Hoera, het is een...!?

Hoera, het is een ....!? OUDE EN NIEUWE GEBRUIKEN RONDOM ZWANGERSCHAP EN GEBOORTE

L e s b ri e f bij de ge l i j k n a m i ge tentoonstelling in het V i s s e rij & V l a a rdings Museum 16 no vember 2 007 tot 18 a p ril 2 008 VOORTGEZET ONDERWIJS N I VEA U H AV O / V W O / G Y M N A S I U M

Educatief project over de geb o o rte s a m e n gesteld door het V i s s e rij & V l a a rd i n g s Museum en het Stadsarchief V l a a rd i n ge n

Bevallen anno 2007/2008

Hoofdstuk 1

Inleiding Beste leerling, Je doet mee aan een project over de geboorte. Het bestaat uit een lesbrief, een bezoek aan de tentoonstelling ‘ H o e ra ,

het is een....!? – oude en nieuwe gebruiken rondom z wa n g e r s chap en geboort e ’ in het Visserij & Vlaardings Museum met aansluitend een theatervoorstelling door het ROTH-Theater, genaamd ‘ B a by b o o m ’ .

Wolk van een baby Daar is ‘t ie dan, die wolk van een baby. Na negen maanden zwangerschap met alles wat daarbij hoort en na urenlang geploeter kunnen mammie en pappie eindelijk het wondertje bekijken. Mammie ligt bijkans in katzwijm en denkt: ‘Dit

was eens maar nooit meer. . . . ! ’ , terwijl pappie het kleine piemeltje ontdekt en een paar vreugdekreten slaakt. ‘ Te wauw man, een zoon! Dat wordt vo e t b a l l e n ! ’ . Na het tellen van de teentjes en het meten van de Apgarscore (baby’s eerste examen), barsten de felicitaties los en vliegen de muisjes in het rond. Oma’s en opa’s, broers en zussen, tantes en ooms buigen zich over de pasgeboren spartelkip en sputteren en kirren er lustig op los. ‘ O,

wat een sch e e t j e, wat een lekkere baby! Waar istie dan...? Istie zo lief...? Oh, wat een lekkere dikke dijtjes en kijk die oortjes eens, net z’n vader hoor! Uch u u , u ch u u , wat zegt’ie dan.....?’. Baby ondergaat deze eerste kennismaking

met de buitenwereld gelaten en denkt nu al met weemoed aan vroeger, toen hij nog lekker rustig in mammies buik zwom. Vrienden worden meteen gebeld en gemaild met als bijlagen twee gigabyte aan foto’s van het kleine prinsje. Na een onrustige nacht met een krijsende baby gaat pappie ’s ochtends enigszins aangeslagen door alle emoties, zijn nakomeling aangeven bij de burgerlijke stand. De al maanden geleden uitgezochte of zelfontworpen geboortekaartjes worden al dan niet digitaal over de halve wereld naar familie en kennissen verstuurd.

B rams fe e s t j e Tussen de bedrijven door wordt het hele huis met slingers versierd en voor het raam verschijnen grote, lichtblauwe letters met de tekst Hoera, het is een jongen! . In de voortuin verrijst een manshoge opblaasooievaar met in zijn bek een té hard opgepompte jongensbaby. Ernaast een bord van een vierkante meter met het opschrift B r a m met een kroon erboven. In de loop van de week arriveert de Blije

Doos bij de trotse jonge moeder en haar echtgenoot.

Erin gratis cadeautjes zoals pampers, fopspenen en allerlei babytijdschriften met oplossingen voor ál je jonge

ouders -problemen. Als mammie weer opgeknapt is en haar oude figuurtje

weer terugheeft, wordt er een groots opgezet kraamfeest gehouden op een speciale feestlocatie. ‘Dan

hebben we alles lekker in één keer gehad.....’ .

Deze taferelen herhalen zich in min of meer dezelfde vorm zo’n 51 maal per dag in Nederland. De komst van een baby is een feestelijke gebeurtenis die grondig voorbereid en uitbundig gevierd wordt.

Het kraamfeest van Bram 2

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 1 Bevallen anno 2007/2008

WIJ zijn zwa n ge r ! Ja, je hebt het goed gelezen: tegenwoordig zijn w i j zwanger. Samen naar de apotheek om een predictor te halen en samen op de bank vol spanning de uitslag van de zwangerschapstest afwachten. Samen babysites bekijken en samen naar de H&M voor die leuke babykleertjes. Vervolgens samen naar de zwangerschapscontrole en samen op zwangerschapsgym. Samen de babykamer klaarmaken en samen puffen bij de weeën. En als de baby er is mag pappie de navelstreng zelf doorknippen! Sóms denkt aanstaande pappie wel eens: ‘Moet

dat nou a l l e m a a l . . . ? ’ . Aanstaande mammie trouwens ook.....

H o e ra , WIJ hebben een kind! Het is vanzelfsprekend dat we, na alle gezamenlijke voorbereidingen op de geboorte van de baby, ook samen voor het kleine prinsje of prinsesje zullen zorgen. Daar gaan we weer; dat wordt dus samen de baby aanleggen aan de borst, in badje doen en samen naar het consultatiebureau. Pappie neemt ouderschapsverlof zodat hij voor baby kan zorgen als mammie weer aan het werk gaat. Past drie avonden per week op omdat mammie haar oude figuurtje weer terug moet zien te krijgen. Dat wil pappie toch

Pappie mag het navelstrengetje doorknippen. Leuk....!?

ook....?

Anders dan vro e ge r Met de komst van een baby wordt tegenwoordig heel anders omgegaan dan vroeger. Het is nog niet zo heel erg lang geleden, dat het ondenkbaar was dat je samen naar het consultatiebureau ging, laat staan naar de zwangerschapsgym.... Die bestond toen nog niet eens! In de jaren vijftig van de vorige eeuw was het zelfs nog niet eens gebruikelijk dat de aanstaande vader bij de geboorte van zijn kind was! Pas als alle sporen van de bevalling grondig gewist waren, kwam pappie in beeld. Maar betekent anders dan vroeger ook per definitie dat nu alles beter is dan vroeger? Misschien kun je na deze lesbrief je eigen conclusie erover trekken.

In 1956 werd de 60.000ste inwoner van Vlaardingen geboren.

3

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Rituelen

Hoofdstuk 2

N i e u we en oude ge b ru i k e n Beschuit met muisjes, babykleertjes aan een waslijn, roze voor meisjes en blauw voor jongens, de kraamtijd en de doop zijn gebruiken of rituelen die vaak eeuwen geleden zijn ontstaan. Bevolkingsgroepen uit andere culturen brengen weer andere gebruiken mee. Kortom, we laten wat weg en er komen nieuwe gebruiken of gewoontes bij, maar feit blijft: geluk willen we vieren, we willen f e e s t en f r a n j e ! En daarbij horen nu eenmaal gebruiken en gewoontes, ofwel rituelen!

‘Proost! Op Hansje-in-de-kelder!’ Een oud gebruik uit de 17e en 18e eeuw is het toedrinken van de aanstaande moeder op een wel heel speciale manier. In een zilveren schaal op een hoge voet werd wijn geschonken, waardoor uit het midden een poppetje omhoog rees, Hansje-in-de-kelder genaamd.

vroedvrouw = vroede vrouw = wijze vrouw Zij had veel aanzien en genoot bepaalde voor-

Toen Dropje het leve n s l i cht zag

rechten zoals vrijstelling van belasting op bier,

Een regenachtige dag, eind oktober in het jaar

koffie en thee. Ze had allerlei recepten voor

1700. De Vlaardingse Maertje Willemsd. Brobbel

ziekten en kwaaltjes en liet soms vrouwen in

was nog geen twee jaar getrouwd met Cornelis

het geheim bij haar thuis bevallen. Aan haar

Jacobsz. Drop toen zich de bevalling aankondigde van hun eerste kind. De v ro e d v ro u w en de baker

huis hing vaak een uithangbordje waarop een kruis stond met in het midden een kindje. Vaak

(kraamhulp) werden erbij gehaald. Grootmoeder en

stond er een spreuk op, bijvoorbeeld ‘God is

petemoei waren druk in de weer om de al maanden

mijne hulp’ . Nou, en die hadden aanstaande

ervoor aangeschafte baarstoel, schommelwieg, bakermat (een soort lage strandstoel met een hoge

moeders maar al te hard nodig in die tijd! Als de vroedvrouw bejaard was kreeg ze een huisje

rug tegen de tocht) en luierdroger klaar te zetten

in een hofje. Tot ongeveer 1668 bestond er

bij de haard. Weet je dat op de luierdroger gewoon

geen opleiding voor dit beroep en dus ook

de vieze, vol geplaste luiers werden gedroogd en

geen controle. Hierna volgden allerlei regels

gerecycled...?

waaraan een vroedvrouw moest voldoen. Om examen te doen moest zij minstens zestien bevallingen hebben bijgewoond, ouder zijn dan 25 jaar, inwoonster van de stad zijn en kunnen lezen en schrijven. Ook moest ze getrouwd of, ook goed, weduwe zijn. In de eed die zij af moest leggen, verplichtte zij zich o.a. om op het

moment suprème

aan de kermende

moeder te vragen wie de vader van haar kind was. Zo hoopte het stadsbestuur de financiële steun die het aan

‘ o n e ch t e ’

kinderen moest

geven, binnen de perken te houden.

4

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 2 R i t u e l e n Het viel Maertje niet mee, integendeel, het viel erg tegen. De baby wilde maar niet komen. Ook het openzetten van alle laden en kasten had geen enkel effect. Tegen de tijd dat zij de hemel voor een doedelzak aanzag, paste de vroedvrouw een paar kunstgrepen toe. Zij vermoedde dat er sprake was van een zogenaamd ingeklemd

hoofd , een gemene

complicatie waarbij het hoofdje bleef steken in de bekkeningang. Dit kostte veel baby’s het leven. Uit alle macht duwde ze op de kolossale buik van de in barensnood verkerende Maertje en probeerde zo het kindje te draaien. ‘ Wo o,

woo woo, a u , au au, als ik dát geweten

h a d ! ’ , kermde Maertje, toen de ‘wroet’vrouw de kleine met grof geweld aan zijn voetjes naar buiten sleurde. Maar ja, berouw komt na de zonde... Kleine Willem Cornelisz. Drop was door het oog van de naald gekropen, maar had het er levend vanaf gebracht. Willem werd in een warme luier gewikkeld en aan grootmoeder gepresenteerd die meteen haar portemonnee trok om de vroedvrouw wat geld te geven. Nadat de vroedvrouw Maertje had verzorgd, deed vader Cornelis zijn intrede. De vroedvrouw overhandigde hem plechtig de stevig i n g e b a k e rd e Willem

‘Ziedaar uw kind, o n ze Lieve Heer geeft het zeer veel geluk mee, of haalt het vroeg terug in zijn ri j k ’ .

en sprak de opwekkende woorden:

Cornelis gaf de kleine Willem een dikke pakkerd en legde hem aan de borst van zijn vrouw. Hierop ontving de vroedvrouw ook van Cornelis een paar munten voor de bewezen diensten en verliet het strijdtoneel. Haar taak zat erop.

Inbakeren is een eeuwenoude traditie waaraan alle pasgeborenen moesten geloven. Rond 1800 bleek dat het de ontwikkeling remde en verdween het gebruik. Tegenwoordig worden huilbaby’s en slechte slapers weer – op een moderne manier – ingebakerd.

Willem was natuurlijk wel een cadeautje, maar om hem nu helemaal in te gaan pakken? Met zijn armpjes stijf tegen zijn lijfje en de beentjes bij elkaar werd het arme schaap strak in een linnen doek gewikkeld, zijn hoofdje incluis. Je kon alleen nog zijn gezichtje zien. Daar werden dan nog een soort zwachtels omheen gedraaid om de boel nog eens extra stijf te maken. Dit oeroude gebruik heet inbakeren. Willem kreeg er platte oortjes en slaapjes van, een recht ruggetje, rechte schouders en rechte beentjes én hij werd er ook nog eens zo rustig van, dat je geen kind meer aan hem had. Relaxed man!

Recept

Kraamvrouwenkost 300 gram gedroogde pruimen, 300 gram rozijnen, 2 beschuiten, 1,5 liter gortepap en bruine suiker

De pruimen een nacht laten weken en daarna in het weekwater een half uurtje koken • De gortepap, beschuiten en rozijnen toevoegen en goed door laten koken • Bruine suiker erdoor en warm opeten.

5

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 2 R i t u e l e n

Feest in huize Dro p Ondertussen waren buren en familieleden toegestroomd om Willem te bewonderen en hun zegenwensen over hem uit te spreken. Maertje en haar baby waren nu overgeleverd aan de zorg van de baker en lagen inmiddels allebei tevreden te lurken; zíj aan een kopje k a n d e e l (zoete wijn) en Willem aan moeders borst. Van lieverlee kwam Maertje een beetje bij haar positieven en keek liefdevol naar haar man. Wat zag hij er toch pittig uit met die leuke kraamherenmuts op! De kom met gesuikerde jenever en brandewijn ging rond en rond en de wafeltjes en zoete koekjes gingen er goed in bij de bezoekers. Je voelt ‘m al aankomen, het feest ontaardde in een drinkgelag! En dat gebeurde niet alleen aan het kraambed van Maertje hoor. Soms werden deze bijeenkomsten zelfs wettelijk aan banden gelegd om de kraamvrouw te beschermen. En dat was niet voor niets. Die zeventiendeeeuwers waren feestnummers en vierden elk belangrijk moment in het leven van de boreling. Vanaf de laatste borstvoeding tot en met het eerste tandje, ze gingen voor

the full monty !

K i n d e r maandstik ofwel kinderkra a m fe e s t j e Naast dit

‘ g r o t e m e n s e n f e e s t ’ werd er ook een kinderpartijtje gegeven.

Je begrijpt dat dát nog allemaal langs Willempje heen ging. Afijn, de kindertjes uit de buurt werden uitgenodigd om het nieuwe kindje te komen bewonderen. Zij hadden geen enkel idee waar dat nou opeens vandaan

De Vlaardingse baker Kee de Kok (circa 1920)

was gekomen en dachten dat het uit de rode kool, van de ooievaar of uit de rozemarijn kwam. Op dit feestje kregen alle kinderen een

‘ k i n d e r-

m a a n d s t i k ’ , een soort eierkoek in de vorm van een maan. Een paar dagen later volgde de meer officiële ontvangst van de buren die allerlei zelfgemaakte kraamcadeautjes voor moeder en kind meenamen. Dit kraambezoek heette in Noord-Nederland ‘ k ra a m-

s ch u dd e n ’ , in Limburg ‘met de eierschoot gaan’ en in Brabant ‘met den krommen erm g a a n ’ . En al die tijd lag mammie voor pampus in het kraambed.... Willempje zelf deelde ook in de feestvreugde.

Recept

Als hij huilde kreeg hij van de baker een ‘dot’

Kandeel (traditioneel kraamdrankje)

(opgepropte lap stof) in zijn mondje. Deze

1/2 citroen, 3 kruidnagels, 1 pijpje kaneel, 8 eierdooiers,

voorloper van de fopspeen werd eerst lekker in

100 gram suiker, 1 fles witte wijn.

het suikerwater gedoopt. Als hij dan nog bleef

Doe een deciliter water in een pannetje • Doe de schil van de

schreeuwen werd er bij het suikerwater wat

citroen, de 3 kruidnagels en het pijpje kaneel er bij • Half uur

brandewijn of zelfs een aftreksel van

zachtjes laten trekken • Zeven • Door 8 eieren 100 gram suiker

papaverbollen gedaan.....

kloppen • Door gezeefde kruidenvocht mengen • Wijn lauw-

Hierna gaf hij geen kik meer, dat begrijp

warm maken • Eimengsel al roerend erbij gieten • Dit pannetje

je wel!

in een grote, met heet water gevulde pan zetten en blijven roeren tot de wijn licht gebonden is.

Ti p In plaats van witte wijn appelsap gebruiken S e rv e e rt i p s In een glas of beker met een lepeltje • Lange vingers of een kaneelbeschuitje erbij • Lekker over een bolletje vanille-ijs of met verse aardbeitjes of frambozen • Koud is het ook erg lekker • Leuk als cadeautje voor een kraamvrouw

6

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 2 R i t u e l e n

K ra a m k l o p p e rt j e Als iedereen op de hoogte was van de geboorte van de baby, hing men een lap over de deurklopper heen. Niet zomaar een lap hoor, nee, daar was over nagedacht! Over een met rozerode zijde overtrokken ebbenhouten plankje werd aan de vier hoeken geplooide kant gespannen op die manier dat er in het midden een langwerpig kanten vierkant overbleef. Als de baby een meisje was, schoof men er een wit papier tot halverwege in. Rozerood en wit dus. Was het een jongen, dan werd het witte papier weggelaten zodat alleen het rozerood achter het kant te zien was. Je had pech als je een drieling kreeg, want die kloppertjes waren heel kostbaar en de regel was: voor elk kind een kloppertje. Als er een kindje dood geboren werd gebruikte men zwarte in plaats van rozerode zijde en linnen in plaats van kant. Arme mensen bekleedden de deurknop met linnen en op het platteland werd een bos palm aan de deurknop gehangen. Zo kon iedereen die langskwam zien dat er een kindje was geboren. Tijdens de hele kraamtijd bleef de klopper daar hangen ten teken dat schuldeisers en andere figuren die nog geld van de kraamheer tegoed hadden, niet welkom waren. Dit alles om de kraamvrouw geen onnodige stress te geven.

De doop In die tijd was iedereen gelovig en bij een kerk aangesloten. Om het kindje uit de klauwen van de duivel te houden, moest het zo snel mogelijk gedoopt worden. Was je lid van de roomskatholieke kerk, dan moest het kindje op de geboortedag gedoopt worden; bij protestanten gebeurde dat meestal op z’n vroegst de eerstvolgende zondag. De baby mocht dan wel de primitieve en onhygiënische geboorte overleefd hebben, dat zei nog niets over zijn toekomst. Garantie tot de voordeur, bij wijze van spreken! De baby- en kindersterfte was in die tijd griezelig hoog, één op de vijf kinderen overleed voor het vijfde jaar! Zo gauw Maertje dan ook weer op de been was, werd Willem Cornelisz. Drop in een g e s t y l e d doopjurkje verpakt en op woensdag 3 november 1700 in de Grote Kerk op de Markt door de peter en meter (meestal de grootouders of ooms en tantes van de baby) ten doop gehouden. Na de doopplechtigheid overhandigden de peten een zogenaamde

‘pillegift’

(pille=petekind) aan de jonge ouders, ter bevestiging van hun band met het kind. Zo’n pillegift kon van alles zijn, munten, rammelaars, een lepel en zelfs een bierbeker! En hoe zou deze belangrijke gebeurtenis in het leven van Willem afgesloten zijn? Juist, met een feest! Willem heeft geboft, hij is 71 jaar geworden. Dat was voor die tijd een heel hoge leeftijd. In sommige kerken kreeg de doop later een meer symbolische

Vlaardingse baby in doopjurk bij de fotograaf in de studio (circa 1910)

7

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

waarde. Als gelovige en lid van een kerk wil je graag je kind ook deel uit laten maken van de kerkelijke gemeente.

Taboes, bakerpraatjes en bijgeloof

Hoofdstuk 3

B e vallen? Eng en vies! Eeuwenlang is de bevalling een vrouwenkwestie geweest. Buurvrouwen, moeders en grootmoeders kwamen de aanstaande moeder helpen bij de bevalling. Vader en het andere manvolk, namen tijdelijk de benen. De geboorte was volgens de heersende opvattingen iets duisters en onreins.

Wat denk je van dit citaat van een paus in

Deze gedachte was gebaseerd op het feit dat in de

de Middeleeuwen:

Bijbel staat dat Eva als eerste zondigde door van de

‘De vrouw ontvangt met onreinheid en stank,

verboden vrucht (appel) te eten. Als straf zou zij

zij baart met droefheid en smart, zij zoogt met

‘met smart kinderen baren’.

benauwenis en zwoegen en zij verzorgt haar kinderen met angst en vrees’.

Het werd mannen zelfs verboden om bij een bevalling aanwezig te zijn! Toch waren het mannen die begonnen met het ontwikkelen van medische richtlijnen, baarstoelen en instrumenten als verlostangen. Daarvoor moesten ze toch echt een kijkje onder de rokken van een barende vrouw hebben genomen! Zo ook de Hamburgse dr. Wertt die in 1552 als vrouw verkleed, een bevalling meemaakte. Het werd ontdekt en dokter werd op de brandstapel gegooid! Doordat er een taboe op rustte, kregen kinderen nooit de waarheid te horen over waar zij vandaan kwamen. Wat dacht je van deze, van de dichter P.C. Hooft: ‘De

bevalling is een

r o e i t o cht naar Vo l e w i j k (een dorpje boven je kindjes uit een dikke, oude boom kunt plukken’. Natuurlijk waren er

hingen, wilden maar al te graag in een wiegje

meer van zulke bomen; in Haarlem de holle iep bij

belanden en riepen:

Kraantje Lek, in Utrecht had je de Munnekenboom

‘PLUK MIJN, PLUK MIJN! IK ZAL ALLE

Amsterdam), waar

en bij Zwolle de dikke boom van Wijhe.

Al die kindjes, die in trosjes aan de bomen

DAGEN ZOET ZIJN!

Ook kwamen er baby’s uit de kool, het riet, een bron of een put. Maar je kon ze ook wel eens in de duinen vinden, bij grote stenen in het bos (de Poppesteen in Bergum, de Hommelebommelesteen in Urk). Als je aan de kust woonde, bezorgde de vloed of een schip ze aan huis. De ooievaar leverde zelfs aan het Koninklijk Huis. Hij stond afgebeeld op het geboortekaartje prinses Juliana in 1909. Men fantaseerde er vrolijk op los.

8

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 3 Taboes, bakerpraatjes en bijgeloof

B a k e rp ra atjes en bijge l o o f De baker wist alles beter. De jonge ouders hadden niets in te brengen zolang de baker nog aanwezig was. Zo kon zij aan het kindje zien of het knap, gierig, koppig of een dief zou worden. Van baby’s die op vrijdag werden geboren, kon je meteen al weer afscheid nemen, die gingen toch snel dood. Woensdags-, zondags- en kerstkinderen kwamen er beter vanaf, op hen wachtte een leven vol geluk. Bij volle maan was de kans groot dat de bevalling op gang zou komen. Als je dan ook nog eens alle laden en kasten openzette, werd de bevalling zelf ook een makkie. De baarmoedermond zou immers het voorbeeld van de openstaande laden en deuren overnemen......! Als je veel melk dronk kreeg je een baby met een blank huidje. Extreem lelijke mensen en gedrochten moest je vermijden, anders kreeg je zelf een lelijkerd! Ook het uiterlijk van de moeder zelf speelde een rol volgens de dichter Jacob Cats: ‘Die van een soontje swanger gaet

‘Wie zwanger is van een zoontje

heeft veel een skoon en bly gelaet.

heeft meestal een mooi en blij gezicht.

Maer gaet ze van een meysje swaer,

maar is ze van een meisje dik

so is haer wesen niet te klaer.’

dan ziet ze er niet zo goed uit’.

Door een naald aan een touwtje boven je hand te houden, kon je zien of je een meisje of een jongen zou krijgen. Als je buik puntig was, kreeg je een zoon, droeg je meer rond, een meisje. Als je als zwangere schrok van een haas en je hand voor je mond sloeg, kreeg je kind gegarandeerd een hazenlip.

Een berenkind (moeder geschrokken van een beer)

Een vissenkind (moeder keek te veel naar vissen in zee)

.....en hier is het helemaal misgegaan (moeder brede belangstelling...?)

9

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Groeien naar nieuwe denkbeelden en ontwikkelingen

Hoofdstuk 4

N i e u we inzich t e n Langzamerhand kreeg men nieuwe inzichten door de ontwikkeling van de wetenschap. Een hele vooruitgang betekende de intrede van de verlostang en het met succes uitvoeren van de keizersnede bij een verkeerde ligging van de baby. Je wil het niet weten, maar de eerste keizersnee is met succes uitgevoerd door een varkensslager in 1500 bij zijn eigen vrouw. En dat alles zonder verdoving...... De Grieken voerden hem in de oudheid al uit als de moeder overleden was en het kind nog enige tekenen van leven vertoonde. Vooral in kraamklinieken stierven jonge moeders bij bosjes aan de zogenaamde kraamvrouwenkoorts. Niemand had er nog enig idee van dat die ziekte te maken had met simpele hygiënische maatregelen, zoals handen wassen en schoon beddengoed. Integendeel, de kraamvrouw werd juist op gebruikte, beslapen lakens te ruste gelegd. Dat was beter, dacht men..... Het zou nog tot circa 1900 duren, voordat het belang van hygiëne door alle artsen en vroedvrouwen ingezien werd. Eeuwenlang heeft men maar wat rondgefrummeld in bed zonder precies te weten hoe een kindje ontstond. Er werd gedacht dat als je h e t vaak deed, je langzamerhand een zwangerschap opbouwde. Of deze: dat de baarmoeder regelmatig slijm nodig had in de vorm van sperma. Die baarmoeder kon anders wel eens door het lichaam gaan zwerven en slijm uit de hersenen halen. Als gevolg hiervan kreeg de vrouw een hysterische aanval (hyster=baarmoeder). Beter van niet, dus wippen maar! Toch had men wel een flauw vermoeden. Dat blijkt uit deze oeroude anticonceptiemethode: ‘Neem het vlies van een pasgeboren baby’tje Pas ver in de 19e eeuw ontdekten

en trek het om het mannelijk geslachtsdeel.

wetenschappers dat er naast de man-

Hier kan ook de nageboorte van een schaap

nelijke zaadcel ook een vrouwelijke

of rund voor gebruikt worden’.

eicel bestond, die de bevruchting toestond. Daardoor werd een hoop duidelijker en kon men adequaat actie ondernemen om wel of niet zwanger te raken!

Voor lekkere, zachte billetjes: Zwitsal babypoeder

De wetenschap haalde ook veel van de bakerpraatjes en het bijgeloof onderuit. Sommige hebben de eeuwen overleefd, zoals deze: ‘Als

maagd kun je niet zwanger worden als je voor het eerst met iemand geslach t s g e m e e n s chap hebt’. Onzin, niet geloven dus! In de tweede helft van de twintigste eeuw is er heel veel veranderd. Taboes verdwenen geleidelijk aan, de pil deed haar intrede en bleek een betrouwbaar en makkelijk voorbehoedsmiddel. Vader kreeg een nieuwe en actievere rol binnen het gezin en moeder ging of bleef werken tijdens de zwangerschap en de opvoeding van de kinderen. Abortus, maar ook sterilisatie, werd toegestaan. Tegelijkertijd waren en zijn er op dit moment nog, verregaande ontwikkelingen op het gebied van onvruchtbaarheid aan de gang. Erfelijke afwijkingen van de foetus kunnen al in een vroeg stadium worden vastgesteld en de baby kan zelfs al in de buik van de moeder worden geopereerd! Oude gebruiken zijn verdwenen of hebben

Vader in actie in de jaren zeventig

10

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

zich vermengd met nieuwe.

Echografie

Hoofdstuk 5

Multiculturele gebruiken en rituelen G e b ruiken tijdens de zwa n ge r s c h ap In de afgelopen vijftig jaar zijn allerlei verschillende bevolkingsgroepen in ons land komen wonen. Deze met name niet-westerse culturen brengen hun eigen gewoonten en gebruiken rondom de bevalling en de geboorte met zich mee. Juist als je in een vreemd land je kind moet krijgen, kunnen deze gebruiken veel steun en houvast geven. Laten we eens bij de eerste stap beginnen, zwanger zien te worden. Als je als vrouw in niet-westerse landen geen kinderen kunt krijgen, dan ben je de pineut! Je

i m a g e smelt als sneeuw voor de zon en je wordt echt niet meer voor vol aangezien. Het is daar namelijk heel belangrijk om vruchtbaar te zijn en, liefst veel, kinderen te krijgen. Die betekenen immers hulp bij het dagelijks werk in huis, meer inkomen en ook nog eens zorg tijdens de oude dag en het regelen van de uiteindelijke begrafenis van het ouderpaar. Een niet te onderschatten reden om vooral véél kinderen te krijgen is de status van de man. Bij twee dagen over tijd en een positieve uitslag van de zwangerschapstest weet de hele familie- en vriendenkring van een Nederlandse vrouw bij wijze van spreken al dat ze in verwachting is. Dit verschilt erg met de reserve waarmee niet-westerse vrouwen hun zwangerschap ondergaan. Vooral Turkse en Marokkaanse aanstaande moeders vertellen pas als ze de baby hebben voelen bewegen, dat ze zwanger zijn. Ze zijn bang dat er nog iets mis met de baby kan gaan. Met de babyuitzet wordt zelfs gewacht tot na de geboorte, al heeft dit meer te maken met de eventuele invloeden van kwade geesten. Zodra het bekend is bij de familie breekt er een fijne tijd voor de zwangere aan; ze wordt constant bijgestaan en verwend door de familie. Tijdens de maaltijd zijn de lekkerste hapjes voor haar. Als ze last krijgt van zogenaamde z wa n g e r s ch a p s-

l u s t e n (‘gekke trek’), stort ze zich meestal niet op een rolmops of een zure bom, maar stilt ze de trek met lekkere zoete hapjes. In principe mogen zwangere Turkse en Marokkaanse vrouwen eten wat ze maar willen, als ze de islamitische voorschriften maar respecteren. Dus geen wijntje ’s avonds en geen varkensvlees! Tijdens de ramadan mogen ze hun familie jaloers maken en gewoon eten. Perziken en konijn kom je niet tegen op het menu van een zwangere vrouw; van een perzik krijgt de baby een harige huid en van konijn of haas, je raadt het al, een hazenlip. Vrouwen uit Afrika, Azië en Zuid-Amerika wordt afgeraden in de deuropening te gaan staan. Baby kon het wel eens na gaan doen en zo de baarmoeder uitlopen.... Ook halverwege terugkeren van een wandeling is af te raden, dan zou het wel eens een zware bevalling kunnen gaan worden! Laat staan om in het donker een wandelingetje te maken of ’s nachts in bad te gaan.

Niet doen! In de Surinaamse cultuur mogen er niet twee zwangeren in hetzelfde huis wonen, anders zou één van de twee kindjes wel eens dood kunnen gaan.

G e b ruiken bij de ge b o o rt e In tegenstelling tot wat gebruikelijk is in hun eigen cultuur, gaan hier de meeste niet-westerse vrouwen op

s a f e , en bevallen in het ziekenhuis. Op de drempel van de verloskamer, maakt haar

man meestal rechtsomkeert. Zijn plek wordt ingenomen door haar moeder, zussen of tantes. Kan de verloskundige het niet alleen af omdat er complicaties zijn, dan zal zij bij voorkeur een vrouwelijke gynaecoloog erbij roepen.

11

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 5 Multiculturele gebruiken en rituelen

‘Merhaba Stitou!’ ‘ Welkom baby ’ ! Na een Marokkaanse bevalling worden zowel baby als moeder eerst gewassen en daarna ingesmeerd met de rode stof henna. De jonge moeder krijgt van haar familie gekookte eitjes en kippenbouillon om aan te sterken, een geestelijk fluistert de woorden ‘Allahu

A k b a r ’ (Allah is

groot) in het rechteroortje van de baby. Daarmee is hij of zij meteen

‘ g e d o o p t ’ . Pas na zeven dagen krijgt het kindje

een naam. De haartjes die de baby op zijn hoofdje heeft worden als onrein beschouwd en na twaalf dagen afgeschoren. Turkse baby’s worden van top tot teen ingesmeerd met zout om nare luchtjes tegen te gaan. Op de zevende en de veertigste dag na de geboorte van haar kind wordt de kraamvrouw traditioneel door andere vrouwen gewassen. Ook wordt wel voetdrukmassage toegepast. Al deze rituelen geven vorm aan een islamitische geboorte. Het allerlaatste geboorteritueel is de besnijdenis van een jongen. Dat moet vóór zijn negende jaar gebeuren en wordt uitbundig gevierd. Hij wordt prachtig aangekleed

Sfouf is een licht en zoet gebak waarop wordt getrakteerd als er iets te vieren valt. En dát is er als er een Marokkaanse baby wordt geboren!

met een wit pakje en een rode cape. Na de besnijdenis kan hij pas in de hemel komen. Hij is nu een echte

‘ m o s l i m m a n ’ geworden. In het Joodse geloof zien we de besnijdenis ook. Een Joods babyjongetje wordt op de achtste dag besneden. Hierdoor treden jongens toe tot het eeuwigdurend verbond van Gods volk.

Een feestelijke uitnodiging voor een besnijdenis. De kleine Kenan is er helemaal klaar voor!

12

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 5 Multiculturele gebruiken en rituelen

B i j ge l o o f In allerlei culturen speelt bijgeloof een rol. Om het kindje te beschermen krijgt het een amulet. Dat kan van alles zijn:

❦ Marokkaanse baby’s krijgen een halskettinkje met daaraan een bedeltje; het zogenaamde ‘handje

van Fa t i m a ’ .

❦ Ook wordt er wel een blauwe kraal (symbool voor de maan) op de kleertjes van de baby gespeld.

❦ Turkse baby’s dragen vaak een gouden speldje of een blauw steentje. ❦ Onder het matrasje van de baby ligt soms een kleine Koran, een dichte veiligheidsspeld of een mes.

❦ Kleertjes worden in blauwsel (een bleekmiddeltje) gewassen.

❦ Kindje krijgt een schelpje om de enkel, ❦ of een stukje hout aan een koordje om het nekje. ❦ De voetzooltjes van Antilliaanse baby’s worden direct na de geboorte ingesmeerd met blauwsel (Reckitt’s Blue), dat ook achter de oortjes en boven het stuitje wordt aangebracht.

❦ Een armbandje met twee kraaltjes of een boon helpt ook goed tegen het ‘ b o ze

oog’ (Ogri-ai).

❦ Antilliaanse en Surinaamse meisjes krijgen meteen gaatjes, waarin gouden oorbelletjes worden gedaan.

❦ Joodse baby’s krijgen een lilith-amulet. Dat wordt niet om het halsje gedragen maar aan de muur gehangen. Om het halsje krijgt het een zogenaamd ‘ h e i t j e ’ , een muntje met de Hebreeuwse letter ‘ H ’ erop. In de Nederlandse cultuur is alleen de ra m m e l a a r als amulet overgebleven. Het geluid dat dit speeltje maakt, zou vroeger de boze geesten helpen verdrijven. Opmerkelijk is, dat je bepaalde niet-westerse gewoonten de laatste jaren ook in ons land tegenkomt, zoals bijvoorbeeld de baarkruk of de babydraagdoek.

Een historische baarstoel

13

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 6

Vragen en opdrachten Inmiddels ben je als het goed is aardig op de hoogte van de ‘wereld

van de zwangere vrouw

vroeger en nu’ . Hieronder volgen wat vragen en opdrachten bij deze lesbrief.

V ra ag 1 - A p ga r s c o re

(hoofdstuk 1, pagina 2)

a Wat is een Apgarscore precies? b Kun jij er achter komen wat jóuw Apgarscore was?

V ra ag 2 - A a n ge ven bij de bu r gerlijke stand (hoofdstuk 1, pagina 2) a b c d e f g h i

Wat is een burgerlijke stand? Wie geeft de baby meestal aan? Mag de buurvrouw dat ook doen? Binnen hoeveel dagen moet dat gedaan worden? Mag de baby overal in Nederland worden aangegeven? Sinds wanneer is er eigenlijk een burgerlijke stand? Wie heeft ‘m ingesteld? Waarom? Hoe ging het voor die tijd?

V ra ag 3 - Consultat i e bu re a u (hoofdstuk 1, pagina 3) a b c d e

Wat is een consultatiebureau eigenlijk? Waarom bestaat het? Is het verplicht om er met je baby naar toe te gaan? Wie werken daar? Welke inentingen krijgt een baby daar?

V ra ag 4 - Oudersch ap s ve r l o f (hoofdstuk 1, pagina 3) a Wat is ouderschapsverlof? b Hebben zowel moeder als vader recht op ouderschapsverlof? c Is de werkgever verplicht om ouderschapsverlof te geven?

V ra ag 5 - Beschuit met mu i s j e s (hoofdstuk 1, pagina 4) Beschuit met muisjes is een Nederlands kraamgebruik. Hoe is dit gebruik ontstaan?

V ra ag 6 - Pat ro n i e m e n (hoofdstuk 2, pagina 4) Willemsd. en Jacobsz. zijn patroniemen.

a Wat zijn patroniemen eigenlijk b Waar staan de letters d en z voor?

14

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 6 Vragen en opdrachten

V ra ag 7 - Speuren naar nakomelingen van W i l l e m (hoofdstuk 2, pagina 4) Maertje en Cornelis Drop kregen in 1700 hun zoon Willem Cornelisz. Via w w w. v l a a rd i n g e n . n l / i s i s , de site van het Stadsarchief over Vlaardingse geslachten, kun je achter de antwoorden op de volgende vragen komen.

a b c d e

Met wie trouwde Willem Cornelisz. Drop later? Wanneer was dat? Hoeveel kinderen kregen zij samen? Welke zoon werd later van beroep timmerman? Welke zoon werd het oudst?

V ra ag 8 - Aanstelling vro e dv rouw va n V l a a rd i n ge n (hoofdstuk 2, pagina 4) Op pagina 17 zie je een kopie van een originele akte uit het archief van de Gemeente Vlaardingen (origineel ligt in Stadsarchief). Het gaat over de aanstelling van een nieuwe vroedvrouw.

a b c d e f

De pasgeboren baby, net uit de rode kool

Wat is de naam van deze nieuwe vroedvrouw? Hoe wordt haar functie precies genoemd? Wie volgt zij op? Waarom? Wanneer? Wat kreeg zij jaarlijks als salaris (tractement)?

V ra ag 9 - Baker (hoofdstuk 2, pagina 6) Er bestaan verschillende uitdrukkingen met het woord baker erin. Wat is de betekenis van:

a De bakermat van de samenleving b Heet gebakerd zijn

V ra ag 10 - Pap a ve r b o l l e n (hoofdstuk 2, pagina 6) a Wat wordt er ook wel van papaverbollen gemaakt? b Welk land staat bekend om de papaverteelt?

V ra ag 11 - Baby- en kindersterfte (hoofstuk 2, pagina 7) a Hoe staat het nu met de kindersterfte in Nederland? b En hoe is de situatie op dit moment in een Derde Wereldland zoals bijvoorbeeld India?

V ra ag 12 - Pe t e n (hoofdstuk 2, pagina 7) Wat is precies een peet en wat is zijn of haar functie?

15

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 6 Vragen en opdrachten

V ra ag 13 - De paus (hoofdstuk 3, pagina 8) Hoe denkt de huidige paus over geboortebeperking?

V ra ag 14 - Ooieva a r (hoofdstuk 3, pagina 8) Ook nu nog zien we een ooievaar in de voortuin staan als er een baby geboren is.

a Hoe is dit gebruik eigenlijk ontstaan? b Waar is de ooievaar het symbool van?

V ra ag 15 - Bakerp ra at j e s (hoofdstuk 3, pagina 9) Bakerpraatjes bestaan nog. Vraag aan je oma of zij er nog een paar weet en schrijf ze op. Of zoek op een van de websites die je hieronder vindt.

V ra ag 16 - Kra a m v ro u we n k o o rt s (hoofdstuk 4, pagina 10) Wat was de naam van de Oostenrijkse arts die erachter kwam wat de belangrijkste oorzaak was van kraamvrouwenkoorts?

V ra ag 17 - Henna (hoofdstuk 5, pagina 12) Wat is henna en waar wordt het nog meer voor gebruikt?

V ra ag 18 - Niet-westerse ri t u e l e n (hoofdstuk 5) Ken je niet-westerse rituelen die hier niet zijn genoemd en die je wel aanspreken?

Als je de antwoorden op de bovenstaande vragen op je pc wilt invullen doe je het volgende:

1 2 3 4 5 6 7

16

open naast je lesbrief Word maak een nieuw leeg document aan ga terug naar je lesbrief selecteer de vragen kopieer ze en plak ze in het nieuwe, lege document nu kun je hier gewoon in werken

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Hoofdstuk 6 Vragen en opdrachten

Ve r we r k i n g s o p d ra ch t Maak met de klas een decor op ware grootte van een historische kraamkamer (zie de afbeeldingen op deze pagina). Maak ook een zogenaamde k ra a m h e r e n mu t s (hoofdstuk 2, pagina 6). De jonge vader zette deze huismuts in de 17e en 18e eeuw meteen na de geboorte op. Die droeg hij dan negen dagen lang. Het was een puntmuts van satijn met een pluim er boven op of met linten eraan. Maak dan met de hele klas of groepsgewijs een zogenaamd t a bleau

viva n t , een levend

schilderij. Het leukst is natuurlijk om je outfit ook aan te passen aan die tijd. Je kunt bijvoorbeeld van papier

‘ k a n t e n ’ mutsjes en geplooide

kragen knippen, van een wit laken een schort maken, van je opa een hoed lenen enzovoorts.

Be cre a t i v e ! ! ! Om wat inspiratie op te doen: Jan Steen is een bekende Hollandse kunstschilder die leefde van 1626 -1679. Hij heeft veel huiskamertaferelen uit die tijd geschilderd. Google op Afbeeldingen > Jan Steen. Laat je docent een foto van het (de) t a bl e a u v i va n t ( s ) nemen. Mail de foto(’s) naar het Stadsarchief (j . v a n . l e e u w e n @ v l a a rd i n g e n . n l ). Deze worden uitgeprint en worden in een kleine tentoonstelling geëxposeerd in het Visserij & Vlaardings Museum. Je docent krijgt nog te horen wanneer dit gebeurt. Deze tentoonstelling wordt feestelijk geopend door de

l i ve perform a n c e s van de drie

origineelste foto’s! Een jury die bestaat uit Hans Rikken (beeldend kunstenaar en regisseur), Harm Jan Luth (Stadsarchivaris) en Arno Bauman (grafisch ontwerper en fotograaf), zal zich over de inzendingen buigen en de spannendste, origineelste, mooiste etc. eruit kiezen. S u c c e s !

18

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Bijlage

Selectie websites G e n e a l og i e (voorouderonderzoek) h t t p : / / w w w. v l a a rd i n g e n . n l / i s i s / De genealogische database van Stadsarchief Vlaardingen

h t t p : / / w w w. c b g . n l / Het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) – Centrum voor familiegeschiedenis – is het kennisen documentatiecentrum voor stamboomonderzoek (genealogie) en verwante wetenschappen. De website heeft een online onderzoekgids te vinden bij het thema ‘onderzoek’.

G e wo o n t e n , ge b ru i k e n , t ra d i t i e s, ri t u e l e n h t t p : / / w w w. v o l k s c u l t u u r. n l / Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur is het landelijk instituut voor de cultuur van het dagelijks leven en het immaterieel erfgoed. Het centrum wordt gesubsidieerd door het Ministerie van OCW.

h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / c m s / Het Meertens Instituut is een onderzoeksinstituut dat zich bezighoudt met de bestudering en documentatie van Nederlandse taal en cultuur. Centraal staan de verschijnselen die het alledaagse leven in onze samenleving vormgeven. De website bevat veel informatie over onder andere:

❦ voornamen h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / v o o rn a m e n / i n d e x . h t m l ❦ moderne naamgeving h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / v o o rn a m e n / m o d e rn . h t m l Zoek in databanken van het Meertens Instituut zoals de:

❦ voornamen databank h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / v o o rnamen/VNB/ ❦ familienamen databank h t t p : / / w w w. m e e rt e n s . k n a w. n l / n f d / ❦ liederenbank h t t p : / / w w w. l i e d e renbank.nl/

Rituelen rondom ge b o o rte in andere culture n h t t p : / / w w w. s c h o o l t v. n l / e i g e n w i j z e r / p ro j e c t e n / ? p roject=237657 Op de site van Schooltv van Teleac/NOT is te ontdekken hoe verschillende religies stilstaan bij belangrijke levensmomenten als geboorte, volwassen worden, huwelijk en dood. Hoe gaat het bij de hindoes, joden, christenen, moslims en humanisten?

Ve r zorging baby ’s h t t p : / / w w w. i n b a k e re n . n l / i n d e x . h t m Informatie over inbakeren. Een website van Sylvie Bruyn

h t t p : / / n l . w i k i p e d i a . o rg / w i k i / A p g a r- s c o re Over de achtergrond van de ‘rapportcijfers’ van baby’s: de APGARscore.

h t t p : / / w w w. k r a a m z o rg.nl/ Informatie over allerlei aspecten van de kraamtijd en de zorg voor moeder en kind.

19

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Bijlage Selectie websites

S t atistiek en demog ra f i e h t t p : / / w w w. c b s . n l / n l - N L / d e f a u l t . h t m Website van het Centraal Bureau voor Statistiek. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft tot taak het verzamelen, bewerken en publiceren van statistieken ten behoeve van praktijk, beleid en wetenschap.

h t t p : / / w w w.nationaalkompas.nl In het Nationaal Kompas Volksgezondheid is antwoord te vinden op allerlei vragen over de volksgezondheid in Nederland. Het Kompas is vooral bedoeld voor de professionele gebruiker, maar biedt ook informatie die voor een breed publiek interessant kan zijn. De site wordt beheerd door het RIVM: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, het onderzoeksinstituut van de overheid op het gebied van volksgezondheid en milieu h t t p : / / w w w.rivm.nl/

h t t p : / / w w w. r i v m . n l / v t v / o b j e c t _ c l a s s / k o m _ g e b o o rte.html Een deelonderwerp in het Nationaal Kompas Volksgezondheid is thema ‘geboorte’ met een samenvatting, over geografische verschillen en nog veel meer.

De links zijn gecontroleerd op 10 oktober 2007.

20

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Colofon Hoera, het is een ....!? OUDE EN NIEUWE GEBRUIKEN RONDOM ZWANGERSCHAP EN GEBOORTE

is een gezamenlijk erfgoedproject van het Visserij & Vlaardings Museum en Stadsarchief en Archeologie in het kader van het Kunst- en Cultuurplan 2007/2008 van de Gemeente Vlaardingen. Het is tot stand gekomen naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling die van 16 november 2007 tot 18 april 2008 in het Visserij & Vlaardings Museum te zien is. Het project is bestemd voor de gehele onderbouw van het voortgezet onderwijs. Het bestaat uit lesbrieven op drie verschillende niveaus, een bezoek met lesprogramma aan de tentoonstelling gevolgd door een theatervoorstelling van het ROTH-theater.

Concept Visserij & Vlaardings Museum en Stadsarchief Vlaardingen

Teksten en samenstelling Joke van Leeuwen-Zuidgeest Selectie websites: Lies van der Zwaal

Ve ra n t wo o rd i n g Geraadpleegde literatuur:

❦ Een kind onder het hart : ve r l o s k u n d e, vo l k s g e l o o f, g e z i n , seksualiteit en mora a l

vroeger en nu / H.M. Dupuis ... [et al. ; red. R.E. Kistemaker],Meulenhoff Informatief : Amsterdams Historisch Museum, 1987

❦ In de kra a m : w e t e n s wa a rdigheden over oud-Nederlandse kra a m g e b r u i k e n / bijeengebracht door Adriana Knoppers , Nutricia, 2000

❦ Jager, Jef de / Nieuwe en oude gebruiken in Nederland , Het Spectrum, 2001 ❦ Schotel, G.D.J. / Het oud-Hollandsch huisgezin der ze ventiende eeuw , 2e, verb. en geill. uitg. door H.C. Rogge ,A.J.G. Strengholt's Uitgeversmaatschappij en Gijsbers & Van Loon. Ongewijzigde herdruk der uitgave 1903.

❦ Strouken, H.T.L.C. / B e s chuit met muisjes en andere gebruiken rond geboort e , Kosmos, 1991

❦ Suer, H.A.G. / Het dagelijks leven van onze voorouders in het midden van de

19e eeuw / H.A.G. Suer, Het Spectrum, 1961 ❦ We r e l dwijde gebruiken, w e r e l dvreemd in Nederland : niet-westerse gebruiken

bij zwa n g e r s chap en geboorte in en buiten Nederland / Yvonne Lefèber, Henk W.A. Voorhoeve, NIGZ, 2006

B ro n n e n ❦ Stadsarchief Vlaardingen en Maassluis: oud archief Gemeentebestuur Vlaardingen, archief 204, registers van akten, aanstellingen en vergunningen tot uitoefening van neringen en bedrijven (1768 - 1773) inventarisnummer 75, akte vroedvrouw.

❦ collectie Topografisch Historische Atlas (foto’s)

21

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?

Colofon

B e e l d m at e ri a a l ❦ Stadsarchief Vlaardingen ❦ Visserij & Vlaardings Museum ❦ Diverse privé-collecties, waaronder M.P. Zuydgeest, familie Kajalik, J. van Leeuwen en familie S. Kollen-Robberecht

G ra f i s che vo rm ge v i n g Studio Bauman BNO, Rotterdam

U i t ga ve Visserij & Vlaardings Museum Westhavenkade 53/54 3131 AG Vlaardingen telefoon 010-4348722 fax 010-4604152 e-mail [email protected] internet www.visserij-museum.nl

S t a d s a rc h i e f Plein Emaus 5 3135 JN Vlaardingen telefoon 010-2484999 fax 010-2484980

Visserij & Vlaardings Museum

e-mail [email protected] internet www.vlaardingen.nl/stadsarchief

Stadsarchief

22

H O E R A , H E T I S E E N . . . !?