Hoe lossen we samen het Amsterdamse lerarentekort op?

samen het Amsterdamse lerarentekort op? Hoe lossen we

Een publicatie voor het Amsterdamse voortgezet onderwijs

Dit boekje is in opdracht van het Amsterdam Platform Arbeidsmarkt

Colofon

(APO) gemaakt. Het geeft een beeld van het dreigende Amsterdamse lerarentekort en beschrijft oplossingen en voorbeelden. We hopen dat

Hoe lossen we SAMEN het

het een aanleiding is om in Amsterdam gezamenlijk het lerarentekort

Amsterdamse lerarentekort OP?

aan te pakken.

is een publicatie in opdracht van het Amsterdams Platform

Inhoud We weten nog niet half wat er boven ons hoofd hangt

Onderwijsarbeidsmarkt (APO). www.vooreenamsterdamseklas.nl

1 Tekst

Column Martin van der Harst

Brigit Kooijman

Het veelkoppige monster van het Amsterdamse lerarentekort

Anja Vink

3 Eindredactie

De oorzaken zijn bekend, de oplossingen niet

Marlies Hagers

Uit de tijd en zonder toekomstvisie

11 Begeleiding

Twee organisatieadviseurs over verstarring in het onderwijs

Hans Dankaart

Niek van der Linden: Lang vooruitkijken is lastig

14 Ontwerp

Ik blijf lekker in de grote stad Amsterdam werken

17

Ontwerpwerk, Den Haag

Amsterdamse masterclass voor de broodnodige verdieping

Fotografie

Zestig taakuren voor een stagiaire

21

Mladen Pikulic

Opleidingsscholen leiden hun eigen toekomstige leraren op

Ik spam mijn collega’s plat met lesideeën

27

Door de ITS-Academy weer gemotiveerd voor het onderwijs

Amsterdam, 2010

Bijverdienen als PAL en ooit misschien leraar worden

30

Met een grote grijns naar je werk

33

School wint prijs voor ziekteverzuim van 1,4 procent

De 20 miljoen van Plasterk

37

InnovatieImpuls dwingt tot effectief vernieuwen

De foto’s in dit boek zijn gemaakt op het Barlaeus Gymnasium en het Montessori College Oost.

niet half wat ons boven het hoofd hangt.’ Of: ‘Nou, ik merk nog niks, het valt ­alleszins

‘We weten nog

mee, wij blijven

buiten schot!’

5 procent op het totaal van 170.000 leraren basis- en voortgezet onderwijs. Maar helaas, die 5 procent is niet gelijkelijk verdeeld over Nederland, over alle scholen en over alle vakken. Sommige regio’s zullen door een krimpend aantal leerlingen weinig tekorten ervaren. Sommige sectoren binnen het

Twee geluiden uit Amsterdamse scholen

onderwijs zullen er minder last van hebben

over het lerarentekort. Het tekort dat zich

dan andere sectoren. Maar het gemiddelde is

ontwikkelt laat zich op sommige scholen niet,

5 procent. Hoed je wanneer je een vacature ziet

of nog niet voelen. Er komen nog altijd

ontstaan in het verkeerde vak, in de verkeerde

studenten van de opleidingen, er zijn nog altijd

sector, in de verkeerde regio. Onderwijs heeft

mensen die, na soms lange tijd, hun bevoegd-

zich in voorgaande perioden niet hoeven te

heid weer willen verzilveren. En we werken,

bekommeren om lerarentekorten, hoe kort

ook in het onderwijs, steeds langer door.

geleden waren we niet naarstig op zoek om

In 2000 stopte 83 procent van de 61-jarigen, in

boventallig personeel elders onder te brengen?

2007 was dat nog maar 18 procent. Rectoren en

Er is onvoldoende ervaring opgedaan om het

directeuren zijn inventief, deeltijders werken

probleem van de 75procent die vertrekt ade-

wat meer uur, ziekteverzuim wordt bestreden,

quaat, lees tijdig en kwalitatief ­verantwoord,

kleine vacatures worden bevroren of met

aan te pakken. Er zijn scholen die zich hebben

vacatures van andere scholen samengevoegd.

afgevraagd welke maatregelen zij nu kunnen nemen om de school aantrekkelijk te maken

Maar toch, er worden steeds meer lessen

voor zittend en nieuw personeel. Van hen

gegeven door onbevoegden of ‘onderbevoeg-

kunnen we leren. Er zijn ook sectoren als

den’. Vervangers voor zieke collega’s zijn

gezondheidszorg en defensie die al veel eerder

nauwelijks te vinden. De nascholing staat door

met aanstaande tekorten werden geconfron-

tijdgebrek op sommige scholen onder druk.

teerd. Die hun strategische personeelsplanning

Steeds eerder wordt een beroep gedaan op 2de

hebben georganiseerd. Ook van hen kunnen we

en 3de jaars studenten van leraren-opleidingen

leren wat werkt en wat niet werkt.

om lessen over te nemen. Maar niemand kan er om heen dat tussen nu en 2016 75 procent van

Daarover gaat dit boekje. Over tekorten, over

het zittend personeel van de v.o.-scholen in

onderwijs­oplossingen, over suggesties vanuit

Nederland vertrekt, het overgrote deel via

andere sectoren. Dit boekje wil een her­nieuw-

pensionering.

de aanzet zijn voor de discussie over de vraag:

Daarmee verliest het onderwijs niet alleen veel

‘Wat kunnen we nu ondernemen om ook straks

mensen, maar ook veel ervaring. Een te klein

onze l­ eerlingen/kinderen goed les te kunnen

deel van die vacatures kan opgevuld worden

geven?

door de pasafgestudeerden van de ­lerarenopleidingen. Het Sectorbestuur

Martin van der Harst

Onderwijsarbeidsmarkt (SBO) voorziet in 2015

Tot 2010 programmamanager van het

een landelijk tekort aan bevoegde leraren van

Amsterdams Platform O ­ nderwijsarbeidsmarkt (APO)

2 

De oorzaken zijn bekend, de oplossingen niet Het dreigende lerarentekort heeft twee kanten: het gaat niet alleen om kwantiteit, maar ook om kwaliteit. Probleem is dat lang niet alle Amsterdamse scholen de urgentie lijken te voelen. ‘Het wordt de hele tijd voorspeld, maar het komt maar niet.’

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

Het veelkoppige ­monster van het Amsterdamse ­lerarentekort

3

Wie met tram naar IJburg reist, ziet het meteen.

tekort ontstaan, is de verwachting. Toch ziet

Overal kinderdagverblijven en speelgoed- en

directeur Lou Brouwers de toekomst niet

kinderkledingwinkels: IJburg is een wijk met

heel somber in. ‘Het IJburg College, een

veel kinderen. Het vier jaar oude IJburg College

zogenaamde vernieuwingsschool, trekt

merkt dat ook. De school telt nu 300 leerlingen

leerkrachten die graag een school willen

en huist in een tijdelijk school­gebouw. In 2015

opbouwen, die in teams willen werken en

verwacht de school 1300 leerlingen te hebben.

veel invloed hebben op hoe ze hun werk

De nieuwbouw bij de eindhalte van de tram

­aanpakken. De school is populair en trekt

vordert al aardig.

leerlingen van heinde en verre.’

Maar daarmee doemt wel een ander groot

Rector Marten Elkerbout van het Barleaeus

probleem op: waar haal je zo snel genoeg

Gymnasium in de Amsterdamse binnenstad

leraren vandaan? Tot nu toe lukt dat nog

merkt dat er minder aanbod is, maar de school

aardig. Aan de muur van de kamer van

heeft tot nu toe nog de vacatures kunnen

directeur Lou Brouwers hangen foto’s van

opvullen. Elkerbout: ‘Vroeger kregen we

alle leerkrachten. Het is een overwegend jong

soms wel tien tot twaalf sollicitaties op een

team. Maar het is ook een team met nog weinig

functie binnen en waren er meerdere

eerstegraders; de school heeft namelijk nog

geschikte bij. Nu zijn het er slechts vier of vijf

geen havo en vwo-bovenbouw. En juist aan

en is vaak maar één kandidaat echt geschikt.’

eerstegraads bevoegde leraren zal een groot

Het Caland Lyceum in stadsdeel Osdorp

Instroom en uitstroom docenten in het VO t.o.v. de totale werkgelegenheid (2008-2012) 10% 8% 6% 4% 2% 0%

2008

2009

2010

2011

2012

Bron: Mirror Arbeidsmarktramingen 2006-2015

Uitstroom Nederland

Instroom Amsterdam

Uitstroom Amsterdam

4 

Instroom Nederland

v­ertoont hetzelfde beeld als het IJburg College:

niet gelijk verdeeld zijn over de scholen.

een jong team, er komen zelfs nog open

Met name in de risicoregio’s, waarvan

sollicitaties binnen en de vacatures worden

­Amsterdam er een is, pakt het lerarentekort

nog steeds opgevuld. Directeur Liesbeth van

naar verwachting veel hoger uit.

Gils constateert wat meer Amsterdamse

Echter, Amsterdam is een rare eend in de bijt

directeuren zeggen: ‘We worden de hele tijd

in vergelijking met grote steden als Rotterdam,

voor het lerarentekort gewaarschuwd, maar

Utrecht en Den Haag, die ook als risicoregio

tot nu is het nauwelijks een probleem en soms

zijn aangewezen. In Amsterdam is volgens het

vraag ik me af wanneer dat er nou echt komt.’

SBO-onderzoek De Onderwijsarbeidsmarkt in de regio Amsterdam het onderwijspersoneel

Cijfers

relatief jong in vergelijking met de landelijke

Volgens een prognose-onderzoek van het

cijfers: 51 procent van de Amsterdamse

Sector Bestuur Onderwijsarbeidsmarkt (SBO)

leerkrachten is ouder dan 45 tegenover 56

met gegevens uit 2007 verlaat komende zes

procent landelijk. De te verwachten uitstroom

jaar ongeveer 75 procent van het huidige

naar pensionering zit hem in Amsterdam

lerarenbestand het Nederlandse voortgezet

vooral bij de eerstegraders. Het gaat daarbij

onderwijs. Meer dan de helft daarvan gaat met

om de vakken aardrijkskunde, biologie, CKV,

pensioen. Volgens het SBO levert dat over zes

Duits, wiskunde en natuurkunde. De uit-

jaar een landelijk tekort van vijf procent aan

stroom van het totaal aantal leraren in het

bevoegde leerkrachten op. Maar dat tekort zal

Amsterdamse voortgezet onderwijs wordt de

komende zes jaren geschat op 9 procent per

onterecht. Want wat er op ons afkomt, is echt

jaar. Maar wat wel opvalt aan de Amsterdamse

groot. En dat lossen we ook niet op met de

cijfers is de forse uitstroom van leerkrachten

huidige economische crisis zoals veel mensen

naar de zogenoemde stille reserve, oftewel een

in het onderwijs nu denken. Dat levert wellicht

baan buiten het onderwijs. Dat is in

wel iets meer leerkrachten op maar dat is bij

­Amsterdam 40 procent van de totale uitstroom

lange na niet genoeg. En op het moment dat

tegenover 30 procent landelijk. Dat heeft

die crisis weer afneemt, ben je die mensen ook

­waarschijnlijk voor een groot deel te maken

weer snel kwijt.’ Salarissen

uitbreken van de economische crisis weet

Voorjaar 2008 leidde het advies van de

niemand want daar is nog geen onderzoek

commissie Leraren, waar Marc Vermeulen ook

naar gedaan. Het aantal leerlingen in het

zitting in had, in ieder geval tot een akkoord

Amsterdamse voortgezet onderwijs kromp de

tussen de werkgevers in het voorgezet

afgelopen jaren volgens het rapport van SBO

onderwijs en de vakbonden over een hogere

met gemiddeld 3 procent en die krimp zet de

betaling aan leerkrachten en een geleidelijke

komende jaren nog door. Dat is twee keer

verhoging van de salarisschaal. Amsterdam

zoveel als landelijk, aldus het SBO. Maar daar

had die inhaalslag echter al achter de rug,

staat tegen over dat volgens prognoseonder-

want uit het eerder genoemde SBO-onderzoek

zoek van het Centraal Bureau voor de

blijkt dat in 2007 in de Amsterdamse havo’s en

Statistiek (CBS) er t­ ussen 2010 en 2014 juist

vwo’s slechts 17 procent van de leerkrachten

sprake is van een groei met bijna 8.000

in de laagste schaal LB zat. Landelijk was dat

leerlingen, met name in IJburg en Amsterdam

cijfer in 2007 nog 44 procent en in de risicore-

Zuidoost.

gio’s zelfs 45 procent. Amsterdam heeft dan ook het hoogste aantal leerkrachten in havo

Moe van het lerarentekort

en vwo in Nederland in de LC-schaal. Echter,

Hoogleraar Marc Vermeulen noemt het

in de LD-schaal zitten weer beduidend minder

dreigende lerarentekort ‘het meest beleids­

Amsterdamse leerkrachten in vergelijking

resistente onderwerp in het onderwijs’.

met Nederland: 27 procent tegenover 35

Vermeulen is gespecialiseerd in onderzoek

procent. Dat heeft waarschijnlijk weer te

naar onderwijs, arbeidsmarkt en economie

maken met het grote aantal jonge leerkrachten

maar noemt zichzelf voor het gemak hoog-

in Amsterdam.

leraar Lerarentekort. ‘Sinds begin jaren negentig van de vorige eeuw staat het

In het vmbo is het een ander verhaal. Vmbo-

onderwerp al op de agenda’, zegt hij. ‘In 1992

leraren worden in Amsterdam slechter betaald

begon de commissie Van Es met onderzoek

dan hun collega’s in het land. Slechts 10

naar het beroep van leraar en er zijn nog vele

procent van de vmbo-leerkrachten zit in

commissies op gevolgd. Men is een beetje moe

schaal LC, tegenover 22 procent landelijk.

van het onderwerp lerarentekort. Het wordt

Echter, geen enkele Amsterdamse vmbo-

de hele tijd voorspeld, maar het komt maar

school heeft ‘tijd’ of ‘behoefte’ om mee te

niet. En ik denk dat dàt ook een beetje in

werken aan dit artikel over het Amsterdamse

Amsterdam aan de hand is. Maar dat is

lerarentekort in het voortgezet onderwijs.

5

Hoe deze prognoses ervoor staan sinds het

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

juist met dat grote aantal jonge leerkrachten.

Lector vmbo Jos van der Waals van het

begonnen veel voormalige studenten

Kenniscentrum Onderwijs en Opvoeding

bijvoorbeeld een eigen bedrijf.’ Maar nu er een

van de Hogeschool van Amsterdam (HvA)

flinke economische tegenwind staat, ziet ze

constateert in zijn boekje De stille revolutie in

de aanmeldingen voor de opleiding meer dan

het onderwijs dat de vmbo’s in de grote steden

verdubbelen van 120 in 2008 naar 270 dit

met veel problemen worstelen en dat daar het

studiejaar. Van Dam: ‘De aanwezigheid van

lerarentekort ook gevolgen lijkt te krijgen

de veelheid aan lerarenopleidingen in de stad

voor de kwaliteit van het onderwijs. Vooral

lijkt de kwantitatieve tekorten tot nu toe nog

bij de scholen met een meerderheid aan

redelijk op te lossen. Studenten blijven immers

leerlingen in het leerwegondersteunend

vaak werken in de stad waar ze wonen.

onderwijs. Ook merkt Van der Waals op dat 70

Maar dat zal in de toekomst niet genoeg zijn.

procent van de studenten van de tweedegraads

Volgens mij zit een belangrijk deel van de

lerarenopleiding van de HvA kiest voor

oplossing in hoe we als onderwijssector het

lesgeven in de onderbouw van havo en vwo

onderwijs voor die nieuwe leerkrachten

en maar 30 procent voor het vmbo. Terwijl het

aantrekkelijker maken.’

vmbo juist die 70 procent leerkrachten heel hard nodig heeft.

Speciaal onderwijs

6 

Een ander, vaak onderbelichte, sector met een Kwestie van cultuur

nijpend gebrek aan goede bevoegde leerkrach-

Een beter salaris helpt ongetwijfeld om meer

ten is het voortgezet speciaal onderwijs.

mensen voor het leraarschap te behouden of

Directeur Wim van Oosten noemt de Kingma-

aan te trekken, maar dé oplossing van het

school een cluster 3 1/2 school vanwege de

lerarentekort zal het niet zijn. ‘Het is eigenlijk

combinatie van moeilijke lerende (cluster 3)

een eerste stap want het lerarentekort is

en moeilijk opvoedbare kinderen (cluster 4).

niet alleen kwestie van meer betalen’, zegt

De Kingmaschool heeft vestigingen in

Geert ten Dam, rector van het Instituut

Amsterdam Noord en Zuidoost. Van Oosten

Leraren Opleiding (ILO) van de Universiteit

constateert dat bij sommige scholen die vallen

van Amsterdam, oftewel de eerstegraads

onder het bestuur van stichting Orion, de

­lerarenopleiding. Ten Dam is ook hoogleraar

gemiddelde leeftijd ruim boven de 50 ligt.

Onderwijskunde en vice-voorzitter van de

60 procent van het totale bestand van de

Onderwijsraad. De oorzaak van het leraren-

stichting bestaat uit leerkrachten boven de 50.

tekort is volgens haar ook een kwestie van

Van Oosten: ‘Er komt een gigantisch probleem

cultuur. ‘Binnen scholen doen leraren

op ons af. We hebben als speciaal onderwijs al

doorgaans allemaal hetzelfde, ongeacht

lang grote moeite om goede leerkrachten te

opleiding, ervaring en affiniteit. Er is nauwe­

vinden. En als dan ook nog binnen zoveel jaar

lijks functiedifferentiatie en daarmee ook

zo’n groot deel vertrekt, weet ik niet waar ik

weinig stimulans om zich professioneel te

nog goed personeel vandaan moet halen’.

ontwikkelen.’

Van Oosten leidt tot nu toe zijn eigen

Ten Dam herkent de cijfers over de uitstroom

­personeel op. ‘Maar dat zijn er een paar per

naar de zogenaamde stille reserve uit de

jaar’. L ­ eerkrachten hoeven voor het werken in

jaarlijkse alumni-onderzoeken van het ILO.

het speciaal onderwijs alleen een pabo-

‘Tijdens de economische hoogtijdagen

diploma te hebben maar volgens Van Oosten

Instroom / Uitstroom Regio Amsterdam Instroom Fte

Uitstroom Fte

114

213

2008

123

208

2009

126

210

2010

130

206

2011

128

201

2012

Instroom VS Uitstroom:

-98

-85

-84

-76

-73

Bron: Mirror Arbeidsmarktramingen 2006-2015

is dat niet voldoende. Hij zoekt mensen met

‘En de gevolgen daarvan komen terecht bij de

een beetje levenservaring. Daarnaast maakt

groep leerlingen die juist goed onderwijs

hij veel gebruik van zogenaamde werkmees-

nodig hebben.’

ters die nooit in het onderwijs hebben gewerkt maar wel ervaring hebben met jongeren, zoals

Kwaliteit van de leraren

een voetbaltrainer. ‘Deze mensen leren mijn

Van Oosten zwengelt met dit armgebaar het

leerlingen werken in de keukens, vliegtuigen

achterliggende probleem van het kwanti-

schoonmaken of plantsoenen schoonhouden.

tatieve lerarentekort aan: het kwalitatieve

Vol trots zegt Van Oosten dat 70 procent van

tekort. Want scholen vinden dan misschien

zijn leerlingen uiteindelijk belastingbetaler

nog steeds leerkrachten, maar zijn die

wordt en geen Wajong-uitkering hoeft aan te

allemaal goed opgeleid en bevoegd?

vragen. ‘Maar ik weet niet hoe ik dat over een

Marc Vermeulen constateerde tijdens

paar jaar nog doe’.

onderzoek voor de commissie Leraren op basis

Van Oosten ziet dat bij sommige vmbo’s met

van Inspectiegegevens al dat met name

een meerderheid aan lwoo-leerlingen dezelfde

zwakke scholen vaak onder- of niet gediplo-

problematiek speelt. ‘Die scholen staan al met

meerde leerkrachten in dienst hebben.

hun rug tegen de muur en hebben ook nog het

Vermeulen: ‘En dat is een kip-ei-verhaal. Komt

meeste last van het lerarentekort.’ Hij wijst uit

het tekort aan goede leerkrachten door de

zijn raam over de rode daken van de volkswijk

slechte kwaliteit van de school of is het vice

in Amsterdam Noord waar zijn school staat:

versa?’

Tot voor kort waren in Nederland geen

‘commando-onderwijzers’ nodig die al een

openbare cijfers beschikbaar over het aantal

beetje eelt op hun ziel hebben maar hun

niet of onvoldoende bevoegde leerkrachten

gedrevenheid niet hebben verloren.’

8 

op scholen. Maar sinds begin november 2009 heeft het ministerie van Onderwijs een website

Spiegel VO

gelanceerd waarop het aantal gediplomeerde,

In het voorjaar van 2009 publiceerde de

ondergediplomeerde en ongediplomeerde

gemeente Amsterdam in samenwerking met

leerkrachten per school, per bestuur en per

de onderwijsbesturen in het voorgezet

schooltype in het voortgezet onderwijs staan.

onderwijs een onderzoek naar de kwaliteit

Het ministerie openbaarde die gegevens

van het onderwijs, onder de titel Spiegel VO.

zonder overleg met de onderwijsinstellingen.

Dit rapport legde, in navolging van de

Het protest tegen de website www.bevoegd.nl

kwaliteitsverbetering in het Amsterdamse

is groot. Volgens rector Marten Elkerbout van

basisonderwijs, de basis om de kwaliteit in het

het Barlaeus Gymnasium hanteert het

voortgezet onderwijs te verhogen. Van de 65

ministerie oude en onjuiste gegevens.

scholen voor voortgezet onderwijs hebben

Directeur Liesbeth van Gils van het Caland­

zestien scholen een of meer afdelingen die

lyceum mist een aantal gegevens. ‘Diploma’s

zwak of zeer zwak zijn. In totaal gaat het om

van net afgestudeerde leerkrachten zijn niet

27 afdelingen waarvan vijftien in Amsterdam

meegerekend’, zegt ze.

West staan. Een bovengemiddeld aantal havo’s

Wanneer de cijfers niet per school worden

(19 procent) en vwo’s (29 procent) doen het in

bekeken maar per schooltype, komt er een wel

Amsterdam slecht.

heel groot verschil naar boven tussen ener-

Wie de zwakke scholen naast de cijfers van

zijds de Amsterdamse havo- en vwo-scholen

de website www.bevoegd.nl legt, ziet een

(83 procent bevoegd) en de Amsterdams vmbo-

duidelijke samenhang tussen het aantal onder-

scholen (57 procent bevoegd).

en niet-gediplomeerden en de kwaliteit van de

Een verschil van 26 procent. Volgens

scholen. Dieptepunt betreft een aantal scholen

Marc Vermeulen valt een deel van dit verschil

in Amsterdam West. Die hebben allemaal een

te verklaren uit het feit dat het vmbo veel

afspraak met de Inspectie vanwege hun slechte

gebruik maakt van mensen uit de praktijk,

onderwijskwaliteit, ze hebben slechts 62

die een paar uur lesgeven. ‘Maar die moeten

procent bevoegde docenten. De gemeente

officieel wel een opleiding volgen. Helaas

Amsterdam zoekt de oplossing voor het

krijgen deze leerkrachten vaak tijdelijk

lerarentekort dan ook in meer aandacht voor

contracten en vervalt op die manier de eis

de bekwaamheid van de leerkrachten, het

tot opleiding’, zegt hij.

opzetten van opleidingsscholen. Daarnaast ook

Gegevens over het aantal gediplomeerde

in het beschikbaar stellen van parkeervergun-

leerkrachten bij speciaal voortgezet onder-

ningen, goede huisvesting en betere bereik-

wijsscholen zoals de Kingmaschool zijn niet

baarheid van de stad om de leerkrachten voor

openbaar. Maar Van Oosten is er helder over:

de stad te behouden.

‘Veel te veel leerkrachten in het speciaal onderwijs zijn niet competent genoeg voor de

Leraren delen

complexe doelgroep waar ze dagelijks mee

Lou Brouwers van het IJburg College zou

moeten werken. We hebben een soort

graag een opleidingsschool willen starten,

‘Hoogopgeleiden zoeken een werkomgeving met

uitdaging en met name om deze reden verlaten de eerstegraads leerkrachten het onderwijs. Er wordt onvoldoende

leerlingen maar ook de leerkrachten.’

niet groot genoeg is. ‘We zouden dan ook echt

Om het lerarentekort op te lossen moet

ons soort leraren opleiden en voor de school

volgens Ten Dam ook het onderwijs verande-

kunnen behouden.’ Diezelfde wens heeft

ren. ‘Het onderwijs zal veel meer moeten

Wim van Oosten voor zijn Kingmaschool:

inspelen op de wensen van de huidige

‘Een goede gedegen opleiding voor leerkrach-

generatie jonge leerkrachten. Deze nieuwe

ten in het speciaal onderwijs is mijn vurigste

generatie blijft sowieso niet lang bij een

wens.’ Marten Elkerbout van het Barlaeus ziet

werkgever.’

met name voor de vakken waar grote tekorten

Ten Dam werkte als lid van de Onderwijsraad

in worden verwacht, een oplossing in het

mee aan het vorig jaar verschenen rapport

delen van leerkrachten door verschillende

over doelmatigheid in het onderwijs. Tegen de

scholen. ‘Ik kan me voorstellen dat vooral

achtergrond van het dreigende lerarentekort

scholen met kleine onderwijsafdelingen een

pleitte dit rapport dat het onderwijs effectie-

leerkracht Duits of Latijn kunnen delen.’ Op

ver moet werken aan onderwijskwaliteit.

het Calandlyceum ziet directeur Liesbeth van

‘Hoog opgeleiden zoeken een werkomgeving

Gils dat hooguit opgaan voor een leraar

met uitdaging en met name om deze reden

Grieks.‘Voor andere vakken is dat niet nodig.’

verlaten de eerstegraads leerkrachten het onderwijs. Er wordt onvoldoende aanspraak

Geert ten Dam van het ILO vindt dat er sowieso

gemaakt op hun academische professionali-

veel meer samenwerking moet komen tussen

teit. Wie jarenlang hetzelfde werk doet met

de verschillende scholen en de lerarenoplei-

weinig uitzicht op verandering ervaart het

dingen. ‘Je ziet bij onze opleidingsscholen en

onderwijs als een fuik waar je inzwemt en niet

Academische opleidingsscholen dat opleiden

meer uitkomt. Dat is de reden dat veel

in de school een positieve invloed heeft voor

leerkrachten uiteindelijk het onderwijs

de hele school. Het geeft een soort vliegwiel-

verlaten en daar moeten we iets aan doen.’

effect van leren bij iedereen, niet alleen de

9

maar dat kan nog niet omdat de school nog

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

academische professionaliteit’

aanspraak gemaakt op hun

10 

‘Uit de tijd en zonder toekomstvisie’

Het onderwijs laat nog veel kansen onbenut om het lerarentekort te bestrijden, zeggen Mark de Lat en Robin van Barneveld, twee deskundigen op het gebied van personeelsmanagement. ‘Het anciënniteitsprincipe is demotiverend voor jongeren.’

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

Twee organisatieadviseurs over de ­verstarring in het onderwijs

11

‘Anders met elkaar omgaan zou aardig

resource management op de productiviteit

kunnen helpen bij de oplossing van het

van medewerkers.

lerarentekort.’ Mark de Lat, Senior Manager

Ook Robin van Barneveld, regiodirecteur

bij organisatieadviesbureau KPMG, heeft net

van Randstad Search & Selection – de werving-

verteld dat we grote, structurele problemen

en selectiepoot van Randstad – wijst op

zoals het lerarentekort vaker op wat hij noemt

mogelijkheden om het lerarentekort binnen

‘microniveau’ zouden moeten aanpakken.

de organisatie aan te pakken. Hij ziet bij

‘Goede onderlinge relaties bevorderen het

docenten in het algemeen weinig loyaliteit

werkvermogen van mensen. Dat wil z­ eggen

aan de organisatie. ‘Ik ken weinig docenten

dat ze productiever zijn en minder vaak

die positief praten over het management.

ziek. En als je het ziekteverzuim weet terug

Terwijl werksfeer onder hoogopgeleiden als

te ­dringen, verminder je vanzelf ook het

zeer belangrijk wordt ervaren. Eén op de vier

­personeelstekort.’

werknemers die vertrekt, doet dat omdat hij

De Lat is gespecialiseerd in human resource

het gevoel heeft dat de organisatiecultuur niet

management (personeelsbeleid). Als organi-

bij hem past.’

satieadviseur komt hij veel bij scholen en zorginstellingen over de vloer. Hij is ook ver-

Te veel verzuim

bonden aan de Universiteit Twente, daar doet

Twee relatieve buitenstaanders met kennis

hij onderzoek naar de invloed van human

van de onderwijspraktijk kijken met frisse blik

12 

naar het groeiende lerarentekort en praten

Anciënniteit uit de tijd

over oorzaken en mogelijke oplossingen.

Het onderwijs is niet alleen vergrijsd, maar

Die liggen opvallend vaak in de intermense-

ook verstard, zo blijkt telkens uit de woorden

lijke sfeer. De Lat: ‘Beleidsmakers in het

van De Lat en Van Barneveld. Dat maakt het

onderwijs hebben de mond vol van ‘functie-

lastig om jonge mensen warm te maken voor

mix’ en ‘taakbeleid’, maar daar heb je zo

het beroep van leraar. Van Barneveld noemt

weinig aan als medewerkers geen vertrouwen

als voorbeeld het ouderwetse gildeprincipe,

hebben in het management. De relatie tussen

waarbij anciënniteit zwaarder telt dan

manager en docent in het onderwijs is er maar

prestaties: ‘Wie er het langste zit, heeft het

al te vaak een van living apart together. Daar

meest te zeggen en krijgt het best betaald.

zou wat aan moeten gebeuren. Onderwijsma-

Dat is niet meer van deze tijd. Het is demotive-

nagers zouden docenten bijvoorbeeld kunnen

rend voor jongeren en je werkt een generatie-

betrekken bij strategische plannen voor de

kloof in de hand. Daar komt bij dat in het

school, zoals de onderwijsvisie en de lange-

onderwijs goed presterende medewerkers

termijndoelstellingen; hoogopgeleide

nauwelijks extra worden beloond, in tegen-

werk­nemers worden productiever als je hen

stelling tot andere overheidssectoren zoals

mee laat denken over strategieontwikkeling.’

de zorg en de centrale overheid.’

Samen met Kluwer en KPMG nam

‘Mij valt op dat leraren trots ontlenen aan hun

Van Barneveld in 2007 het initiatief voor

vak, maar beduidend minder aan de organisa-

de Vergrijzingsmonitor, een jaarlijkse enquête

tie waar ze voor werken’, zegt De Lat. ‘Een

naar de gevolgen van de vergrijzing. In de

inspirerend voorbeeld van hoe het anders kan,

laatste Vergrijzingsmonitor komt het toene-

vind ik IKEA. Het is een onderneming met een

mend ziekteverzuim binnen de onderwijs-

sterke bedrijfscultuur, waarin teamwork

sector als significant probleem naar voren.

centraal staat. Alle medewerkers van hoog tot

Ruim 30 procent van de respondenten in het

laag hebben het gevoel samen te werken aan

onderwijs noemde dit als belangrijk

hetzelfde doel. Het succes van IKEA wordt

probleem.

vaak verklaard uit die gemeenschapszin en het

De Lat: ‘Een paar jaar geleden waren de

gevoel van trots om voor dit bedrijf te mogen

verzuimpercentages in de zorg heel hoog,

werken. Wat zou het mooi zijn als dat in het

tot wel twaalf procent. In die tijd kwam ik

onderwijs ook zo was! Leraren zouden

een zorginstelling tegen met een extreem laag

apetrots moeten zijn dat ze mogen meewerken

verzuim. Hoe kon dat? Het was die organisatie

aan de vorming van jonge mensen.’

gelukt om met elkaar een gemeenschap

Robin van Barneveld denkt er precies zo over.

creëren. Dat had een rechtstreeks effect op

‘Wat is er boeiender dan lesgeven? Zien hoe

het welbevinden van de werknemers en dus –

een leerling zich in de loop van het jaar

omgekeerd evenredig – op het verzuim.

ontwikkelt, beter wordt, dat is dezelfde kick

Ik denk dat het onderwijs om het verzuim

als een leidinggevende krijgt wanneer zijn

naar beneden te krijgen niet alleen moet

medewerkers goed presteren. Het onderwijs

kijken naar werkdruk, maar vooral naar

moet veel beter dan nu gebeurt, duidelijk

werksfeer en onderlinge verhoudingen.’

maken dat het een aantrekkelijke sector is met verantwoordelijk en interessant werk. Dat zijn

– gelukkig voor het onderwijs – tegenwoordig

Zoals de Belastingdienst, die is bezig met het

weer belangrijke waarden voor hoogopge­leiden

­aanpassen van haar werkprocessen, zodat ze

aan het begin van hun carrière.

in de toekomst meer met lager opgeleiden kan

Tien jaar geleden kozen ze vooral voor status

gaan werken. De verwachting is namelijk dat

en salaris, nu veel meer voor inhoud en

die over vijf jaar ruimer beschikbaar zullen

uitdaging.’

zijn dan hoogopgeleiden. In het onderwijs is geen sprake van strategische personeelsplanning; het budget van dat moment bepaalt

Jonge mensen in een vroeg stadium enthou-

hoeveel mensen er worden aangenomen.’

siast maken voor het vak van leraar is hard De grote grijze massa

trum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA),

Als het gaat om het lerarentekort, is dé

die aantonen dat de vraag naar nieuwe leraren

uitdaging in de ogen van Van Barneveld:

vele malen groter is dan het aantal mensen

beweging zien te krijgen in ‘de grote grijze

dat nu wordt opgeleid. En toch maakt het

massa’. Hij doelt op de oudere docenten, die

onderwijs nauwelijks reclame voor zichzelf

vaak al lang in het onderwijs werkzaam zijn,

als werkgever, constateert Van Barneveld.

waardoor verstarring optreedt. Letterlijk,

‘Voorzover men zich bewust is van het

omdat het personeelsbestand vastroest, maar

vergrijzingsprobleem en het dreigende

ook omdat hun manier van lesgeven niet

lerarentekort, richt men zich op het motiveren

langer aansluit op de veranderde leerling-

en gezond houden van oudere leraren. De

populatie. ‘Dat patroon, te veel mensen die te

vervangingsvraag wordt op de lange baan

lang op dezelfde plek zitten, moet je zien te

geschoven. Men leeft bij de waan van de dag.

doorbreken. Maar dat is lastig; versoepeling

Toen staalbedrijf Corus in IJmuiden ontdekte

van het ontslagrecht wordt binnen het

dat er in Noord-Holland minder mensen

onderwijs dan ook meer dan gemiddeld gezien

werden opgeleid in technische beroepen dan

als een van de oplossingen voor de vergrijzing.

het bedrijf zelf op zeker moment nodig zou

Maar er zijn meer mogelijkheden, zeker als je

hebben, zijn ze op basisscholen gaan vertellen

uitgaat van vrijwilligheid. Bijvoorbeeld door

over techniek. Dit langetermijndenken

mensen ander werk buiten de organisatie aan

ontbreekt in het onderwijs. Er wordt meestal

te bieden, met terugkeergarantie.

niet verder gekeken dan het volgend school-

Ga daarover in een vroeg stadium in gesprek,

jaar, want nu doet het nog geen pijn.’

zodat docenten de tijd hebben om te wennen aan het idee dat ze hun loopbaan wellicht

Dat gebrek aan een toekomstvisie zie je

buiten hun onderwijsinstelling zullen

volgens Van Barneveld ook in het aanname-

voortzetten. Op die manier kan er plaats

beleid. ‘In het bedrijfsleven blijven veel grote

komen voor nieuw bloed. Bijkomend voordeel

werkgevers personeel aannemen, ondanks de

is dat jonge leraren goedkoper zijn, waardoor

economische tegenspoed. Ze weten namelijk

er meer geld overblijft voor andere

dat ze die mensen nodig hebben voor straks.

onderwijsdoeleinden.’

Ook sommige organisaties in de publieke sector hebben dat goed voor ogen.

13

nodig, zo blijkt uit cijfers van het Researchcen-

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

Geen toekomstvisie

Niek van der Linden: ‘Lang vooruitkijken is lastig’

14 

De Amarantis Onderwijsgroep is een molog waarin zo’n zestig scholen in Amsterdam, Utrecht, Amersfoort en Almere (vmbo, havo, vwo en mbo) zijn verenigd. Met 3500 medewerkers is Amarantis het grootste schoolbestuur in Amsterdam, en het enige bestuur met een aparte directeur voor personeelsbeleid: Niek van der Linden. Hij houdt zich ondermeer bezig met oplossingen bedenken voor het dreigende lerarentekort. Hoe zit het met het huidige lerarentekort bij

De helft van onze docenten is boven de 45,

Amarantis?

50 jaar. Die zijn altijd gewend geweest om

‘Dat valt eigenlijk reuze mee. Het verloop

volgens een bepaald stramien les te geven.

is laag bij ons, gemiddeld 11 procent.

De laatste jaren zie je snelle veranderingen

Natuurlijk zijn er altijd wel vacatures,

in zowel de onderwijsmethodieken als de

vooral op havo-vwo, en vooral voor de

leerlingenpopulatie. Een deel van die

gebruikelijke vakken zoals klassieke talen,

oudere docenten krijgt het op een gegeven

natuur- en scheikunde en Duits.’

moment te zwaar voor de klas. Omdat wij een brede scholengroep zijn, met verschil-

Heeft u er zicht op hoe het in de toekomst zal

lende schooltypen, hebben we herplaat-

zijn?

singsmogelijkheden. Een docent op een

‘De hogescholen en de pabo’s krijgen meer

havo-vwo-school die problemen krijgt met

aanmeldingen, dat betekent dat onder

lesgeven maar wel heel goed is in het

jongeren het enthousiasme voor het vak

coachen van leerlingen, kan bijvoorbeeld

van leraar weer wat aan het stijgen is.’

op een mbo-instelling gaan werken, waar de begeleiding van leerlingen meer

Maar is dat voldoende om de tekorten op te vangen? ‘Dat weet ik niet. Wij richten ons vooral op het beperken van de uitstroom door middel van ‘competentiemanagement’, gericht op behoud en inzetbaarheid van de oudere medewerkers.

centraal staat.’

hoeveel budget. Je weet evenmin wat ze

actief kunnen blijven, maar het lerarentekort

tegen die tijd op het ministerie weer

los je daar niet mee op.

hebben bedacht; onderwijskundige

‘Je hebt ook aanwas van jongeren nodig.

ontwikkelingen bepalen mede de behoefte

Daarom werken wij sinds een jaar of zes

aan docenten. Bovendien verwachten we

samen met de Hogeschool van ­Amsterdam,

nu ook weer bezuinigingen uit Den Haag.’

INHolland en de Vrije Universiteit. Sinds december 2009 zijn wij een door het ministerie erkende opleidingsschool. Studenten die een lerarenopleiding volgen, komen op onze scholen stage lopen. Ook kunnen ze al tijdens hun

‘Elke school maakt een meerjaren-strategische­personeelsplanning’

opleiding een dienstverband van 0,2 fte krijgen. Daarna proberen we ze uiteraard vast te houden.’

Heeft u maatregelen doorgevoerd op het werkdruk van docenten?

opleiding gebleven?

‘Op een aantal scholen zijn we begonnen

‘Inmiddels hebben zo’n dertig oud-

met een vrij taakmodel. Je laat het vaste

studenten een baan bij ons.’

stramien los van vaste taken dat voor elke docent tot drie cijfers achter de komma

Wat doen jullie nog meer om jongeren te

hetzelfde is, en dat juist daardoor de

werven?

productiviteit van mensen vermindert.

‘We staan op beroepenmarkten en houden

In plaats daarvan kan een docententeam

voorlichtingen op hogescholen om ons te

in overleg met elkaar kijken wie waar goed

laten zien en duidelijk te maken dat wij

in is en zo een herverdeling maken van de

een aantrekkelijke werkgever zijn.’

taken. De een wil het liefst alleen maar lesgeven, een ander vindt het leuk om

Doet Amarantis aan langetermijnplanning

toetsen te maken of leerlingen te bege­

als het gaat om personeelsbeleid?

leiden. Zo kom je, met wat wheelen en dealen

‘Elke school maakt een meerjaren-

tot een optimale inzet van medewerkers.’

strategische-personeelsplanning, die een inschatting geeft hoeveel leraren er de komende drie jaar nodig zijn. Langer vooruitkijken is lastig. Je weet niet hoeveel leerlingen je hebt over vijf jaar, en dus

15

gebied van efficiency of verlichten van de Lukt dat? Hoeveel studenten zijn er na hun

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

Het is prettig voor die oudere docenten dat ze

16 

‘Ik blijf lekker in de grote stad Amsterdam werken’

Talentvolle leerkrachten die korter dan zes jaar in een ­Amsterdams school werken volgen een Masterclass ­Meesterschap. ‘De opleiding is te weinig inhoudelijk voor het l­esgeven in een grote stad als Amsterdam.’

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

Amsterdamse Masterclass voor de ­broodnodige verdieping

17

In een zaal hoog in een van de vele gebouwen

Frederik Nijmeijer (33) is leerkracht van

van de Vrije Universiteit (VU) geeft Yaser Ellethy,

groep 5 van de openbare basisschool Goeman

docent Koran en Hadith w ­ etenschappen van

Borgesius in Amsterdam Geuzenveld, het

het Centrum van ­Islamitische theologie van de

westelijkste puntje van Amsterdam West. Zijn

VU, in een hoog tempo een zeer inzichtelijk

vijftien leerlingen zijn, zoals dat eufemistisch

college over de islam. Hij vertoont dia’s van de

heet, van niet-Nederlandse afkomst en bijna

verschillende manieren waarop een hoofd-

allemaal moslim. Hij staat nu vier jaar voor de

doek wordt gedragen. Aan de twee vrouwelijke

klas en nam met beide handen het voorstel

leerkrachten met een hoofddoek, legt hij uit

van zijn directeur aan om de Masterclass

dat hij ze als Marokkaans herkent door de

Meesterschap te volgen. Nijmeijer is zelf

wijze waarop hun hoofddoek is gevouwen.

afkomstig uit Dronten en volgde na een studie

Hij prikt ook mythes door. Zo vertelt hij dat

journalistiek een parttime opleiding aan de

slechts 20 procent van alle moslims in de

Pabo in Zwolle. Sinds 2005 werkt hij in

wereld van Arabische afkomst is. En hij

Amsterdam. ‘Toen ik ging lesgeven, werd ik

probeert antwoord te geven op wat halal en

helemaal gegrepen door het vak. Ik vind het

haram is: rein en onrein volgens de islamiti-

een uitdaging maar ook een feest om les te

sche geloofsleer. De vijftien geconcentreerd

geven. Het vraagt echt alles van je. Nu ik de

luisterende studenten in het zaaltje zijn

basis van het lesgeven goed in mijn vingers

deelnemers aan de Masterclass Meesterschap.

heb, heb ik behoefte aan meer verdieping.’

‘Het lesgeven op een

zwarte school

in Amsterdam West vergt alles van mijn

18 

vakmanschap. Ik moet altijd een tandje extra bijzetten en bedenken hoe ik het nu weer moet aanpakken om deze kinderen verder te krijgen. En dat vind ik geweldig’

Sinds januari 2009 hebben bijna zestig leer-

Risicoregio

krachten uit het Amsterdamse basisonderwijs

De Masterclass heeft naast meer verdieping

deze Masterclass gevolgd. Eind november

van kennis nog een andere bedoeling.

kregen ze hun certificaat. Een keer in de twee

Amsterdam is een van de risicoregio’s wat

weken hadden ze op woensdagmiddag les in

betreft het lerarentekort. In 2002 stelde

onderwerpen als ‘school en omgeving’, taal,

toenmalig onderwijsminister Maria van der

culturele diversiteit, en veiligheid. Daarnaast

Hoeven geld beschikbaar voor deze risico­

kregen ze ook nog vier zogenoemde Studium

regio’s om leerkrachten te behouden voor het

Generale-colleges. Daarin hielden onder

onderwijs. Rob Oudkerk, die toen nog

andere pedagoog Micha Winter en onderwijs-

onderwijswethouder was in Amsterdam,

socioloog Paul Jungbluth een betoog over hun

hapte toe en vroeg subsidie aan. Het Amster-

vakgebied. Afgelopen september is een groep

dams Platform Onderwijsarbeidsmarkt (APO),

leraren uit het voortgezet onderwijs met de

een samenwerkingsverband van alle Amster-

cursus gevolgd en sinds januari 2010 zijn weer

damse schoolbesturen, gemeente,

zestig nieuwe leerkrachten uit het basisonder-

­lerarenopleidingen en vakbonden, zette de

wijs gestart.

Masterclass op. De twee Amsterdamse universiteiten, UvA en VU en de drie hogescholen (HvA, INHolland en Ipabo) hebben docenten en ruimte ter beschikking gesteld. De lesinhoud is gezamenlijk opgezet.

De cursus is bedoeld voor talentvolle leer-

vallen. Doordat ik nu meer kennis heb, kan ik

krachten die korter dan zes jaar in het

daarover in de klas wel eens wat opmerken en

onderwijs werkzaam zijn. De net vetrokken

het gesprek aangaan.’

programmamanager Martin van der Harst Pabo oppervlakkig

leerkrachten krijgen met de masterclass de

Sommige collega’s van Mijmijer die de cursus

mogelijkheid om hun vak nog beter in de

niet volgen zijn nieuwsgierig naar wat hij

vingers te krijgen.’ De cursus geeft meer

heeft bijgeleerd en vragen er soms naar. Hij

inzicht in wat er allemaal komt kijken bij het

vertelt dan wat hij gehoord heeft en merkt ook

leraarschap in een grote en diverse stad als

bij zijn collega’s dat meer inhoudelijke kennis

Amsterdam. Maar Martin van der Harst van

heel welkom zou zijn. ‘Het is raar dat je van de

het APO benadrukt met klem: ‘Het is niet

Pabo komt en niets meer bijleert.

alleen een cursus voor lesgeven in een zwarte

Met terugwerkende kracht vond ik de Pabo

school en omgaan met de islam. Leerkrachten

oppervlakkig. De opleiding is gewoon veel te

die op een witte basisschool werken worstelen

makkelijk en te weinig inhoudelijk voor het

vaak met mondige ouders, die meestal hoger

lesgeven in een grote stad als Amsterdam.

opgeleid zijn dan zij zelf. In deze cursus wordt

We hebben op de school natuurlijk wel

ook besproken hoe je daar mee omgaat.’

teamdagen maar ook dat is niet erg diepgaand. Dat heeft altijd met de school en de leerlingen te maken. Deze masterclass staat daar los van.

Bij Frederik Nijmeijer is de Masterclass in

Het geeft je de gelegenheid om weer met een

ieder geval in vruchtbare aarde gevallen:

frisse blik naar je vak te kijken.’

‘Ik ben bijgeschoold in de nieuwste inzichten

Frederik Nijmeijer is ook gaan doen waarop de

op het gebied van taalverwerving. Ik leerde

organisatoren van de Masterclass hopen. In

bijvoorbeeld dat het er niet zozeer om gaat dat

januari begon hij aan een post hbo-opleiding

kinderen geen Nederlands spreken als ze op

als taalcoördinator en in de toekomst wil hij

school komen, maar vooral dat hun woorden-

een universitaire masteropleiding volgen.

schat in hun eigen taal niet voldoende is.

‘Het lesgeven op een zwarte school in

Daardoor is het taalcentrum in de hersenen

Amsterdam West vergt alles van mijn vakman-

niet volledig geactiveerd om een nieuwe taal

schap. Ik moet altijd een tandje extra bijzetten

als het Nederlands aan te leren. Als je niets aan

en bedenken hoe ik het nu weer moet

die woordenschat doet in welke taal dan ook,

aanpakken om deze kinderen verder te

houden ze een taalachterstand. Dat was voor

krijgen. En dat vind ik geweldig. Wellicht dat

mij een heel verhelderend inzicht dat ik goed

ik wel de stad uit verhuis maar ik zie mezelf

kan gebruiken bij het lesgeven.’

niet meer lesgeven in een school in Dronten of

Van het college over de islam had hij gelijk

­Nijverdal. Ik blijf lekker in de grote stad

profijt: ‘Ik hoor vaak van de kinderen dat iets

Amsterdam werken.’

haram is. Ik heb dan geen idee waarom iets haram is. Kinderen kunnen dat vaak niet uitleggen. En ik merkte dat het me irriteerde. Wat moet ik daarmee? Nu weet ik dat de ideeën daarachter niet zo maar uit de lucht komen

www.meesterschap.nu

19

Nieuwste inzichten

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

van het APO: ‘Gemotiveerde en nieuwsgierige

20 

‘Zestig taakuren voor een stagiaire’

Twee Amsterdamse scholengroepen zijn sinds 2006 ­academische opleidingsscholen. Studenten worden door de scholen opgeleid en die doen er op hun beurt iets voor terug: onderzoek waar de school wat aan heeft. ‘De leraren krijgen echt geen gratis hulpje in de klas.’

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

Opleidingsscholen leiden hun eigen toekomstige leraren op

21

Temrin Hadodo is leraar Engels op het

Niet iedereen heeft de vorige toets gemaakt en

Montessori College Oost (MCO) in Amsterdam

die moet dus ingehaald worden. Kiki vertrekt

Oost. Lang geblondeerd haar, hoge hakken.

met zes leerlingen naar een ander lokaal en

Driftig voortstappend met een rolkoffer vol

even later klinkt door de muur de stem van

lesmateriaal achter zich aan, beweegt ze zich

een bandrecorder. In het andere lokaal

door de hoge gangen van het door architect

luisteren de achterblijvers, na enkele strenge

Herman Hertzberger ontworpen gebouw.

opmerkingen in het Engels van Temrin, naar

Met haar licht Amsterdamse tongval maakt ze

onduidelijk sprekende Australiërs en Nieuw-

opmerkingen tegen leerlingen die om haar

Zeelanders.

heen zwermen en haar aandacht vragen.

Al een half jaar is Temrin Hadodo (41) de

‘Mevrouw waar gaat u naar toe? ‘Mooie koffer,

begeleider van Kiki Brandsma (25). Kiki volgt

mevrouw!’ Naast haar Kiki Brandsma,

de tweedegraads lerarenopleiding Engels van

studente aan de lerarenopleiding. Brandsma

de Hogeschool van Amsterdam (HvA). In

lijkt het tegenovergestelde van Hadado;

januari, als Temrin opfrisverlof neemt om een

Hollands blond en rustig. Toch vormen ze een

half jaar iets anders te doen, neemt Kiki haar

vanzelfsprekend koppel en hun plezier in de

werk over. Aan het eind van dit jaar zal Kiki

samenwerking straalt ervan af. Vandaag gaan

een gediplomeerd tweedegraads leraar Engels

ze aan de slag met de eindexamenklas vmbo-t.

zijn met een heleboel praktijkervaring. Ze is

Er moet geoefend worden voor de luistertoets.

dan klaar om fulltime voor de klas te staan.

Opleiden in de school

voldoende personeel hebben om de studenten

De samenwerking tussen Temrin en Kiki is

te kunnen begeleiden. De Nederlandse

mogelijk doordat het MCO een school is die

Vlaamse Accreditatie Organisatie (NVAO)

zelf leraren mee opleidt. De school is daar al

beoordeelt na een strenge visitatieronde of de

mee gestart in 2002, toen de Montessori

aanvraag aan de eisen voldoet en de scholen in

Scholengemeenschap Amsterdam (MSA),

het komend schooljaar kunnen beginnen.

22 

waar het MCO onder valt, samen met de Open Schoolgemeenschap Bijlmer (OSB) en tien

Opleidingsdocenten

andere Nederlandse scholen meedeed aan

Motor achter vier academische opleidingsscho-

een pilot van het ministerie van Onderwijs.

len van het MSA in Amsterdam (MCO, IVKO,

Die pilot is in 2006 omgezet in wat nu de

Cosmicus College en Amstel Lyceum) is Geerte

Academische Opleidingsschool heet.

van de Groep, die al jaren in het MCO werkt. Zij

De MSA en de OSB werken als opleidings­

begeleidt de negentien studenten die nu stage

scholen samen met de Hogeschool van

lopen in deze vier scholen. Negen zijn eerste-

Amsterdam en de lerarenopleiding van de

jaars aan de lerarenopleiding, vijf studeren

Universiteit van Amsterdam. Studenten van

pedagogiek, twee zijn zij-instromers en de drie

deze instellingen doen het praktijkdeel van

overigen zijn hogerejaars of deeltijdstudenten

hun opleiding tot leraar voor een groot deel

aan de lerarenopleiding. Dertien leraren van de

in een van de aangesloten scholen.

vijf scholen - Temrin Hadado is een van hen

Daarnaast doen ze vanuit hun opleidingen

– zijn de zogenoemde opleidingsdocenten, zij

onderzoek waar de school weer profijt van

begeleiden de studenten op de scholen. De

heeft.

studenten moeten solliciteren op de vrijko-

Het succes van de opleidingsscholen is niet

mende stages. Van de opleidingsdocenten

onopgemerkt gebleven. Niet in de laatste

wordt verwacht dat ze deelnemen aan het

plaats omdat veel van de voormalige studen-

zogenoemde opleidingsteam. Klaas van de

ten in de opleidingsscholen aan het werk zijn

Laan, docent onderwijskunde aan de Hoge-

gegaan. Het blijkt een adequate oplossing voor

school van Amsterdam beoordeelt samen met

het soms nijpende lerarentekort in de scholen.

de opleidingsdocenten de studenten.

In het kader van Krachtig Meesterschap,

Geerte van de Groep: ‘Deze leerkrachten krijgen

de nota van onderwijsminister Plasterk over

geen gratis hulpje in de klas. Waar we vooral

de lerarenopleidingen, zijn de opleidings-

naar kijken is of deze docenten een lerende

scholen sinds schooljaar 2009-2010 officieel

houding hebben, of ze openstaan voor

tot onderdeel van de lerarenopleidingen

activerende didactiek en voor het volgen van

gemaakt. Dit najaar is een tweede tranche van

een cursus begeleidingsvaardigheden.

start gegaan. Nieuwe scholen kunnen een

Ze moeten nadenken over hun manier van

aanvraag doen om ook academische oplei-

werken en niet zeggen “dat doe ik gewoon zo”.

dingsschool te worden. In Amsterdam hebben

Ze moeten hun ervaringen willen delen met

Amarantis Onderwijsgroep en de Esprit

studenten en hen de ruimte geven om hun

Scholen Groep dat gedaan. Om in aanmerking

eigen stijl te vinden. Voor die begeleiding

te komen moeten de scholen in ieder geval de

krijgen ze zestig taakuren.’

inhoud van het programma klaar hebben en

Bij het onderzoek dat de studenten doen,

kunnen aantonen dat ze genoeg en kwalitatief

krijgen ze hulp van een speciaal aangestelde

‘Het

succes van de opleidingsscholen

is niet onopgemerkt gebleven. Niet in de laatste plaats omdat veel van de

voormalige

de scholen’

goed en slecht in was. Bij deze stage krijg ik

opleidingsdocenten denken mee over het

veel meer de ruimte van Temrin. Ik mag zelf

onderwerp. Dat onderzoek heeft vaak een

bedenken hoe ik een les aanpak.’ Temrin

praktische invalshoek, bijvoorbeeld hoe een

Hadodo is al vier jaar opleidingsdocent en

school leerlingen die niet goed mee kunnen

Kiki is haar vierde stagiaire. Ze vertelt:

komen, toch bij de les houdt. Niet zelden

‘Ik moest leren om de stagiaires zelf hun gang

worden leerlingen bij het onderzoek betrok-

te laten gaan. Soms doet ze iets en dan denk ik

ken. Van groot belang is volgens Geerte van de

“dat is handig”. Mijn opleiding is ook al meer

Groep dat de directie en het middenmanage-

dan tien jaar terug. Het is soms heel verfris-

ment in de school de opleidingsschool

send om naar je eigen manier van lesgeven te

steunen. ‘De studenten moeten zich welkom

kijken en je af te vragen: waarom doe ik het

in de school voelen en het idee hebben dat

altijd zo?’ Kiki: ‘Lesgeven op het vmbo vind ik

hun aanwezigheid er toe doet. En dat is zeker

heel leuk. Dat had ik nooit verwacht. Ik had

niet altijd vanzelfsprekend in scholen als ik de

een bepaald beeld van het vmbo. Ik dacht dat

verhalen van de studenten hoor over hun

je door beveiligingspoortjes de school in

eerdere stages.’

moest. Maar het tegendeel bleek bij het MCO het geval. Ik vind de leerlingen heel open en

Vet vmbo

spontaan en heb goed contact met ze. Ik leer

Kiki is zeer te spreken over deze opleiding in

nu heel snel doordat ik veel uren voor de

de praktijk. Kiki: ‘Bij een vorige stage moest ik

klas sta.’

het net zo doen zoals de lerares die mij

Geerte van de Groep herkent het verhaal van

begeleidde. Ik kon niet zelf uitvinden waar ik

Kiki. ‘Voor veel studenten van een tweede-

23

onderzoeksdocent in de school. Maar ook de

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

studenten in de opleidingsscholen aan het werk zijn gegaan. Het blijkt een adequate oplossing voor het soms nijpende lerarentekort in

studenten van een tweedegraads lerarenopleiding is het niet vanzelfsprekend dat ze stage gaan lopen in een vmbo. De meesten hebben zelf een havo of vwo-opleiding achter de rug en kennen het vmbo helemaal niet.’

24 

‘Voor veel

graads lerarenopleiding is het niet vanzelf-

kregen aan onderlinge uitwisseling. Deze

sprekend dat ze stage gaan lopen in een vmbo.

dag zitten in een lokaal hoog boven in het

De meesten hebben zelf een havo of vwo-

MCO veertien studenten en tien opleidings­

opleiding achter de rug en kennen het vmbo

docenten bij elkaar. Lerarenopleider

helemaal niet. Maar als ze eenmaal binnen

Klaas van der Laan geeft bij de start van de

zijn dan vallen ze er ook voor. En we hebben

bijeenkomst een zogenoemde leerwerktaak

vmbo-leerkrachten heel hard nodig. Van de

over een onderzoeksopdracht aan de

tweedegraads leerkrachten wil 70 procent

­studenten. Hij doceert: ‘Waar moet die

lesgeven op havo of vwo. Maar we hebben die

onderzoeks­opdracht aan voldoen? Er moet

70 procent juist nodig voor het vmbo. Wij

een meerwaarde voor de school en de student

proberen ze in het MCO zoveel mogelijk aan

zijn. De studenten moet er iets van leren en

ons te binden.’

het onderzoek moet gaan over een onderwerp waar de docent zelf niet aan toe komt.’

Meer uitwisseling

Na zijn inleiding moeten de studenten en de

Iedere week komen de studenten samen in de

docenten met elkaar een onderzoek bedenken.

zogenaamde schoolgroep. De opleidings­

Het lokaal gonst al snel van de stemmen.

docenten hebben als opleidingsteam vijf keer

Temrin, helaas zonder Kiki want die ligt met

per jaar een bijeenkomst. Maar op verzoek van

hoge koorts van de griep in bed, komt met een

beide groepen is er ook drie keer per jaar een

van haar collega’s al snel met een onderzoeks-

gezamenlijke bijeenkomst, omdat ze behoefte

plan. Ze willen wel weten hoe een les er uit

moet zien als er in 2010 overgestapt wordt op het Europese Referentie Kader voor de gewenste taalniveaus. Dit zijn nieuwe richtlijnen waaraan alle schooltalen in Europa moeten voldoen. Waar moet bijvoorbeeld spraakvaardigheid aan voldoen? Maar wat blijkt? Op het Cosmicus College zijn al een aantal studenten en docenten bezig met gemaakt om kennis uit te wisselen en te kijken of ze samen het een en ander op kunnen zetten. Wellicht eigen lesmateriaal maken dat op beide scholen gebruikt kan worden. Klaas van der Laan en Geerte van de Groep zijn helemaal in hun nopjes. ‘Er ontstaan uitwisselingen van kennis en ideeën. Zo kunnen ze van elkaar profiteren en elkaar inspireren.’

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

dit onderwerp. Er worden meteen afspraken

25

26 

‘Ik spam mijn collega’s plat met lesideeën’

Via de ITS-Academy werken leraren een dag in de week op de universiteit. Het is een van de projecten van Bètapartners, een netwerk tussen scholen, universiteiten en hogescholen. ‘We zien nu dat op dat fundament leraren zelf ook beginnen na te denken over het lerarentekort.’

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

Door de ITS-Academy weer gemotiveerd voor het onderwijs

27

Norbert van Veen zegt het met stellige over-

‘spammen’ met lesideeën. Tromp bekijkt zijn

tuiging: ‘Als ik niet een dag per week was gaan

werk in retroperspectief. Zijn loopbaan als

werken op de universiteit was ik waarschijn-

scheikundeleraar zit er bijna op. De laatste

lijk gestopt met mijn werk als leraar natuur-

twee jaar van zijn 39-jarige loopbaan is hij

kunde. Ik zat echt op een dood spoor. Nu ben

gedetacheerd op de ITS Academy. ‘Het was

ik weer gemotiveerd door alle kennis die ik

voor mij een enorme overgang. Ik kreeg voor

hier op doe. Ik sta weer met groot enthousias-

het eerst een eigen bureau en computer. En

me voor de klas, opgeladen door alle ideeën.’

de ruimte om me inhoudelijk met mijn vak

Van Veen (33) is leraar natuurkunde op het

bezig te houden. In het onderwijs is er geen

Fons Vitaelyceum en werkt daarnaast bij het

ruimte voor bespiegeling door de voortdu-

Amstel Instituut in een spiksplinternieuw

rende haast. Ik ben hier weer echt met mijn

gebouw op het Science Park aan het rafelrand-

vak bezig’. Wat gaat hij doen na zijn FPU, zoals

je van Amsterdam Oost. In de verte snellen de

vervroegde uittreding in het onderwijs heet?

auto’s op de ring A10 voorbij. Dit is het toe-

Frank Tromp: ‘Ik weet het nog niet maar ik

komstige verblijf van alle bètaopleidingen van

hoop wel nog bezig te kunnen zijn met mijn

de Universiteit van Amsterdam. Van Veen: ‘Het

vak en een bijdrage te kunnen leveren.’

is een klein feestje om hier te mogen werken’. Collega Frank Tromp (63) zegt zijn collega’s

Bètapartners

op het Ignatius Gymnasium helemaal plat te

Dat Norbert van Veen en Frank Tromp part-

28 

time op de universiteit werken, is mogelijk

een stevig fundament moet leggen waarop je

door het zogenoemde mobiliteitsproject van

verder kunt bouwen.

de ITS Academy. Deze ITS Academy is weer

Eind jaren negentig was De Beurs al betrokken

een onderdeel van het samenwerkingsver-

bij Axis. Het was de eerste poging om meer

band Bètapartners dat sinds 2004 bestaat en

bèta’s in het onderwijs te krijgen. Daarna

dat 25 scholen in de regio Noord-Holland en

volgde het platform Bèta en Techniek in 2003

Flevoland met het hoger onderwijs verbindt.

en toen ging het snel. ‘Ik kreeg in 2003 van de

De scholen wisselen ervaringen uit en delen

decaan van Faculteit der Natuurwetenschap-

lesmateriaal. Uit Bètapartners zijn verschil-

pen, Wiskunde en Informatica (FNWI) en de

lende projecten ontstaan die allemaal zijn

scholen het verzoek of ik een netwerk kon

ondergebracht in de ITS Academy. Het mobili-

opzetten. Ik heb toen gezegd dat ik dat niet al-

teitsproject is er een van.

leen met de directeuren wilde doen maar met

Twintig scholen in de regio van Amsterdam

de betrokken mensen op de werkvloer, want

hebben in het schooljaar 2008/2009 leraren

die moeten het gaan uitvoeren.’

uitgewisseld met de universiteiten. Achttien

Hij staat op van zijn stoel, loopt naar compu­

universiteitsdocenten hebben op de scholen

ter en laat zien hoe een goed uitgewerkt idee

gewerkt en acht schooldocenten werkten op

leidt tot een stevig netwerk. Op de computers

de universiteit. Andere projecten van de ITS

staan twee plaatjes: op de ene staan verschil-

Academy zijn de PAL (zie kader) waaraan

lende puntjes met enkele lijntjes ertussen.

zeventig studenten meedoen, mastercourses

Op het andere plaatje staan die puntjes er

voor docenten, de e-klassen en de ITS-labora-

nog steeds maar is een soort knoopwerk van

toria.

lijntjes ontstaan. Net alsof een kleuter heel

Norbert van Veen werkt nu al voor het tweede

hard heeft zitten krassen. ‘Dit zijn’, zegt Cor de

jaar aan de universiteit: ‘Een jaar is veel te

Beurs vol trots, ‘alle contacten tussen de men-

kort’, zegt hij. Het laatste jaar studeert hij ook

sen die betrokken zijn bij Bètapartners. De

één dag voor zijn Master Mathematic Science

scholen, de universiteiten, de hogescholen en

of Education. En hij geeft ook nog steeds drie

de bedrijven. En dat onderlinge contact zorgt

dagen les. ‘Het heeft mijn idee van wat er mo-

er voor dat dit project zo succesvol is.

gelijk is in onderwijs vergroot. Je kunt dus én

We hebben iedere keer een bijeenkomst op

lesgeven op een school én je kennis up to date

een van de scholen. De school geeft eerst een

houden door ook op de universiteit te werken.

presentatie en daarna volgt pas de verga-

Na negen jaar voor de klas merkte ik dat mijn

dering. Je ziet dat scholen op dat soort bijeen-

kennis al achterhaald was. Nu kan ik mijn leer-

komsten altijd weer nieuwe ideeën opdoen.’

lingen de nieuwste inzichten overbrengen.’

Op dit fundament van samenwerkende scholen heeft De Beurs verder gebouwd. ‘

Toename bètaprofielen

De samenwerking heeft tot doel de kwaliteit

Trekker van de ITS Academy is Cor de Beurs

van het bètaonderwijs in de regio te verbete-

van het Amstel Instituut. In een gesprek

ren en daardoor meer leerlingen te motiveren

met hem wordt niet alleen duidelijk dat de

voor bèta en techniek. En daar zijn we ook in

projecten van de ITS Academy kunnen helpen

geslaagd. We hebben met Bètapartners een

het lerarentekort op te lossen, maar ook dat dit

enorme groei bereikt in het aantal leerlingen

een kwestie van lange adem is en dat je eerst

dat een exact pakket kiest en later een bètavak

gaat studeren. Landelijk is het percentage

worden door de docenten die hier een dag

havo- en vwo-scholieren dat nu na de derde

werken.’

klas voor een bèta-profiel kiest is in vergelij-

Bètapartners werkt ook samen met bedrijven,

king met 2000 met 60 procent gesteden. Maar

vertelt De Beurs. ‘De laatste samenwerking is

bij ons is dat zelfs 80 procent. Landelijk kiest

met de Nederlandse Spoorwegen (NS) en die is

16 procent van de 200 scholen met een beta-

er speciaal op gericht om een goede invulling

profiel daarna voor een bètastudierichting, bij

te geven aan het vak wiskunde-D. We hebben

de scholen van Bètapartners is dat 26 procent!’

bijvoorbeeld een videoconferentie georganiwiskunde-D. Daarin hebben ze de Grafentheo-

Maar nu het project zo goed loopt, wordt het

rie, een wiskundige theorie over complexe

voor de deelnemende scholen steeds moeilij-

netwerken, toegepast op de dienstregeling

ker om de bètavakken op niveau te kunnen te

tussen Amsterdam en Hoorn waar een enkel

kunnen blijven aanbieden. Er zijn domweg

spoort loopt. Tot groot enthousiasme van

niet genoeg leraren om het uit te voeren.

leerlingen, leerkrachten en niet in de laatste

Bovendien is een groot aantal vakken

plaats de NS.’

ingrijpend vernieuwd en aangepast aan de

Volgens De Beurs is dit succes niet alleen

huidige stand van wetenschappen. Dat vraagt

mogelijk bij de bètavakken. ‘Ik ga er vanuit dat

kennis die de meeste leraren niet in huis

zo’n samenwerking met de universiteiten en

hebben.

hogescholen ook kan bij de talen of vakken als

De Beurs: ‘Bij het mobiliteitsproject zie je

geschiedenis en aardrijkskunde. Van groot

gelukkig als neveneffect dat leerkrachten weer

belang is dat je het vanuit de organisaties zelf

een uitdaging in hun vak krijgen en ze

laat groeien. En dat docenten de kans krijgen

daardoor behouden blijven voor het onder-

om zichzelf te ontwikkelen en gevoed worden

wijs. En nu zien we dat op dat fundament

met nieuwe kennis. Kennis die ze weer naar de

leraren ook beginnen na te denken over dat

scholen terugbrengen. Maar daar moet je eerst

lerarentekort. Sommigen zeggen dat het tekort

een goed fundament voor bouwen.’

al zijn weerslag begint te krijgen op de kwaliteit. Ze gaan op zoek naar hoe ze dat kunnen ondervangen. Zeker in de hogere klassen van havo en vwo kun je best colleges geven. Dus waarom niet bij de instructie van de theorie meerdere k ­ lassen van meerdere scholen bij elkaar zetten en daar een goede leraar voor zetten? Of instructie geven via gespecialiseerde lessen via de computer? Sommige universiteitsdocenten geven via e-learning colleges aan de leerlingen. En we hebben de ITS-labs, waar leerlingen practicum komen doen dat in practicumlokalen in de scholen niet mogelijk is. Zulke practica kunnen ook weer begeleid

29

Samenwerking met de NS

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

seerd met mensen van de NS en leerlingen

Bijverdienen als PAL en ooit misschien leraar worden

30 

Een van de initiatieven om een nieuwe generatie te interesseren voor het leraarschap is de Persoonlijk Assistent Leraar (PAL). Studenten uit het hbo en wo verrichten hand- en spandiensten in en buiten de klas. Zo verdienen ze wat bij, doen wat met hun vak, ontlasten de docenten én ze krijgen een goed beeld van werken in het onderwijs. Jenny Boer (24) en Zuhal Akdogan (21) doen allebei een academische opleiding in Amsterdam en werken als PAL op twee scholengemeenschappen in Amsterdam. Ze wilde niets van het onderwijs weten,

leuk om medeleerlingen te helpen.

vertelt Jenny, vijfdejaars studente aan de

Dus toen ze hoorde dat er PALs gevraagd

VU. Ze heeft een bachelor Biomedische

werden, solliciteerde ze meteen. ‘Ik werkte

Wetenschappen en volgt nu de onder-

al meer dan vijf jaar bij Blokker. Dat is heel

zoeksmaster Management, Policy-analysis

leuk en aardig, maar als PAL zou ik me toch

& Entrepreneurship in Health & Life

heel wat nuttiger voelen, dacht ik.

Sciences. ‘Leraar worden was zo’n beetje

­Bovendien leek het me wel goed staan op

het laatste waar ik voor zou kiezen.’ Tot ze,

mijn CV.’ Zuhal is sinds januari 2009 PAL

naarmate haar studie vorderde, vanzelf

op het Ignatius College.

een beetje in de rol van leraar kwam, onder meer als begeleider van bachelorstuden-

Het eerste half jaar hielp Jenny in verschil-

ten. ‘Ik vond het ontzettend leuk om te

lende klassen bij de lessen biologie, daar

merken dat ze verder kwamen door mijn

waar haar aanwezigheid gewenst was.

uitleg.’ En zo kwam ze in februari 2009 als

‘Bij het bedienen van de microscoop, het

PAL terecht bij het St. Nicolaaslyceum.

maken van een preparaat, het opensnijden

Zuhal Akdogan (21), derdejaars Biomedi-

van een schapenhart. In een klas met

sche Wetenschappen aan de UvA en

vijfentwintig kinderen zijn er voortdurend

eerstejaars Geneeskunde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, vond het op de middelbare school al

vragen, dan is het heel handig als je met zijn tweeën bent.’

Jenny hielp ook bij de voorbereiding van

leerlingen vinden het erg handig.

lessen en gaf leerlingen die dat nodig

Hun cijfers gaan vooruit, dat maakt het

hadden extra uitleg over de lesstof. Sinds

dankbaar werk om te doen.’

peld aan een vaste biologiedocent voor het

Beide studentes vinden dat ze door hun

vak Natuur, Leven & Techniek (NLT). ‘Het

werk als PAL een goed beeld hebben

voordeel hiervan is dat je goed op elkaar

gekregen van het docentschap. En beiden

ingespeeld raakt’, vertelt ze. Naast haar

vonden het interessanter dan ze vooraf

werk in de klas heeft Jenny ook het

dachten. Jenny: ‘Het is heel dynamisch,

decanaat ondersteund en leerlingen

iedere dag is anders. Maar pittig is het ook,

begeleid bij het maken van een

omdat je zoveel interactie hebt met

profielwerkstuk.

leerlingen. Dat vergt energie, ook al omdat je je voortdurend bewust moet zijn van hoe je overkomt bij ze.’ Hoe groot is de kans dat Jenny behouden blijft voor het onderwijs? ‘Nou, ik denk wel 80 procent. Misschien dat ik na mijn studie eerst onderzoek ga doen, maar daarna zie ik mezelf nog wel leraar worden.’ Zuhal is dit studiejaar eindelijk ingeloot

Zuhal is PAL voor het vak scheikunde.

voor Geneeskunde, en ze zal haar droom

Anders dan Jenny kon ze in de les niet een

om arts te maken proberen waar te maken.

wezenlijke bijdrage leveren. ‘Ik gaf

Maar ook zij ziet zichzelf ooit nog weleens

leerlingen uitleg als ze iets niet snapten,

lesgeven. ‘Als ik naar die artsen kijk van wie

maar er waren gewoon niet zoveel vragen.

wij college krijgen, denk ik: Dat zou ik later

Het grootste deel van de tijd had ik niets te

ook wel willen!’

doen.’ Al snel werd in overleg besloten dat Zuhal na school bijles zou geven aan zwakkere leerlingen. Dat bevalt haar heel goed. ‘Ik kan die bijles helemaal zelf invullen. Veel leerlingen hebben moeite met bepaalde berekeningen, die ik zelf op school ook lastig vond. Destijds werkten we met een stappenplan, en daarvan had ik mijn eigen aantekeningen nog bewaard. Ik heb het stappenplan uitgewerkt en de

31

‘Leraar worden was zo’n beetje het laatste waar ik voor zou kiezen’

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

het begin van dit schooljaar is ze gekop-

32 

‘Met een grote grijns naar je werk’

De RSG Enkhuizen heeft afgelopen jaar de Kroon op het Werk-prijs gewonnen vanwege haar personeelsbeleid en een ziekteverzuim van slechts 1,4 procent. ‘We moeten nu niet denken het helemaal voor elkaar te hebben’.

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

School wint prijs voor ziekteverzuim van 1,4 procent

33

Zowel directeur Bram Sluis als leraar

uitpuilt van de pubers. De bijna 1600 leerlin-

Kees Knetsch zeggen het meteen veront-

gen komen uit de wijde omgeving van het

schuldigend: ‘Vandaag hebben we een hoog

oude Enkhuizen aan het IJsselmeer. Maar de

ziekteverzuim, hoor. Er staat een rij absente

school doet toch iets opmerkelijks: dit jaar

leerkrachten op het bord maar dat komt echt

won ze de Kroon op het Werk-prijs vanwege

door de griep’.

haar lage ziekteverzuim. Deze prijs is in het

Op het bord staan negen namen. Voor een

leven geroepen door een club van werkgevers

school met 167 leerkrachten toch geen

en wordt uitgereikt aan een bedrijf dat zich

schokkend hoog aantal. Maar het ziektever-

onderscheidt op het gebied van gezondheids-

zuim is al jaren 1,4 procent en daar schiet de

management en mobiliteit op de arbeids-

school nu overheen. Een ziekteverzuim van 5

markt. De RSG Enkhuizen liet daarmee

procent wordt in onderwijsland als een laag

bedrijven als het chemieconcern DSM en

ziekteverzuim gezien.

Vitalis Zorggroep achter zich.

De RSG Enkhuizen oogt als een school zoals er vele zijn in Nederland. Een groot bruin

Negatieve spiraal

bakstenen gebouw midden in een jaren

Directeur Bram Sluis werkt al zijn hele

zeventig nieuwbouwwijk. Kleurige kluisjes

onderwijscarrière op de RSG Enkhuizen.

naast de entree, een rij telaatkomers bij de

Hij begon er als gymleraar en klom op tot hij

conciërge en – het is pauze – een aula die

in 1992 directeur werd. ‘Saai hè’, lacht hij. ‘Zo

lang op één school. Maar het bevalt me

Met stokken voor de klas

hier prima.’ Dat is niet altijd zo geweest.

Docent gymnastiek Kees Knetsch (62) is een

‘De onderwijscultuur was sinds begin jaren

wel heel opvallend voorbeeld van hoe de

negentig door alle fusies erg gericht op

school het ziekteverzuim weet te voorkomen.

beheersen’, zegt hij. ‘Eind jaren negentig

Gezien zijn medische geschiedenis zou hij

concludeerden we dat het daardoor slecht

normaal gesproken een flinke bijdrage aan

ging in de school. We waren uitgekeken op

het ziekteverzuim hebben geleverd. Tien

elkaar. Iedereen trok zich terug in zijn lokaal.

jaar geleden brak hij zijn heup tijdens het

Er was een sfeer van ‘val mij niet lastig, dan val

skeeleren. Zijn carrière als gymleraar leek

ik jou ook niet lastig’. Niemand voelde zich

voorbij. Maar zo gauw hij zich weer enigszins

meer verantwoordelijk. Die negatieve spiraal

kon bewegen, kwam Knetsch weer tien uur

moesten we doorbreken.’

per week naar school en hielp mee waar hij kon. Hij oriënteerde zich op alternatieven

De RSG Enkhuizen heeft nu vijf zogenoemde

voor zijn werk als gymleraar. De keus viel

deelscholen. Iedere deelschool heeft een vaste

uiteindelijk op een studie Engels en Knetsch

groep docenten en een coördinator. Sluis:

ging Engels geven op de tweetalige TTO–

‘We wilden kleinere eenheden die zelfstandig

afdeling, waar bij een aantal vakken zoveel

opereren. Toen in 2002 de school werd

mogelijk in het Engels les wordt gegeven.

34 

verbouwd, gaf ons dat nog meer de mogelijkheid om afdelingen zelfstandig en zelfsturend

Knetsch herstelde echter zodanig dat hij toch

te maken. Dat hele concept hebben we stapje

ook weer gymles kon geven. En dat kwam

voor stapje uitgebouwd. En niet door als

goed uit aangezien de school intussen ook

directeuren te zeggen hoe dat moest, maar

een sportprofiel had gekregen. Enkele jaren

vanuit de docenten zelf. In de hele school

daarna ging echter zijn knie opspelen en

hebben we het leren leren centraal gesteld.

moest hij zich een nieuwe knie laten aanme-

Niet alleen voor de leerlingen maar ook voor

ten. Door bemiddeling van de school kon

al het personeel. Ze regelen onderling hoe ze

hij in de zomervakantie in Spanje worden

elkaar bij afwezigheid opvangen. Maar ze

geopereerd en stond hij al snel na de vakantie

maken ook lesplannen en eigen methodes.

weer met stokken voor de klas. Knetsch:

Kortom, ze zijn verantwoordelijk voor hun

‘Van groot belang is dat je in de school blijft

eigen werk. Daarnaast hebben we een platte

komen. Als je dat niet doet, drijf je zo weg en

organisatie en korte lijnen naar de leiding­

is het heel moeilijk om weer terug te komen.

gevenden. Er zijn slechts twee directeuren.

Het meeste pijn doet het als de leerlingen je

Adjunct-directeur Ria Kuper is verantwoorde-

min of meer al zijn vergeten. En doordat je op

lijk voor het personeelsbeleid.

school blijft komen, is er ook de drive om door

We zitten op de begane grond samen met de

te gaan. Onze adjunct-directeur zal alles in het

administratie naast de lerarenkamer en dus

werk stellen dat je ook komt.’

niet ergens in een gebouw ver weg van de school. Het personeel kan zo bij ons binnen

Eisen aan parttimers

lopen.’

Directeur Bram Sluis vindt dat goed omgaan met personeel niet betekent dat er gepamperd wordt. ‘We eisen ook wat terug van onze

Betere Arbodienst

in deeltijd ter discussie gesteld. Parttimers met

De RSG Enkhuizen heeft ook een prestatiecon-

jonge kinderen vroegen vaak of ze het eerste

tract met deze nieuwe Arbodienst. Bram Sluis:

uur vrij konden hebben om hun kind naar het

‘Als we onder de 1,46 procent ziekteverzuim

kinderdagverblijf te brengen. Dat honoreer-

blijven, betalen we minder. Gaan we erover-

den we meestal, maar we kwamen er achter

heen dan wordt de Arbodienst duurder.

dat leraren die fulltime werken daardoor

Dat we de Kroon op het Werk-prijs hebben

roosters draaiden met veel tussenuren. Dat

gewonnen, hebben we ook aan de Arbodienst

was de aanleiding om het onderwerp op de

te danken. Zij hebben ons voorgedragen.

agenda te zetten. We verwachten nu ook iets

Als we dat geweten hadden… Er volgde

terug van de parttime-collega’s als de kinderen

namelijk een heel intensieve onderzoeks-

groter worden. Dat ze bijvoorbeeld meer uren

ronde. Dat we uiteindelijk bij de drie genomi-

gaan werken. Willen we overigens iets aan het

neerden hoorden, overviel ons ook. Het gaat

lerarentekort doen in Nederland dan moeten

goed in de school maar dat het zo opvallend

we het echt gaan hebben over parttime

was, had ik zelf nooit verwacht.’

werken. Een groot deel van het tekort zou al op te lossen zijn als die deeltijdwerkers meer

Leraar gymnastiek en Engels Kees Knetsch is

uren zouden gaan werken.’

trots op de school. ‘Er is een goede sfeer en je kunt op elkaar terugvallen. Ik ga nog steeds met een grote grijns naar mijn werk en hoop

dringen van het ziekteverzuim was het in

dat lang vol te houden’. Maar gevaren ziet hij

dienst nemen van een andere Arbodienst.

ook. ‘De school groeit te snel. En dat heeft

Sluis: ‘Tachtig procent van het ziekteverzuim

meer met de problemen van een school in de

is niet medisch, maar we huren wel een arts

buurt te maken dan dat de school opeens een

in omdat ziekteverzuim te controleren.

enorme aantrekkingskracht heeft gekregen.

Wij hebben nu een Arbodienst die eerst een

Dit jaar moesten we daardoor twintig nieuwe

arbeidsdeskundige inschakelt. Waarom meldt

leerkrachten aannemen. Voorheen kende ik

iemand zich ziek? Dat verschilt per mens:

iedereen maar dat is nu wel anders. Ik vind dat

waar de een voor thuis blijft, gaat de ander

we uit moeten kijken. Helemaal nu we die

gewoon door. De achterliggende oorzaken

prijs hebben gewonnen en het idee hebben

zijn anders. En daarmee hebben we dan ook

dat we het wel goed doen. We moeten blijven

een instrument om iemand op aan te spreken.

werken aan dat het goed gaat op deze school

Zo hadden we een leraar die overbelast was.

dat moeten we niet laten verslappen.’

Ze bleek te veel schoolwerk mee naar huis te nemen en daarbovenop nog een heel huishouden te draaien. Dus ook thuis had ze nooit een rustig moment. Dan ga je praten wat je daar aan kunt doen. Nu doet ze al het extra werk zoals nakijken en les voorbereiden op school en we hebben haar aangeraden toch echt thuis het gesprek aan te gaan over de verdeling van de huishoudelijke taken.’

35

Een andere belangrijke stap bij het terug­

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

mensen. We hebben bijvoorbeeld het werken

36 

De 20 miljoen van Plasterk

Hoe verander je het onderwijs zodat het lerarentekort niet leidt tot verhoogde werkdruk en kwaliteitsverlies? ­Vernieuwen in het post-Dijsselbloemtijdperk.

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

InnovatieImpuls dwingt tot effectief vernieuwen

37

Eind november in Utrecht. Leerkrachten en

leraren om een tafel en geef ze de opdracht

schooldirecteuren zitten samen aan tafel voor

om te praten over vernieuwing van het

een eerste verdiepingsbijeenkomst in het

onder­wijsproces en binnen enkele minuten

kader van de InnovatieImpuls Onderwijs.

gaat het alleen over onderwijsinhoud: hoe

Groepsgewijs moeten ze bespreken welke

geef ik les aan de leerlingen.’

vernieuwende ideeën ze gaan indienen.

Twee jaar na het rapport van de commissie

Onderwerpen als ‘de democratische school’

Dijsselbloem, dat grote vraagtekens stelde bij

of ‘hoe betrek je het bedrijfsleven bij het

de onderwijsvernieuwingen van de afgelopen

onderwijs’ komen voorbij. Maar op de vraag

decennia, wordt de roep vanuit het ministerie

of deze ideeën effect zullen hebben op de

van onderwijs om vernieuwing steeds groter.

werkdruk en de prestaties van de leerlingen

Maar tegelijk klinkt er zorg over een heel

weet niemand een antwoord. En of er

ander ‘probleem’: het dreigende lerarentekort.

uiteindelijk met minder leraren eenzelfde

Om het tekort te bestrijden, zo is het idee, zal

en liefst hogere onderwijskwaliteit geleverd

het onderwijs nieuwe wegen moeten zoeken

wordt, ook daar kwamen verschillende

om met minder leerkrachten en zonder

groepjes niet uit. Dat is volgens voormalig

werkdrukverhoging, toch de kwaliteit te

directeur Michiel Brouwer van de Burger-

handhaven.

meester Harmsmaschool uit het Friese Gorredijk typisch voor het onderwijs: ‘Zet tien

Bewezen of niet bewezen? In het kielzog van de 20 miljoen van Plasterk voor vernieuwende aanpak van het lerarentekort in het onderwijs vaart een andere discussie mee. Hoe meet je of een vernieuwing effect heeft?

deze aselecte toewijzing, zo zeggen de voorstanders, is de kans groter dat de verschillen zijn toe te wijzen aan de vernieuwing. Critici van evidence based onderzoek in het onderwijs stellen echter de vraag of het wel ethisch verantwoord is

38 

om een school experimenteel onderwijs te Omdat de InnovatieImpuls wordt

onthouden en of niet juist de omstandighe-

gefinancierd uit het Fonds Economische

den op een bepaalde school zouden

Structuurversterking, de zogenaamde

kunnen verklaren waarom een vernieu-

FES-gelden, wordt de vernieuwende

wing wel of niet werkt. Die zou je dan

aanpak wetenschappelijk onderzocht om

moeten onderzoeken. Er zijn volgens deze

het effect aan te tonen. Andere scholen

critici allerlei menselijke factoren in het

kunnen dan ook van de aanpak profiteren.

spel en die worden niet ontdekt als je

Vriend en vijand zijn er sinds het parle-

scholen beoordeelt op hun eindcijfers,

mentaire onderzoek naar de onderwijsver-

uitstroom en instroom van de leerlingen.

nieuwingen wel van overtuigd dat een

Een andere manier van onderzoeken vindt

onderwijsvernieuwing effect moet

plaats in het project Durven Delen Doen.

hebben, maar daar houdt hun eensgezind-

Sinds 2007 innoveren onder begeleiding

heid op. Want hoe onderzoek je dat? En om

van de VO-raad zestien scholen voor

in wetenschappelijke onderzoekstermen

voortgezet onderwijs. Het Amsterdamse

te blijven: welk onderzoeksdesign wordt

IJburg College is er een van. In 2008 zijn er

gebruikt? De aanhangers van verschil-

nog eens 50 scholen bijgekomen. Zowel

lende richtingen discussiëren al stevig met

leerkrachten als onderzoekers doen

elkaar. Zo is er een brede beweging in

wetenschappelijk onderzoek naar de

Nederland ontstaan voor zogenaamd

effecten van de vernieuwingen, met dat

evidence based onderzoek, ook wel zuiver

verschil dat de effecten niet pas na afloop

experimentele opzet genoemd. Deze

worden gemeten maar al tijdens de

beweging wordt aangevoerd door het

vernieuwingsfase. De resultaten van dat

professorenechtpaar Henriette Maassen

onderzoek worden gelijk weer ingezet om

van den Brink en Wim Groot van het

verbeteringen in te voeren.

onlangs opgezette Top Institute for Evidence Based Education Research, kortweg TIER. De

Literatuur: Bewezen beleid in het onderwijs,

werkwijze van evidence based research is,

essaybundel van het Ministerie van Onderwijs.

dat een experimentele groep altijd wordt

December 2009

vergeleken met een controlegroep. Deze laatste groep zal door willekeurige loting aangewezen worden. Bij

www.durvendelendoen.nl www.tierweb.nl

Amsterdam afwezig

maken op een deel van het geld. Begin 2011

In juni 2009 stelde onderwijsminister Plasterk

gaan het experiment en het onderzoek van

daarom 20 miljoen beschikbaar voor de

start. In 2014 zal dan duidelijk moeten worden

zogenoemde InnovatieImpuls Onderwijs

welke innovatieve ideeën daadwerkelijk tot

om het lerarentekort via verandering van het

een oplossing voor het lerarentekort hebben

onderwijsproces aan te pakken. De Innovatie-

geleid.

Impuls maakt deel uit van de MaatschappeOnderzoeksdesign

kabinet Balkenende. Het Sector Bestuur

Uit de eerste ronde van oktober 2009 kwamen

Onderwijsarbeidsmarkt (SBO) begeleidt in

geen opvallend nieuwe ideeën naar voren

samenwerking met Stichting Nederland

maar tijdens de verdiepingsbijeenkomsten

Kennisland het hele traject. Afgelopen najaar

werd het al een stuk realistischer. Er vielen

konden scholen op vier landelijke bijeen-

ook scholen af vanwege de enorme berg werk

komsten hun eerste ideeën inleveren die

die het uitwerken van een aanvraag opleverde.

uiteindelijk door een jury beoordeeld worden.

Een van de eisen was namelijk dat scholen

De ideeën die nu bekend zijn, variëren van

individueel of met elkaar en onder begelei-

‘geen vergaderingen meer’ tot zogenoemde

ding van een Kritische Vriend een onderzoeks-

‘miniteams’, veel inzet van elektronische

design op zouden zetten.

leeromgevingen (elo’s) en oudere leerlingen die jongere leerlingen begeleiden.

Alleen uit Amsterdam was opvallend genoeg geen enkele school aanwezig. Vervolgens werkten deze scholen, de zogenoemde

39

De scholen kwamen uit alle windstreken.

Zes belemme­ingen om te innoveren

voortrekkerscholen, op twee verdiepingsbijeenkomsten hun plannen verder uit. De eerste bijeenkomst zat zo snel vol dat er meteen een tweede werd georganiseerd. Op deze verdiepingsbijeenkomsten werden

1 Weerstand en scepsis door ­misvattingen over innovatie. 2 Werkdruk en gebrek aan tijd, met als gevolg een korte-termijn-horizon.

ook workshops gegeven en scholen maakten

3 Gebrek aan gevoel van urgentie.

kennis met de zogenaamde Kritische ­Vrienden,

4 Onvoldoende professioneel

deskundigen die de scholen zullen helpen hun vernieuwende ideeën verder te ontwikkelen. De scholen hebben half februari hun kant-en-klare plannen ingeleverd, inclusief een onderzoeksvoorstel. Begin april zal

­leiderschap. 5 Te hoge risico’s zowel financieel als voor de kwaliteit. 6 Gebrek aan kennis van wat werkt en wat niet werkt.

minister Plasterk onthullen welke vernieuwingsconcepten door de jury zijn uitgekozen. Andere scholen, die niet aan het hele traject hebben meegedaan, kunnen op deze winnende plannen inschrijven en aanspraak

hoe lossen we samen het amsterdamse lerarentekort op 

lijke Innovatie Agenda (MIA) van het huidige

Bron: Maatschappelijke Innovatie Agenda Onderwijs, Ministerie van Onderwijs, juni 2009

Directeur Brouwer beluistert met mildheid

Zeven C’s voor ­effectieve ­vernieuwing

de gesprekken tijdens de eerste en zegt dan: ‘Je kan de hele wereld bij een plan betrekken maar dan blijf je discussiëren. Het moet handen en voeten krijgen, praktisch zijn en iedereen in de school moet er van mee profiteren. Maar dat betekent altijd veel werk

1 Concentratie op een duidelijke doel dat samenhangt met leren en

de zwakke schakel.’ Brouwer heeft net

doceren.

afscheid genomen van de Burgemeester

2 Coherentie tussen plannen en ­activiteiten in de school. 3 Commitment van team, leiding, bestuur, ouders en overheid. 4 Community: de school moet een open leergemeenschap zijn. 5 Continuiteit: vernieuwen duurt jaren

40 

en veel tijd investeren in mensen. En dat blijft

Harmsmaschool in het Friese Gorredijk: een vmbo die ooit in een ver verleden begon als Middenschool. Hij heeft veel ervaring met vernieuwen en veranderen in de school. ‘Wij leerkrachten zijn snel geneigd te zeggen dat iets pas werkt wanneer de leerling er profijt van heeft’, zegt hij. ‘Maar wellicht moeten we

en vereist doorgaande steun.

die knop eens omzetten en ook eens bedenken

6 Consistentie: de verschillende

hoe wij leerkrachten er zelf profijt van kunnen

­betrokken organisaties moeten hun

hebben. Hoe we praktischer en beter werken.

beleid afstemmen.

En als we dat goed doen, is het ook echt wel

7 Contextmanagement: scholen die

beter voor de leerlingen. Maar dat denken is

duurzaam vernieuwen blijven trouw

de leerkracht niet eigen. Die gaat uit van de

aan hun uitgangspunten.

leerling.’

Bron: Van scholen leren over innoveren, Mieke Aarts, Sietske Waslander, november 2008

www.innovatieimpulsonderwijs.nl

Dit boekje is in opdracht van het Amsterdam Platform Arbeidsmarkt

Colofon

(APO) gemaakt. Het geeft een beeld van het dreigende Amsterdamse lerarentekort en beschrijft oplossingen en voorbeelden. We hopen dat

Hoe lossen we SAMEN het

het een aanleiding is om in Amsterdam gezamenlijk het lerarentekort

Amsterdamse lerarentekort OP?

aan te pakken.

is een publicatie in opdracht van het Amsterdams Platform

Inhoud We weten nog niet half wat er boven ons hoofd hangt

Onderwijsarbeidsmarkt (APO). www.vooreenamsterdamseklas.nl

1 Tekst

Column Martin van der Harst

Brigit Kooijman

Het veelkoppige monster van het Amsterdamse lerarentekort

Anja Vink

3 Eindredactie

De oorzaken zijn bekend, de oplossingen niet

Marlies Hagers

Uit de tijd en zonder toekomstvisie

11 Begeleiding

Twee organisatieadviseurs over verstarring in het onderwijs

Hans Dankaart

Niek van der Linden: Lang vooruitkijken is lastig

14 Ontwerp

Ik blijf lekker in de grote stad Amsterdam werken

17

Ontwerpwerk, Den Haag

Amsterdamse masterclass voor de broodnodige verdieping

Fotografie

Zestig taakuren voor een stagiaire

21

Mladen Pikulic

Opleidingsscholen leiden hun eigen toekomstige leraren op

Ik spam mijn collega’s plat met lesideeën

27

Door de ITS-Academy weer gemotiveerd voor het onderwijs

Amsterdam, 2010

Bijverdienen als PAL en ooit misschien leraar worden

30

Met een grote grijns naar je werk

33

School wint prijs voor ziekteverzuim van 1,4 procent

De 20 miljoen van Plasterk

37

InnovatieImpuls dwingt tot effectief vernieuwen

De foto’s in dit boek zijn gemaakt op het Barlaeus Gymnasium en het Montessori College Oost.

samen het Amsterdamse lerarentekort op? Hoe lossen we

Een publicatie voor het Amsterdamse voortgezet onderwijs