HITEA Onderzoek naar de binnenluchtkwaliteit in basisscholen

Voordelen voor de deelnemers Door mee te werken aan het onderzoek zullen ouders, kinderen, en de basisscholen meer te weten komen over welke stoffen in de klas voorkomen en of bepaalde stoffen ook gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Hier is namelijk nog weinig over bekend en het is dus belangrijk het algemeen inzicht over dit onderwerp te vergroten. Daarnaast kunnen de resultaten mogelijk tot beleidsmaatregelen leiden die zorgen voor verbeteringen in de leer- en werksituatie in basisscholen. De deelnemers ontvangen ook hun persoonlijke resultaten en kunnen zo meer inzicht krijgen in o.a. het functioneren van hun luchtwegen en in hun allergische status. Als uit de persoonlijke gezondheidsmetingen blijkt dat het aan te raden is dat u met uw kind contact zoekt met de huisarts, zult u hierover worden benaderd.

Risico’s van het onderzoek Het onderzoek is beoordeeld door de Medisch Ethische Toetsingscommissie van het Universitair Medisch Centrum te Utrecht. De risico’s die verbonden zijn aan het afnemen van de luchtwegtesten en de bloedafname zijn verwaarloosbaar.

Toestemming U kunt op bijgevoegd toestemmingsformulier per onderdeel aangeven of u uw kind deel laat nemen aan de gezondheidsmetingen. Als uw kind 12 jaar of ouder is, moet deze ook zelf toestemming geven door middel van het toestemmingsformulier te tekenen. Het precieze tijdstip van het onderzoek vindt u in de bijgesloten brief.

Vrijwilligheid en privacy Deelname aan het onderzoek is vrijwillig. Zowel u als uw kind kunnen op elk gewenst moment voor of tijdens het onderzoek beslissen om te stoppen met het onderzoek, ook nadat er al toestemming is gegeven. Indien u/uw kind besluit te stoppen met het onderzoek zal na overleg met u worden besloten of het opgeslagen onderzoeksmateriaal mag worden bewaard tot het einde van het onderzoek of dat het vernietigd moet worden. De onderzoeksgegevens worden behandeld volgens de Wet Bescherming Persoonsgegevens en de privacy regelgeving. Alle onderzoeksgegevens worden anoniem verwerkt. De gegevens worden gecodeerd opgeslagen d.m.v. een persoonsidentificatienummer, zodat alleen tegen onevenredige inspanningen gegevens te herleiden zijn. De gegevens zullen alleen worden gebruikt voor dit onderzoek en het opgeslagen onderzoeksmateriaal zal na afloop van het onderzoek (na maximaal 10 jaar) worden vernietigd. De individuele gegevens zullen niet ter beschikking worden gesteld aan derden.

Verzekering De Medisch Ethische Toetsingscommissie van het UMC Utrecht heeft ontheffing gegeven van de verplichting om voor dit onderzoek een verzekering af te sluiten die door het onderzoek veroorzaakte schade door dood of letsel van de proefpersoon dekt. De reden van deze ontheffing is dat deze commissie van oordeel is dat het meedoen aan dit onderzoek voor de proefpersoon zonder enig risico is.

Vragen Indien u vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met de onderzoekers:

Drs. José Jacobs

Dr. Esmeralda Krop

IRAS, Universiteit Utrecht Jenalaan 18d 3584 CK Utrecht tel: 030-2531468 email: [email protected]

IRAS, Universiteit Utrecht Jenalaan 18d 3584 CK Utrecht tel: 030-2539523 email: [email protected]

Voor medische vragen kunt u contact opnemen met dr. J. Rooijackers, longarts: tel 06-45408864 of e-mail [email protected]. Indien u wilt overleggen met een onafhankelijke arts die niet bij de uitvoering van het onderzoek betrokken is, kunt u contact opnemen met dr. Jaring van der Zee, tel 0205664356 of e-mail [email protected]. Hij is werkzaam bij het Academisch Medisch Centrum aan de Universiteit van Amsterdam als longarts.

Klachten Als u klachten heeft over het onderzoek kunt u dit melden aan een van de onderzoekers (zie bovenstaande contactgegevens). Indien u liever een onafhankelijke persoon wilt aanspreken kunt u contact opnemen met dr. J.S. van der Zee, longarts, tel 020-5664356 of e-mail [email protected].

HITEA Onderzoek naar de binnenluchtkwaliteit in basisscholen en de gezondheid van leerlingen en docenten

De HITEA studie wordt onder andere gesteund door de Europese Unie en het Astmafonds.

HITEA2 Brochure_def.indd 1

30-01-2009 15:17:52

ACHTERGROND

DE OPZET VAN HET ONDERZOEK

HITEA: Onderzoek naar

Wat houdt meedoen aan het onderzoek in?

de binnenluchtkwaliteit in basisscholen en de gezondheid van leerlingen en docenten

Wie nodigen we uit voor dit onderzoek?

In 2008 is het HITEA project gestart. HITEA is de afkorting voor: Health Effects of Indoor Pollutants: Integrating microbial, toxicological and epidemiological approaches. In dit onderzoek wordt gekeken naar stoffen die aanwezig zijn in de binnenlucht van basisscholen en effecten die deze stoffen kunnen hebben op de gezondheid. Vooral (astmatische) luchtwegklachten en allergieën spelen hier een rol. Het project wordt uitgevoerd in basisscholen in Nederland, Spanje en Finland. Het onderzoek wordt onder andere gefinancierd door de Europese Unie en door het Nederlands Astmafonds.

Bloedonderzoek

Alle kinderen van groep 3 tot en met groep 8 op school worden gevraagd mee te doen met dit onderzoek. Om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de situatie op school willen we van alle kinderen informatie hebben, ook als uw kind geen luchtwegaandoeningen zoals astma of allergie heeft.

Vragenlijst en gezondheidskundig onderzoek Het onderzoek bestaat uit twee delen:

· het invullen van een vragenlijst (dit heeft reeds plaatsgevonden eind 2008 · gezondheidsmetingen Er is nog de mogelijkheid de vragenlijst in te vullen als u dit nog niet gedaan heeft. De vragenlijst kunt u downloaden en uitprinten via de website: www.iras.uu.nl/hitea. U kunt ook een vragenlijst opvragen bij de onderzoekers. De contactgegevens vindt u elders in deze brochure.

Waarom dit onderzoek? Kinderen brengen een groot deel van hun tijd op school door. De laatste jaren is gebleken dat de kwaliteit van de lucht in basisscholen vaak niet optimaal is. Er is vaak te weinig frisse lucht in de klaslokalen van scholen, omdat de ramen te weinig (kunnen) worden open gezet. Dit kan bij leerlingen leiden tot gezondheidsklachten, zoals allergie of hoesten. Kinderen die astma en allergieën hebben kunnen hier juist nog meer klachten door krijgen. Onbekend is wélke stoffen in de lucht van de klas gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Daarom wordt het HITEA onderzoek uitgevoerd. We hopen door dit onderzoek te weten te komen: · welke stoffen er in de binnenlucht van basisscholen aanwezig zijn; · welke effecten deze stoffen hebben op de gezondheid, en dan vooral op astma en allergie.

De verschillende onderdelen van het onderzoek:

Wat is astma en wat is allergie?

Hiermee wordt vastgesteld hoe groot de inhoud van de longen is en of de luchtwegen vernauwd zijn. Uw kind moet hiervoor een aantal keer zo diep mogelijk inademen en zo lang en hard mogelijk uitblazen in een apparaat. De neus wordt dichtgehouden door een knijpertje.

Astma is een aandoening van de luchtwegen. Bij astma zijn de luchtwegen soms vernauwd als gevolg van een prikkel, bijvoorbeeld rook, mist of stof. Het ademen gaat moeilijker en je wordt benauwd. Het is niet duidelijk waarom de één astma krijgt en de ander niet. Iemand met een allergie is gevoelig voor bepaalde stoffen in de omgeving (allergenen). Iemand die allergisch is kan heftig op allergenen reageren, bijvoorbeeld met jeuk, hoesten, snotteren en benauwdheid. Ook voor allergie is het niet duidelijk waarom de één het heeft en de ander niet.

Gezondheidsmetingen Het meten van de gezondheid bestaat uit een longfunctiemeting (= een blaastest) en uit afname van bloed. U kunt er ook voor kiezen om uw kind aan enkel één van de onderdelen mee te laten doen. Alle gezondheidsmetingen worden uitgevoerd door speciaal hiervoor opgeleide personen.

Longfunctiemeting

HITEA2 Brochure_def.indd 2

Het longfunctie onderzoek wordt op school, tijdens schooltijd, uitgevoerd. Het onderzoek zal ongeveer 5 tot 10 minuten duren. De bloedafname zal tijdens een apart dagdeel plaatsvinden zodat ouders ook de mogelijkheid hebben om bij de bloedafname op school aanwezig te zijn. U kunt er echter ook voor kiezen uw kind alleen aan de blaastest mee te laten doen. Het exacte tijdstip van de testen staat in de uitnodigingsbrief vermeld.

Vervolgonderzoek Een kleine groep kinderen zullen we uitnodigen om mee te werken aan het vervolgonderzoek. Dit zullen kinderen zijn met gevoelige luchtwegen die vaker klachten hebben. Bij deze kinderen zullen we nog 3 keer binnen 1,5 jaar de blaastest herhalen. Tijdens dit vervolgonderzoek zal er ook nog een extra gezondheidsmeting worden gedaan: het meten van stikstofoxide in de uitademingslucht. Stikstofoxide is gewoon in de lucht aanwezig en wordt door iedereen ingeademd. Daarnaast wordt stikstofoxide in de luchtwegen aangemaakt. Mensen met astma maken meer stikstofoxide in de longen aan dan mensen zonder astma. Terwijl het kind rustig door een apparaat in- en uitademt, wordt de uitademingslucht gemeten. De hoeveelheid stikstofoxide in de uitademingslucht is direct af te lezen. De metingen voor het vervolgonderzoek worden gedaan op drie tijdstippen: vlak voor de zomervakantie in 2009, direct in het begin van het schooljaar 2009-2010, en in het voorjaar van 2010. Door meerdere metingen te doen kunnen we kijken of als er in de binnenlucht dingen veranderen dit ook te zien is aan de gezondheid. De ouders van de kinderen die we willen uitnodigen voor het vervolgonderzoek worden hierover apart benaderd. Omdat voor het vervolgonderzoek ook in het volgende schooljaar wordt gemeten zullen we de kinderen die nu in groep 8 zitten hiervoor niet uitnodigen. Elk onderdeel is weinig belastend voor de leerling (het bloedonderzoek kan als onprettig worden ervaren) en brengt geen gezondheidsrisico’s met zich mee.

De centrale vraag: “Heeft een slechte binnenluchtkwaliteit effecten op de gezondheid?”

Naar welke stoffen in de binnenlucht gaan we kijken? Voor dit onderzoek zijn wij vooral geïnteresseerd in stoffen die veel voorkomen door de aanwezigheid van vocht in het gebouw, waaronder microbiële agentia en allergenen. Microbiële agentia is een verzamelnaam voor levende of dode bacteriën en schimmels, en bepaalde bestandsdelen of uitscheidingsproducten van bacteriën en schimmels, zoals bijv. endotoxinen en glucanen. Uit eerder onderzoek is bekend dat microbiële agentia luchtwegklachten, zoals hoesten, een loopneus, astma en luchtweginfecties, kunnen veroorzaken. Allergenen zijn stoffen die voorkomen in de omgeving en die bij de meeste mensen geen reactie veroorzaken. Sommige mensen zijn echter wel gevoelig voor deze stoffen en kunnen last krijgen van een allergische reactie. Voorbeelden van allergenen die vaak voorkomen in de lucht zijn huisstofmijt, stuifmeel van bomen en planten en huidschilfers/haren van (huis)dieren. In dit onderzoek gaan we ook kijken naar andere zaken die met binnenluchtkwaliteit te maken hebben. We kijken bijvoorbeeld naar aan ventilatie gerelateerde stoffen (CO2) en we bekijken stoffen die in de binnenlucht voorkomen maar die van buiten afkomstig kunnen zijn, zoals fijnstof afkomstig van verkeer.

Er zal 10 milliliter bloed worden afgenomen uit een bloedvat in de binnenkant van de elleboog. Het moment van afname van het bloed kan een vervelend gevoel geven, maar brengt geen verdere gezondheidsrisico’s met zich mee. Soms kan er na de bloedafname een blauwe plek ontstaan, deze verdwijnt echter na een paar dagen vanzelf. Als uw kind dit wil kan er voor de bloedafname verdovende zalf op de prikplaats worden gesmeerd, zodat er nauwelijks iets van de prik wordt gevoeld. In het bloed zal gekeken worden naar stoffen die erop wijzen of iemand aanleg heeft om een allergie of astma te krijgen, of die de aanwezigheid van een allergie aantonen.

Wat gebeurt er met de resultaten van het onderzoek?

Longfunctiemeting: een blaastest om de longinhoud te bepalen

Als alle gegevens zijn verzameld, zal gekeken worden hoe de binnenluchtkwaliteit in scholen is en wat de mogelijke gevolgen zijn op de luchtwegen en op het ontwikkelen van allergie bij basisschoolkinderen en -docenten. Wanneer het onderzoek is afgerond, krijgen de school, de docenten en de ouder(s)/verzorger(s) van de leerlingen een kort verslag met de resultaten van het onderzoek. Alle persoonlijke testresultaten zullen enkele weken na de gezondheidsmeting naar het huisadres worden opgestuurd. Indien uit de persoonlijke resultaten van uw kind blijkt dat verwijzing naar een arts verstandig is, zult u hiervan op de hoogte worden gesteld. Persoonlijke resultaten worden alleen gegeven als u hiervoor toestemming heeft gegeven via het toestemmingformulier. Bij onverwachte resultaten zijn wij verplicht hierover contact met u op te nemen.

30-01-2009 15:17:53

ACHTERGROND

DE OPZET VAN HET ONDERZOEK

HITEA: Onderzoek naar

Wat houdt meedoen aan het onderzoek in?

de binnenluchtkwaliteit in basisscholen en de gezondheid van leerlingen en docenten

Wie nodigen we uit voor dit onderzoek?

In 2008 is het HITEA project gestart. HITEA is de afkorting voor: Health Effects of Indoor Pollutants: Integrating microbial, toxicological and epidemiological approaches. In dit onderzoek wordt gekeken naar stoffen die aanwezig zijn in de binnenlucht van basisscholen en effecten die deze stoffen kunnen hebben op de gezondheid. Vooral (astmatische) luchtwegklachten en allergieën spelen hier een rol. Het project wordt uitgevoerd in basisscholen in Nederland, Spanje en Finland. Het onderzoek wordt onder andere gefinancierd door de Europese Unie en door het Nederlands Astmafonds.

Bloedonderzoek

Alle kinderen van groep 3 tot en met groep 8 op school worden gevraagd mee te doen met dit onderzoek. Om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de situatie op school willen we van alle kinderen informatie hebben, ook als uw kind geen luchtwegaandoeningen zoals astma of allergie heeft.

Vragenlijst en gezondheidskundig onderzoek Het onderzoek bestaat uit twee delen:

· het invullen van een vragenlijst (dit heeft reeds plaatsgevonden eind 2008 · gezondheidsmetingen Er is nog de mogelijkheid de vragenlijst in te vullen als u dit nog niet gedaan heeft. De vragenlijst kunt u downloaden en uitprinten via de website: www.iras.uu.nl/hitea. U kunt ook een vragenlijst opvragen bij de onderzoekers. De contactgegevens vindt u elders in deze brochure.

Waarom dit onderzoek? Kinderen brengen een groot deel van hun tijd op school door. De laatste jaren is gebleken dat de kwaliteit van de lucht in basisscholen vaak niet optimaal is. Er is vaak te weinig frisse lucht in de klaslokalen van scholen, omdat de ramen te weinig (kunnen) worden open gezet. Dit kan bij leerlingen leiden tot gezondheidsklachten, zoals allergie of hoesten. Kinderen die astma en allergieën hebben kunnen hier juist nog meer klachten door krijgen. Onbekend is wélke stoffen in de lucht van de klas gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Daarom wordt het HITEA onderzoek uitgevoerd. We hopen door dit onderzoek te weten te komen: · welke stoffen er in de binnenlucht van basisscholen aanwezig zijn; · welke effecten deze stoffen hebben op de gezondheid, en dan vooral op astma en allergie.

De verschillende onderdelen van het onderzoek:

Wat is astma en wat is allergie?

Hiermee wordt vastgesteld hoe groot de inhoud van de longen is en of de luchtwegen vernauwd zijn. Uw kind moet hiervoor een aantal keer zo diep mogelijk inademen en zo lang en hard mogelijk uitblazen in een apparaat. De neus wordt dichtgehouden door een knijpertje.

Astma is een aandoening van de luchtwegen. Bij astma zijn de luchtwegen soms vernauwd als gevolg van een prikkel, bijvoorbeeld rook, mist of stof. Het ademen gaat moeilijker en je wordt benauwd. Het is niet duidelijk waarom de één astma krijgt en de ander niet. Iemand met een allergie is gevoelig voor bepaalde stoffen in de omgeving (allergenen). Iemand die allergisch is kan heftig op allergenen reageren, bijvoorbeeld met jeuk, hoesten, snotteren en benauwdheid. Ook voor allergie is het niet duidelijk waarom de één het heeft en de ander niet.

Gezondheidsmetingen Het meten van de gezondheid bestaat uit een longfunctiemeting (= een blaastest) en uit afname van bloed. U kunt er ook voor kiezen om uw kind aan enkel één van de onderdelen mee te laten doen. Alle gezondheidsmetingen worden uitgevoerd door speciaal hiervoor opgeleide personen.

Longfunctiemeting

HITEA2 Brochure_def.indd 2

Het longfunctie onderzoek wordt op school, tijdens schooltijd, uitgevoerd. Het onderzoek zal ongeveer 5 tot 10 minuten duren. De bloedafname zal tijdens een apart dagdeel plaatsvinden zodat ouders ook de mogelijkheid hebben om bij de bloedafname op school aanwezig te zijn. U kunt er echter ook voor kiezen uw kind alleen aan de blaastest mee te laten doen. Het exacte tijdstip van de testen staat in de uitnodigingsbrief vermeld.

Vervolgonderzoek Een kleine groep kinderen zullen we uitnodigen om mee te werken aan het vervolgonderzoek. Dit zullen kinderen zijn met gevoelige luchtwegen die vaker klachten hebben. Bij deze kinderen zullen we nog 3 keer binnen 1,5 jaar de blaastest herhalen. Tijdens dit vervolgonderzoek zal er ook nog een extra gezondheidsmeting worden gedaan: het meten van stikstofoxide in de uitademingslucht. Stikstofoxide is gewoon in de lucht aanwezig en wordt door iedereen ingeademd. Daarnaast wordt stikstofoxide in de luchtwegen aangemaakt. Mensen met astma maken meer stikstofoxide in de longen aan dan mensen zonder astma. Terwijl het kind rustig door een apparaat in- en uitademt, wordt de uitademingslucht gemeten. De hoeveelheid stikstofoxide in de uitademingslucht is direct af te lezen. De metingen voor het vervolgonderzoek worden gedaan op drie tijdstippen: vlak voor de zomervakantie in 2009, direct in het begin van het schooljaar 2009-2010, en in het voorjaar van 2010. Door meerdere metingen te doen kunnen we kijken of als er in de binnenlucht dingen veranderen dit ook te zien is aan de gezondheid. De ouders van de kinderen die we willen uitnodigen voor het vervolgonderzoek worden hierover apart benaderd. Omdat voor het vervolgonderzoek ook in het volgende schooljaar wordt gemeten zullen we de kinderen die nu in groep 8 zitten hiervoor niet uitnodigen. Elk onderdeel is weinig belastend voor de leerling (het bloedonderzoek kan als onprettig worden ervaren) en brengt geen gezondheidsrisico’s met zich mee.

De centrale vraag: “Heeft een slechte binnenluchtkwaliteit effecten op de gezondheid?”

Naar welke stoffen in de binnenlucht gaan we kijken? Voor dit onderzoek zijn wij vooral geïnteresseerd in stoffen die veel voorkomen door de aanwezigheid van vocht in het gebouw, waaronder microbiële agentia en allergenen. Microbiële agentia is een verzamelnaam voor levende of dode bacteriën en schimmels, en bepaalde bestandsdelen of uitscheidingsproducten van bacteriën en schimmels, zoals bijv. endotoxinen en glucanen. Uit eerder onderzoek is bekend dat microbiële agentia luchtwegklachten, zoals hoesten, een loopneus, astma en luchtweginfecties, kunnen veroorzaken. Allergenen zijn stoffen die voorkomen in de omgeving en die bij de meeste mensen geen reactie veroorzaken. Sommige mensen zijn echter wel gevoelig voor deze stoffen en kunnen last krijgen van een allergische reactie. Voorbeelden van allergenen die vaak voorkomen in de lucht zijn huisstofmijt, stuifmeel van bomen en planten en huidschilfers/haren van (huis)dieren. In dit onderzoek gaan we ook kijken naar andere zaken die met binnenluchtkwaliteit te maken hebben. We kijken bijvoorbeeld naar aan ventilatie gerelateerde stoffen (CO2) en we bekijken stoffen die in de binnenlucht voorkomen maar die van buiten afkomstig kunnen zijn, zoals fijnstof afkomstig van verkeer.

Er zal 10 milliliter bloed worden afgenomen uit een bloedvat in de binnenkant van de elleboog. Het moment van afname van het bloed kan een vervelend gevoel geven, maar brengt geen verdere gezondheidsrisico’s met zich mee. Soms kan er na de bloedafname een blauwe plek ontstaan, deze verdwijnt echter na een paar dagen vanzelf. Als uw kind dit wil kan er voor de bloedafname verdovende zalf op de prikplaats worden gesmeerd, zodat er nauwelijks iets van de prik wordt gevoeld. In het bloed zal gekeken worden naar stoffen die erop wijzen of iemand aanleg heeft om een allergie of astma te krijgen, of die de aanwezigheid van een allergie aantonen.

Wat gebeurt er met de resultaten van het onderzoek?

Longfunctiemeting: een blaastest om de longinhoud te bepalen

Als alle gegevens zijn verzameld, zal gekeken worden hoe de binnenluchtkwaliteit in scholen is en wat de mogelijke gevolgen zijn op de luchtwegen en op het ontwikkelen van allergie bij basisschoolkinderen en -docenten. Wanneer het onderzoek is afgerond, krijgen de school, de docenten en de ouder(s)/verzorger(s) van de leerlingen een kort verslag met de resultaten van het onderzoek. Alle persoonlijke testresultaten zullen enkele weken na de gezondheidsmeting naar het huisadres worden opgestuurd. Indien uit de persoonlijke resultaten van uw kind blijkt dat verwijzing naar een arts verstandig is, zult u hiervan op de hoogte worden gesteld. Persoonlijke resultaten worden alleen gegeven als u hiervoor toestemming heeft gegeven via het toestemmingformulier. Bij onverwachte resultaten zijn wij verplicht hierover contact met u op te nemen.

30-01-2009 15:17:53

ACHTERGROND

DE OPZET VAN HET ONDERZOEK

HITEA: Onderzoek naar

Wat houdt meedoen aan het onderzoek in?

de binnenluchtkwaliteit in basisscholen en de gezondheid van leerlingen en docenten

Wie nodigen we uit voor dit onderzoek?

In 2008 is het HITEA project gestart. HITEA is de afkorting voor: Health Effects of Indoor Pollutants: Integrating microbial, toxicological and epidemiological approaches. In dit onderzoek wordt gekeken naar stoffen die aanwezig zijn in de binnenlucht van basisscholen en effecten die deze stoffen kunnen hebben op de gezondheid. Vooral (astmatische) luchtwegklachten en allergieën spelen hier een rol. Het project wordt uitgevoerd in basisscholen in Nederland, Spanje en Finland. Het onderzoek wordt onder andere gefinancierd door de Europese Unie en door het Nederlands Astmafonds.

Bloedonderzoek

Alle kinderen van groep 3 tot en met groep 8 op school worden gevraagd mee te doen met dit onderzoek. Om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van de situatie op school willen we van alle kinderen informatie hebben, ook als uw kind geen luchtwegaandoeningen zoals astma of allergie heeft.

Vragenlijst en gezondheidskundig onderzoek Het onderzoek bestaat uit twee delen:

· het invullen van een vragenlijst (dit heeft reeds plaatsgevonden eind 2008 · gezondheidsmetingen Er is nog de mogelijkheid de vragenlijst in te vullen als u dit nog niet gedaan heeft. De vragenlijst kunt u downloaden en uitprinten via de website: www.iras.uu.nl/hitea. U kunt ook een vragenlijst opvragen bij de onderzoekers. De contactgegevens vindt u elders in deze brochure.

Waarom dit onderzoek? Kinderen brengen een groot deel van hun tijd op school door. De laatste jaren is gebleken dat de kwaliteit van de lucht in basisscholen vaak niet optimaal is. Er is vaak te weinig frisse lucht in de klaslokalen van scholen, omdat de ramen te weinig (kunnen) worden open gezet. Dit kan bij leerlingen leiden tot gezondheidsklachten, zoals allergie of hoesten. Kinderen die astma en allergieën hebben kunnen hier juist nog meer klachten door krijgen. Onbekend is wélke stoffen in de lucht van de klas gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Daarom wordt het HITEA onderzoek uitgevoerd. We hopen door dit onderzoek te weten te komen: · welke stoffen er in de binnenlucht van basisscholen aanwezig zijn; · welke effecten deze stoffen hebben op de gezondheid, en dan vooral op astma en allergie.

De verschillende onderdelen van het onderzoek:

Wat is astma en wat is allergie?

Hiermee wordt vastgesteld hoe groot de inhoud van de longen is en of de luchtwegen vernauwd zijn. Uw kind moet hiervoor een aantal keer zo diep mogelijk inademen en zo lang en hard mogelijk uitblazen in een apparaat. De neus wordt dichtgehouden door een knijpertje.

Astma is een aandoening van de luchtwegen. Bij astma zijn de luchtwegen soms vernauwd als gevolg van een prikkel, bijvoorbeeld rook, mist of stof. Het ademen gaat moeilijker en je wordt benauwd. Het is niet duidelijk waarom de één astma krijgt en de ander niet. Iemand met een allergie is gevoelig voor bepaalde stoffen in de omgeving (allergenen). Iemand die allergisch is kan heftig op allergenen reageren, bijvoorbeeld met jeuk, hoesten, snotteren en benauwdheid. Ook voor allergie is het niet duidelijk waarom de één het heeft en de ander niet.

Gezondheidsmetingen Het meten van de gezondheid bestaat uit een longfunctiemeting (= een blaastest) en uit afname van bloed. U kunt er ook voor kiezen om uw kind aan enkel één van de onderdelen mee te laten doen. Alle gezondheidsmetingen worden uitgevoerd door speciaal hiervoor opgeleide personen.

Longfunctiemeting

HITEA2 Brochure_def.indd 2

Het longfunctie onderzoek wordt op school, tijdens schooltijd, uitgevoerd. Het onderzoek zal ongeveer 5 tot 10 minuten duren. De bloedafname zal tijdens een apart dagdeel plaatsvinden zodat ouders ook de mogelijkheid hebben om bij de bloedafname op school aanwezig te zijn. U kunt er echter ook voor kiezen uw kind alleen aan de blaastest mee te laten doen. Het exacte tijdstip van de testen staat in de uitnodigingsbrief vermeld.

Vervolgonderzoek Een kleine groep kinderen zullen we uitnodigen om mee te werken aan het vervolgonderzoek. Dit zullen kinderen zijn met gevoelige luchtwegen die vaker klachten hebben. Bij deze kinderen zullen we nog 3 keer binnen 1,5 jaar de blaastest herhalen. Tijdens dit vervolgonderzoek zal er ook nog een extra gezondheidsmeting worden gedaan: het meten van stikstofoxide in de uitademingslucht. Stikstofoxide is gewoon in de lucht aanwezig en wordt door iedereen ingeademd. Daarnaast wordt stikstofoxide in de luchtwegen aangemaakt. Mensen met astma maken meer stikstofoxide in de longen aan dan mensen zonder astma. Terwijl het kind rustig door een apparaat in- en uitademt, wordt de uitademingslucht gemeten. De hoeveelheid stikstofoxide in de uitademingslucht is direct af te lezen. De metingen voor het vervolgonderzoek worden gedaan op drie tijdstippen: vlak voor de zomervakantie in 2009, direct in het begin van het schooljaar 2009-2010, en in het voorjaar van 2010. Door meerdere metingen te doen kunnen we kijken of als er in de binnenlucht dingen veranderen dit ook te zien is aan de gezondheid. De ouders van de kinderen die we willen uitnodigen voor het vervolgonderzoek worden hierover apart benaderd. Omdat voor het vervolgonderzoek ook in het volgende schooljaar wordt gemeten zullen we de kinderen die nu in groep 8 zitten hiervoor niet uitnodigen. Elk onderdeel is weinig belastend voor de leerling (het bloedonderzoek kan als onprettig worden ervaren) en brengt geen gezondheidsrisico’s met zich mee.

De centrale vraag: “Heeft een slechte binnenluchtkwaliteit effecten op de gezondheid?”

Naar welke stoffen in de binnenlucht gaan we kijken? Voor dit onderzoek zijn wij vooral geïnteresseerd in stoffen die veel voorkomen door de aanwezigheid van vocht in het gebouw, waaronder microbiële agentia en allergenen. Microbiële agentia is een verzamelnaam voor levende of dode bacteriën en schimmels, en bepaalde bestandsdelen of uitscheidingsproducten van bacteriën en schimmels, zoals bijv. endotoxinen en glucanen. Uit eerder onderzoek is bekend dat microbiële agentia luchtwegklachten, zoals hoesten, een loopneus, astma en luchtweginfecties, kunnen veroorzaken. Allergenen zijn stoffen die voorkomen in de omgeving en die bij de meeste mensen geen reactie veroorzaken. Sommige mensen zijn echter wel gevoelig voor deze stoffen en kunnen last krijgen van een allergische reactie. Voorbeelden van allergenen die vaak voorkomen in de lucht zijn huisstofmijt, stuifmeel van bomen en planten en huidschilfers/haren van (huis)dieren. In dit onderzoek gaan we ook kijken naar andere zaken die met binnenluchtkwaliteit te maken hebben. We kijken bijvoorbeeld naar aan ventilatie gerelateerde stoffen (CO2) en we bekijken stoffen die in de binnenlucht voorkomen maar die van buiten afkomstig kunnen zijn, zoals fijnstof afkomstig van verkeer.

Er zal 10 milliliter bloed worden afgenomen uit een bloedvat in de binnenkant van de elleboog. Het moment van afname van het bloed kan een vervelend gevoel geven, maar brengt geen verdere gezondheidsrisico’s met zich mee. Soms kan er na de bloedafname een blauwe plek ontstaan, deze verdwijnt echter na een paar dagen vanzelf. Als uw kind dit wil kan er voor de bloedafname verdovende zalf op de prikplaats worden gesmeerd, zodat er nauwelijks iets van de prik wordt gevoeld. In het bloed zal gekeken worden naar stoffen die erop wijzen of iemand aanleg heeft om een allergie of astma te krijgen, of die de aanwezigheid van een allergie aantonen.

Wat gebeurt er met de resultaten van het onderzoek?

Longfunctiemeting: een blaastest om de longinhoud te bepalen

Als alle gegevens zijn verzameld, zal gekeken worden hoe de binnenluchtkwaliteit in scholen is en wat de mogelijke gevolgen zijn op de luchtwegen en op het ontwikkelen van allergie bij basisschoolkinderen en -docenten. Wanneer het onderzoek is afgerond, krijgen de school, de docenten en de ouder(s)/verzorger(s) van de leerlingen een kort verslag met de resultaten van het onderzoek. Alle persoonlijke testresultaten zullen enkele weken na de gezondheidsmeting naar het huisadres worden opgestuurd. Indien uit de persoonlijke resultaten van uw kind blijkt dat verwijzing naar een arts verstandig is, zult u hiervan op de hoogte worden gesteld. Persoonlijke resultaten worden alleen gegeven als u hiervoor toestemming heeft gegeven via het toestemmingformulier. Bij onverwachte resultaten zijn wij verplicht hierover contact met u op te nemen.

30-01-2009 15:17:53

Voordelen voor de deelnemers Door mee te werken aan het onderzoek zullen ouders, kinderen, en de basisscholen meer te weten komen over welke stoffen in de klas voorkomen en of bepaalde stoffen ook gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Hier is namelijk nog weinig over bekend en het is dus belangrijk het algemeen inzicht over dit onderwerp te vergroten. Daarnaast kunnen de resultaten mogelijk tot beleidsmaatregelen leiden die zorgen voor verbeteringen in de leer- en werksituatie in basisscholen. De deelnemers ontvangen ook hun persoonlijke resultaten en kunnen zo meer inzicht krijgen in o.a. het functioneren van hun luchtwegen en in hun allergische status. Als uit de persoonlijke gezondheidsmetingen blijkt dat het aan te raden is dat u met uw kind contact zoekt met de huisarts, zult u hierover worden benaderd.

Risico’s van het onderzoek Het onderzoek is beoordeeld door de Medisch Ethische Toetsingscommissie van het Universitair Medisch Centrum te Utrecht. De risico’s die verbonden zijn aan het afnemen van de luchtwegtesten en de bloedafname zijn verwaarloosbaar.

Toestemming U kunt op bijgevoegd toestemmingsformulier per onderdeel aangeven of u uw kind deel laat nemen aan de gezondheidsmetingen. Als uw kind 12 jaar of ouder is, moet deze ook zelf toestemming geven door middel van het toestemmingsformulier te tekenen. Het precieze tijdstip van het onderzoek vindt u in de bijgesloten brief.

Vrijwilligheid en privacy Deelname aan het onderzoek is vrijwillig. Zowel u als uw kind kunnen op elk gewenst moment voor of tijdens het onderzoek beslissen om te stoppen met het onderzoek, ook nadat er al toestemming is gegeven. Indien u/uw kind besluit te stoppen met het onderzoek zal na overleg met u worden besloten of het opgeslagen onderzoeksmateriaal mag worden bewaard tot het einde van het onderzoek of dat het vernietigd moet worden. De onderzoeksgegevens worden behandeld volgens de Wet Bescherming Persoonsgegevens en de privacy regelgeving. Alle onderzoeksgegevens worden anoniem verwerkt. De gegevens worden gecodeerd opgeslagen d.m.v. een persoonsidentificatienummer, zodat alleen tegen onevenredige inspanningen gegevens te herleiden zijn. De gegevens zullen alleen worden gebruikt voor dit onderzoek en het opgeslagen onderzoeksmateriaal zal na afloop van het onderzoek (na maximaal 10 jaar) worden vernietigd. De individuele gegevens zullen niet ter beschikking worden gesteld aan derden.

Verzekering De Medisch Ethische Toetsingscommissie van het UMC Utrecht heeft ontheffing gegeven van de verplichting om voor dit onderzoek een verzekering af te sluiten die door het onderzoek veroorzaakte schade door dood of letsel van de proefpersoon dekt. De reden van deze ontheffing is dat deze commissie van oordeel is dat het meedoen aan dit onderzoek voor de proefpersoon zonder enig risico is.

Vragen Indien u vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met de onderzoekers:

Drs. José Jacobs

Dr. Esmeralda Krop

IRAS, Universiteit Utrecht Jenalaan 18d 3584 CK Utrecht tel: 030-2531468 email: [email protected]

IRAS, Universiteit Utrecht Jenalaan 18d 3584 CK Utrecht tel: 030-2539523 email: [email protected]

Voor medische vragen kunt u contact opnemen met dr. J. Rooijackers, longarts: tel 06-45408864 of e-mail [email protected]. Indien u wilt overleggen met een onafhankelijke arts die niet bij de uitvoering van het onderzoek betrokken is, kunt u contact opnemen met dr. Jaring van der Zee, tel 0205664356 of e-mail [email protected]. Hij is werkzaam bij het Academisch Medisch Centrum aan de Universiteit van Amsterdam als longarts.

Klachten Als u klachten heeft over het onderzoek kunt u dit melden aan een van de onderzoekers (zie bovenstaande contactgegevens). Indien u liever een onafhankelijke persoon wilt aanspreken kunt u contact opnemen met dr. J.S. van der Zee, longarts, tel 020-5664356 of e-mail [email protected].

HITEA Onderzoek naar de binnenluchtkwaliteit in basisscholen en de gezondheid van leerlingen en docenten

De HITEA studie wordt onder andere gesteund door de Europese Unie en het Astmafonds.

HITEA2 Brochure_def.indd 1

30-01-2009 15:17:52

Voordelen voor de deelnemers Door mee te werken aan het onderzoek zullen ouders, kinderen, en de basisscholen meer te weten komen over welke stoffen in de klas voorkomen en of bepaalde stoffen ook gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Hier is namelijk nog weinig over bekend en het is dus belangrijk het algemeen inzicht over dit onderwerp te vergroten. Daarnaast kunnen de resultaten mogelijk tot beleidsmaatregelen leiden die zorgen voor verbeteringen in de leer- en werksituatie in basisscholen. De deelnemers ontvangen ook hun persoonlijke resultaten en kunnen zo meer inzicht krijgen in o.a. het functioneren van hun luchtwegen en in hun allergische status. Als uit de persoonlijke gezondheidsmetingen blijkt dat het aan te raden is dat u met uw kind contact zoekt met de huisarts, zult u hierover worden benaderd.

Risico’s van het onderzoek Het onderzoek is beoordeeld door de Medisch Ethische Toetsingscommissie van het Universitair Medisch Centrum te Utrecht. De risico’s die verbonden zijn aan het afnemen van de luchtwegtesten en de bloedafname zijn verwaarloosbaar.

Toestemming U kunt op bijgevoegd toestemmingsformulier per onderdeel aangeven of u uw kind deel laat nemen aan de gezondheidsmetingen. Als uw kind 12 jaar of ouder is, moet deze ook zelf toestemming geven door middel van het toestemmingsformulier te tekenen. Het precieze tijdstip van het onderzoek vindt u in de bijgesloten brief.

Vrijwilligheid en privacy Deelname aan het onderzoek is vrijwillig. Zowel u als uw kind kunnen op elk gewenst moment voor of tijdens het onderzoek beslissen om te stoppen met het onderzoek, ook nadat er al toestemming is gegeven. Indien u/uw kind besluit te stoppen met het onderzoek zal na overleg met u worden besloten of het opgeslagen onderzoeksmateriaal mag worden bewaard tot het einde van het onderzoek of dat het vernietigd moet worden. De onderzoeksgegevens worden behandeld volgens de Wet Bescherming Persoonsgegevens en de privacy regelgeving. Alle onderzoeksgegevens worden anoniem verwerkt. De gegevens worden gecodeerd opgeslagen d.m.v. een persoonsidentificatienummer, zodat alleen tegen onevenredige inspanningen gegevens te herleiden zijn. De gegevens zullen alleen worden gebruikt voor dit onderzoek en het opgeslagen onderzoeksmateriaal zal na afloop van het onderzoek (na maximaal 10 jaar) worden vernietigd. De individuele gegevens zullen niet ter beschikking worden gesteld aan derden.

Verzekering De Medisch Ethische Toetsingscommissie van het UMC Utrecht heeft ontheffing gegeven van de verplichting om voor dit onderzoek een verzekering af te sluiten die door het onderzoek veroorzaakte schade door dood of letsel van de proefpersoon dekt. De reden van deze ontheffing is dat deze commissie van oordeel is dat het meedoen aan dit onderzoek voor de proefpersoon zonder enig risico is.

Vragen Indien u vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met de onderzoekers:

Drs. José Jacobs

Dr. Esmeralda Krop

IRAS, Universiteit Utrecht Jenalaan 18d 3584 CK Utrecht tel: 030-2531468 email: [email protected]

IRAS, Universiteit Utrecht Jenalaan 18d 3584 CK Utrecht tel: 030-2539523 email: [email protected]

Voor medische vragen kunt u contact opnemen met dr. J. Rooijackers, longarts: tel 06-45408864 of e-mail [email protected]. Indien u wilt overleggen met een onafhankelijke arts die niet bij de uitvoering van het onderzoek betrokken is, kunt u contact opnemen met dr. Jaring van der Zee, tel 0205664356 of e-mail [email protected]. Hij is werkzaam bij het Academisch Medisch Centrum aan de Universiteit van Amsterdam als longarts.

Klachten Als u klachten heeft over het onderzoek kunt u dit melden aan een van de onderzoekers (zie bovenstaande contactgegevens). Indien u liever een onafhankelijke persoon wilt aanspreken kunt u contact opnemen met dr. J.S. van der Zee, longarts, tel 020-5664356 of e-mail [email protected].

HITEA Onderzoek naar de binnenluchtkwaliteit in basisscholen en de gezondheid van leerlingen en docenten

De HITEA studie wordt onder andere gesteund door de Europese Unie en het Astmafonds.

HITEA2 Brochure_def.indd 1

30-01-2009 15:17:52