 1.2, 0.9, 0.8). Een tweefactorenoplossing was voor Aron en Aron niet duidelijk te interpreteren, en verschilde ook van de tweefactoren-oplossing uit studie 6. De correlatie tussen de HSPS en de EPI-E-schaal was klein (r = .28) en de correlatie tussen de HSPS en Big Five Extraversie schaal bedroeg .12 (ns). De correlatie tussen de HSPS en de Big Five Neuroticisme schaal was matig van sterkte (r = .41). Dit resultaat komt overeen met de correlaties tussen hoogsensitiviteit en neuroticisme uit de vorige studies. Geen van de andere schalen had een significante correlatie met de HSPS. Op zich is dat verrassend, aangezien er opvallende gelijkenissen zijn tussen de definitie van hoogsensitiviteit en Big Five kenmerk Openheid, zoals reeds besproken. Aron en Aron zien hier echter geen verband mee. De resultaten van deze studie ondersteunen de hypothese dat hoogsensitiviteit verwant is maar niet samenvalt met neuroticisme. Hoogsensitiviteit lijkt ook niet identiek te zijn met introversie: in deze studie werd er zelfs geen significant verband gevonden tussen de HSPS en introversie zoals gemeten met de BFI.

Volgens Aron en Aron geven deze zeven studies heel wat ondersteuning voor hun theorie. De terugkerende correlaties tussen hoogsensitiviteit, neuroticisme en introversie lijken aan te tonen dat hoogsensitiviteit een verwant maar uiteindelijk apart kenmerk is. Verder lijkt de relatie van hoogsensitiviteit met neuroticisme sterker te zijn dan de relatie van hoogsensitiviteit met introversie.

36

Daarnaast lijkt de HSPS een betrouwbaar en valide instrument te zijn om hoogsensitiviteit te meten. Op basis van twee exploratorische factoranalyses gaan Aron en Aron er ook van uit dat de HSPS eendimenionsioneel is. Om dit definitief te bewijzen zouden er echter confirmatorische factoranalyses in combinatie met andere instrumenten nodig zijn, iets dat in deze studie niet aan bod kwam.

Tabel 3 De Highly Sensitive Person Scale (Aron & Aron, 1997) Item

Studie

1

Are you easily overwhelmed by strong sensory input?

2

Do you seem to be aware of subtleties in your environment?

3

Do other people’s moods affect you?

2

567

4

Do you tend to be more sensitive to pain?

2

4567

5

Do you find yourself needing to withdraw during busy days into bed or into a darkened room or 2 3 4 5 6 7 any place where you can have some privacy and relief from stimulation? Are you particularly sensitive to the effects of caffeine? 2 4567

6 7 8

Are you easily overwhelmed by things like bright lights, strong smells, coarse fabrics, or sirens close by? Do you have a rich, complex inner life?

9

Are you made uncomfortable by loud noises?

234567 67

567 67 234567

10 Are you deeply moved by the arts or music?

67

11 Does your nervous system sometimes feel so frazzled that you just have to get off by yourself?

67

12 Are you conscientious?

67

13 Do you startle easily?

3

567

14 Do you get rattled when you have a lot to do in a short amount of time?

3

567

15 When people are uncomfortable in a physical environment do you tend to know what needs to be done to make it more comfortable (changing the lighting or the seating)? 16 Are you annoyed when people try to get you to do too many things at once? 17 Do you try hard to avoid making mistakes or forgetting things? 18 Do you make a point to avoid violent movies and TV shows?

67 567 67 234567

19 Do you become unpleasantly aroused when a lot is going on around you?

567

20 Does being very hungry create a strong reaction in you, disrupting your concentration or mood?

567

21 Do changes in your life shake you up?

567

22 Do you notice and enjoy delicate or fine scents, tastes, sounds, works of art? 23 Do you find it unpleasant to have a lot going on at once?

67 567

24 Do you make it a high priority to arrange your life to avoid upsetting or overwhelming 2 3 4 5 6 7 situations? 25 Are you bothered by intense stimuli, like loud noises or chaotic scenes? 567 26 When you must compete or be observed while performing a task, do you become so nervous or 2 3 4 5 6 7 shaky that you do much worse than you would otherwise? 27 When you were a child, did parents or teachers seem to see you as sensitive or shy? 67

37

Kritiek op de HSPS. Het onderzoek van Aron en Aron (1997) testte verschillende hypotheses rond de validiteit en betrouwbaarheid, maar er blijven vragen. De relatie met de Big Five is bijvoorbeeld in slechts een studie onderzocht, bij een beperkt aantal proefpersonen. Ook de relatie met andere mogelijke verwante kenmerken, zoals temperamentsmodellen of de theorie rond BIS/BAS van Gray (1981) is nog niet empirisch onderzocht. Deze vragen worden echter gedeeltelijk beantwoord in twee artikels, waarin twee verschillende onderzoeksgroepen de HSPS opnieuw afnemen en analyseren.

Smolewska, McCabe en Woody: drie factoren. De eerste analyse gebeurde door Smolewska et al. (2006). Het artikel had twee centrale onderzoeksvragen. Ten eerste stelden ze de vraag naar de psychometrische eigenschappen van de HSPS: ze wilden de dimensionaliteit van de vragenlijst verder onderzoeken, en vermoedden dat een oplossing met meer dan een factor een betere representatie zou zijn. Over wat de inhoud van deze factoren zou zijn, of welke items op welke factor zouden laden, spraken ze zich a priori niet uit. Ten tweede wilden ze ook de convergente validiteit onderzoeken, aan de hand van de relatie van hoogsensitiviteit met het BIS/BAS en met de Big Five. De theorie rond BIS/BAS werd besproken door Aron en Aron (1997). Ze zagen het BIS als een mogelijke fysiologisch onderliggend mechanisme voor hoogsensitiviteit maar hadden dit zelf niet getest. De hypothese in dit onderzoek is dat sensitiviteit vooral geassocieerd is met het BIS en minder met het BAS. Voor Aron en Aron (1997) lag de nadruk vooral op het verband van hoogsensitiviteit met neuroticisme en introversie. In deze studie wilden Smolewska et al. ook de andere dimensies van de Big Five opnemen. Ze verwachtten echter enkel correlaties (van ten hoogste matige sterkte) met Neuroticisme en Introversie, zoals Aron en Aron (1997) deze hadden teruggevonden.

De HSPS werd afgenomen samen met de BIS/BAS schaal (Carver & White, 1994) en de NEOFFI (Costa & McCrae, 1992) bij 851 studenten (70% vrouwen). De BIS/BAS schaal bestaat uit twee subschalen, een voor BIS en een voor BAS. De BAS subschaal is verder nog ingedeeld in drie: reward responsiveness, drive, en fun seeking. De NEO-FFI bestaat uit vijf subschalen: Neuroticisme, Introversie/Extraversie, Openheid, Agreableness, en Conscientieusheid

38

Voor de eerste onderzoeksvraag werd de sample opgedeeld in twee groepen. In de eerste groep (380 deelnemers) werd een exploratieve factoranalyse gevoerd (met oblieke rotatie). Een scree test suggereerde een drie-factorenoplossing (eigenwaarden 7.02, 2.28, 1.64, 1.35, 1.27, 1.18, 1.08). De eerste drie factoren verklaarden samen 40,5% van de variantie. Er waren twee items die elk op twee factoren significant laadden. Deze werden verwijderd uit volgende analyses (item 1 en 11). In de tweede groep (442 deelnemers) werd een confirmatorische factoranalyse uitgevoerd. De driefactoren-oplossing werd vergeleken met de eenfactor-oplossing. De fit van beiden was goed, maar de driefactoren-oplossing paste significant beter dan de eenfactoroplossing. De eerste factor werd gelabeld als Ease of Excitation, werd uitgelegd als “overprikkeld geraken door interne of externe eisen” en bevatte 12 items. De tweede factor kreeg als label Aesthetic Sensitivity, werd uitgelegd als “esthetisch bewustzijn”, en bevatte 7 items. De derde factor was Low Sensory Threshold, ging over “onaangename zintuigelijke opwinding ten gevolge van externe stimuli”, en bevatte 6 items (Zie Appendix D voor de volledige verdeling). Deze interpretaties komen post-hoc en lijken niet altijd even goed te passen. Het verschil tussen de Ease of Excitation en de Low Sensory Threshold schaal is niet zo duidelijk. Low Sensory Threshold lijkt iets specifieker te zijn, maar items rond gevoeligheid voor pijn (item 4) en honger (item 20) vallen onder Ease of Excitation. De moeilijkheid met het maken van dit onderscheid kunnen we vergelijken met de onduidelijke begrenzing van Elaine Arons later concept Overstimulatie (E. N. Aron, 2010a, 2012). Het onderscheid tussen “overprikkeld geraken”, “een sterke emotionele reactie hebben” en “negatief reageren op sterke sensorische stimuli” is moeilijk hard te maken. Verder zijn er ook drie van de zeven items van de Aesthetic Sensitivity schaal die weinig te maken hebben met esthetiek (item 5: Do you find yourself needing to withdraw during busy days into bed or into a darkened room or any place where you can have some privacy and relief from stimulation, 12, Are you conscientious, en 15, When people are uncomfortable in a physical environment do you tend to know what needs to be done to make it more comfortable). Het is ook opvallend dat items 12 (Are you conscientious) en 17 (Do you try hard to avoid making mistakes or forgetting things), die ongeveer hetzelfde vragen, elk onder een verschillende schaal vallen. Hoewel de driefactoren-oplossing statistisch superieur is, lijkt de interpretatie van deze factoren niet zo voor de hand liggend.

39

Ten tweede onderzochten Smolewska et al. ook de relatie tussen hoogsensitiviteit en andere variabelen. Ze berekenden de correlaties zowel voor de drie subschalen die ze gevonden hadden, als voor de totale HSPS. Bij de Big Five variabelen werd er een grote correlatie gevonden tussen Neuroticisme en de HSPS (r = .45) en een kleine correlatie tussen Openheid en de HSPS (r = .19). De correlatie tussen Neuroticisme en hoogsensitiviteit kwam ongeveer overeen met de correlaties die Aron en Aron (1997) terugvonden in hun studies. Nieuw is de kleine correlatie met Openheid, die we op basis van de theoretische beschrijving verwacht hadden en hier voor de eerste keer empirisch aangetoond zien. Verrassend genoeg was er de correlatie met Introversie niet significant. Op subschaal niveau hadden zowel Ease of Excitation en Low Sensory Threshold een matige correlatie met Neuroticisme (r = .48 .31 resp.) en de correlatie tussen Aesthetic Sensitivity en Neuroticisme was klein (r = .19). De significante correlatie tussen de HSPS als geheel en Openheid blijkt vooral veroorzaakt te worden door de matige correlatie tussen de Aesthetic Sensitivity schaal en Openheid, met r = .37. De correlaties tussen Openheid en de andere twee subschalen zijn niet significant.

Zoals verwacht was de correlatie tussen de HSPS als geheel en het BIS significant (r = .32). De correlaties met de BAS waren voor het grootste deel niet statistisch significant, zoals de theorie ook voorstelde. Slechts één van de subschalen van de BAS, reward responsiveness, had significante correlaties met de HSPS, en deze correlaties waren allen klein.

De resultaten van Smolewska et al. (2006) komen grotendeels overeen met de resultaten van Aron en Aron (1997). Er is een significante correlatie tussen hoogsensitiviteit en Neuroticisme, maar deze correlatie is niet zo groot dat ze impliceert dat hoogsensitiviteit en Neuroticisme een en hetzelfde kenmerk zijn. Daarnaast zijn er ook twee nieuwe onderzoeksresultaten: ten eerste dat er ook een correlatie is tussen hoogsensitiviteit en Openheid voor Ervaringen, en ten tweede dat hoogsensitiviteit verwant lijkt te zijn aan het BIS, zoals Aron en Aron vermoedden. Een verband met Consciëntieusheid, zoals we mogelijks konden verwachten aan de hand van de beschrijving van hoogsensitiviteit (Aron & Aron, 1997; E. N. Aron, 2010a, 2012), werd niet teruggevonden. Daarnaast was er ook geen verband tussen hoogsensitiviteit en Introversie. Dit ondersteunt de eerder besproken hypothese dat hoogsensitieve personen ook extravert kunnen zijn. Tenslotte wijzen de resultaten erop dat een driefactoren-oplossing statistisch beter past dan een eenfactor-oplossing. In hun originele onderzoek uit 1997 hadden ook Aron en Aron een tweefactoren-oplossing overwogen, maar ze hadden deze verworpen omdat de aparte factoren 40

voor hen niet duidelijk te interpreteren waren. Smolewska, McCabe en Woody geven wel een interpretatie aan de factoren, maar deze interpretaties lijken echter de inhoud van de subschalen niet volledig te reflecteren.

Evans en Rothbart: twee factoren. Twee jaar later wordt de HSPS opnieuw afgenomen en geanalyseerd, deze keer door Evans en Rothbart (2008). Zij leggen de link tussen de theorie van Rothbart over temperament bij volwassenen (Derryberry & Rothbart, 1988; Evans & Rothbart, 2007) de theorie van Aron en Aron (1997), en het eerder onderzoek van Smolewska et al. (2006). Zoals reeds besproken in het theoretische luik zijn het volgens Evans en Rothbart vooral Negatief Affect en Orienting Sensitivity die van belang zijn bij onderzoek naar hoogsensitiviteit.

Evans en Rothbart namen de HSPS af, samen met een ingekorte versie van hun Adult Temperament

Questionnaire

(ATQ;

Evans

&

Rothbart,

2007)

bij

297

studenten

(genderdistributie niet vermeld). De versie van de ATQ die gebruikt werd in deze studie bevatte 13 items die Negatief Affect bevroegen, waarvan zes specifiek over sensory discomfort (vb I find loud noises to be very irritating); en 11 items die Orienting Sensitivity bevroegen, opgedeeld in een sensory sensitivity (vb I usually notice when the environment is quiet) en een associative sensitivity subschaal (geen voorbeelditems gegeven). Sensory sensitivity wordt hier gebruikt als een alternatieve benaming voor perceptual sensitivity; affective perceptual sensitivity, de derde subschaal van Orienting Sensitivity in het model van Rothbart (Evans & Rothbart, 2007) werd niet afgenomen. Verder waren er vier Effortful Attention items, drie Affiliativeness items en vijf Extraversie items.

In tegenstelling tot Smolewska et al. (2006) legden Evans & Rothbart wel a priori hypotheses vast over welke items op welke factor zouden laden. Ze verwachtten dat 18 van de 27 items onder Negatief Affect zouden vallen. Zeven andere items zouden volgens hen onder Orienting Sensitivity laden. De twee overige items labellen ze als miscellaneous (zie figuur 5 voor een overzicht, en Appendix D voor de volledige verdeling). Ze verwijzen ook naar de drie subschalen die naar voor waren gekomen in het onderzoek van Smolewska et al. (2006). Ze vermoedden dat de Ease of Excitation subschaal ruwweg overeenkomt met meer gegeneraliseerd Negatief Affect, terwijl Low Sensory Threshold meer de nadruk legt op het specifieke sensorische ongemak. Ook hier zien we dus de opdeling tussen sensorisch ongemak en meer algemene negatieve reacties, die Elaine Aron probeert te vatten in

41

haar opdeling van hoogsensitiviteit in Overstimulatie, Emotionele Intensiteit en Sensorische Sensitiviteit.

Er waren drie onderzoeksvragen in dit onderzoek: ten eerste wilden Evans en Rothbart de twee hypothesen onderzoeken die voorgesteld werden door Aron en Aron (1997), namelijk dat gevoeligheid voor subtiliteiten verbonden zou zijn met negatieve reacties op te intense stimuli. De tweede onderzoeksvraag betrof de factor-structuur van de HSPS: Evans en Rothbart verwachtten aan de hand van hun theorie twee factoren terug te vinden, een eerste factor verwant aan Negatief Affect, en een tweede factor verwant aan Orienting Sensitivity. Ten derde wilden ze het verband onderzoeken tussen de ATQ en de HSPS.

De eerste hypothese werd getest aan de hand van de correlaties tussen de subschalen van de ATQ. Er was geen significante correlatie tussen sensory sensitivity en sensory discomfort (r = .00). Ook tussen de overkoepelende concepten, Orienting Sensitivity en Negatief Affect, werd er geen significante correlatie gevonden (r = .09). De hypothese van Aron en Aron (1997) werd dus tegengesproken: een betere detectie van subtiele stimuli zou niet samenhangen met negatieve emotionele reacties, zoals bijvoorbeeld overprikkeld geraken.

Voor de tweede onderzoeksvraag werd de fit van verschillende modellen voor de HSPS getest aan de hand van een confirmatorische factoranalyse. De eenfactor-oplossing was statistisch niet aanvaardbaar, en voor de tweefactoren-oplossing was slechts een van de twee fitmaten statistisch significant. Evans en Rothbart testten ook het driefactoren-model. Dit model kwam ruwweg overeen met het model uit Smolewska et al. (2006) en was bijna volledig genest in het tweefactoren-model. De fit was gedeeltelijk aanvaardbaar. De driefactoren-oplossing deed het beter dan de eenfactor-oplossing. Er werd geen vergelijking gemaakt tussen de tweefactoren- en de driefactoren-oplossing, aangezien deze niet perfect in elkaar genest waren. De keuze voor twee factoren gebeurde vooral omwille van inhoudelijke redenen.

Voor de derde onderzoeksvraag werden de correlaties tussen de ATQ en de twee gevonden subschalen van de HSPS bekeken. De correlatie tussen de eerste HSPS subschaal en de ATQschaal Negatief Affect was groot (r = .70), evenals de correlatie tussen deze schaal en de ATQsubschaal voor sensory discomfort (r = .68), terwijl de correlatie met Orienting Sensitivity klein was (r = .13). De correlatie tussen de tweede subschaal van de HSPS en de ATQ-schaal Orienting Sensitivity was ook groot (r = .63), evenals de correlatie tussen deze schaal en de subschalen associative sensitivity en sensory sensitivity (r = .51 en .52 resp.). 42

Figuur 5 de multidimensionaliteit van de HSPS Smolewska, McCabe, & Woody (2006): Hoogsensitiviteit Ease of Excitation

Low Sensory Threshold

Aesthetic Sensitivity

(12 items)

(7 items)

(6 items)

Evans & Rothbart (2008): / Negatief Affect

Orienting Sensitivity

Miscellaneous

(18 items)

(7 items)

(2 items)

Een ander opvallend resultaat was de correlatie tussen de HSPS-subschalen en de Extraversiesubschaal van de ATQ: voor de eerste subschaal van de HSPS was de correlatie negatief (r = .22), voor de tweede subschaal was ze positief (r = .29). Voor Effortful Attention was de correlatie met de eerste HSPS-subschaal significant (r = -.42) maar niet voor de tweede subschaal (r = -.06).

Net als Aron en Aron benadrukken Evans en Rothbart het belang van sensorische sensitiviteit. Ze stellen zich wel vragen bij de operationalisatie van hoogsensitiviteit in de vorm van de HSPS en ze stellen de ATQ voor als alternatief instrument om sensorische gevoeligheid en sensorisch ongemak te meten. Verder suggereren hun onderzoeksresultaten dat een grotere sensorische gevoeligheid in de vorm van Orienting Sensitivity losstaat van negatieve reacties op te intense stimuli. Die negatieve reacties zien Evans en Rothbart als onderdeel van Negatief Affect. Zij zien dus geen bewijs voor een overkoepelende factor die deze beide aspecten bevat, zoals Aron en Aron dit voorstelden.

Eigen opmerkingen. Aron en Aron baseerden de items op de interviews die ze afnamen in hun eerste studie, maar gaan niet in detail over hoe de selectie van items gebeurd is. Dit zou nochtans interessante informatie geweest zijn, want als we de HSPS op itemniveau bekijken is het opvallend hoe divers de items zijn. Het betrekkingsniveau van de vragen varieert van heel algemeen (item 12, are you conscientious) tot specifiek (item 6: are you particularly sensitive to the effects of caffeine). Er 43

wordt gevraagd naar copingsstrategieën (vb item 5: Do you find yourself needing to withdraw during busy days into bed or into a darkened room or any place where you can have some privacy and relief from stimulation), brede karaktertrekken (item 12, are you conscientious) en zelfs mening van anderen (item 27, when you were a child, did parents or teachers seem to see you as sensitive or shy). Dit laatste item spreekt trouwens ook de hypothese tegen dat hoogsensitieve personen extravert kunnen zijn. Op vlak van de inhoud van de vragen gaat de meerderheid van de items over negatieve reacties, zoals Evans en Rothbart (2008) reeds opmerkten (vb item 7: Are you easily overwhelmed by things like bright lights, strong smells, coarse fabrics, or sirens close by, item 19: Do you become unpleasantly aroused when a lot is going on around you). Deze overprikkeling is echter volgens de theorie rond hoogsensitiviteit (Aron & Aron, 1997; E. N. Aron, 2010a, 2012) niet het centrale, belangrijkste kenmerk. De nadruk hierop gaat in feite in tegen het uitgangspunt van Aron en Aron, namelijk dat hoogsensitiviteit ook positieve kanten heeft, zoals betere detectie van subtiliteiten en een algemene grondigere verwerking van allerlei soorten stimuli. Op dit vlak sluit de HSPS dus niet echt aan bij de theorie.

De heterogeniteit van de vragen hoeft echter op zich geen probleem te zijn. Mogelijks ligt de verklaring bij de vier verschillende facetten van hoogsensitiviteit, de DOES-kenmerken. Deze conceptualisatie van hoogsensitiviteit is pas jaren later ontwikkeld (E. N. Aron, 2010a, 2012), maar indien de HSPS hoogsensitiviteit bevraagt zoals gedefinieerd door Aron, zouden deze aspecten terug te vinden moeten zijn (zie Appendix D voor een mogelijke opdeling). Als we vanuit dit standpunt de HSPS herbekijken valt echter dat een van de aspecten, Emotionele Intensiteit, opvallend weinig aan bod komt. Er zijn maar drie items die volledig lijken te voldoen aan de definitie van Emotionele Intensiteit: item 18, do you make a point to avoid violent movies and TV shows, item 3, do other people’s moods affect you, en item 10, are you deeply moved by the arts or music. Deze twee laatste items zouden ook onder diepgaande verwerking kunnen vallen, aangezien Aron hier zowel esthetische appreciatie als empathie onder rekent. Er is ook geen enkel item dat vraagt naar intense positieve reacties. Overstimulatie lijkt hier vooral bevraagd te worden aan de hand van negatieve reacties op veeleisende situaties (vb. item 16, Are you annoyed when people try to get you to do too many things at once) en copingsstrategieën (vb. item 24, Do you make it a high priority to arrange your life to avoid upsetting or overwhelming situations). Zoals reeds eerder vermeld kunnen deze voorbeelden echter ook gezien worden als uitingen van Emotionele Intensiteit (intense negatieve reacties) of Sensorische Sensitiviteit (negatieve reactie op “drukte” als een verzameling van stimuli met een sterke intensiteit). 44

Verder zijn er opvallend veel items die niet echt eenduidig zijn en, afhankelijk van interpretatie, bij verschillende facetten opgedeeld kunnen worden. Item 22, Do you notice and enjoy delicate or fine scents, tastes, sounds, works of art kan zowel slaan op Sensorische Sensitiviteit (het opmerken van sensorische stimuli) als Diepgaande Verwerking (appreciëren van kunst). Sensorische stimuli worden op hetzelfde niveau geplaatst als kunst. Item 3, do other people’s moods affect you, kan zowel beschouwd worden als een teken van Diepgaande Verwerking (inzicht hebben in gevoelens van anderen) als Emotionele Intensiteit (sterk emotioneel reageren op externe stimuli).

Tenslotte is ook niet duidelijk hoe precies bepaalt wordt wie hoogsensitief is en wie niet aan de hand van de HSPS. Aron en Aron gebruikten geen absolute cut-off score: in plaats daarvan namen ze de 25% hoogste scoorders en benoemden deze groep als hoogsensitieve personen (Aron & Aron, 1997). Ook in later onderzoek gebruiken ze enkel deze relatieve methode om te bepalen wie hoogsensitief is en wie niet. In haar latere boeken gebruikt Elaine Aron 12 (E. N. Aron, 1999) of 14 (E. N. Aron, 2010a) positief gescoorde items als cut-off score. Waar dit aantal precies vandaan komt wordt niet verder besproken. Al deze punten – de sterk gevarieerde inhoud van de items, de vatbaarheid voor interpretatie van sommige items, de nadruk op negatieve responsen, de arbitraire cut-off score – doen de vraag rijzen of de HSPS wel het ideaal instrument is om hoogsensitiviteit, zoals geconceptualiseerd door Aron, te meten.

45

Besluit Aron en Aron begonnen hun theorie vanuit het onderzoek naar introversie. Ze merkten de opvallende fysiologische correlaten op van introversie, in de vorm van een algemene gevoeligheid voor zowel interne als externe stimuli, en vroegen zich af of dit geen ander kenmerk was dat mogelijks verschilde van introversie. Ze noemden dit kenmerk SensoryProcessing Sensitivity of hoogsensitiviteit en focusten zich op de hoogscoorders, de zgn. hoogsensitieve personen. Uit hun eigen onderzoek besloten ze dat er inderdaad een kenmerk was dat losstond van zowel introversie als neuroticisme. In later werk karakteriseert Elaine Aron hoogsensitiviteit aan de hand van vier DOES kenmerken.

Hoogsensitiviteit vertoont verschillende gelijkenissen met zowel persoonlijkheids- als temperamentsmodellen. Het grootste verschil is echter dat de kenmerken die Aron en Aron als onderdeel van een overkoepelend concept zien, door de meeste andere modellen als aparte aspecten worden beschouwd. Verder is de overlap verre van perfect. De belangrijkste relaties lijken te zijn met Neuroticisme/Negatief Affect en Openheid voor Ervaringen/Orienting Sensitivity, maar om de volledige theorie van Aron en Aron te vatten zijn er ook facetten van andere factoren nodig, zoals intensiteit van positieve emoties en plichtsbewustzijn.

Om hun theorieën te testen hebben Aron en Aron ook een meetinstrument ontworpen: de Highly Sensitive Person Scale of HSPS (1997). Een van de belangrijkste vragen hierbij is of de HSPS een valide en betrouwbaar instrument is om hoogsensitiviteit te meten. Ten eerste is de dimensionaliteit van het concept niet duidelijk. Aron en Aron (1997) pleitten voor een eenfactor-oplossing, aangezien de tweefactoren-oplossing die zij gevonden hadden voor hen niet duidelijk interpreteerbaar was. Smolewska et al. (2006) kiezen omwille van statistische redenen voor een driefactoren-oplossing, waarbij niet alle items even goed passen bij de interpretatie van hun overkoepelende schaal. Volgens Evans en Rothbart (2008) is een tweefactoren-oplossing de meest verantwoorde, hoewel de fit statistisch niet ideaal was. Een vierfactoren-oplossing, zoals we zouden kunnen verwachten aan de hand van de recente theorie van Aron (2010a, 2012), is tot nu toe nog niet onderzocht. Evans en Rothbart (2008) stelden ook de vraag of de inhoud van de HSPS wel aansluit bij de theorie van Aron en Aron (1997). De meerderheid van de items gaat over negatieve reacties op een veelheid aan sterke stimuli. Detectie van subtiele stimuli en intense positieve emoties komen bijvoorbeeld bijna niet aan bod.

46

Tenslotte werd zowel bij Aron en Aron (1997), Smolewska et al. (2006) als Evans en Rothbart (2008) hoogsensitiviteit enkel gemeten aan de hand van zelfrapportage. De inhoud van het concept maakt het zeer geschikt voor experimenteel onderzoek, en het is dan ook jammer dat er tot nu toe geen studies zijn die hoogsensitiviteit verbinden aan het soort onderzoeken dat Aron en Aron eerst op het pad bracht van hoogsensitiviteit, zoals studies naar verschillen in de intensiteit van de electrodermale respons (Zahn et al., 1994), reactie op cafeïne (Haier et al., 1984), en gevoeligheid voor pijn (Barnes, 1975).

47

Hoogsensitiviteit als Beperking: Sensory Over-Responsivity Een van de vier centrale kenmerken van hoogsensitiviteit volgens Elaine Aron is zintuigelijke of sensorische sensitiviteit. Dit zou niet modaliteitsspecifiek zijn (het gaat dus om gevoeligheid voor zowel geuren, geluiden, smaken als aanrakingen) (E. N. Aron, 2010a, 2012). Dit concept vinden we ook terug in de theorie van Rothbart als een onderdeel van Orienting Sensitivity (Evans & Rothbart, 2007), in de theorie van Strelau onder de term Sensory Sensitivity (Strelau, 2008), en in de theorie van Thomas en Chess als Drempelwaarde van Responsiviteit (Thomas et al., 1968). We vinden het idee van zintuigelijke of sensorische (over)gevoeligheid echter ook terug in een context los van temperaments- en persoonlijkheidsonderzoek, namelijk die van de occupational therapy. Daar wordt er gesproken over Sensory Over-Responsivity (of SOR), een stoornis die gekenmerkt zou worden door een grotere gevoeligheid voor zintuigelijke stimuli. In dit volgende gedeelte geven we eerst een kort historisch overzicht van de evolutie van de term

Sensory Over-Responsivity, beginnende bij de eerste conceptualistatie, Tactiele

Defensiviteit. Vervolgens bekijken we enkele recente empirische studies die het voorkomen van Sensory Over-Responsivity onderzoeken. Tenslotte bespreken we het mogelijk verband tussen Sensory Over-Responsivity en temperament.

Origine: Ayres en sensorische modulatie Occupational

therapy

(hierna

vertaald

als

ergotherapie)

is

een

cliënt-centered

gezondheidsberoep dat gezondheid en welzijn van zijn patiënten wil verbeteren. De focus ligt op het terug mogelijk maken van dagelijkse handelingen. Ergotherapie bevat theorieën van zowel medische, psychologische, psychosociale als sociaal-gedragswetenschappen. De patiëntengroep bestaat uit mensen met een beperking, die zowel fysiek als psychologisch kan zijn. De focus van de behandeling ligt op het veranderen van de patiënt, zijn gedrag, de omgeving, of een combinatie van deze drie (World Federation of Occupational Therapy, 2010). Een stroming binnen de ergotherapie houdt zich bezig met ontwikkelingsproblemen bij kinderen. Het is hier dat we de term Sensory Over-Responsivity terugvinden. Dit concept is het voorlopige eindpunt van decennia van onderzoek en ontwikkeling van theorieën. Het startpunt van deze evolutie ligt in de jaren ’60, bij een van de grondleggers van de ergotherapie: Anna Jean Ayres. Tussen 1965 en 1984 ontwikkelde Ayres een theorie over leerproblemen bij kinderen op basis van de toenmalige kennis over neurobiologie: de sensorische integratie theorie. Ayres beschrijft sensorische integratie als “het neurologische 48

proces dat sensatie van iemands lichaam en van de omgeving organiseert en het mogelijk maakt om het lichaam op een effectieve manier te gebruiken binnen de omgeving. De spatiale en temporale aspecten van input uit verschillende zintuiglijke modaliteiten worden geïnterpreteerd, geassocieerd, en geünificeerd” (Ayres, 1989, p. 11, in Wilbarger & Stackhouse, 1998). Sommige kinderen hebben problemen met sensorische integratie, wat kan leiden tot verschillende functionele problemen. Ayres benoemt dit als Sensory Integration Dysfunction of Disorder (SID). SID kan verschillende vormen aannemen, al naargelang welk onderdeel of proces disfunctioneel is. Het aantal vormen of syndromen varieert sterk van onderzoek tot onderzoek, en er is niet echt sprake van een consensus. Een mogelijke opdeling ziet vier syndromen binnen Sensory Integration Disorder: dyspraxia (problemen met motorische vaardigheden), spatiale perceptie (problemen met perceptie van vorm en afstand), bilaterale integratie (problemen met de coördinatie van de rechter- en linkerlichaamshelft) en tactiele defensiviteit. Het is deze laatste die belangrijk is in verband met sensorische sensitiviteit.

Tactiele defensiviteit houdt in dat kinderen negatief reageren op tactiele stimuli die door anderen niet als schadelijk worden ervaren, zoals onverwachte aanrakingen of textiel met een ruwe structuur (Baranek & Berkson, 1994). Het achterliggende proces dat hier dysfunctioneel is, noemt Ayres sensorische modulatie. Volgens Ayres bestaat sensorische modulatie uit inhibitie en facilitatie, die elkaar in evenwicht houden en ervoor zorgen dat de activiteit van het centrale zenuwstelsel optimaal blijft. In het geval van tactiele defensiviteit is er een probleem met de modulatie bij twee somatosensorische processen: een protectief systeem en een discriminatief systeem. Het protectieve systeem gaat overstimulatie tegen, het discriminatieve systeem zorgt voor een fijnere detectie. Bij tactiele defensiviteit wordt het protectieve systeem niet genoeg geïnhibeerd, en is daardoor sterker dan het discriminatieve systeem. Dit zorgt ervoor dat deze kinderen reageren op objectief niet-bedreigende stimuli met negatief affect, een sterkere motorische respons en een verminderde temporele en spatiale perceptie van de stimuli (Ayres, 1979; Baranek & Berkson, 1994; Wilbarger & Stackhouse, 1998). Deze theorie is ondertussen al grotendeels verouderd, maar vertoont wel gelijkenissen met de al eerder besproken ideeën rond habituatie, inhibitie en screening van onder andere Mehrabian (1977) en Eysenck (1947, 1981).

Het construct van defensiviteit wordt later uitgebreid met olfactorische en auditorische defensiviteit, en de term tactiele defensiviteit wordt vervangen door sensorische defensiviteit. Het centrale werkzame mechanisme is nog altijd inhibitie, maar dit wordt nu beschouwd als een

49

continuum: teveel inhibitie leidt tot sensorische defensiviteit, te weinig inhibitie tot een traagheid in reageren (Fisher & Dunn, 1983; Knickerbocker, 1980; Royeen & Lane, 1991).

Dit idee over habituatie en inhibitie in verband met responsiviteit en defensiviteit wordt terug opgepikt in een artikel van Winnie Dunn (Dunn, 1997). Net zoals Ayres vertrekt ze vanuit een combinatie van neurologische bevindingen en gedrag. In haar model staan neurologische drempelwaarden (thresholds) centraal. Zij koppelt dit aan de begrippen habituatie en sensitisatie uit neurologisch onderzoek. Habituatie zorgt ervoor dat de respons op een bekende stimulus afgezwakt wordt, en sensitisatie zorgt ervoor dat een bedreigende of belangrijke stimulus tot een sterkere respons leidt. Een voorbeeld van het effect van habituatie is dat kinderen zich niet constant bewust zijn van de kleren die ze dragen. Een voorbeeld van het effect van sensitisatie is dat een kind kan merken wanneer er een vliegje landt op zijn arm als hij aan het spelen is. Modulatie is het mechanisme dat het evenwicht tussen habituatie en sensitisatie behoudt. Het patroon dat dit evenwicht volgt wordt benoemd als een neurologische drempelwaarde. Bij kinderen die moeilijkheden hebben met sensorische modulatie leidt dit tot problemen: kinderen met een te hoge drempelwaarde reageren minder of trager op subtielere stimuli omdat de habituatieprocessen te sterk zijn; kinderen met een lage drempelwaarde hebben te sterke of te snelle reacties omdat de sensitisatieprocessen te sterk zijn. “Te hoog” of “te laag” zijn geen absolute begrippen: de sterkte van grens is een continuüm, geen dichotome variabele. Verder benadrukt Dunn dat de sterkte van de drempelwaarde kan variëren afhankelijk van verschillende factoren, waaronder tijdstip en vermoeidheid (Dunn, 1997).

Dunn koppelt de twee soorten drempelwaarden aan twee soorten gedragsresponsen: passief aanvaarden of actief tegenwerken. De combinatie van gedragsrespons met drempelwaarde levert vier groepen op. Kinderen met een hoge drempelwaarde en die dat aanvaarden duidt Dunn aan met het label zwakke registratie (poor registration). Dit zijn passieve en apathische kinderen. Kinderen met een hoge drempelwaarde die die proberen tegenwerken noemt ze sensatie-zoekers (sensation seakers). Deze kinderen gaan zelf op zoek naar stimuli sterk genoeg om hen te interesseren. Kinderen met een lage drempelwaarde die deze aanvaarden noemt ze sensitief voor stimuli (sensitive to stimuli). Dit zijn snel afleidbare of hyperactieve kinderen, die ofwel angstig ofwel uitdagend zijn. De laatste groep zijn de kinderen met een lage drempelwaarde, die hiertegen proberen ingaan, in dit geval door te sterke stimuli te vermijden. Ze noemt deze groep sensatievermijders (sensation avoiding). Ze ziet hierin een onderscheid tussen koppig, repetitief gedrag,

50

en meer solitair gefocust gedrag. In beide gevallen gaat het om pogingen om sensorische input te reduceren (zie Figuur 6 voor een overzicht). De beschrijving van sensatie-vermijders komt overeen met Arons theorie over hoogsensitiviteit: het vermijden van overstimulerende situaties neemt een belangrijke rol in in haar beschrijving van hoogsensitieve personen (Aron & Aron, 1997). Het verschil is dat Aron en Aron ervanuit gaan dat een lage drempelwaarde altijd zal leiden tot vermijdingsgedrag en negatieve reacties bij te sterke stimuli. De snel afleidbare of hyperactieve kinderen die Dunn beschrijft onder het label sensitief voor stimuli, komen niet overeen met Aron en Arons idee van hoogsensitivititeit.

Sensory Processing Disorder en Sensory Over-Responsivity. Consensusmodel: SPD, SMD en SOR. Tot dan toe is het onderzoek grotendeels theoretisch. Veel verschillende verklaringen en modellen worden voorgesteld, maar er is weinig consensus (Baranek & Berkson, 1994; Cummins, 1991; Schoen, Miller, & Green, 2008). Een mogelijke factor hierin is het ontbreken van één gestandaardiseerde en gevalideerde vragenlijst. De vragenlijsten die gebruikt worden verschillen per onderzoek, en niet alle vragenlijsten zijn even valide. Dunn bijvoorbeeld ontwierp in haar onderzoeken in 1994 een vragenlijst, de Sensory Profile. De eerste versie van de Sensory Profile bestond uit 99 items, waaronder Expresses discomfort or avoids bright lights , Is distracted or has trouble functioning if there is a lot of noise around, en Is sensitive to certain fabrics – gelijkaardige items vinden we ook terug in de HSPS. De items zijn verdeeld over acht categorieën: auditorisch, visueel, smaak/geur, beweging, positie van het lichaam, aanrakingen; en emotioneel/sociaal en activiteitsniveau (Dunn, 1994). De aangepaste versie van 1997 bestaat uit 125 items (Dunn & Westman, 1997). De vragenlijst is echter ontworpen voor Dunn haar theoretisch model opstelde en sluit er dus niet perfect bij aan.

51

Figuur 6 De verschillende taxonomieën binnen de ergotherapie Consensus Ayres (in Cummins, 1991) Dyspraxia

Sensory Integration Disorder Spatiale Perceptie Tactiele Defensiviteit

Bilaterale Integratie

Dunn, 1997 Overeenkomend Gedrag

Tegenwerkend Gedrag

Hoge Drempelwaarde

Zwakke Registratie

Sensatie-Zoekers

Lage Drempelwaarde

Sensitiviteit voor Stimuli

Sensatie-Vermijders

Miller, Anzalone, Lane, Cermak, & Osten, 2007 Sensory Processing Disorder (SPD) Sensory Discrimination Disorder

Sensory-Based Motor Disorder Postural Disorder

Dyspraxia

Sensory Modulation Disorder (SMD) Sensory OverResponsivity (SOR)

Sensory UnderRresponsivity

Sensation Seeking/Craving

Er was dus nood aan een consensusmodel, en dit kwam er in 2007. Miller, Anzalone, Lane, Cermak, & Osten (2007) stelden een nieuwe taxonomie voor: in plaats van sensorische integratie-stoornis werd er dan gesproken van Sensory Processing Disorder (SPD). Dit vormt een overkoepelende naam voor drie verschillende syndromen: Sensory Discrimination Disorder (problemen met perceptie van stimuli), Sensory-Based Motor Disorder (problemen met motorische vaardigheden) en Sensory Modulation Disorder. Het is dit laatste syndroom dat het meest aansluit bij het idee van sensorische defensiviteit: het centrale probleem van deze stoornis is namelijk dat de intensiteit van de respons van een kind niet overeenkomt met de intensiteit van de zintuiglijke input. Sensory Modulation Disorder heeft drie subtypes, die gedeeltelijk overeenkomen met het werkmodel van Dunn uit 1997: Sensory Over-Responsivity (SOR), waarbij de respons op een stimulus heftiger is dan verwacht op basis van de aard van de stimulus (deze respons kan zowel actief/agressief als vermijdend/teruggetrokken zijn); Sensory Underresponsivity, en Sensory Seeking/Craving. Deze subtypes zijn niet mutueel exclusief: zo wordt er opgemerkt dat Sensory Seeking en SOR samen kunnen optreden. Verder kunnen deze twee responsiviteitstoornissen modaliteitspecifiek of algemeen zijn. In Figuur 6 wordt er een overzicht gegeven van de drie modellen. In Ayres’ originele model vormde tactiele defensiviteit een mogelijke uiting van sensorische integratie-stoornis, naast dyspraxia, spatiale perceptie en bilaterale integratie. Dunns model spreekt zich niet uit over 52

mogelijke overkoepelende factoren maar focust op een aspect, sensorische verwerking, waarin ze vier subcategorieën ziet. In het model van Miller et al. zijn er daarentegen wel verschillende niveaus. De stoornisnaam op het hoogste niveau is Sensory Processing Disorder, een alternatief voor de vroegere naam Sensory Integration Disorder. Op een onderliggend niveau vinden we Sensory Modulation Disorder terug, wat gedeeltelijk overeenkomt met de vroegere termen tactiele defensiviteit en sensorische defensiviteit. Op het niveau daaronder vinden we tenslotte de drie categorieën terug die overeenkomen met Dunns eerder voorgestelde model. Hier is het Sensory Over-Responsivity dat het meeste lijkt op Aron en Arons concept van hoogsensitiviteit en sensorische gevoeligheid (Aron & Aron, 1997)

Epidemiologie van Sensory Over-Responsivity. Op basis van deze taxonomie stellen Schoen, Miller, & Green (2008) een nieuwe vragenlijst op, die specifiek naar SOR peilt: de SensOR. De vragenlijst bestaat uit twee delen: een Assessment schaal, in te vullen door een getrainde observator, en een Inventory, een schaal in te vullen door een caregiver. De Assessment schaal bestaat uit zestien activiteiten die geobserveerd worden (zie Appendix E). De Inventory bestaat uit 76 items, verdeeld over de verschillende zintuigen. De items vormen een opsomming van dagelijkse stimuli die mogelijks kunnen irriteren, bijvoorbeeld tikkende klokken, fluorescerende lichten, en drukke menigten (zie Appendix F). Het antwoordformaat is binair: de proefpersoon (of zijn ouder of leerkracht) geeft aan of hij de stimulus in kwestie storend vindt of niet. De vragenlijst is bruikbaar voor kinderen vanaf de leeftijd van drie jaar en

voor volwassenen; de pilootstudie werd uitgevoerd bij 227

participanten met leeftijd van drie tot vijfenvijftig jaar.

Het consensusmodel en de vragenlijst zijn belangrijk omdat er rond deze tijd, in 2007, een aanvraag werd ingediend om SPD en zijn substoornissen als stoornis in de DSM te laten opnemen. De aanvraag gebeurde door de Sensory Processing Disorder Scientific Work Group, een multidisciplinaire samenwerking tussen verschillende wetenschappers van aan universiteitsgebonden onderzoeksinstellingen. Om als stoornis in de DSM opgenomen te worden, moeten er vier essentiële eigenschappen aangetoond worden: ten eerste dat SPD verschilt van de al opgenomen stoornissen; ten tweede dat de diagnostiek valide is; ten derde dat het klinisch nuttig is; en ten vierde dat er een laag risico op vals positieven is (First, 2005). Wat betreft het eerste criterium zou er vooral overlap kunnen zijn met autisme spectrumstoornissen. Abnormale reacties op sensorische stimuli komen zeer vaak voor bij kinderen met een autisme-spectrumstoornis (Ben-Sasson et al., 2008; Minshew & Hobson, 53

2008). Verschillende onderzoekers hebben de sensorische vragenlijsten van de ergotherapie gebruikt binnen onderzoek naar autisme. Liss, Saulnier, Fein, & Kinsbourne (2006) vonden bijvoorbeeld aan de hand van de Sensory Profile dat er een subgroep van kinderen met ASS bestond die een opvallend patroon vertoonden van sensorische overresponsiviteit. Rogers, Hepburn, & Wehner (2003) vonden in hun onderzoek dat de Sensory Profile gebruikt kon worden om een onderscheid te maken tussen kinderen met ASS, kinderen met ontwikkelingsstoornissen met een gemixte etiologie en kinderen met het fragiele X-syndroom. Kinderen met ASS vertoonden namelijk significant meer sensorische abnormaliteiten dan de andere groepen. Naast autisme is er ook een mogelijke overlap met ADHD. Vorig onderzoek had namelijk uitgewezen dat ADHD vaak gepaard gaat met abnormale sensorische verwerking (Dunn & Bennett, 2002; Mangeot et al., 2001). Om als diagnose aanvaard te worden in de DSM, moeten de onderzoekers echter kunnen aantonen dat Sensory Processing Disorder een aparte stoornis is.

Iets meer dan een jaar na de initiële aanvraag kwam er een uitgebreid antwoord van het DSM-5 comité waarin gevraagd werd naar meer epidemiologische studies en duidelijke criteria (“DSM Central,” 2012). Dit had als gevolg dat er verschillende grotere studies werden uitgevoerd. Deze studies werden ook gepubliceerd in grotere journals zoals de Journal for Abnormal Child Psychology of de Journal of Child Psychology and Psychiatry, terwijl de meeste vorige onderzoeken rond Sensory Processing Disorder en zijn aanverwanten vooral gepubliceerd waren in meer gespecialiseerde journals zoals de Occupational Therapy Journal of Research of de American Journal of Occupational Therapy,

Een eerste grote studie maakte gebruik van de SensOR. Ben-Sasson, Carter, & Briggs-Gowan (2009) gebruikten wel enkel de items in verband met auditieve en tactiele gevoeligheid, in totaal 41 van de 76 items. In deze longitudinale studie werden 925 kinderen gevolgd vanaf de leeftijd van 11 maanden tot 7-11 jaar. Naast de aan- of afwezigheid van SOR-symptomen werd er ook onderzocht of er een correlatie was tussen SOR en gedrags- en emotionele problemen. De cut-off score voor de SensOR werd vastgelegd op minimum vier items die van toepassing zijn, tactiele en/of auditieve responsiviteit. Op basis van dit criterium vonden ze dat 16,5% van de groep mogelijks in aanmerking zou komen voor de diagnose van SOR. De onderzoekers beschouwen de SensOR namelijk eerder als een screeningsinstrument dan als een diagnostisch instrument: voor een diagnose is er een oordeel nodig van een ervaren clinicus. Van deze groep rapporteert 76,4% enkel tactiele symptomen. 6,8% rapporteert enkel auditieve symptomen en 16,9% rapporteert minstens één uit beide groepen. Dit lijkt erop te wijzen dat Sensory Over54

Reponsivity modaliteits-specifiek kan zijn: overgevoeligheid in een zintuig betekent niet automatisch dat andere zintuigen ook overgevoelig zijn. Verder blijkt ook dat een score boven de cut-off voor SOR samenhangt met significant minder adaptief sociaal gedrag.

Dezelfde onderzoekers gebruikten twee jaar later nogmaals de SensOR (Carter et al., 2011). In totaal werden er drie vragenlijsten afgenomen bij de ouders van 338 kinderen tussen zeven en tien jaar. Het doel van deze studie was om de onafhankelijkheid van SOR tegenover andere diagnoses te onderzoeken. Dit deden ze aan de hand van de Diagnostic Interview Schedule for Children (DISC; Fisher, Lucas, & Shaffer, 1997), een uitgebreid semi-gestructureerd klinisch interview dat naar DSM-diagnoses peilt. Verder onderzochten ze ook de last en problemen in het dagelijks leven die veroorzaakt worden door het gedrag van hun kind aan de hand van de Family Life Impairment Scale (Briggs-Gowan, Horwitz, & Carter, 1997). In deze schaal werd bevraagt in hoeverre het gedrag van het kind dagelijkse activiteiten verstoort of onmogelijk maakt. 21,2% van de kinderen hadden een score groter dan de cut-off voor SOR. Uit hun onderzoek bleek verder dat 25,4% van de kinderen met een DSM-diagnose kwalificeerden voor een SORdiagnose (≥4 symptomen), en dat 24,3% van de kinderen met een SOR-diagnose ook een DSMdiagnose kreeg. Dit ondersteunt de hypothese dat SOR een onafhankelijke diagnose is. Verder leidde een dubbele diagnose (SOR+DSM) ook tot significant meer problemen in het dagelijks leven dan enkel een DSM-diagnose.

Ook in de studie van Van Hulle, Schmidt, & Goldsmith (2012) werd de SensOR afgenomen tesamen met de DISC, bij 970 kinderen, gemiddeld zeven jaar oud. Ook hier werd er enkel gewerkt met tactiele en auditieve responsiviteit. Het aantal gebruikte items was verschillend van de vorige studie: 30 tactiele items en 22 auditieve. Ook de cut-off was aangepast: ≥6 voor tactiele items en ≥4 voor auditieve items. 29,5% van de kinderen met een DISC-diagnose kwalificeerde ook voor een SOR-diagnose, en omgekeerd had 57,8% van de kinderen met SOR ook een DISC diagnose. Het interessante aan deze laatste studie is dat hier ook de genetische invloed onderzocht werd. Het gebruikte model bestond uit twee mogelijke genetische factoren. Een genetische factor zou gerelateerd zijn aan internaliserende problemen (angstgerelateerd) en de andere genetische factor aan externaliserende problemen (conduct disorder, oppositional-defiant disorder, ADHD, en depressie). Er werd ook een genetische factor gerelateerd aan SOR opgenomen in het model.

55

Er was een significante correlatie tussen de genetische invloed op SOR en zowel de genetische invloed op externaliserende als internaliserende problemen. Dit kan wijzen op een gedeelde etiologie. Er bleef echter een grote groep kinderen met een SOR-diagnose die geen DISC-diagnose hebben, wat de hypothese dat SOR een onafhankelijke stoornis zou zijn verder ondersteunt.

In de studie van Miller, Nielsen, & Schoen (2012) werd niet SOR op zich onderzocht, maar de overkoepelende categorie, sensory modulation disorder (SMD). Naast SOR bevat die ook sensory under-responsivity (SUR), en sensation seeking. Hiervoor gebruikten ze de Short Sensory Profile (Dunn & Westman, 1997). De centrale onderzoeksvraag ging over het verband tussen SMD en ADHD. Er werden vier groepen onderscheiden: een ADHD-groep, een SMD-groep, een comorbide groep (ADHD+SMD) en een controlegroep. Vervolgens werd er nagegaan of er tussen deze groepen significante verschillen waren op het vlak van fysiologische responsen. Dit werd gemeten door het Sensory Challenge Protocol (Miller et al., 1999). In dit protocol worden er stimuli toegediend aan de participant, en wordt de electrodermale respons op deze stimuli gemeten. Er waren vijf categorieën van stimuli: visueel, olfactorisch, auditief, tactiel en beweging. Er werden significante verschillen gevonden tussen de ADHD- en de SMD-groep op de electrodermale respons (enkel op de auditieve, visuele en bewegingstesten, en niet op de tactiele en olfactorische test). De SMD-groep had minder problemen met innattentiviteit maar vertoonde meer angstig en teruggetrokken gedrag. Dit ondersteunt verder de onafhankelijkheid van SMD als stoornis. Een probleem bij deze studie is echter dat er geen onderscheid gemaakt wordt tussen de verschillende types van SMD.

Deze studies ondersteunen de hypothese dat Sensory Over-Responsivity alleen kan voorkomen, zonder de aanwezigheid van andere stoornissen zoals ADHD of autisme-spectrum stoornissen (ASS). Er werd een overlap gevonden met ADHD en ASS, maar in elke studie was er ook een significante groep die enkel SOR-symptomen vertoonde. De correlatie tussen SOR en emotionele problemen lijkt er ook op te wijzen dat het hier om een stoornis gaat, die last met zich meebrengt. Verder lijkt SOR ook modaliteitspecifiek te zijn: overgevoeligheid kan aanwezig zijn bij een zintuig zonder dat de andere zintuigen overgevoelig zijn. Dit in tegenstelling tot Aron en Arons theorie, die van een algemene overgevoeligheid uitgaat.

56

Sensory Over-Responsivity en temperament. De nadruk van deze studies lag vooral op de relatie tussen SOR en andere stoornissen. Zoals we echter reeds gezien hebben, is er een verband tussen sensorische gevoeligheid en temperament of persoonlijkheid (Rothbart et al., 2001; Strelau, 2008). Dit verband zouden we dus binnen onderzoek naar Sensory Over-Responsivity ook mogelijks kunnen terugvinden. Drie artikels hebben dit verder onderzocht.

In Goldsmith, Hulle, Arneson, Schreiber, & Gernsbacher

(2006) werd de relatie tussen

sensorische modulatieproblemen en temperament onderzocht bij 1394 kinderen aan de hand van de Toddler Behaviour Assessment Questionnaire (TBAQ; Goldsmith, 1996). Deze vragenlijst bestaat uit 120 items met elf verschillende subschalen: Activity Level, Anger, Attention, Inhibitory Control, Interest, Object Fear, Pleasure, Sadness, Social Fear, Soothability, en Sensory Defensiveness. De gevonden correlaties tussen Sensory Defensiveness en de andere temperamentsvariabelen waren allen significant, met uitzondering van Interest en Pleasure. De meeste correlaties waren echter klein: slechts een correlatie was groot (r = .50), namelijk die met Object Fear. Daarnaast was er nog een correlatie van matige grootte, met Sadness (r = .25). Dit komt overeen met wat we reeds gezien hebben bij het gedeelte over temperament: er is een verband tussen sensorisch ongemak en algemeen negatief affect.

Green en Ben-Sasson (2010) gaan verder in op het verband tussen angst als temperamentstrek en sensorische overresponsiviteit. Ze stellen drie hypothetische causale modellen op: 1) angst veroorzaakt sensorische overresponsiviteit; 2) sensorische overresponsiviteit veroorzaakt angst; 3) er is een derde factor die zowel sensorische overresponsiviteit als angst veroorzaakt. In het eerste model vertrekken ze van de goed gedocumenteerde bevinding dat angst vaak samengaat met een vernauwde focus, hypervigilantie en meer moeite met het inhiberen van aandacht. Deze worden beschouwd als uitingen van problemen met de regulatie van negatief affect die vaak bij angstige personen voorkomen. Sensorische overresponsiviteit is dan een symptoom van deze regulatieproblemen. In het tweede model wordt ook de omgekeerde relatie bekeken: hier is het startpunt een negatieve reactie op een sensorische stimulus. Dit kan door conditionering leiden tot specifieke fobiën en algemene angst. Het derde model onderzoekt de mogelijkheid van een derde factor. Een optie hiervoor is een overactiviteit in de amygdala, wat zou leiden tot sterkere negatieve reacties en een sterkere focus voor negatieve stimuli. 57

Voor elk model bestaan er onderzoeksresultaten die ze ondersteunen, en de conclusie is dan ook dat er nood is aan bijkomende studies, waaronder longitudinale en fysiologische onderzoeken. Het is echter vrij duidelijk dat er een verband bestaat tussen angst en sensorische overresponsiviteit.

Keuler, Schmidt, Van Hulle, Lemery-Chalfant, & Goldsmith (2011) tenslotte onderzochten de relatie tussen temperament en Sensory Over-Responsivity aan de hand van een tweelingstudie bij 1026 tweelingparen. Sensory Over-Responsivity werd gemeten met items uit de TBAQ (Goldmsith, 1996) en de ITSEA (Carter, Briggs-Gowan, Jones, & Little, 2003), die gecombineerd werden tot een vragenlijst. Sensory Over –Responsivity bestond uit twee subschalen: tactiele en auditieve defensiviteit. Temperament werd gemeten met de TBAQ. De tien temperamentsfactoren (zie hierboven) werden hier wel door middel van een factoranalyse verdeeld over drie subschalen: Negatief Affect, Effortful Control, en Angst. Negatief Affect bevatte de Anger, Sadness, Activity Level en Soothability schalen; Effortful Control bestond uit Attention en Inhibitory Control; en Angst besloeg Social Fear, Object Fear, en Pleasure (omgekeerd gescoord). Angst wordt hier dus los gezien van andere negatieve emoties. De correlaties tussen beide Sensory Over-Responsivity maten, Negatief Affect en Angst waren klein tot matig en varieerden rond .20. De correlaties met Effortful Control waren kleiner en voor de Tactiele subschaal zelfs niet-significant. Er is dus een verband tussen SOR en temperament, en SOR is meer dan enkel een uiting van een temperamentstrek, maar hoe ze onderling verbonden zijn is nog onduidelijk.

Besluit In tegenstelling tot Aron en Aron ziet de ergotherapie hoogsensitiviteit als iets vrij eng. Het gaat enkel om negatieve reacties op externe sensorische stimuli, en het kan zelfs zintuig-specifiek zijn. Een van de eerste conceptualisaties van sensorische sensitiviteit focuste zich alleen op aanrakingen (Ayres, 1989, p. 11, in Wilbarger & Stackhouse, 1998). Maar dit concept is de laatste decennia sterk geëvolueerd. Sinds het model van Miller et al. (2007) lijkt Sensory OverResponsivity of SOR aanvaard te zijn als term. De initiële vaagheid rond terminologie en categorieën is grotendeels opgeklaard. Dit model en het meetinstrument dat eruit is ontwikkeld hebben ertoe geleid dat er verschillende grootschalige studies gevoerd konden worden. Deze recente studies waren vooral gefocust op epidemiologie, en de mogelijke relatie tussen sensorische overresponsiviteit en andere stoornissen zoals ADHD en autisme. De achterliggende theorie blijft echter nog onduidelijk. Bij vroege onderzoekers zoals Ayres, Baranek en Dunn stonden de concepten inhibitie en habituatie centraal. In huidig onderzoek 58

wordt er een verband gezien tussen angst en sensorische overresponsiviteit, en mogelijks met hyperactiviteit van de amygdala (Green & Ben-Sasson, 2010), maar hier moet nog meer onderzoek naar gebeuren voor dit verband met meer zekerheid gesteld kan worden. Daarnaast is er ook nog de relatie met temparement. Er lijkt een verband met angst (Goldsmith et al., 2006; Green & Ben-Sasson, 2010; Keuler et al., 2011) en meer algemeen met negatief affect (Keuler et al., 2011) te zijn, maar de precieze aard van dit verband is nog niet duidelijk. Als we de vergelijking maken met de theorie van Aron en Aron (1997), is er ook nog de vraag naar het verband met detectie en verwerking van subtiele stimuli. De theorie over overresponsiviteit focust vooral op de negatieve reacties op stimuli, en spreekt zich niet uit over mogelijke positieve effecten van overresponsiviteit. Tenslotte wordt sensorische overresponsivititeit door de ergotherapie expliciet als stoornis gezien, in die mate dat het werd voorgesteld voor opname in de DSM. Er is echter een aanwijzing dat sensorische responsiviteit een normaalverdeling volgt in een normale populatie (Goldsmith et al., 2006).

Onderzoek naar sensorische overresponsiviteit heeft dus duidelijk aangetoond dat er inderdaad kinderen zijn die problemen hebben met het verwerken van sensorische stimuli, en dat dit vaak last en problemen in het dagelijks leven met zich meebrengt. Maar de vraag blijft of we dit moeten beschouwen als iets dichotoom, stoornis/normaal, of als een persoonlijkheidsvariabele met een normaalverdeling.

59

Discussie Integratie: Breed Kenmerk, Weinig Onderlinge Verbanden Hoogsensitiviteit zoals beschreven door Aron en Aron is een zeer breed kenmerk. De theorie baseert zich op een hypothetisch onderliggend biologisch verschil, en hoogsensitiviteit zou al aanwezig zijn vanaf vroege leeftijd (Aron & Aron, 1997; E. N. Aron, 2010a, 2012). Het lijkt dus eerder een temperamentskenmerk te zijn dan een persoonlijkheidskenmerk, hoewel de meerderheid van de onderzoeken rond hoogsensitiviteit zich vooral op volwassenen heeft gericht.

De basis ligt in een soort algemene gevoeligheid en een diepere, grondigere verwerking van zowel externe als interne stimuli. Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen cognitieve en emotionele verwerking. Hoogsensitieve personen zouden beter dan gemiddeld presteren in activiteiten gerelateerd aan stimuli met een lage intensiteit. Zo zouden hoogsensitieve personen goed zijn in het detecteren van subtiliteiten, zowel op sensorisch niveau (geuren, smaken, visuele details) als op interpersoonlijk niveau. Hoogsensitieve personen zouden bijvoorbeeld ook sterk empathisch zijn (E. N. Aron, 2010a). Er is echter ook een emotionele component verbonden aan hoogsensitiviteit: hoogsensitieve personen zouden sterkere emotionele responsen hebben dan niet-hoogsensitieve personen, zowel positieve als negatieve. Hun grotere gevoeligheid zou er ook toe leiden dat ze snel overgestimuleerd geraken, bijvoorbeeld door stimuli met een te sterke intensiteit (vb sirenes, sterke geuren) of informatierijke situaties (vb drukke winkelcentra). In de meeste gevallen leidt dit ook tot introvert gedrag, maar in Aron en Arons theorie is er ook ruimte voor extraverte hoogsensitieve personen: ze schatten dat ongeveer 30% van alle hoogsensitieve personen extravert is (Aron & Aron, 1997; E. N. Aron, 2010a). Volgens Aron en Aron is hoogsensitiviteit een eendimensioneel kenmerk. Ze verbinden verschillende gedragingen en voorkeuren en verklaren deze allen vanuit hetzelfde onderliggende biologische verschil. Dit staat in tegenstelling tot de meeste andere modellen die hoogsensitiviteit en gelijkaardige kenmerken onderzoeken.

Het grootste verschil tussen het model van Aron en andere modellen ligt in het verband tussen sensorische detectie (opmerken van subtiliteiten) en sensorisch ongemak (negatieve emotionele reacties op stimuli met een sterkere intensiteit). Volgens Aron impliceert een grotere gevoeligheid op vlak van detectie ook automatisch een lagere tolerantie voor te sterke stimuli. Ze ziet deze twee aspecten als facetten van een overkoepelende factor die zij Sensorische Sensitiviteit noemt. Volgens de meeste andere onderzoekers is er echter geen verband tussen 60

deze twee. In haar onderzoek naar hoogsensitiviteit vond Mary Rothbart bijvoorbeeld geen significante correlatie tussen sensorische detectie en sensorisch ongemak (Evans & Rothbart, 2008).

Onderzoek naar sensorisch ongemak vinden we onder andere terug binnen de ergotherapie. Volgens deze onderzoekers kan sensorisch ongemak beschouwd worden als een op zich staande stoornis. In verschillende studies vonden onderzoekers dat 15-25% van de algemene populatie verhoogde scores had voor sensorische ongemak (Ben-Sasson et al., 2009; Ben-Sasson, Carter, & Briggs-Gowan, 2010; Carter et al., 2011; Van Hulle et al., 2012). Dit cijfer komt overeen met het percentage hoogsensitieve personen dat Aron en Aron voorstellen (Aron & Aron, 1997). Ook vanuit temperamentsonderzoek wordt dit verband onderzocht: in het model van Mary Rothbart is sensorisch ongemak een facet van de overlappende schaal Negatief Affect (Evans & Rothbart, 2007).

Het andere aspect van Sensorische Senstiviteit is sensorische detectie. Dit vinden we vooral terug bij temperamentsonderzoek. Thomas en Chess spreken over Drempelwaarde van Responsiviteit, Strelau noemt het Sensory Sensitivity, en Rothbart gebruikt de term Orienting Sensitivity, en dan vooral het facet perceptual sensitivity. Ook hier is er verschil in de positie van het kenmerk. Volgens Thomas en Chess is dit een van de negen basistrekken bij kinderen (Thomas et al., 1968). Ook Strelau ziet dit als een van de zes centrale factoren (Strelau, 2008). Rothbart echter klasseert Orienting Sensitivity onder Effortful Control in haar model voor kinderen (Derryberry & Rothbart, 1988), maar in haar model voor volwassenen wordt Orienting Sensitivity een aparte trek (Evans & Rothbart, 2007). Later onderzoek ondersteunt de status van Orienting Sensitivity als aparte trek, los van Effortful Control en Negatief Affect (Gouze et al., 2012).

Sensorische detectie en sensorisch ongemak lijken dus niet noodzakelijk met elkaar verbonden te zijn, zoals Elaine Aron in haar theorie voorstelt (Aron & Aron, 1997). Een mogelijke kritiek hierop is dat de meerderheid van de onderzoeken naar sensorische detectie en sensorisch ongemak aan de hand van vragenlijsten gevoerd werden. Er is echter ook experimenteel onderzoek gevoerd naar het verband tussen sensorisch ongemak en sensorische sensitiviteit. Hummel, Springborn, Croy, Kaiser, & Lötsch (2011) testten zowel pijngrens als detectie van subtiliteiten aan de hand van verschillende chemosensorische testen. Er waren twee groepen te onderscheiden: een met een hoge pijngrens en een met een lage pijngrens. Er was echter geen significant verschil op het vlak van detectie tussen deze twee groepen. 61

Naast Sensorische Sensitiviteit ziet Elaine Aron nog drie andere kenmerken van hoogsensitiviteit: Diepgaande Verwerking, Emotionele Intensiteit en Overstimulatie. Voor Emotionele Intensiteit is er weerom een verschil tussen Arons theorie en andere temperamentstheorieën. Arons hoogsensitieve personen vertonen zowel intenser positief als negatief affect. De meeste andere modellen gaan er echter van uit dat dit twee ongerelateerde trekken zijn (Costa & McCrae, 1995; Derryberry & Rothbart, 1988). Sommige temperamentsmodellen gaan er echter ook van uit dat sterkte van emotionele respons onafhankelijk is van de valentie van de respons (Strelau, 2008; Thomas et al., 1968). Diepgaande Verwerking is volgens Aron het meest centrale kenmerk. Aron beschrijft dit als het hebben van een complexe innerlijke wereld, het vertonen van veel zelfreflectie en het openstaan voor nieuwe ideeën. Het vertoont grote gelijkenissen met het Big Five kenmerk Openheid voor Ervaringen, in die zin dat het gaat over verbeelding, nieuwsgierigheid, ethiek en artistieke voorkeuren. Overstimulatie als kenmerk vertoont zowel gelijkenissen met Emotionele Intensiteit als met Sensorische Sensitiviteit, en de afgrenzing van deze term is niet zo duidelijk. Afhankelijk van de interpretatie kan dit beschouwd worden als intense negatieve emotionele reacties (Emotionele Intensiteit) of negatieve reacties op stimuli met een sterke intensiteit (Sensorische Sensitiviteit). De nood voor Overstimulatie als een apart kenmerk is dus in twijfel te trekken.

Het is nog niet duidelijk hoe deze vier kenmerken met elkaar verbonden zijn. Volgens Elaine Aron zijn dit vier uitingen van eenzelfde dieperliggend kenmerk. Vanuit andere onderzoeksbenaderingen vinden we twee verbanden terug. Het eerste verband is dat tussen sensorisch ongemak, algemeen negatief affect en angst. We kunnen dit ook zien als een verband tussen Arons kenmerken Sensorische Sensitiviteit (maar dan enkel het facet van ongemak ten gevolge van te intense stimuli) en Emotionele Intensiteit (maar dan enkel het facet van intense negatieve emoties). Vanuit de ergotherapie werden er statistisch significante correlaties gevonden tussen hun eigen maat voor sensorische gevoeligheid en negatief affect (Green & Ben-Sasson, 2010; Keuler et al., 2011). De aard van dit verband is echter nog niet duidelijk. Volgens Rothbart is sensorisch ongemak ondergeschikt aan Negatief Affect (Evans & Rothbart, 2007, 2008). Onderzoekers binnen de ergotherapie hebben drie verschillende causale hypotheses onderzocht: angst veroorzaakt sensorisch ongemak, sensorisch ongemak veroorzaakt angst, en een derde factor veroorzaakt zowel angst als sensorisch ongemak. Ze vonden bewijs voor elk van de drie hypothesen en concluderen dat hier nog meer onderzoek naar nodig is (Green & Ben-Sasson, 2010). 62

Er is echter nog een verband tussen deze vier kenmerken dat teruggevonden wordt door andere onderzoekers: het verband tussen Diepgaande Verwerking (in de vorm van Openheid voor Ervaringen) en sensorische detectie (Evans & Rothbart, 2007; Strelau, 2008). Een scherpere sensorische detectie lijkt dus verwant te zijn aan verbeelding, nieuwsgierigheid en creativiteit.

Dit zijn echter de enige twee verbanden die teruggevonden worden. De hypothese van Aron (2010a, 2012), namelijk dat hoogsensitiviteit zoals door hen gedefinieerd een eendimensioneel kenmerk is, lijkt dus grotendeels te worden tegengesproken door het werk van andere onderzoekers. Het lijkt waarschijnlijker dat Arons “hoogsensitieve personen” mensen zijn met een specifieke configuratie van verschillende temperaments- of persoonlijkheidstrekken. Zoals Aron zelf ook aangeeft in haar later werk: elk van haar vier centrale kenmerken kan ook optreden zonder de andere kenmerken, maar in dat geval is er geen sprake van hoogsensitiviteit. Een hoogsensitief persoon zou dan iemand zijn met veel verbeelding, zelfreflectie en nieuwsgierigheid (bijvoorbeeld te zien in hoge scores op Big Five variabele Openheid), met hoge scores voor zowel negatief en positief affect, en met een sterke sensorische gevoeligheid, zowel in negatieve (sensorisch ongemak) als positieve (sensorische detectie) termen.

Hoogsensitiviteit als configuratie van verschillende kenmerken lijkt ons dus op zich geen stoornis. Het vertoont meer gelijkenissen met het idee van differentiële susceptibiliteit, waarin afhankelijk van de omgeving en de omstandigheden een bepaald kenmerk ofwel een meerwaarde is ofwel tot problemen kan leiden (Belsky & Pluess, 2009). Hier speelt een ondersteunende opvoeding een belangrijke rol. Hoogsensitiviteit zoals beschreven door Aron en Aron (1997) bevat negatieve aspecten, zoals intensere negatieve emoties en sensorisch ongemak. Het onderzoek naar Sensory OverResponsivity heeft aangetoond dat dit laatste kenmerk vaak last met zich meebrengt (BenSasson et al., 2009; Carter et al., 2011). Maar hoogsensitiviteit bevat ook positieve aspecten, zoals een sterkere sensorische detectie en intensere positieve emoties. Volgens deze interpretatie is hoogsensitiviteit dus zowel een meerwaarde als een beperking.

63

Richtlijnen Voor Toekomstig Onderzoek Aron en Aron stelden in 1997 een vragenlijst op waarmee ze hoogsensitiviteit konden meten. Deze vragenlijst vertoont echter enkele problemen: er is discussie over de veronderstelde eendimensionaliteit van de vragenlijst (Evans & Rothbart, 2008; Smolewska et al., 2006) en de items reflecteren niet de volledige theoretische achtergrond over hoogsensitiviteit maar focussen vooral op de negatieve reacties. Er is dus nood aan een alternatief. Een mogelijkheid is om te vertrekken vanuit de vier kenmerken die Aron zelf voorstelt (E. N. Aron, 2010a, 2012). Deze kenmerken zouden scherper geoperationaliseerd moeten worden. Emotionele Intensiteit zou bijvoorbeeld twee facetten moeten bevatten, namelijk intense positieve en intense negatieve emoties. Ook Sensorische Sensitiviteit zou opgesplitst moeten worden in sensorisch ongemak en sensorische detectie, aangezien andere onderzoekers hebben aangetoond dat deze niet altijd tesamen optreden.

De verbanden tussen deze vier kenmerken kunnen echter ook onderzocht worden aan de hand van andere vragenlijsten. Voor sensorisch ongemak kan er beroep gedaan worden op het onderzoek van de ergotherapie. De SenSOR is een uitgebreide vragenlijst die verschillende stimuli bevraagt die tot irritatie kunnen leiden. De items beslaan situaties en stimuli waar mensen dagelijks mee in contact komen en zijn verspreid over alle zintuigen (Schoen et al., 2008). De uitgebreide SenSOR kan ook een hulp zijn om bestaande vragenlijsten naar sensorische detectie uit te breiden. Sensorische detectie komt aan bod in Rothbarts en Strelaus vragenlijsten (Evans & Rothbart, 2007; Rothbart et al., 2001; Strelau & Zawadzki, 1993), maar in beide gevallen zijn de items vrij beperkt en beslaan ze niet alle zintuigen (Gouze et al., 2012; KantorMartynuska, 2012).

Verder lijken sensorische gevoeligheid en detectie ook geschikt te zijn om gedragsexperimenteel te testen. De SenSOR heeft bijvoorbeeld ook een Assessment schaal, waarbij een onderzoeker de reactie van een kind op een aantal stimuli moet observeren (Schoen et al., 2008). Een andere mogelijkheid is het Sensory Challenge Protocol (Miller et al., 1999), waarbij de electrodermale respons wordt gemeten op verschillende sensorische stimuli.

Voor de andere aspecten van Arons theorie, zoals Emotionele Intensiteit en Diepgaande Verwerking, kan er beroep gedaan worden op temperamentsvragenlijsten zoals de ATQ (Evans & Rothbart, 2007) of de FCB-TI (Strelau & Zawadzki, 1993), en persoonlijkheidsvragenlijsten zoals de NEO-PI R (Costa & McCrae, 1992) of, voor kinderen, de HiPIC (Mervielde & De 64

Fruyt, 1999). Diepgaande verwerking vertoont immers gelijkenissen met Openheid en Emotionele Intensiteit met Neuroticisme. In het laatste geval is het echter belangrijk dat Emotionele Intensiteit niet beperkt blijft tot het negatieve en dat ook positief affect wordt bevraagd. Tenslotte zou de definitie van Overstimulatie herbekeken moeten worden. Mogelijks zou dit kenmerk kunnen wegvallen als aparte categorie en verdeeld worden tussen Emotionele Intensiteit en Sensorisch Ongemak.

Empirisch onderzoek dat deze vier (of drie) kenmerken bevraagt en de verbanden ertussen onderzoekt zou een belangrijke stap zijn in onderzoek naar hoogsensitiviteit. Er zijn echter ook nog andere aspecten die nog verder onderzocht moeten worden.

Voor beide sensorische variabelen moet ook nog de specificiteit van de zintuigen uitgeklaard worden. Aron gaat ervan uit dat alle zintuigen gevoeliger zouden zijn, maar onderzoek binnen de ergotherapie heeft aangetoond dat er vaak ook kinderen zijn die vooral last hebben met een specifiek zintuig (Ben-Sasson et al., 2009). Een andere factor om rekening mee te houden is dat verschillende zintuigen elkaar kunnen beïnvloeden, en dat er soms sprake is van een multisensorische verwerking (Ward, 2008, in Kantor-Martynuska, 2012). Het is dus belangrijk dat alle zintuigen bevraagd worden.

Daarnaast blijft er nog de vraag naar het mogelijke statuut van hoogsensitiviteit en sensorisch ongemak als stoornis. Het onderzoek binnen de ergotherapie naar Sensory Over-Responsivity heeft aangetoond dat 15-25% van alle kinderen een opvallende mate sensorische ongemak vertonen, en dat dit ook een negatieve invloed kan hebben op dagelijkse activiteiten (Carter et al., 2011; Green & Ben-Sasson, 2010; Van Hulle et al., 2012). De ergotherapie pleit ervoor om de meer extreme vormen van sensorisch ongemak als aparte stoornis te zien. De persoonlijkheids- en temperamentsonderzoekers zien sensorisch ongemak echter als een normaal-verdeelde persoonlijkheidsvariabele. Deze twee visies hoeven elkaar niet uit te sluiten. Gezien de vele gelijkenissen, zowel op vlak van meetinstrumenten, theorieën als definities, zou het interessant kunnen zijn om deze twee te combineren. Dit is tot nu toe nog maar zelden gebeurd, maar een geïntegreerde visie die bevindingen van beide onderzoeksstromingen combineert kan volgens ons enkel een meerwaarde zijn.

Er is tenslotte ook nog de vraag naar het onderliggende mechanisme. Aron gaat uit van een algemene gevoeligheid van het zenuwstelsel. De meerderheid van de theorieën rond sensorische 65

sensitiviteit vermelden de concepten inhibitie en excitatie (Ayres, 1979; Kagan, 2012; Rothbart, 2011; Strelau, 2008). Op hersenniveau wordt de activatie van de amygdala voorgesteld als een onderliggend mechanisme voor sensorisch ongemak (Green & Ben-Sasson, 2010; Kagan, 2012). Er zijn dus verdere studies nodig, die vragenlijstenonderzoek kunnen koppelen aan hersenonderzoek en psychofysiologische maten.

Hoogsensitiviteit lijkt een interessant construct te zijn, al is de populaire verspreiding van dit concept veel groter dan de wetenschappelijke omkadering ervan. Vooral de operationalisatie van hoogsensitiviteit roept nog veel vragen op. De theorie rond hoogsensitiviteit heeft wel aandacht voor aspecten die in andere theorieën minder nadrukkelijk voorkomen, zoals detectie van sensorische subtiliteiten. Hoogsensitiviteit geeft daarnaast ook een positieve kijk op kenmerken die meestal als negatief worden geïnterpreteerd, zoals introvert gedrag. Maar de breedheid van het concept en de problemen met het meetinstrument hebben het tot nu toe moeilijk gemaakt om het empirisch te onderzoeken. Aan de hand van de opmerkingen hierboven zou het in de toekomst echter mogelijk zijn om deze theorie verder te onderzoeken, en zo meer duidelijkheid te scheppen rond het construct hoogsensitiviteit.

66

Referenties Aron, A., Ketay, S., Hedden, T., Aron, E. N., Rose Markus, H., & Gabrieli, J. D. E. (2010). Temperament trait of sensory processing sensitivity moderates cultural differences in neural response. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 5(2-3), 219–226. doi:10.1093/scan/nsq028 Aron, E. N. (1998). The highly sensitive person : how to thrive when the world overwhelms you. New York: Broadway Books. Aron, E. N. (1999). The highly sensitive person’s workbook: the practical guide for highly sensitive people and HSP support groups (1st ed.). New York: Broadway Books. Aron, E. N. (2000). The highly sensitive person in love: how your relationships can thrive when the world overwhelms you. New York: Broadway Books. Aron, E. N. (2003). The highly sensitive child: helping our children thrive when the world overwhelms them. London: Thorsons. Aron, E. N. (2004). Revisiting Jung’s concept of innate sensitiveness. Journal of Analytical Psychology, 49(3), 337–367. doi:10.1111/j.1465-5922.2004.00465.x Aron, E. N. (2008). Hoog sensitieve personen: hoe blijf je overeind als de wereld je overweldigt. Amsterdam [etc.]: Archipel. Aron, E. N. (2010a). Psychotherapy and the highly sensitive person: improving outcomes for that minority of people who are the majority of clients. New York: Routledge. Aron, E. N. (2010b). Hoog sensitieve personen en psychotherapie: handboek voor psychotherapeuten en patiënten. Amsterdam [etc.]: Arbeiderspers. Aron, E. N. (2012). Temperament in psychotherapy: Reflections on clinical practice with the trait of sensitivity. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 645–672). New York: Guilford Press. Aron, E. N., & Aron, A. (1997). Sensory-processing sensitivity and its relation to introversion and emotionality. Journal of Personality and Social Psychology, 73(2), 345–368.

67

Aron, E. N., Aron, A., & Davies, K. M. (2005). Adult Shyness: The Interaction of Temperamental Sensitivity and an Adverse Childhood Environment. Personality and Social Psychology Bulletin, 31(2), 181–197. doi:10.1177/0146167204271419 Ayres, A. J. (1979). Sensory integration and the child. Los Angeles: Western Psychological Services. Bakermans-Kranenburg, M. J., & van IJzendoorn, M. H. (2007). Research Review: Genetic vulnerability or differential susceptibility in child development: the case of attachment. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 48(12), 1160–1173. doi:10.1111/j.14697610.2007.01801.x Baranek, G. T., & Berkson, G. (1994). Tactile defensiveness in children with developmental disabilities: responsiveness and habituation. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24(4), 457–471. Barnes, G. (1975). Extraversion and pain. British Jounal of Social and Clinical Psychology, 14, 303–308. Belsky, J. (1997). Variation in susceptibility to environmental influence: An evolutionary argument. Psychological Inquiry, 8(3), 182–186. doi:10.1207/s15327965pli0803_3 Belsky, J., & Pluess, M. (2009). Beyond diathesis stress: Differential susceptibility to environmental influences. Psychological Bulletin, 135, 885–908. doi:10.1037/a0017376 Ben-Sasson, A., Carter, A. S., & Briggs-Gowan, M. J. (2009). Sensory over-responsivity in elementary school: Prevalence and social-emotional correlates. Journal of Abnormal Child Psychology, 37(5), 705–716. doi:10.1007/s10802-008-9295-8 Ben-Sasson, A., Carter, A. S., & Briggs-Gowan, M. J. (2010). The development of sensory over-responsivity from infancy to elementary school. Journal of Abnormal Child Psychology, 38(8), 1193–1202. doi:10.1007/s10802-010-9435-9 Ben-Sasson, A., Cermak, S. A., Orsmond, G. I., Tager-Flusberg, H., Kadlec, M. B., & Carter, A. S. (2008). Sensory clusters of toddlers with autism spectrum disorders: differences in

68

affective symptoms. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49(8), 817–825. doi:10.1111/j.1469-7610.2008.01899.x Boyce, W. T., & Ellis, B. J. (2005). Biological sensitivity to context: I. An evolutionary– developmental theory of the origins and functions of stress reactivity. Development and Psychopathology, 17(02). doi:10.1017/S0954579405050145 Briggs-Gowan, M. J., Horwitz, S. M., & Carter, A. S. (1997). The Family Life Impairment Scale. New Haven, CT: Yale University, Department of Psychology. Calkins, S. D., & Swingler, M. M. (2012). Psychobiological measures of temperament in childhood. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 229– 247). New York: Guilford Press. Carter, A. S., Ben-Sasson, A., & Briggs-Gowan, M. J. (2011). Sensory over-responsivity, psychopathology, and family impairment in school-aged children. Journal of The American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 50(12), 1210–1219. Carter, A. S., Briggs-Gowan, M. J., Jones, S. M., & Little, T. D. (2003). The Infant-Toddler Social and Emotional Assessment (ITSEA): Factor structure, reliability, and validity. Journal

of

Abnormal

Child

Psychology,

31(5),

495–514.

doi:10.1023/A:1025449031360 Carver, C. S., & White, T. L. (1994). Behavioral inhibition, behavioral activation, and affective responses to impending reward and punishment: The BIS/BAS Scales. Journal of Personality and Social Psychology, 67(2), 319–333. doi:10.1037//0022-3514.67.2.319 Cattell, R. B. (1943). The description of personality: basic traits resolved into clusters. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 38(4), 476–506. doi:10.1037/h0054116 Clark, L. A. (2005). Temperament as a unifying basis for personality and psychopathology. Journal of Abnormal Psychology, 114(4), 505–521. doi:10.1037/0021-843X.114.4.505 Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1992). Revised NEO Personality Inventory and NEO Five Factor Inventory professional manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources. 69

Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1995). Domains and Facets - Hierarchical PersonalityAssessment Using the Revised Neo Personality-Inventory. Journal of Personality Assessment, 64(1), 21–50. doi:10.1207/s15327752jpa6401_2 Cummins, R. (1991). Sensory Integration and Learning-Disabilities - Ayres Factor-Analyses Reappraised. Journal of Learning Disabilities, 24(3), 160–168. De Pauw, S. S. W., & Mervielde, I. (2010). Temperament, Personality and Developmental Psychopathology: A Review Based on the Conceptual Dimensions Underlying Childhood Traits. Child Psychiatry & Human Development, 41, 313–329. doi:10.1007/s10578-009-0171-8 De Pauw, S. S. W., Mervielde, I., & Van Leeuwen, K. G. (2009). How Are Traits Related to Problem Behavior in Preschoolers? Similarities and Contrasts Between Temperament and

Personality.

Journal

of

Abnormal

Child

Psychology,

37,

309–325.

doi:10.1007/s10802-008-9290-0 Derryberry, D., & Rothbart, M. K. (1988). Arousal, Affect, and Attention as Components of Temperament. Journal of Personality and Social Psychology, 55(6), 958–966. doi:10.1037/0022-3514.55.6.958 DSM

Central.

(2012).

Sensory

Processing

Disorder

Foundation.

Retrieved

from

http://www.sinetwork.org/dsmv.html Dunn, W. D. (1994). Performance of typical children on the sensory profile - an item analysis. American Journal of Occupational Therapy, 48(11), 976–974. Dunn, W. D. (1997). The Impact of Sensory Processing Abilities on the Daily Lives of Young Children and Their Families: A Conceptual Model. Infants And Young Children, 9(4), 23–35. Dunn, W. D., & Bennett, D. (2002). Patterns of sensory processing in children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Otjr-Occupation Participation and Health, 22(1), 4–15.

70

Dunn, W. D., & Westman, K. (1997). The Sensory Profile: The Performance of a National Sample of Children Without Disabilities. American Journal of Occupational Therapy, 51(1), 25–34. doi:10.5014/ajot.51.1.25 Ellis, J. B., & Boyce, W. T. (2008). Biological Sensitivity to Context. Current Directions in Psychological Science, 17(3), 183–187. Evans, D. E., & Rothbart, M. K. (2007). Developing a model for adult temperament. Journal of Research in Personality, 41(4), 868–888. doi:10.1016/j.jrp.2006.11.002 Evans, D. E., & Rothbart, M. K. (2008). Temperamental sensitivity: Two constructs or one? Personality and Individual Differences, 44(1), 108–118. doi:10.1016/j.paid.2007.07.016 Eysenck, H. J. (1947). Dimensions of personality. London: Routledge & Kegan Paul. Eysenck, H. J. (1981). A model for personality. New York: Springer-Verlag. Eysenck, H. J., & Eysenck, S. B. G. (1968). Manual for the Eysenck Personality Inventory. San Diego, CA: EDITS. Eysenck, H. J., & Eysenck, S. B. G. (1975). Manual of the Eysenck Personality Questionnaire. London: Hodder & Stoughton. First, M. B. (2005). Sensory processing disorder: possible pathways to DSM-V. Retrieved from http://spdfoundation.net/library/swg.first.html Fisher, A. F., & Dunn, W. D. (1983). Tactile defensivess: Historical perspectives, new research - a theory grows. Sensory Integration Special Interest Section Newsletter, 6, 1–2. Garcia-Coll, C., Kagan, J., & Reznick, J. S. (1984). Behavioral inhibition in children. Child Development, 55, 1005–1009. Gartstein, M. A., Bridgett, D. J., & Low, C. M. (2012). Asking questions about temperament: Self- and other-report measures across the lifespan. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 69–83). New York: Guilford Press. Goldberg, L. R. (1990). An alternative “description of personality”: The Big-Five factor structure. Journal of Personality and Social Psychology, 59(6), 1216–1229. doi:10.1037//0022-3514.59.6.1216 71

Goldsmith, H. H., Hulle, C. A., Arneson, C. L., Schreiber, J. E., & Gernsbacher, M. A. (2006). A Population-Based Twin Study of Parentally Reported Tactile and Auditory Defensiveness in Young Children. Journal of Abnormal Child Psychology, 34(3), 378– 392. doi:10.1007/s10802-006-9024-0 Gouze, K. R., Lavigne, J. V., Hopkins, J., Bryant, F. B., & Lebailly, S. A. (2012). The relationship between temperamental negative affect, effortful control, and sensory regulation:

A

new

look.

Infant

Mental

Health

Journal,

33(6),

620–632.

doi:10.1002/imhj.21363 Gray, J. A. (1981). A critique of Eysenck’s theory of personality. In A model for personality (pp. 246–276). New York: Springer. Gray, J. A. (1982). The neuropsychology of anxiety. Oxford, England: Oxford university Press. Green, S. A., & Ben-Sasson, A. (2010). Anxiety Disorders and Sensory Over-Responsivity in Children with Autism Spectrum Disorders: Is There a Causal Relationship? Journal of Autism and Developmental Disorders, 40(12), 1495–1504. doi:10.1007/s10803-0101007-x Haier, R. J., Robinson, D. L., Braden, W., & Williams, D. (1984). Evoked potential augmenting-reducing

and

personality differences.

Personality and

Individual

Differences, 12, 1349–1354. Halverson, C. F., Havill, V. L., Deal, J., Baker, S. R., Victor, J. B., Pavlopoulos, V., … Wen, L. (2003). Personality structure as derived from parental ratings of free descriptions of children: the inventory of child individual differences. Journal of personality, 71(6), 995–1026. Hazan, C., & Shaver, P. (1987). Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality and Social Psychology, 52(3), 511–524. doi:10.1037//00223514.52.3.511 Hofmann, S. G. (2006). Treatment of Social Phobia: Potential Mediators and Moderators. Clinical Psychology: Science and Practice, 7(1), 3–16. doi:10.1093/clipsy.7.1.3 72

Hummel, T., Springborn, M., Croy, I., Kaiser, J., & Lötsch, J. (2011). High pain sensitivity is distinct from high susceptibility to non-painful sensory input at threshold level. International

Journal

of

Psychophysiology,

80(1),

69–74.

doi:10.1016/j.ijpsycho.2011.01.012 Jagiellowicz, J., Xu, X., Aron, A., Aron, E. N., Cao, G., Feng, T., & Weng, X. (2010). The trait of sensory processing sensitivity and neural responses to changes in visual scenes. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 6(1), 38–47. doi:10.1093/scan/nsq001 John, O. P., Donahue, E. M., & Kentle, R. L. (1992). The “Big Five” Inventory - Versions 4a and 54 (Tech. Rep.). Berkeley, CA: Institute of Personality Assessment and Research. Kagan, J. (1994). Galen’s prophecy: Temperament in human nature. New York: Basic Books. Kagan, J. (2012). The Biography of Behavioral Inhibition. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 69–83). New York: Guilford Press. Kagan, J., Reznick, S., & Snidman, N. (1988). Biological bases of childhood shyness. Science, 240, 167–171. Kantor-Martynuska, J. (2012). The Princess and the pea: suggestions for the revision of sensory sensitivity in the regulative theory of temperament. Journal of Individual Differences, 33(4), 237–247. doi:10.1027/1614-0001/a000072 Ketay, S., Aron, A., & Hedden, T. (2009). Culture and attention: evidence from brain and behavior. In Progress in Brain Research (Vol. 178, pp. 79–92). Elsevier. Retrieved from http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0079612309178068 Keuler, M. M., Schmidt, N. L., Van Hulle, C. A., Lemery-Chalfant, K., & Goldsmith, H. H. (2011). Sensory Overresponsivity: Prenatal Risk Factors and Temperamental Contributions. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics, 32(7), 533–541. doi:10.1097/DBP.0b013e3182245c05 Knickerbocker, B. M. (1980). A holistic approach to the treatment of learning disorders. Thorofare, N.J.: Slack.

73

Lansade, L., Pichard, G., & Leconte, M. (2008). Sensory sensitivities: Components of a horse’s temperament dimension. Applied Animal Behaviour Science, 114(3-4), 534–553. doi:10.1016/j.applanim.2008.02.012 Larsen, R. J., & Buss, D. M. (2008). Differential & personality psychology: domains of knowledge about human nature (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill Psychology. Linne is hoogsensitief. (2011, October 1). Klasse voor Leraren, (218). Liss, M., Saulnier, C., Fein, D., & Kinsbourne, M. (2006). Sensory and attention abnormalities in autistic spectrum disorders. Autism, 10(2), 155–172. doi:10.1177/1362361306062021 Mangeot, S. D., Miller, L. J., McIntosh, D. N., McGrath-Clarke, J., Simon, J., Hagerman, R. J., & Goldson, E. (2001). Sensory modulation dysfunction in children with attentiondeficit–hyperactivity disorder. Developmental Medicine and Child Neurology, 43(06), 399. doi:10.1017/S0012162201000743 McCarley, N. G., & Clarskadon, T. G. (1983). Test retest reliabilities of the scales and subscales of the Myers-Briggs Type Indicator and of criteria for clinical interpretive hypotheses involving them. Research in Psychological Type, 6, 24–36. McCrae, R. R. (1994). Openness to Experience: Expanding the boundaries of Factor V. European Journal of Personality, 8(4), 251–272. doi:10.1002/per.2410080404 McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1987). Validation of the 5-factor model of personality across instruments and observers. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 81–90. McCrae, R. R., Costa, P. T., Del Pilar, G. H., Rolland, J.-P., & Parker, W. D. (1998). Crosscultural assessment of the Five-Factor Model: The Revised NEO Personality Inventory. Journal

of

Cross-Cultural

Psychology,

29(1),

171–188.

doi:10.1177/0022022198291009 Measelle, J. R., John, O. P., Ablow, J. C., Cowan, P. A., & Cowan, C. P. (2005). Can children provide coherent, stable, and valid self-reports on the big five dimensions? A longitudinal study from ages 5 to 7. Journal of personality and social psychology, 89(1), 90–106. doi:10.1037/0022-3514.89.1.90 74

Mehrabian, A. (1977). Individual differences in stimulus screening and arousability. Journal of Personality, 45(2), 237–250. doi:10.1111/j.1467-6494.1977.tb00149.x Mervielde, I., De Clercq, B., De Fruyt, F., & Van Leeuwen, K. (2005). Temperament, personality, and developmental psychopathology as childhood antecedents of personality

disorders.

Journal

of

personality

disorders,

19(2),

171–201.

doi:10.1521/pedi.19.2.171.62627 Mervielde, I., & De Fruyt, F. (1999). Construction of the Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC). In I. Mervielde, I. Deary, F. De Fruyt, & F. Ostendorf (Eds.), Personality psychology in Europe (pp. 107–127). Tilburg: Tilburg University Press. Mervielde, I., & De Pauw, S. S. W. (2012). Models of Child Temperament. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 21–40). New York: Guilford Press. Miller, L. J., Anzalone, M. E., Lane, S. J., Cermak, S. A., & Osten, E. T. (2007). Concept Evolution in Sensory Integration: A Proposed Nosology for Diagnosis. American Journal of Occupational Therapy, 61(2), 135–140. doi:10.5014/ajot.61.2.135 Miller, L. J., McIntosh, D. N., McGrath, J., Shyu, V., Lampe, M., Taylor, A. K., … Hagerman, R. J. (1999). Electrodermal responses to sensory stimuli in individuals with fragile X syndrome: A preliminary report. American Journal of Medical Genetics, 83(4), 268– 279. doi:10.1002/(SICI)1096-8628(19990402)83:4<268::AID-AJMG7>3.3.CO;2-B Miller, L. J., Nielsen, D. M., & Schoen, S. A. (2012). Attention deficit hyperactivity disorder and sensory modulation disorder: A comparison of behavior and physiology. Research in Developmental Disabilities, 33(3), 804–818. doi:10.1016/j.ridd.2011.12.005 Minshew, N. J., & Hobson, J. A. (2008). Sensory Sensitivities and Performance on Sensory Perceptual Tasks in High-functioning Individuals with Autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38(8), 1485–1498. doi:10.1007/s10803-007-0528-4 Myers, I. B. (1962). Manual for the Myers-Briggs Type Indicator. Princeton, NJ: Educational Testing Service.

75

Neal, J. A., Edelmann, R. J., & Glachan, M. (2002). Behavioural inhibition and symptoms of anxiety and depression: Is there a specific relationship with social phobia? British Journal of Clinical Psychology, 41(4), 361–374. doi:10.1348/014466502760387489 Norman, W. T. (1963). Toward an adequate taxonomy of personality attributes: Replicated factor structure in peer nomination personality ratings. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 66(6), 574–583. doi:10.1037/h0040291 Ooteman, W., Koeter, M., & Verheul, R. (2006). Development and validation of the Amsterdam Motives for Drinking Scale (AMDS): An attempt to distinguish relief and reward drinkers, 41(3), 284–292. Pittenger, D. J. (2005). Cautionary comments regarding the Myers-Briggs Type Indicator. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 57, 210–221. Presley, R., & Martin, R. P. (1994). Toward a Structure of Preschool Temperament: Factor Structure of the Temperament Assessment Battery for Children. Journal of Personality, 62(3), 415–448. doi:10.1111/1467-6494.ep9411045405 Reynolds, S., & Lane, S. J. (2009). Sensory Overresponsivity and Anxiety in Children with ADHD. American Journal of Occupational Therapy, 63(4), 433–440. Rogers, S. J., Hepburn, S., & Wehner, E. (2003). Parent Reports of Sensory Symptoms in Toddlers with Autism and Those with Other Developmental Disorders. Journal of Autism

and

Developmental

Disorders,

33(6),

631–642.

doi:10.1023/B:JADD.0000006000.38991.a7 Rothbart, M. K. (2011). Becoming who we are : temperament and personality in development. New York: Guilford Press. Rothbart, M. K. (2012). Advances in temperament: History, concepts, and measures. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 69–83). New York: Guilford Press.

76

Rothbart, M. K., Ahadi, S. A., Hershey, K. L., & Fisher, P. (2001). Investigations of Temperament at Three to Seven Years: The Children’s Behavior Questionnaire. Child Development, 72(5), 1394–1408. doi:10.1111/1467-8624.00355 Rothbart, M. K., & Bates, J. E. (2006). Temperament. In W. Damon, R. Lerner, & N. Eisenberg (Eds.), Handbook of child psychology: vol 3 social, emotional, and personality development (6th ed., pp. 99–166). New York: Wiley. Royeen, C. B., & Lane, S. J. (1991). Tactile Processing and sensory defensiveness. In A. Fisher, E. Murray, & A. Bundy (Eds.), Sensory integration: Theory and practice. Philadelphia: F. A. Davis. Rusting, C. L., & Larsen, R. J. (1997). Extraversion, neuroticism, and susceptibility to positive and negative affect: A test of two theoretical models. Personality and Individual Differences, 22(5), 607–612. doi:10.1016/S0191-8869(96)00246-2 Rusting, C. L., & Larsen, R. J. (1999). Clarifying Gray’s theory of personality: A response to Pickering, Corr and Gray. Personality and Individual Differences, 26(2), 367–372. Schoen, S. A., Miller, L. J., & Green, K. E. (2008). Pilot Study of the Sensory OverResponsivity Scales: Asssessment and Inventory. American Journal of Occupational Therapy, (62), 393–406. Sipps, G. J., Alexander, R. A., & Friedt, L. (1985). Item Analysis of the Myers-Briggs Type Indicator.

Educational

and

Psychological

Measurement,

45(4),

789–796.

doi:10.1177/0013164485454009 Smolewska, K. A., McCabe, S. B., & Woody, E. Z. (2006). A psychometric evaluation of the Highly Sensitive Person Scale: The components of sensory-processing sensitivity and their relation to the BIS/BAS and “Big Five.” Personality and Individual Differences, 40(6), 1269–1279. doi:10.1016/j.paid.2005.09.022 Stamps, J., & Groothuis, T. G. G. (2010). The development of animal personality: relevance, concepts and perspectives. Biological Reviews, 85(2), 301–325. doi:10.1111/j.1469185X.2009.00103.x 77

Strelau, J. (1996). The regulative theory of temperament: Current status. Personality and Individual Differences, 20(2), 131–142. doi:10.1016/0191-8869(95)00159-X Strelau, J. (2008). Temperament as a regulator of behavior: after fifty years of research. Clinton Corners, N.Y.: Eliot Werner Publications. Strelau, J., & Zawadzki, B. (1993). The Formal Characteristics of Behaviour-Temperament Inventory (FCB-TI): theoretical assumptions and scale construction. European Journal of Personality, 7(5), 313–336. doi:10.1002/per.2410070504 Strelau, J., & Zawadzki, B. (1995). The Formal Characteristics of Behaviour—Temperament Inventory (FCB—TI): Validity studies. European Journal of Personality, 9(3), 207– 229. doi:10.1002/per.2410090304 Thomas, A., Chess, S., & Birch, H. G. (1968). Temperament and Behavior Disorders in Children. New York: New York University Press. Van den Daele, I., & T’Kindt, L. (2011). Mijn kind is hooggevoelig: wegwijzer voor ouders, leerkrachten en hulpverleners. Lannoo. Van Hulle, C. A., Schmidt, N. L., & Goldsmith, H. H. (2012). Is sensory over-responsivity distinguishable from childhood behavior problems? A phenotypic and genetic analysis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 53(1), 64–72. doi:10.1111/j.14697610.2011.02432.x Van IJzendoorn, M. H., & Bakermans-Kranenburg, M. J. (2012). Integrating temperament and attachment: The differential susceptibility paradigm. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 403–424). New York: Guilford Press. Wilbarger, J., & Stackhouse, T. M. (1998). Sensory Modulation: A Review of the Literature. Occupational

Therapy

Innovations.

Retrieved

from

http://www.ot-

innovations.com/content/view/29/58/ World Federation of Occupational Therapy. (2010, August 11). Statement on occupational therapy.

Retrieved

from

78

http://www.wfot.org/Portals/0/PDF/STATEMENT%20ON%20OCCUPATIONAL%20 THERAPY%20300811.pdf Zahn, T. P., Kruesi, M. J. P., Leonard, H. L., & Rapoport, J. L. (1994). Autonomic activity and reaction time in relation to extraversion and behavioral impulsivity in children ad adolescents. Personality and Individual Differences, 16, 751–758. Zuckerman, M. (2012). Models of Adult Temperament. In M. Zentner & R. L. Shiner (Eds.), Handbook of Temperament (pp. 41–66). New York: Guilford Press.

79

Appendix A: Citerende Artikels Aron en Aron (1997)

Title

Authors

Vantage Sensitivity: Individual Differences in Response to Positive Experiences

Pluess, M ichael; Belsky, Jay

Relation of maternal personality to perceptions of environmental chaos in the home

Wachs, Theodore D.

The Role of Sensory M odulation Deficits and Behavioral Symptoms in a Diagnosis for Early Childhood Temperament and typology

On Sense-M aking Reactions and Public Inhibition of Benign Social M otives: An Appraisal M odel of Prosocial Behavior M aking Sense of Their World: Sensory Reactivity and Novelty Awareness as Aspects of Temperament and Correlates of Social Behaviours in Early Childhood Sidetracked by emotion: Observers' ability to discriminate genuine and fabricated sexual assault allegations Sensory-processing sensitivity predicts performance on a visual search task followed by an increase in perceived stress Sensory-Processing Sensitivity, dispositional mindfulness and negative psychological symptoms

S ource Title PSYCHOLOGICAL BULLETIN JOURNAL OF ENVIRONM ENTAL PSYCHOLOGY

Publication Date JUL 2013 JUN 2013

Perez-Robles, Ruth; Doval, Eduardo; CHILD PSYCHIATRY & Claustre Jane, M a; da Silva, Pedro HUM AN JUN 2013 Caldeira; Papoila, Ana Luisa; Virella, DEVELOPM ENT Daniel JOURNAL OF Blandin, Kesstan ANALYTICAL FEB 2013 PSYCHOLOGY

van den Bos, Kees; Lind, E. Allan

ADVANCES IN EXPERIM ENTAL 2013 SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL 48

Evans, Cortney A.; Nelson, Larry J.; INFANT AND CHILD Porter, Christin L. DEVELOPM ENT Peace, Kristine A.; Porter, Stephen; Almon, Daniel F. Gerstenberg, Friederike X. R.

Bakker, Kaitlyn; M oulding, Richard

LEGAL AND CRIM INOLOGICAL PSYCHOLOGY PERSONALITY AND INDIVIDUAL DIFFERENCES PERSONALITY AND INDIVIDUAL DIFFERENCES

SEP-OCT 2012

SEP 2012

SEP 2012

AUG 2012

Sensory Processing Sensitivity: A Review in the Aron, Elaine N.; Aron, Arthur; Light of the Evolution of Biological Responsivity Jagiellowicz, Jadzia

PERSONALITY AND SOCIAL PSYCHOLOGY AUG 2012 REVIEW

Unpredictable animals: individual differences in intraindividual variability (IIV)

ANIM AL BEHAVIOUR JUN 2012

Stamps, Judy A.; Briffa, M ark; Biro, Peter A. Fajkowska, M algorzata; Wytykowska, Agata; Riemann, Rainer

JOURNAL OF INDIVIDUAL DIFFERENCES The Princess and the Pea Suggestions for the JOURNAL OF Revision of Sensory Sensitivity in the Regulative Kantor-M artynuska, Joanna INDIVIDUAL Theory of Temperament DIFFERENCES INTERNATIONAL Differential susceptibility to long-term effects of JOURNAL OF quality of child care on externalizing behavior in Belsky, Jay; Pluess, M ichael BEHAVIORAL adolescence? DEVELOPM ENT Hetrick, William P.; Erickson, M olly SCHIZOPHRENIA Phenomenological Dimensions of Sensory Gating A.; Smith, David A. BULLETIN A Step Toward Further Validation of the Regulative Theory of Temperament

2012

2012

JAN 2012

JAN 2012

80

CANADIAN JOURNAL OF PSYCHIATRYNOV 2011 REVUE CANADIENNE DE PSYCHIATRIE

Temperament, Body Type, and Creative Vulnerability: A Response to the Suggestions of Rizzo-Sierra et al

Carson, Shelley H.

Highly Sensitive Trait and Ectomorphism: Another Link on Creativity and Psychopathology

CANADIAN JOURNAL Rizzo-Sierra, Carlos V.; Duran, OF PSYCHIATRYNOV 2011 M aria C.; Leon-Sarmiento, Fidias E. REVUE CANADIENNE DE PSYCHIATRIE

Contributions of Dopamine-Related Genes and Environmental Factors to Highly Sensitive Personality: A M ulti-Step Neuronal SystemLevel Approach

Chen, Chunhui; Chen, Chuansheng; M oyzis, Robert; Stern, Hal; He, Qinghua; Li, He; Li, Jin; Zhu, Bi; Dong, Qi

PLOS ONE JASSS-THE JOURNAL OF ARTIFICIAL SOCIETIES AND SOCIAL SIM ULATION INTERNATIONAL JOURNAL OF PSYCHOPHYSIOLOGY PROCEEDINGS OF THE ROYAL SOCIETY B-BIOLOGICAL SCIENCES JOURNAL OF THE EUROPEAN ACADEM Y OF DERM ATOLOGY AND VENEREOLOGY

JUL 13 2011

Stability of Groups with Costly Beliefs and Practices

Wildman, Wesley J.; Sosis, Richard

High pain sensitivity is distinct from high susceptibility to non-painful sensory input at threshold level

Hummel, Thomas; Springborn, M aria; Croy, Ilona; Kaiser, Jochen; Loetsch, Joern

On the coevolution of social responsiveness and behavioural consistency

Wolf, M ax; Van Doorn, G. Sander; Weissing, Franz J.

Sensory processing patterns of adults with atopic dermatitis

Engel-Yeger, B.; M imouni, D.; Rozenman, D.; Shani-Adir, A.

Differential susceptibility to the environment: An evolutionary-neurodevelopmental theory

Ellis, Bruce J.; Boyce, W. Thomas; Belsky, Jay; Bakermans-Kranenburg, DEVELOPM ENT AND FEB 2011 M arian J.; van Ijzendoorn, M arinus PSYCHOPATHOLOGY H.

Differential susceptibility to rearing environment Bakermans-Kranenburg, M arian J.; depending on dopamine-related genes: New van Ijzendoorn, M arinus H. evidence and a meta-analysis Whittle, Sarah; Yap, M arie B. H.; Hippocampal volume and sensitivity to maternal Sheeber, Lisa; Dudgeon, Paul; aggressive behavior: A prospective study of Yuecel, M urat; Pantelis, Christos; adolescent depressive symptoms Simmons, Julian G.; Allen, Nicholas B. Sensory Sensitivity and Parental Bonding Predict Kalpidou, M .; DiGiammarino, R. Infant Attachment

The biological control of voluntary exercise, spontaneous physical activity and daily energy expenditure in relation to obesity: human and rodent perspectives

JUN 2011

APR 2011

FEB 7 2011

FEB 2011

DEVELOPM ENT AND FEB 2011 PSYCHOPATHOLOGY

DEVELOPM ENT AND FEB 2011 PSYCHOPATHOLOGY 15TH EUROPEAN CONFERENCE ON DEVELOPM ENTAL PSYCHOLOGY

Garland, Theodore, Jr.; Schutz, Heidi; Chappell, M ark A.; Keeney, Brooke K.; M eek, Thomas H.; JOURNAL OF Copes, Lynn E.; Acosta, Wendy; EXPERIM ENTAL Drenowatz, Clemens; M aciel, Robert BIOLOGY C.; van Dijk, Gertjan; Kotz, Catherine M .; Eisenmann, Joey C.

2011

JAN 2011

81

The trait of sensory processing sensitivity and neural responses to changes in visual scenes A Relationship between Tolerance of Blur and Personality Temperament trait of sensory processing sensitivity moderates cultural differences in neural response The development of animal personality: relevance, concepts and perspectives AUTOM ATIC BRAIN RESPONSE TO FACIAL EM OTION AS A FUNCTION OF IM PLICITLY AND EXPLICITLY M EASURED EXTRAVERSION Differential Susceptibility to Parenting and Quality Child Care Timidity therapy: integrative models Personality differences affect brainstem autonomic responses to visceral pain Beyond Diathesis Stress: Differential Susceptibility to Environmental Influences Sensory Overresponsivity and Anxiety in Children With ADHD Sensory Over-Responsivity in Elementary School: Prevalence and Social-Emotional Correlates The Personality Construct of Hardiness, IV Expressed in Positive Cognitions and Emotions Concerning Oneself and Developmentally Relevant Activities Culture and attention: evidence from brain and behavior Sensory sensitivities: Components of a horse's temperament dimension

Evolutionary emergence of responsive and unresponsive personalities

Sensory sensitivities and performance on sensory perceptual tasks in high-functioning individuals with autism

Jagiellowicz, Jadzia; Xu, Xiaomeng; Aron, Arthur; Aron, Elaine; Cao, Guikang; Feng, Tingyong; Weng, Xuchu Woods, Russell L.; Colvin, C. Randall; Vera-Diaz, Fuensanta A.; Peli, Eli

SOCIAL COGNITIVE AND AFFECTIVE NEUROSCIENCE

JAN 2011

INVESTIGATIVE OPHTHALM OLOGY & NOV 2010 VISUAL SCIENCE

Aron, Arthur; Ketay, Sarah; Hedden, SOCIAL COGNITIVE Trey; Aron, Elaine N.; M arkus, AND AFFECTIVE Hazel Rose; Gabrieli, John D. E. NEUROSCIENCE

JUN 2010

Stamps, Judy; Groothuis, Ton G. G. BIOLOGICAL REVIEWS M AY 2010 Suslow, T.; Kugel, H.; Reber, H.; Bauer, J.; Dannlowski, U.; Kersting, NEUROSCIENCE A.; Arolt, V.; Heindel, W.; Ohrmann, P.; Egloff, B. DEVELOPM ENTAL Pluess, M ichael; Belsky, Jay PSYCHOLOGY Tiron, Elena WCPCG 2010 NEUROGASTROENTE Paine, P.; Worthen, S. F.; Gregory, ROLOGY AND L. J.; Thompson, D. G.; Aziz, Q. M OTILITY PSYCHOLOGICAL Belsky, Jay; Pluess, M ichael BULLETIN Reynolds, Stacey; Lane, Shelly J.

APR 28 2010 M AR 2010 2010 NOV 2009 NOV 2009

AM ERICAN JOURNAL JUL-AUG OF OCCUPATIONAL 2009 THERAPY

JOURNAL OF Ben-Sasson, A.; Carter, A. S.; BriggsABNORM AL CHILD Gowan, M . J. PSYCHOLOGY M addi, Salvatore R.; Harvey, JOURNAL OF Richard H.; Khoshaba, Deborah M .; HUM ANISTIC Fazel, M ostafa; Resurreccion, PSYCHOLOGY Nephthys CULTURAL NEUROSCIENCE: Ketay, Sarah; Aron, Arthur; Hedden, CULTURAL Trey INFLUENCES ON BRAIN FUNCTION Lansade, Lea; Pichard, Gaelle; APPLIED ANIM AL Leconte, M athilde BEHAVIOUR SCIENCE PROCEEDINGS OF THE NATIONAL Wolf, M ax; van Doorn, G. Sander; ACADEM Y OF Weissing, Franz J. SCIENCES OF THE UNITED STATES OF AM ERICA JOURNAL OF AUTISM M inshew, Nancy J.; Hobson, Jessica AND A. DEVELOPM ENTAL DISORDERS

JUL 2009

JUL 2009

2009

DEC 1 2008

OCT 14 2008

SEP 2008

82

Sensory clusters of toddlers with autism spectrum disorders: differences in affective symptoms The relationships between sensory processing sensitivity, alexithymia, autism, depression, and anxiety Biological sensitivity to context

Temperamental sensitivity: Two constructs or one? Developing a model for adult temperament

Ben-Sasson, A.; Cermak, S. A.; Orsmond, G. I.; Tager-Flusberg, H.; Kadlec, M . B.; Carter, A. S.

JOURNAL OF CHILD PSYCHOLOGY AND PSYCHIATRY PERSONALITY AND Liss, M iriam; M ailloux, Jennifer; INDIVIDUAL Erchull, M indy J. DIFFERENCES CURRENT DIRECTIONS IN Ellis, Bruce J.; Boyce, W. Thomas PSYCHOLOGICAL SCIENCE PERSONALITY AND Evans, David E.; Rothbart, M ary K. INDIVIDUAL DIFFERENCES JOURNAL OF Evans, David E.; Rothbart, M ary K. RESEARCH IN PERSONALITY

Sensory-processing sensitivity in social anxiety disorder: Relationship to harm avoidance and diagnostic subtypes

Hofmann, Stefan G.; Bitran, Stella

Basic personality dispositions, self-esteem, and personal goals: An approach-avoidance analysis

Heimpel, Sara A.; Elliot, Andrew J.; JOURNAL OF Wood, Joanne V. PERSONALITY

The stress response systems: Universality and adaptive individual differences A population-based twin study of parentally reported tactile and auditory defensiveness in young children Sensitivity to sensoriprocessing, selfdiscrepancy, and emotional reactivity of collegiate athletes Development and validation of the Amsterdam M otives for Drinking Scale (AM DS): An attempt to distinguish relief and reward drinkers

Ellis, BJ; Jackson, JJ; Boyce, WT Goldsmith, HH; Van Hulle, CA; Arneson, CL; Schreiber, JE; Gernsbacher, M A Kemler, David S.

A psychometric evaluation of the Highly Sensitive Person Scale: The components of sensory-processing sensitivity and their relation to the BIS/BAS and Big Five Genetic analysis of sensation seeking with an extended twin design Sensory sensitivity, attachment experiences, and rejection responses among adults with borderline and avoidant features

Smolewska, KA; M cCabe, SB; Woody, EZ

AUG 2008

JUN 2008

JAN 2008

AUG 2007

JOURNAL OF 2007 ANXIETY DISORDERS

DEVELOPM ENTAL REVIEW JOURNAL OF ABNORM AL CHILD PSYCHOLOGY PERCEPTUAL AND M OTOR SKILLS

Ooteman, W; Koeter, M ; Verheul, R; ALCOHOL AND Schippers, G; Van Den Brink, W ALCOHOLISM

The highly sensitive person: Stress and physical Benham, G symptom reports

AUG 2008

OCT 2006 JUN 2006 JUN 2006

JUN 2006

M AY-JUN 2006

PERSONALITY AND INDIVIDUAL DIFFERENCES

M AY 2006

PERSONALITY AND INDIVIDUAL DIFFERENCES

APR 2006

Stoel, RD; De Geus, EJC; Boomsma, BEHAVIOR GENETICS DI JOURNAL OF M eyer, B; Ajchenbrenner, M ; PERSONALITY Bowles, DP DISORDERS PERSONALITY AND Sensory processing sensitivity and its relation to Liss, M ; Timmel, L; Baxley, K; INDIVIDUAL parental bonding, anxiety, and depression Killingsworth, P DIFFERENCES PERSONALITY AND Relationships between sensory processing style, Jerome, EM ; Liss, M INDIVIDUAL adult attachment, and coping DIFFERENCES

M AR 2006 DEC 2005

DEC 2005

APR 2005

83

Biological sensitivity to context: I. An evolutionary-developmental theory of the origins Boyce, WT; Ellis, BJ and functions of stress reactivity

DEVELOPM ENT AND SPR 2005 PSYCHOPATHOLOGY

Adult shyness: The interaction of temperamental Aron, EN; Aron, A; Davies, KM sensitivity and an adverse childhood environment

PERSONALITY AND SOCIAL PSYCHOLOGY FEB 2005 BULLETIN

Colic and fussing in infancy, and sensory processing at 3 to 8 years of age

Desantis, A; Coster, W; Bigsby, R; Lester, B

INFANT M ENTAL HEALTH JOURNAL JOURNAL OF Revisiting Jung's concept of innate sensitiveness Aron, EN ANALYTICAL PSYCHOLOGY Imagination, personality, and imaginary SOCIAL BEHAVIOR Gleason, TR; Jarudi, RN; Cheek, JM companions AND PERSONALITY Behavioural inhibition and symptoms of anxiety BRITISH JOURNAL OF and depression: Is there a specific relationship Neal, JA; Edelmann, RJ; Glachan, M CLINICAL with social phobia? PSYCHOLOGY JOURNAL OF Personality and mood correlates of avoidant M eyer, B PERSONALITY personality disorder DISORDERS Broad dispositions, broad aspirations: The intersection of personality traits and major life goals

Roberts, BW; Robins, RW

Negative childhood accounts, sensitivity, and pessimism: A study of avoidant personality disorder features in college students

M eyer, B; Carver, CS

Treatment of social phobia: Potential mediators and moderators

Hofmann, SG

The psychology of unforgiveness and forgiveness and implications for clinical practice

Worthington, EL; Wade, NG

A three-pathway psychobiological model of craving for alcohol

Verheul, R; Van den Brink, W; Geerlings, P

Assessing hypersensitive narcissism: A reexamination of M urray's Narcissism Scale

Hendin, HM ; Cheek, JM

NOV-DEC 2004 JUN 2004 2003 NOV 2002

APR 2002

PERSONALITY AND SOCIAL PSYCHOLOGY OCT 2000 BULLETIN JOURNAL OF PERSONALITY DISORDERS CLINICAL PSYCHOLOGYSCIENCE AND PRACTICE JOURNAL OF SOCIAL AND CLINICAL PSYCHOLOGY ALCOHOL AND ALCOHOLISM JOURNAL OF RESEARCH IN PERSONALITY

FAL 2000

SPR 2000

WIN 1999 M AR-APR 1999 DEC 1997

84

Appendix B: HSPS – Nederlandse Vertaling I

De Highly Sensitive Person Scale – Nederlandse vertaling I (E. N. Aron, 2010b) Item 1

Ik raak snel overvoerd door sterke zintuiglijke informatie.

2

Ik ben me bewust van subtiele signalen in mijn omgeving.

3

Ik word beïnvloed door de stemmingen van anderen.

4

Ik ben nogal gevoelig voor pijn.

5

Tijdens drukke dagen merk ik dat ik behoefte heb om me terug te trekken in mijn bed of in een donkere kamer of een andere plek waar ik ongestoord alleen kan zijn.

6

Ik ben bijzonder gevoelig voor de effecten van cafeïne.

7

Ik raak gemakkelijk overvoerd door dingen als fel licht, sterke geuren, grove weefsels of harde sirenes.

8

Ik heb een rijke en complexe innerlijke belevingswereld.

9

Ik voel me niet op mijn gemak bij harde geluiden.

10 Ik kan diep geroerd raken door kunst of muziek. 11 Mijn zenuwstelsel is soms zo uitgeput dat ik even alleen met mezelf moet zijn. 12 Ik ben consciëntieus. 13 Ik schrik gemakkelijk 14 Ik voel me opgejaagd als ik veel moet doen in korte tijd. 15 Als mensen zich in een fysieke omgeving niet prettig voelen weet ik meestal wat er moet gebeuren om dat te veranderen (door bijvoorbeeld het licht te dimmen of het meubilair te verplaatsen). 16 Ik raak geïrriteerd als mensen proberen me te veel dingen tegelijk te laten doen. 17 Ik doe erg mijn best te voorkomen dat ik fouten maak of dingen vergeet. 18 Ik kijk uit principe niet naar geweldadige films of TV-shows 19 Ik voel me ongemakkelijk als er veel om me heen gebeurt. 20 Als ik erge honger heb heeft dat een sterke invloed op mijn concentratievermogen of mijn humeur. 21 Veranderingen in mijn leven brengen me van mijn stuk. 22 Ik heb een neus voor delicate geuren, smaken, geluiden en kunstwerken en geniet daarvan 23 Ik vind het onaangenaam als er veel dingen tegelijk gebeuren. 24 Het vermijden van situaties die mij van streek maken of overbelasten heeft bij mij een hoge prioriteit. 25 Ik raak geïrriteerd door intense prikkels, zoas harde geluiden of chaotische taferelen 26 Als ik met iemand moet wedijveren of op mijn vingers word gekeken, word ik zo nerveus of gespannen dat mijn prestaties veel minder zijn dan gewoonlijk. 27 Als kind werd ik door mijn ouders of leraren gevoelig of verlegen gevonden.

85

Appendix C: HSPS – Nederlandse Vertaling II De Highly Sensitive Person Scale – Nederlandse vertaling II (E. N. Aron, 2002) Item 1

/

2

Ik ben me bewust van subtiele signalen in mijn omgeving.

3

Ik word beïnvloed door de stemmingen van anderen.

4

Ik ben zeer gevoelig voor pijn.

5

Op drukke dagen voel ik de behoefte me terug te trekken, in bed of een donkere kamer of een andere plek waar ik alleen kan zijn, vrij van prikkels

6

Ik ben bijzonder gevoelig voor de effecten van cafeïne.

7

Ik raak makkelijk overweldigd door bijvoorbeeld schel licht, sterke geuren, ruwe materialen of harde sirenes.

8

Ik heb een rijke en complexe binnenwereld.

9

Ik kan slecht tegen harde geluiden.

10 Ik word diep geraakt door kunst of muziek. 11 / 12 Ik ben gewetensvol. 13 Ik schrik makkelijk 14 Ik voel me opgejaagd als ik veel dingen in korte tijd moet doen. 15 Als mensen zich ergens niet op hun gemak voelen, weet ik over het algemeen wat ze nodig hebben om zich eter op hun gemak te voelen (bijvoorbeeld iets met het licht of hoe ze zitten) 16 Ik raak geïrriteerd als mensen me te veel dingen tegelijk willen laten doen. 17 Ik doe erg mijn best geen fouten te maken of dingen te vergeten. 18 Het is voor mij belangrijk om niet naar gewelddadige films of televisieprogramma’s te kijken. 19 Ik raak op een onaangename manier geagiteerd als er veel om me heen gebeurt. 20 / 21 Veranderingen in mijn leven brengen me van mijn stuk. 22 Ik ben gevoelig voor exquise of verfijnde geuren, smaken, geluiden en kunst en geniet daar ook van 23 / 24 Het vermijden van situaties die mij van streek maken of overweldigen heeft een hoge prioriteit in mijn leven. 25 / 26 Als ik bij een bepaalde opdracht moet concurreren of op m’n vingers word gekeken, word ik zo nerveus of onzeker dat ik veel slechter presteer dan anders. 27 Als kind vonden mijn ouders of leerkrachten me gevoelig of verlegen.

86

Appendix D: HSPS – Factoren volgens Smolewska et al., Evans & Rothbart, Eigen Blik

De subschalen van Smolewska, McCabe & Woody (2006), en Evans & Rothbart (2008)

1

Are you easily overwhelmed by strong sensory input?

/

Evans & Rothbart NA

2

Do you seem to be aware of subtleties in your environment?

AES

OS

S

3

Do other people’s moods affect you?

EOE

NA/OS

D/E

4

Do you tend to be more sensitive to pain?

EOE

NA

S

5

Do you find yourself needing to withdraw during busy days into bed or into a darkened room or any place where you can have some privacy and relief from stimulation? Are you particularly sensitive to the effects of caffeine?

AES

NA

O/S

LST

/

S

7

Are you easily overwhelmed by things like bright lights, strong smells, coarse fabrics, or sirens close by?

LST

NA

S

8

Do you have a rich, complex inner life?

AES

OS

D

9

Are you made uncomfortable by loud noises?

LST

NA

S

10

Are you deeply moved by the arts or music?

AES

OS

D/E

11

NA

O/S

12

Does your nervous system sometimes feel so frazzled that you just have to get off by yourself? Are you conscientious?

AES

OS

D

13

Do you startle easily?

EOE

NA

O/S

14

Do you get rattled when you have a lot to do in a short amount of time?

EOE

NA

O/E

15

AES

OS

S

16

When people are uncomfortable in a physical environment do you tend to know what needs to be done to make it more comfortable (like changing the lighting or the seating)? Are you annoyed when people try to get you to do too many things at once?

EOE

NA

O/E

17

Do you try hard to avoid making mistakes or forgetting things?

EOE

OS

D

18

Do you make a point to avoid violent movies and TV shows?

LST

NA

E

19

Do you become unpleasantly aroused when a lot is going on around you?

LST

NA

O/S

20

EOE

NA

S

21

Does being very hungry create a strong reaction in you, disrupting your concentration or mood? Do changes in your life shake you up?

EOE

NA

O/E

22 23

Do you notice and enjoy delicate or fine scents, tastes, sounds, works of art? Do you find it unpleasant to have a lot going on at once?

AES EOE

OS NA

D/S O/S

24

Do you make it a high priority to arrange your life to avoid upsetting or overwhelming situations?

EOE

NA

O/E

25

Are you bothered by intense stimuli, like loud noises or chaotic scenes?

LST

NA

S

26

When you must compete or be observed while performing a task, do you become so nervous or shaky that you do much worse than you would otherwise? When you were a child, did parents or teachers seem to see you as sensitive or shy?

EOE

NA

O

EOE

NA

E

HSPS

6

27

Smolewska

EOE = Ease of Excitation; AES = Aesthetic Sensitivity; LST = Low Sensory Threshold NA = Negative Affect (Factor 1); OS = Orienting Sensitivity (Factor 2) D = diepgaande verwerking, O = Overstimulatie, E= Emotionele intensiteit; S= sensorische sensitiviteit

87

Eigen blik DOES S

Appendix E: SenSOR Assessment

Description of Activities in the Sensory Over-Responsivity Assessment Research Edition 1. Response to removal of a Band-Aid from a pretend cut on the hands or wrists 2. Response to finding an animal hidden in special goo 3. Response to an air puff or feather on face while finding hidden pictures on a paper 4. Response to background noise audiotape while finding more hidden pictures on the page 5. Response to accompanying audiotape with different musical instruments 6. Response to hearing specific sounds and pointing to a picture that best matches the sound 7. Response to watching a sparkle wheel while making it spin for 20 sec 8. Response to visual stimuli while playing a lightning storm game saving animals that got left out in the storm 9. Response to stretching a large band into horizontal and vertical lines when pulled between the arms or legs 10. Response to being a “stretchy doll” and feeling traction to the shoulder of either arm 11. Response to specific smells and finding the picture that best matches the smell 12. Response to a snack time, tasting a selection of different-textured snack foods 13. Response to teeth-brushing activity after the snack time; using a foam brush to clean all parts of the mouth/teeth 14. Response to playing several games with a beach ball while sitting on a therapy ball: reaching in different planes of space with both hands to get the ball with the eyes either open or closed 15. Response to a pretend helicopter ride on a rotating chair, first going to the right and then to the left 16. Response to a circus game: (1) jumping off of a chair with eyes open and then with eyes closed and (2) trying to do a backwards somersault on a mat

(Schoen et al., 2008)

88

Appendix F: SenSOR Inventory (Schoen et al., 2008)

Item: is your child bothered by… Visueel-olfactorisch

Gymnasium

Perfume

Toilet, bathroom

Fresheners

Restaurant

Bath Products

Large gatherings

Clutter

Mall

Fast TV Cleaners

Movement/proprioceptive

Lights

Chewy foods

Soaps

Stiff when moving

Escalators

Heights Climbing

Audiftief-Specifiek

Moving surfaces

Clock ticking

Stairs

Bell

Amusement park

Clothes

Swings, slides

Siren

Jungle gym

Talking Utensils

Tactile - daily

Alarm

Cutting nails

Dog

Haircut

Water

Pants

Construction equipment

Light touch

Radio

Seams

Fluorescent lights

Fuzzy Kissing

Auditief-Setting

Carpet

Concert

Socks

Appliances, kitchen

Accessories, hat

Parade

Shower

89

Tags Getting dressed Wool Elastic Brushing teeth Hair washing Hair brushing Wash, wipe face

Tactile - textures Mud Dirt Messy mouth Glue Messy hands Crumbs on mouth Fingerpaint Food on hands Barefoot on dirt Play-doh Hair Products

Food - Daily Soft foods Lumpy foods Salty Soup with vegetables Slimy food

Food - other New foods Spicy Smell of food Eating bread crust

90