Hoera, het is een ....!? OUDE EN NIEUWE GEBRUIKEN RONDOM ZWANGERSCHAP EN GEBOORTE
L e s b ri e f bij de ge l i j k n a m i ge tentoonstelling in het V i s s e rij & V l a a rdings Museum 16 no vember 2 007 tot 18 a p ril 2 008 VOORTGEZET ONDERWIJS NI V EAU VM BO / H AV O
Educatief project over de geb o o rte s a m e n gesteld door het V i s s e rij & V l a a rd i n g s Museum en het Stadsarchief V l a a rd i n ge n
Bevallen in 2007/2008
Hoofdstuk 1
Inleiding Beste leerling, Je doet mee aan een project over de geboorte. Het bestaat uit een l e s b r i e f en een b e z o e k aan de tentoonstelling ‘ H o e ra , het is een....!? – oude en nieuwe gebruiken
rondom zwa n g e r s chap en geboort e ’ in het Visserij & Vlaardings Museum. Meteen hierna ga je naar het ROTH-theater (achter C&A) waar je een t h e a t e rv o o r s t e l l i n g in soapvorm, genaamd ‘ B a by b o o m ’ gaat zien.
‘ H o e ra , het is een....!?’ Wij zijn geboren, zij zijn geboren, ik ben geboren en jij bent geboren.... Ken jij soms iemand die niet geboren is? Geboren worden is een ervaring die alle mensen op de hele wereld met elkaar delen! De geboorte is een bijzondere en belangrijke gebeurtenis in een mensenleven. Een feestelijke gebeurtenis die gevierd moet worden! Overal op de wereld, vroeger en nu!
Maar eerst: z wa n ger zijn Een baby krijg je niet cadeau! In de negen maanden voordat baby geboren wordt, verandert er veel in het lijf van de aanstaande moeder. En dat kunnen we allemaal goed zien! Ze wordt dikker en d i k ke r. Daardoor kan ze geen honderd meter horden meer lopen, bij wijze van spreken. En ze gaat de meest vreemde dingen eten. Zure bommen en rolmopsen of bérgen zoetigheid. Ze heeft dan last van zogenaamde ‘zwange rschapslusten’ of ‘gekke trek’. Haar huis moet een warm ‘nestje’ worden, waar ze de baby veilig en rustig kan verzorgen.
2
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 1 Bevallen in 2007/2008
Samen zwa n ge r Pappie leeft de hele zwangerschap met mammie mee. Ze zijn eigenlijk een beetje ‘samen
zwa n g e r ’ .
Ze gaan bijvoorbeeld s a m e n
• • • • • •
babysites bekijken babykleertjes kopen bij de H&M naar de zwangerschapscontrole op zwangerschapsgym de babykamer klaarmaken puffen bij de weeën.
Sóms denkt aanstaande pappie wel eens ‘moet
dat nou allemaal...?’ .
Aanstaande mammie trouwens ook.....
H o e ra , WIJ hebben een kind! Als de baby is geboren, gaan we natuurlijk ook samen voor hem zorgen. Dus s a m e n
• • • • •
de baby aanleggen aan de borst een schone luier geven in badje doen naar het consultatiebureau geven ze een kraamfeest om de baby aan iedereen voor te stellen.
Pappie neemt ouderschapsverlof zodat hij de eerste tijd voor baby kan zorgen als mammie weer aan het werk gaat.
Pappie mag het navelstrengetje doorknippen. Leuk....!?
3
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoe ging dat vroeger eigenlijk?
Hoofdstuk 2
Uit de serie ‘ Waar ge b e u rde ve r h a l e n ’ : V l a a rd i n ge n , eind oktober 1700 Uit een klein huisje aan de rand van het kleine vissersstadje Vlaardingen, klinkt het gejammer van Maertje Drop. De weeën zijn begonnen. De moeder van Maertje gaat snel de vroedvrouw roepen. Als ze terug is, zet ze de spulletjes die nodig zijn voor de bevalling, klaar:
• een baarstoel (een stoel met een gat,
vroedvrouw = wijze vrouw Iedereen keek tegen deze vrouw op. Zij hielp
zodat je zittend je baby kunt krijgen)
bij bevallingen, maar bij haar kon je ook
• een schommelwieg • de bakermat (een soort lage strandstoel
terecht voor middeltjes tegen allerlei ziekten en
met een hoge rug tegen de tocht)
• en een luierdroger.
kwaaltjes. Aan haar huis hing een uithangbordje waarop een kruis stond met in het midden een kindje.Vaak stond er een spreuk op, bijvoorbeeld ‘God is mijn hulp’ . Nou, en die hadden
Weet je dat op die luierdroger gewoon de vieze, volgeplaste luiers werden gedroogd zodat ze meteen weer konden worden gebruikt?
aanstaande moeders maar al te hard nodig in die tijd! Tot ongeveer 1668 bestond er geen opleiding voor dit beroep en dus ook geen controle. Hierna werden er allerlei regels opgesteld waaraan een vroedvrouw moest voldoen. Bijvoorbeeld: • om examen te doen moest zij minstens zestien bevallingen hebben bijgewoond • ouder dan 25 jaar zijn • inwoonster van de stad zijn • kunnen lezen en schrijven. • ze moest getrouwd zijn • of, ook goed, weduwe zijn Als ze aangesteld werd moest ze een eed afleggen. Tegenwoordig wordt een vroedvrouw
Vroedvrouw Mostert in 1955
ve r l o s k u n d i g e genoemd.
Z wa re beva l l i n g Maertje heeft een zware bevalling. De baby wil maar niet komen. Het kindje zit klem met het hoofdje! Uit alle macht duwt de vroedvrouw op de kolossale buik van Maertje. Zo probeert zij het kindje te draaien. ‘Woo, woo woo, au, au au, als ik dát geweten had!’, kermde Maertje, toen de ‘wroet’vrouw de kleine met grof geweld aan zijn voetjes naar buiten sleurde.
4
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 2 Ho e gi ng dat v roeger ei genl ijk?
‘ H o e ra , het is een jonge n ! ’ Dan is de kleine Willem Drop geboren! Hij is door het oog van de naald gekropen, maar heeft het er levend vanaf gebracht! De vroedvrouw wikkelt Willem snel in een warme luier en geeft hem aan zijn grootmoeder. Als dank voor alle hulp geeft zij een paar munten aan de vroedvrouw. Nadat ook moeder Maertje is verzorgd, mag vader Cornelis binnenkomen. De vroedvrouw heeft Willem intussen stevig i n g e b a k e rd . Hij is nu klaar om plechtig aan zijn vader te worden overhandigd. Cornelis geeft zijn zoon een dikke pakkerd en legt hem aan de borst van zijn vrouw. Daarna betaalt ook hij de vroedvrouw voor haar hulp.
Willem was natuurlijk wel een cadeautje, maar om hem nu helemaal in te pakken? Met zijn armpjes stijf tegen zijn lijfje en de beentjes bij elkaar, werd het arme schaap strak in een linnen doek gewikkeld. Zelfs zijn hoofdje werd ingepakt! Je kon alleen nog zijn gezichtje zien. Dit oeroude gebruik heet i n b a ke re n. Willem kreeg er platte oortjes van, een recht ruggetje,
Tegenwoordig worden huilbaby’s en slechte slapers soms ook weer ingebakerd. Maar dan op een moderne manier.
rechte schouders en rechte beentjes én hij werd er ook nog eens zó rustig van, dat je geen kind meer aan hem had. Relaxed man!
Feest in huize Dro p De baker (kraamhulp) zorgde nu voor Maertje en haar baby. Die lagen inmiddels allebei tevreden te lurken; Maertje aan een kopje kandeel (zoete wijn) en Willem aan moeders borst. Van lieverlee kwam Maertje weer een beetje bij van de zware bevalling. Ze keek liefdevol naar haar man. Wat zag hij er toch pittig uit met die leuke
k ra a m h e r e n mu t s op! Inmiddels waren er al wat buren en familieleden op bezoek gekomen om Willem te bewonderen en de ouders te feliciteren. Al gauw zat de stemming er goed in. De kom met zoete jenever en brandewijn was snel leeg en de lekkere wafeltjes en koekjes gingen er bij iedereen goed in!
De Vlaardingse baker Kee de Kok bijna een eeuw geleden!
5
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 2 Ho e gi ng dat v roeger ei genl ijk? Die zeventiende-eeuwers waren echte Een paar dagen later volgde nog meer kraamvisite.
feestnummers en vierden elk belangrijk
Iedereen die kwam, bracht een zelfgemaakt kraam-
moment in het leven van de baby!
cadeautje mee.
Hoera, feest dus bij: • de laatste borstvoeding
Dit kraambezoek heette in
• het eerste tandje
• Noord-Nederland ‘ k ra a m s ch u dd e n ’ , • in Limburg ‘met de eierschoot gaan’ en • in Brabant ‘met den krommen erm gaan’ .
• de eerste stapjes.
• het uitbakeren
K i n d e rmaandstik ofwel kinderkra a m fe e s t j e Naast dit ‘grotemensenfeest’ werd er ook een kinderpartijtje gegeven. De kindertjes uit de buurt werden uitgenodigd om de baby te komen bewonderen. Die kinderen hadden geen enkel idee waar die baby nou opeens vandaan was gekomen. Ze dachten dat het uit de rode kool, van de ooievaar of uit de rozemarijn kwam. Op dit feestje kregen alle kinderen een ‘kindermaandstik’ , een soort eierkoek in de vorm van een maan. Als het Willempje allemaal teveel werd, kreeg
K ra a m k l o p p e rt j e Na de geboorte van de baby, werd er een mooie lap stof aan de voordeur gehangen. Die lap was van rozerode zijde met in het midden kant.
• Als de baby een meisje was, schoof men een wit papiertje achter het kant. Rozerood en wit dus.
hij een d o t (een opgepropt lapje stof) in zijn mondje. Deze voorloper van de fopspeen werd eerst lekker in het suikerwater gedoopt. Als Willem dan nog bleef schreeuwen werd er bij het suikerwater wat brandewijn gedaan..... Hierna gaf hij geen kik meer, dat begrijp je
• Was het een jongen, dan werd het witte papier weggelaten zodat alleen het rozerood te zien was.
• Als er een kindje doodgeboren werd, werd er zwarte zijde voor gebruikt en linnen in plaats van kant. Tijdens de hele kraamtijd bleef de kraamklopper aan de deur hangen.
Recept
Kandeel (traditioneel kraamdrankje) 1/2 citroen, 3 kruidnagels, 1 pijpje kaneel, 8 eierdooiers, 100 gram suiker, 1 fles witte wijn.
Doe een deciliter water in een pannetje • Doe de schil van de citroen, de 3 kruidnagels en het pijpje kaneel er bij • Half uur zachtjes laten trekken • Zeven • Door 8 eieren 100 gram suiker kloppen • Door gezeefde kruidenvocht mengen • Wijn lauwwarm maken • Eimengsel al roerend erbij gieten • Dit pannetje in een grote, met heet water gevulde pan zetten en blijven roeren tot de wijn licht gebonden is.
Ti p In plaats van witte wijn appelsap gebruiken
6
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
wel!
Hoofdstuk 2 Ho e gi ng dat v roeger ei genl ijk?
De doop In die tijd was iedereen gelovig en lid van een kerk. Als het kindje geboren was, moest het zo snel mogelijk worden gedoopt. Stel je voor dat de pasgeboren baby snel dood zou gaan. Dan kwam hij niet in de hemel! De baby- en kindersterfte was in die tijd griezelig hoog. Eén op de vijf kinderen overleed voor het vijfde jaar! De kleine Willem Drop kreeg een mooi doopjurkje aan en op woensdag 3 november 1700 was het zover. Willem werd door zijn peter en meter (meestal de grootouders of ooms en tantes van de baby) ten doop gehouden. Na de doopplechtigheid gaven de peten een zogenaamde ‘pillegift’ (pille=petekind) aan de jonge ouders cadeau. Zo bevestigden zij hun band met het kind. Een pillegift kon van alles zijn, munten, rammelaars, een lepel en zelfs een bierbeker! En hoe zou deze belangrijke gebeurtenis in het leven van Willem afgesloten zijn? Juist, met een feest! Willem heeft geboft, hij is 71 jaar geworden. Dat was voor die tijd een heel hoge leeftijd. Willem Cornelisz.(oon) Drop en zijn ouders hebben echt bestaan. Wil je meer over hem en over zijn kinderen, kleinkinderen enzovoorts weten, kijk dan op
h t t p : / / w w w. v l a a rd i n g e n . n l / i s i s / , de genealogische database van Stadsarchief Vlaardingen (genealogie=voorouderonderzoek).
7
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Taboes, bakerpraatjes en bijgeloof
Hoofdstuk 3
B e vallen? Eng en vies! Eeuwenlang is de bevalling een vrouwenkwestie geweest. Buurvrouwen, moeders en grootmoeders kwamen de aanstaande moeder helpen bij de bevalling. De geboorte was volgens de opvattingen van toen, iets duisters en onreins. Dat kwam, omdat in de Bijbel staat, dat Eva als eerste zondigde door van de verboden vrucht (appel) te eten. Als straf moest zij ‘met (pijn) kinderen
smart
baren ’.
Bij de bevalling mochten geen mannen zijn.
Een verlostang
Toch waren het mannen die begonnen met het ontwikkelen van medische richtlijnen, baarstoelen en instrumenten als verlostangen. Daarvoor moesten ze toch echt een kijkje onder de rokken van een barende vrouw hebben genomen! Dat deed ook een dokter uit Hamburg. Hij verkleedde zich in 1552 als vrouw om een bevalling mee te maken. Het werd ontdekt en dokter werd op de brandstapel gegooid! Doordat er een taboe op de geboorte rustte (er niet over gesproken mocht worden), kregen kinderen nooit de waarheid te horen over waar zij vandaan kwamen. Ze dachten, dat ze uit een speciale boom bij Amsterdam waren geplukt. Overal had je zulke bomen:
• • • •
in Haarlem de holle iep bij Kraantje Lek, in Utrecht had je de Munnekenboom en bij Zwolle de dikke boom van Wijhe.
Al die kindjes, die in trosjes aan de bomen hingen, wilden maar al te graag in een wiegje belanden en riepen: ‘PLUK MIJN, PLUK MIJN! IK ZAL ALLE DAGEN ZOET ZIJN!
Ook kwamen er baby’s uit
• • • • • • •
de kool het riet een bron een put ze werden gebracht door de ooievaar je kon ze ook wel eens in de duinen vinden en bij grote stenen in het bos
Als je aan de kust woonde, bezorgde
• de vloed of • een schip ze Men fantaseerde er vrolijk op los.
8
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 3 Taboes, bakerpraatjes en bijgeloof
B a k e rp ra atjes en bijge l o o f De baker wist alles beter. Of dat dácht ze......
• Zo kon zij aan het kindje zien of het k n a p , g i e r i g , k o p p i g of een d i e f zou worden. • Baby’s die op v r i j d a g werden geboren, gingen snel dood. • Wo e n s d a g s - , z o n d a g s - en k e r s t kinderen kwamen er beter vanaf, op hen wachtte een leven vol g e l u k . • Bij volle maan was de kans groot dat de b e v a l l i n g op gang zou komen. • Als je veel m e l k dronk kreeg je een baby met een blank huidje . • Je moest n i e t naar lelijke mensen en g e d ro c h t e n kijken, anders kreeg je zelf een l e l i j k e rd ! • Als de aanstaande moeder een m o o i en b l i j gezichtje had, kreeg ze een j o n g e n . • Door een n a a l d aan een touwtje boven je hand te houden, kon je zien of je een m e i s j e of een j o n g e n zou krijgen. • Als je buik puntig was, kreeg je een z o o n , droeg je meer ro n d , een m e i s j e . • Als je zwanger was en s c h ro k van een h a a s en je h a n d voor je mond sloeg, kreeg je kind gegarandeerd een h a z e n l i p . Nu weten we wel beter, toch?
Een berenkind (moeder geschrokken van een beer)
Een vissenkind (moeder keek te veel naar vissen in zee)
.....en hier is het helemaal misgegaan (moeder brede belangstelling...?)
9
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
We worden wijzer
Hoofdstuk 4
Over de keizersnee
We t e n s ch ap Van lieverlee kreeg men een andere kijk op de dingen. Taboes verdwenen en ook de wetenschap
• De eerste keizersnee is met succes uitgevoerd door een varkensslager in 1500 bij zijn eigen vrouw. En dat alles zonder verdoving......
stond niet stil. De verlostang werd uitgevonden en
• De Grieken voerden hem in de oudheid al
met de keizersnee werden duizenden baby’s gered
uit als de moeder overleden was, en het kindje
van de dood.
in de buik nog leefde.
Abortus, maar ook sterilisatie, werd toegestaan. Tegelijkertijd waren en zijn er op dit moment nog, allerlei ontwikkelingen op het gebied van onvruchtbaarheid aan de gang. Erfelijke afwijkingen van het ongeboren kindje kunnen al in een vroeg stadium worden vastgesteld en de baby kan zelfs al in de buik van de moeder worden geopereerd! Oude gebruiken zijn verdwenen of hebben zich vermengd met nieuwe. Maar voordat het zover was........
Hygiëne ‘Ga eerst eens je handen wa s s e n ! ’ . Dat hoor je vaak genoeg van je moeder of vader. Maar dat dát vroeger zó belangrijk was.... Veel jonge moeders stierven aan de zogenaamde kraamvrouwenkoorts. Niemand had een idee waardoor dat precies kwam. Tot een arts bij toeval ontdekte dat het bij een bevalling heel belangrijk was om vooraf je handen te wassen. Lange tijd werd hij niet serieus genomen. Pas rond 1900 geloofde iedereen dat goede hygiëne belangrijk was.
Anticonceptie Eeuwenlang heeft men maar wat rondgefrummeld in bed zonder precies te weten hoe een kindje ontstond. Er werd gedacht dat als je h e t vaak deed, je langzamerhand een zwangerschap opbouwde. En ook; dat de baarmoeder regelmatig slijm nodig had in de vorm van sperma.
Toch had men wel een flauw vermoeden. Dat
Die baarmoeder kon anders wel eens door het
blijkt uit deze oeroude anticonceptiemethode:
lichaam gaan zwerven en slijm uit de hersenen
‘Neem het vlies van een pasgeboren
halen. Als gevolg hiervan kreeg de vrouw een
b aby’tje en trek het om het mannelijk
hysterische aanval (hyster=baarmoeder). Beter van niet, dus wippen maar!
ge s l a c h t s d e e l . Hier kan ook de nageb o o rte van een schaap of rund voor geb ruikt worden’.
In de 19e eeuw ontdekten wetenschappers dat er naast de mannelijke zaadcel ook een vrouwelijke eicel bestond, die bevrucht kon worden. Daardoor werd een hoop duidelijker en kon men
Voor lekkere, zachte billetjes: Zwitsal babypoeder
gericht actie ondernemen om wel of niet zwanger te raken! Vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw is er veel veranderd. De oude taboes verdwenen van lieverlee. Naast het condoom bleek de p i l een betrouwbaar en makkelijk voorbehoedsmiddel te zijn.
Ve ra n d e ri n gen in het ge z i n Ook de rol van de vader in het gezin veranderde. Hij ging meehelpen bij de verzorging van de baby. Toen het normaal werd dat vrouwen bleven werken tijdens hun zwangerschap en de opvoeding van de kinderen, gingen vaders ook meer in de huishouding doen. Niemand kijkt er nu meer van op als moeder fulltime werkt en vader voor het gezin zorgt.
Vader in actie in de jaren zeventig 10
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 5
Multiculturele gebruiken en rituelen G e b ruiken tijdens de zwa n ge r s c h ap In de afgelopen vijftig jaar zijn er allerlei verschillende bevolkingsgroepen in ons land komen wonen. Vooral niet-westerse culturen brengen hun eigen gewoonten en gebruiken rondom de bevalling en de geboorte met zich mee. Juist als je in een vreemd land je kind moet krijgen, kunnen deze gebruiken veel steun en houvast geven. Als Turkse maar ook Marokkaanse vrouwen in verwachting zijn, vertellen ze dat pas als ze de baby hebben voelen bewegen. Ze zijn bang dat er nog iets mis met de baby kan gaan. Met de babyuitzet wordt zelfs gewacht tot na de geboorte. Zodra de familie het grote nieuws gehoord heeft, breekt er een fijne tijd voor de zwangere aan. Ze wordt door iedereen verwend. Tijdens het eten zijn de lekkerste hapjes voor haar. Zwangere Turkse en Marokkaanse vrouwen mogen eten wat ze maar willen, als ze de islamitische voorschriften maar respecteren. Maar tijdens de ramadan wordt er voor hen een uitzondering gemaakt. Zij mogen gewoon eten. Omdat dat beter is voor de moeder en haar ongeboren baby. Die eet immers mee! Perzik en konijn kom je niet tegen op het menu van een zwangere, islamitische vrouw; van een perzik krijgt de baby een harige huid en van konijn of haas, je raadt het al, een hazenlip. Vrouwen uit Afrika, Azië en Zuid-Amerika kunnen beter niet in de deuropening gaan staan. Baby kon het wel eens na gaan doen en zo de baarmoeder uitlopen.... Ook halverwege terugkeren van een wandeling is af te raden, dan zou het wel eens een zware bevalling kunnen gaan worden! Laat staan om in het donker een wandelingetje te maken of ‘s nachts in bad te gaan. Niet doen! In de Surinaamse cultuur mogen er niet twee zwangere vrouwen in hetzelfde huis wonen anders zou één van de twee kindjes wel eens dood kunnen gaan.
G e b ruiken tijdens en na de ge b o o rt e De meeste allochtone vrouwen bevallen in het ziekenhuis. Daar voelen ze zich veilig. Meestal is de man niet bij de bevalling aanwezig. Zijn plek wordt ingenomen door moeder, zussen of tantes. Als het een moeilijke bevalling is, roept de verloskundige er het liefst een vrouwelijke gynaecoloog bij.
11
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 5 Multiculturele gebruiken en rituelen
‘Merhaba Stitou!’ ‘ Welkom baby ’ ! Na een Marokkaanse bevalling worden zowel baby als moeder eerst gewassen en daarna ingesmeerd met de rode stof henna. De jonge moeder krijgt van haar familie gekookte eitjes en kippenbouillon om aan te sterken. Een geestelijke fluistert de woorden
‘Allahu A k b a r ’ (Allah is groot) in het
rechteroortje van de baby. Daarmee is hij of zij meteen
‘ g e d o o p t ’ . Pas na zeven dagen krijgt het kindje een naam. De haartjes die de baby op zijn hoofdje heeft worden als onrein beschouwd, en na twaalf dagen afgeschoren. Turkse baby’s worden van top tot teen ingesmeerd met zout om nare luchtjes tegen te gaan. Op de zevende en de veertigste dag na de geboorte van haar kind wordt de jonge moeder traditioneel door andere vrouwen gewassen. Ook wordt wel voetdrukmassage toegepast. Al deze rituelen geven vorm aan een islamitische geboorte.
De besnijdenis Het allerlaatste geboorteritueel is de besnijdenis van een jongen. Dat moet vóór zijn negende jaar gebeuren en
Sfouf is een licht en zoet gebak waarop wordt getrakteerd als er iets te vieren valt. En dát is er als er een Marokkaanse baby wordt geboren!
wordt uitbundig gevierd. Hij wordt prachtig aangekleed met een wit pakje en een rode cape. Na de besnijdenis kan hij pas in de hemel komen. Hij is nu een echte ‘
moslimman’
geworden.
In het Joodse geloof zien we de besnijdenis ook. Een Joods babyjongetje wordt op de achtste dag besneden. Hierdoor treden jongens toe tot het ‘eeuwigdurend verbond van Gods volk’.
De feestelijke uitnodiging voor de besnijdenis van dit islamitische jongetje.
12
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 5 Multiculturele gebruiken en rituelen
B i j ge l o o f In allerlei culturen speelt bijgeloof een rol. Om het kindje te beschermen krijgt het een amulet. Dat kan van alles zijn:
• Marokkaanse baby’s krijgen een halskettinkje met daaraan een bedeltje: het zogenaamde ‘handje
van Fa t i m a ’ .
• ook wordt er wel een blauwe kraal (symbool voor de maan) op de kleertjes van de baby gespeld.
• Turkse baby’s dragen vaak een gouden speldje of een blauw steentje. • Onder het matrasje van de baby ligt soms een kleine Koran, een dichte veiligheidsspeld of een mes.
• Kleertjes worden in bl a u w s e l (een bleekmiddeltje) gewassen.
• Kindje krijgt een schelpje om de enkel • of een stukje hout aan een koordje om het nekje. • De voetzooltjes van Antilliaanse baby’s worden direct na de geboorte ingesmeerd met blauwsel (Reckitt’s Blue), dat ook achter de oortjes en boven het stuitje wordt aangebracht.
• Een armbandje met twee kraaltjes of een boon helpt ook goed tegen het ‘boze oog’ (O g ri - a i ).
• Antilliaanse en Surinaamse meisjes krijgen meteen gaatjes, waarin gouden oorbelletjes worden gedaan.
• Joodse baby’s krijgen een lilith-amulet. Die wordt niet om het halsje gedragen maar aan de muur gehangen. Om het halsje krijgt de baby een zogenaamd ‘ h e i t j e ’ , een muntje met de Hebreeuwse letter ‘H’ erop. In de Nederlandse cultuur is alleen de rammelaar als amulet overgebleven. Het geluid dat dit speeltje maakt, zou vroeger de boze geesten helpen verdrijven.
13
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 6
Vragen en opdrachten Inmiddels ben je, als het goed is, aardig op de hoogte van de ‘wereld
van de zwa n g e r e
vrouw vroeger en nu ’. Hieronder volgen wat vragen en opdrachten over deze lesbrief.
V ra ag 1
(bij hoofdstuk 1 - Bevallen in 2007/ 2008)
Wat is het grote verschil tussen de zwangerschapskleding van vijftig jaar terug en nu?
• In 1957: • Nu:
V ra ag 2
(bij hoofdstuk 1 - Bevallen in 2007/2008)
• Wat moet iedere kersverse vader na de geboorte gaan doen op het stadhuis? • En waarom?
V ra ag 3
(bij hoofdstuk 1 - Bevallen in 2007/2008)
• Noem eens drie dingen die volgens jou echt bij een geboorte horen. 1 2 3 • Maak een kopie van je eigen geboortekaartje, of teken het na.
V ra ag 4
(bij hoofdstuk 2 - Hoe ging dat vroeger eigenlijk?)
• Wat krijg je voor lekkers als je tegenwoordig op kraamvisite gaat?
V ra ag 5 (bij hoofdstuk 3 - Taboes, bakerpraatjes en bijgeloof) • Wat is precies een t a b o e ?
V ra ag 6 (bij hoofdstuk 3 - Taboes, bakerpraatjes en bijgeloof) • Wat betekent het, als je ‘met de helm’ geboren bent? • Vraag aan je oma of zij nog meer bakerpraatjes weet.
V ra ag 7 (bij hoofdstuk 3 - Taboes, bakerpraatjes en bijgeloof) • Stel je voor. Je bent een ‘ p a a rd e n m e i s j e ’ of een kattenliefhebber en..... je bent zwanger. Hoe zal jouw kind eruit zien, denk je? Maak er een tekening van.
V ra ag 8 (bij hoofdstuk 4 - We worden wijzer) • Wat is het oudste voorbehoedsmiddel?
14
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 6 Vragen en opdrachten
V ra ag 9 (bij hoofdstuk 4 - We worden wijzer) • Hoe gaat het er bij jou thuis aan toe? Zorgt je moeder voor het huishouden of je vader of allebei of allebei niet?
• En hoe vind je dat?
V ra ag 10 (bij hoofdstuk 5 - Multiculturele gebruiken en rituelen) • Ken jij westerse of niet-westerse gebruiken of tradities die in deze lesbrief n i e t zijn genoemd maar je wel aanspreken?
• Welke zijn dat?
Als je de antwoorden op de bovenstaande vragen op je pc wilt invullen doe je het volgende:
1 2 3 4 5 6 7
open naast je lesbrief Word maak een nieuw leeg document aan ga terug naar je lesbrief selecteer de vragen kopieer ze en plak ze in het nieuwe, lege document nu kun je hier gewoon in werken
De pasgeboren baby, net uit de rode kool
15
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Hoofdstuk 6 Vragen en opdrachten
Ve r we r k i n g s o p d ra ch t • Maak met de klas een decor op ware grootte van een historische kraamkamer (zie afbeeldingen). Maak ook een zogenaamde k ra a m h e r e n mu t s (hoofdstuk 2, pagina 6). De jonge vader zette deze huismuts in de 17e en 18e eeuw meteen na de geboorte op. Die droeg hij dan negen dagen lang. Het was een puntmuts van satijn met een pluim er bovenop of met linten eraan.
• Maak dan met de hele klas of groepsgewijs een zogenaamd
t a bleau viva n t , een levend schilde-
rij. Het leukst is natuurlijk om je o u t f i t ook aan te passen aan die tijd. Je kunt bijvoorbeeld van papier ’ k a n t e n ’ mutsjes en geplooide kragen knippen, van een wit laken een schort maken, van je opa een hoed lenen enzovoorts.
Be cre a t i v e ! ! ! • Inspiratie nodig? Google > afbeeldingen> Jan Steen. Jan Steen was een kunstschilder uit Leiden die leefde van 1626 - 1679. Hij was beroemd om zijn huiskamertaferelen.
• Laat je docent een foto van het (de) t a bl e a u
v i va n t ( s ) nemen. Mail de foto(‘s) naar het Stadsarchief (j . v a n . l e e u w e n @ v l a a rd i n g e n . n l ). Deze worden uitgeprint en worden in een kleine tentoonstelling geëxposeerd in het Visserij & Vlaardings Museum. Je docent krijgt nog te horen wanneer dit gebeurt. Deze tentoonstelling wordt feestelijk geopend door de
l i ve perform a n c e s
van de drie origineelste foto’s!
• Een jury die bestaat uit Hans Rikken (beeldend kunstenaar en regisseur), Harm Jan Luth (Stadsarchivaris) en Arno Bauman (grafisch ontwerper en fotograaf), zal zich over de inzendingen buigen en de spannendste, origineelste, mooiste etc. eruit kiezen. S u c c e s !
16
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Bijlage
Selectie websites G e n e a l og i e (voorouderonderzoek) h t t p : / / w w w. v l a a rd i n g e n . n l / i s i s / De genealogische database van Stadsarchief Vlaardingen
h t t p : / / w w w. c b g . n l / Het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) – Centrum voor familiegeschiedenis – is het kennisen documentatiecentrum voor stamboomonderzoek (genealogie) en verwante wetenschappen. De website heeft een online onderz o e k g i d s te vinden bij het thema ‘onderzoek’.
G e wo o n t e n , ge b ru i k e n , t ra d i t i e s, ri t u e l e n h t t p : / / w w w. v o l k s c u l t u u r. n l / Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur is het landelijk instituut voor de cultuur van het dagelijks leven en het immaterieel erfgoed. Het centrum wordt gesubsidieerd door het Ministerie van OCW.
h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / c m s / Het Meertens Instituut is een onderzoeksinstituut dat zich bezighoudt met de bestudering en documentatie van Nederlandse taal en cultuur. Centraal staan de verschijnselen die het alledaagse leven in onze samenleving vormgeven. De website bevat veel informatie over onder andere:
• voornamen h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / v o o rn a m e n / i n d e x . h t m l • moderne naamgeving h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / v o o rn a m e n / m o d e rn . h t m l Zoek in databanken van het Meertens Instituut zoals de:
• voornamen databank h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / v o o rnamen/VNB/ • familienamen databank h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / n f d / • liederenbank h t t p : / / w w w. l i e d e renbank.nl/
Rituelen rondom ge b o o rte in andere culture n h t t p : / / w w w. s c h o o l t v. n l / e i g e n w i j z e r / p ro j e c t e n / ? p roject=237657 Op de site van Schooltv van Teleac/NOT is te ontdekken hoe verschillende religies stilstaan bij belangrijke levensmomenten als geboorte, volwassen worden, huwelijk en dood. Hoe gaat het bij de hindoes, joden, christenen, moslims en humanisten?
Ve r zorging baby ’s h t t p : / / w w w. i n b a k e re n . n l / i n d e x . h t m Informatie over inbakeren. Een website van Sylvie Bruyn.
h t t p : / / w w w. k r a a m z o rg.nl/ Informatie over allerlei aspecten van de kraamtijd en de zorg voor moeder en kind.
17
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Bijlage Selectie websites
S t atistiek en demog ra f i e h t t p : / / w w w. c b s . n l / n l - N L / d e f a u l t . h t m Website van het Centraal Bureau voor Statistiek. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft tot taak het verzamelen, bewerken en publiceren van statistieken ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap.
h t t p : / / w w w.nationaalkompas.nl In het Nationaal Kompas Volksgezondheid is antwoord te vinden op allerlei vragen over de volksgezondheid in Nederland. Het Kompas is vooral bedoeld voor de professionele gebruiker, maar biedt ook informatie die voor een breed publiek interessant kan zijn. De site wordt beheerd door het RIVM: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, het onderzoeksinstituut van de overheid op het gebied van volksgezondheid en milieu h t t p : / / w w w.rivm.nl/
h t t p : / / w w w. r i v m . n l / v t v / o b j e c t _ c l a s s / k o m _ g e b o o rte.html Een deelonderwerp in het Nationaal Kompas Volksgezondheid is thema ‘geboorte’ met een samenvatting, over geografische verschillen en nog veel meer.
De links zijn gecontroleerd op 10 oktober 2007.
18
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Colofon Hoera, het is een ....!? OUDE EN NIEUWE GEBRUIKEN RONDOM ZWANGERSCHAP EN GEBOORTE
is een gezamenlijk erfgoedproject van het Visserij & Vlaardings Museum en Stadsarchief en Archeologie in het kader van het Kunst- en Cultuurplan 2007/2008 van de Gemeente Vlaardingen. Het is tot stand gekomen naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling die van 16 november 2007 tot 18 april 2008 in het Visserij & Vlaardings Museum te zien is. Het project is bestemd voor de gehele onderbouw van het voortgezet onderwijs. Het bestaat uit lesbrieven op drie verschillende niveaus, een bezoek met lesprogramma aan de tentoonstelling gevolgd door een theatervoorstelling van het ROTH-theater.
Concept Visserij & Vlaardings Museum en Stadsarchief Vlaardingen
Teksten en samenstelling Joke van Leeuwen-Zuidgeest Selectie websites: Lies van der Zwaal
Ve ra n t wo o rd i n g Geraadpleegde literatuur:
• Een kind onder het hart : ve r l o s k u n d e, vo l k s g e l o o f, g e z i n , seksualiteit en moraal
vroeger en nu / H.M. Dupuis ... [et al. ; red. R.E. Kistemaker],Meulenhoff Informatief : Amsterdams Historisch Museum, 1987
• In de kra a m : w e t e n s wa a rdigheden over oud-Nederlandse kra a m g e b r u i k e n / bijeengebracht door Adriana Knoppers , Nutricia, 2000
• Jager, Jef de / Nieuwe en oude gebruiken in Nederland , Het Spectrum, 2001 • Schotel, G.D.J. / Het oud-Hollandsch huisgezin der ze ventiende eeuw , 2e, verb. en geill. uitg. door H.C. Rogge ,A.J.G. Strengholt's Uitgeversmaatschappij en Gijsbers & Van Loon. Ongewijzigde herdruk der uitgave 1903.
• Strouken, H.T.L.C. / B e s chuit met muisjes en andere gebruiken rond geboort e , Kosmos, 1991
• Suer, H.A.G. / Het dagelijks leven van onze voorouders in het midden van de
19e eeuw / H.A.G. Suer, Het Spectrum, 1961 • We r e l dwijde gebruiken, w e r e l dvreemd in Nederland : niet-westerse gebruiken
bij zwa n g e r s chap en geboorte in en buiten Nederland / Yvonne Lefèber, Henk W.A. Voorhoeve, NIGZ, 2006
B ro n n e n • Stadsarchief Vlaardingen • Collectie Topografisch Historische Atlas (foto’s)
19
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
Colofon
B e e l d m at e ri a a l • Stadsarchief Vlaardingen • Visserij & Vlaardings Museum • Diverse privé-collecties, waaronder M.P. Zuydgeest, familie Kajalik, familie S. Kollen-Robberecht en J. van Leeuwen
G ra f i s che vo rm ge v i n g Studio Bauman BNO, Rotterdam
U i t ga ve Visserij & Vlaardings Museum Westhavenkade 53/54 3131 AG Vlaardingen telefoon 010-4348722 fax 010-4604152 e-mail
[email protected] internet www.visserij-museum.nl
S t a d s a rc h i e f Plein Emaus 5 3135 JN Vlaardingen telefoon 010-2484999 fax 010-2484980
Visserij & Vlaardings Museum
e-mail
[email protected] internet www.vlaardingen.nl/stadsarchief
Stadsarchief
20
H O E R A , H E T I S E E N . . . !?
