Het verband tussen empathie en wanen bij mensen met schizofrenie

   

    Het verband tussen empathie en wanen bij mensen met  schizofrenie      The association between empathy and delusions in the presence of schizophrenia   

      Masterthese Klinische en Ontwikkelingspsychologie  Onderzoeksverslag             

 

                      “All I know is I make sense to me‐ it's other people who seem complicated.”   ― Tara Kelly, Harmonic Feedback                             

 

2 

Inhoudsopgave    Voorwoord  Inhoudsopgave  Samenvatting (Nederlandse & Engelse versie)    1 Inleiding.................................................................................................................................. 8  1.1 Theoretisch kader  1.2 Huidig onderzoek    2 Methodologie....................................................................................................................... 12  2.1     Participanten  2.2     Materialen  2.2.1  Affectieve & cognitieve empathie  2.2.2  Wanen in het kader van schizofrenie  2.3     Data analyse  3 Resultaten ............................................................................................................................ 18  3.1 Beschrijvende statistieken en verschillen met de gezonde proefpersonen  3.2 Onderlinge correlaties  3.3 Het verband nader onderzocht    4 Discussie............................................................................................................................... 25  4.1 Samenvatting van de gevonden resultaten  4.2 Integratie met eerder onderzoek en de literatuur  4.3 Implicaties en vervolgonderzoek    Bijlagen    Bijlage I:  Positive and Negative Symptom Scale 

 

3 

Bijlage II: Assumptie van homoscedasticiteit    Grafieken & Tabellen    Tabel 2.3.1:   normale verdeling de variabelen    Tabel 3.1.1:   beschrijvende statistieken van de groep mensen met schizofrenie  Tabel 3.1.2:   beschrijvende statistieken van de gezonde proefpersonen  Tabel 3.1.3:   verschillen tussen de mensen met schizofrenie en gezonde proefpersonen      

           op de Emotional Empathic Tendency Scale 

Tabel 3.1.4:   verschillen tussen de mensen met schizofrenie en de gezonde     

            proefpersonen op de Faux Pas Detection Score 

Tabel 3.2.1:   verschillen in de aanwezigheid van wanen (>3 op PANSS) op de Emotional     

           Empathic Tendency Scale tussen de mensen met schizofrenie en de  

  

 

gezonde proefpersonen. 

  Tabel 3.2.2:   verschillen in de aanwezigheid van wanen (>3 op PANSS) op de Faux Pas     

           Detection Score tussen de mensen met schizofrenie en de gezonde  

  

           proefpersonen 

Tabel 3.2.1:   Spearman correlaties  Tabel 3.2.1:   Pearson correlaties    Tabel 3.3.1:      Kruskas Wallis Rankscores  Tabel 3.3.2:      Kruskas Wallis Ranks per groep  Tabel 3.3.3:   Kruskas Wallis toets    Grafiek 3.3.1:  grafische weergave van de groepsverschillen op Emotional Empathic     

              Tendency Scale en de Faux Pas Detection Score 

     

 

4 

Samenvatting/ Summary    Nederlandse versie  Mensen met wanen en schizofrenie hebben per definitie gedachten over henzelf, anderen  en de wereld die afwijken van wat algemeen toegankelijk is binnen de maatschappij of  (sub)cultuur. In deze these is onderzocht of wanen in het kader van schizofrenie verband  houden met empathie. In de wetenschappelijke literatuur zijn er meerdere aanwijzingen te  vinden dat de afwijkende gedachtepatronen van mensen met wanen in het kader van  schizofrenie verband houden met gebreken in empathie. Empathie is een heterogeen  construct dat het begrijpen en reageren op de emotionele beleving van anderen behelst. De  achterliggende gedachte van dit onderzoek is dat wanneer andere mensen minder goed  begrepen worden in hun emotionele ervaringen, er meer ruimte is voor de misinterpretatie  van sociale signalen en minder ruimte voor het aanpassen van het eigen gedachtegoed op  basis van wat anderen denken of voelen.  Een empathische respons is het product van twee centrale cognitieve en affectieve  empathische processen of componenten. Waar affectieve empathie ervoor zorgt dat we de  gevoelens van anderen kunnen ervaren, zorgt cognitieve empathie ervoor dat we de  betekenis van deze ervaringen kunnen begrijpen en kunnen omzetten in een gepaste  reactie. Uit de onderzoeksresultaten komt naar voren dat mensen met schizofrenie, zonder  te kijken naar welke symptomen ze precies hebben, beperkingen in zowel cognitieve als  affectieve empathie vertonen.   Door de groep mensen met schizofrenie op te delen in drie groepen, een groepsindeling  gebaseerd op de mate waarin wanen bij mensen met schizofrenie aanwezig is, is de  associatie tussen wanen en cognitieve en affectieve empathie verder onderzocht. Gebleken  is dat de mensen met schizofrenie en met een milde aanwezigheid van wanen hoger op  cognitieve en affectieve empathie metingen hebben gescoord in dan  de groep mensen met  schizofrenie en geen wanen en dan de groep mensen met schizofrenie en een sterke mate  van wanen; er lijkt sprake te zijn van een curve lineair verband tussen wanen in het kader  van schizofrenie en cognitieve en affectieve empathie.   

 

5 

English version  People with schizophrenia and delusions have thoughts about themselves, others and the  world, that differ from what is generally acceptable within a society or (sub)culture. In this  research we investigate whether delusions in the presence of schizophrenia are associated  with empathy. In the scientific literature there are several indications that these thought  patterns of people with schizophrenia and delusions are associated with defecits in  empathy. Empathy is a heterogeneous construct that involves the understanding and  responding to the emotional experiences of other people. When other people are less well  understood in their emotional experiences or intentions, there is more room for the  misinterpretation of social affective information and less oppertunity for adjusting your own  ideas to what other people think or feel.  An empathic response is the product of two central cognitive and affective empathic  processes or components. Where affective empathy helps us to experience the feelings of  others, cognitive empathy makes sure that we understand and react accordingly to these  experiences. The findings in this study show that people with schizophrenia exhibit, when  not considering their symptomatology, limitations in both cognitive and affective empathy in  comparison with a healty subject group.  To further eximine these findings in the presence of delusions, we devided the people with  schizophrenia into three groups based on the degree to which delusions are present. These  are respectively: not present, a mild presence and a strong presence of delusions.  Surprisingly people with schizophrenia and a mild presence of delusions scored higher on  the cognitive and affective empathy measurements than  the other two groups. These  findings indicate that there is curved lineaire association between cognitive and affective  emapthy and delusions in the presence of schizophrenia. 

         

 

6 

‐Hoofdstuk 1: Inleiding‐   “All I know is I make sense to me‐ it's other people who seem complicated.”   ― Tara Kelly, Harmonic Feedback ―   

1.1   Theoretisch kader    Het vormen van overtuigingen over de wereld, onszelf en anderen is een noodzakelijk  proces om de veelheid van informatie waarmee we dagelijks worden geconfronteerd te  kunnen verwerken. Om bestaande overtuigingen consistent en actueel te houden is  constante herziening en evaluatie noodzakelijk; sommige informatie wordt verworpen en  andere leidt tot nieuwe of een uitbreiding van bestaande kennis en overtuigingen (Elio &  Pelletie, 1997). Wanneer het mechanisme van het verwerpen en het accepteren van nieuwe  informatie niet adequaat functioneert, is het mogelijk dat een valse overtuiging(en), ook in  het licht van tegenstrijdig bewijs, blijft voortbestaan. Het is redelijk om aan te nemen dat  gebreken in een dergelijk mechanisme verband houden met het hebben van beperkt  gefundeerde, irrationele, en zelfs met waanachtige gedachten en overtuigingen (Kaliuzhna,  Chambon, Franck, Testud & van der Henst, 2012).     Overeenkomstig met het laatst genoemde wordt door de American Psychiatric Association  (2000) een waangedachte als volgt beschreven:   “een waan is een foutieve overtuiging, gebaseerd op onjuiste gevolgtrekkingen uit de externe  realiteit, die stevig vastgehouden wordt, ondanks de denkbeelden van bijna ieder ander en  ondanks eenduidig bewijs of aanwijzingen voor het tegendeel. Het denkbeeld is niet van  zodanige aard dat het door andere leden van de cultuur of de subcultuur geaccepteerd wordt  en is dus bijvoorbeeld geen onderdeel van een religieuze overtuiging.’   Gebreken in het evalueren en herzien van overtuigingen zullen de inhoud en het hebben van  waangedachten waarschijnlijk niet veroorzaken en/ of bepalen, maar maken een wijziging  daarvan erg moeilijk (Langdon, Coltheart & Ward, 2010).   Binnen het schizofrene spectrum en in mindere mate daarbuiten komen verschillende  soorten wanen met regelmaat voor (American Psychiatric Association, 2000). Wanen  worden door ongeveer driekwart van de mensen met schizofrenie ervaren (Lucas, Sainsbury, 

 

7 

& Collins 1962; Sartorius, et al. 1986) en door vijf tot tien procent van de gehele populatie  (Eaton, Romanoski, Anthony, & Nestadt, 1991).  Schizofrenie verwijst naar een groep psychotische stoornissen, waarvan de symptomen  wanen, hallucinaties, afwijkende gedachtepatronen en in meer of mindere mate  emotionele, denk,‐ en gedragstoornissen zijn (American Psychiatric Association, 2000). Het is  een ernstige aandoening die 0.5 procent van de werkende bevolking (18 t/m 64 jaar) ooit in  zijn of haar leven treft. Het komt iets vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Vanaf het 60ste  levensjaar is dit omgekeerd, doordat het aantal nieuwe gevallen sterker afneemt bij mannen  dan bij vrouwen (Gommer, Poos & Bruggeman, 2011).    In navolging van theorieën over verbale en non verbale communicatie, steunt het begrijpen  van communicatieve signalen op de mogelijkheden die we hebben om ‘gemeenschappelijke  grond’ te vinden met anderen; een proces dat geheel of gedeeltelijk gefaciliteerd wordt door  empathische processen (Tomasello et al. 2005; Samsundar, 1999). De moeilijkheden die  mensen met wanen in het kader van schizofrenie hebben in het aanpassen en/ of verwerpen  van bestaande overtuigingen hangen zodoende mogelijk samen met empathie.  Empathie is een heterogeen en een niet eenduidig gedefinieerd concept of construct (Lee, et  al. 2004; Preston & de Waal, 2002). Enkele auteurs hebben empathie gedefinieerd als een  grotendeels onvrijwillige reactie op affectieve signalen (Hoffman, 1978), waar andere het  beschrijven als ’ role taking ability’ of als ‘perspective taking ability’ (Freeman et al. 2004). In  navolging van de definiëring die Preston en de Waal (2002) hanteren, en die grotendeels  overeenkomt met de beschrijving van Hoffman (1978), is empathie:  “elk proces waarbij de waarneming van een ander zijn of haar (emotionele en mentale)  toestand ervoor zorgt dat de (emotionele en mentale) toestand van de waarnemer hier  dichter bij komt te liggen.”   Binnen het empathisch proces zijn twee functionele eigenschappen noodzakelijk; 1) het  vermogen om ‘geraakt’ te worden door een ander zijn of haar emotionele toestand, en 2)  het vermogen om hier over na te denken of om jezelf in een ander zijn of haar  gevoelswereld te denken (Shamasundar, 1999). Deze twee aspecten refereren  respectievelijk aan de twee centrale componenten van empathie; cognitieve en affectieve  empathie (Decety & Jackson, 2004).   De opdeling van het construct empathie in componenten is oorspronkelijk afkomstig van  Strayer (1987). Dit werd gedaan om de dimensionaliteit van empathie te kunnen beschrijven 

 

8 

en de interactie tussen cognitieve en affectieve factoren uiteen te kunnen zetten (Farrow &  Woodruff, 2007). Ook binnen het theoretisch raamwerk van het Perceptie‐ Actie model van  empathie zijn beide componenten complementair, interacterend en afhankelijk van elkaar;  waar bijvoorbeeld affectieve empathie ervoor zorgt dat het ongemak van anderen kan  worden ervaren, zorgt cognitieve empathie ervoor dat er ondanks de affectieve beleving,  een helpende hand kan worden uitgereikt (Preston & de Waal, 2002).   Cognitieve empathie blijkt grotendeels te overlappen met Theory of Mind of Mentalizing  (Langdon et al. 2006). Theory of Mind is het herkennen van en het denken over de intenties,  kennis en overtuigingen, ofwel over de mental state van een ander persoon (Premack &  Woodruff, 1978; Frith & Frith, 2008). In de wetenschappelijke literatuur is er toenemend  bewijs dat hogere orde Theory of Mind vaardigheden, in overeenstemming met het  Perceptie‐ Actie model, een beroep doen op ‘kennis over overtuigingen’ en ‘kennis over  emoties.’ (Hooker, Verosky, Germine, Knight & Esposito. 2008). Inzicht in de mental state  van andere mensen (die kan verschillen van die van onszelf) maakt het mogelijk om in te  kunnen schatten waarom een ander iets doet, om toekomstig gedrag van anderen te  voorspellen en het helpt te beslissen welke reactie gepast is in een sociale situatie.  Bovendien is het een belangrijk onderdeel van sociale intelligentie (Gallese & Goldman,  1998; Tomasello, et al. 2005).  Een voorbeeld van een geavanceerdere sociaal cognitieve (empathische) test waar deze  beide aspecten in terugkomen, is de Faux Pas test. In een van de verhalen van de Faux Pas  test vraagt Amy aan Susan, “wat doe je aan naar het feest van vanavond?” Waardoor Susan  tot een teleurstellende ontdekking komt; ze is niet uitgenodigd! Om de Faux Pas, ofwel de  sociale misstap, succesvol te identificeren is er inzicht nodig in; 1) dat er iemand is geweest  die onintentioneel iets gezegd heeft, iets wat hij of zij beter niet had kunnen zeggen, en 2)  welke emotionele gevolgen dit heeft (Baron‐Cohen, Riordan, Stone, Jones & Plaisted,   1999).    Frith (2005) heeft voorgesteld dat moeilijkheden met betrekking tot Theory of Mind  verbonden zijn aan de symptomatologie van mensen met schizofrenie. Dit is gesteld voor  uiteenlopende vormen van wanen, zoals betrekkingswanen, achtervolgingswanen en wanen  van misidentificatie, maar ook voor de uiteenlopende vormen van positieve en negatieve  symptomen. Wanneer bijvoorbeeld het eigen handelen niet wordt gezien als het resultaat  van de eigen intenties, kan het eigen handelen worden ervaren als ‘iets’ dat buiten de eigen 

 

9 

controle om gebeurd en zelfs als ‘iets’ dat onder controle van bijvoorbeeld buitenaardse  wezens staat (Salvatore,, et al. 2011).  In navolging van het theoretisch raamwerk van Theory of Mind en het Perceptie‐ Actie  Model is het intact functioneren van zowel cognitieve als affectieve empathie van belang  voor de mate van receptiviteit voor en internalisering van sociaal communicatieve  boodschappen (Derntl et al. 2009; Smith, et al. 2012). Het niet accuraat interpreteren van  sociale (emotionele) signalen kan leiden tot foutieve gevolgtrekkingen uit de externe  realiteit, geeft minder ruimte om in een sociale situatie een non‐ egocentrisch perspectief  aan te nemen en meer ruimte voor ambiguïteit over de betekenis van sociale signalen  (Langdon, Coltheart & Ward, 2006).  Aansluitend op het laatst genoemde, blijken mensen  met wanen relatief intolerant tegenover gevoelens van ambiguïteit; beslissingen worden  dan ook relatief sneller, met meer zekerheid en met minder ondersteunend bewijs genomen  (Garety, Hemsley & Wessely 1991). Daarnaast geven mensen met schizofrenie en wanen  andere mensen vaker de schuld voor het intentioneel veroorzaken van negatieve  gebeurtenissen en worden positieve gebeurtenissen juist meer als door het eigen toedoen  gezien. Dit wordt ook wel een attributiebias genoemd (Bentall, 1994).   In de wetenschappelijke literatuur zijn er aanwijzingen dat verscheidene empathische  processen c.q. componenten binnen het sociaal cognitieve domein bijdragen aan de  verminderde functionele uitkomsten van mensen met schizofrenie (Bellack, Morrison,  Wixtes & Muese, 1990; Corrigan & Green, 1993) en belangrijke aangrijppunten geven voor  psychologische interventies (Harvey & Bellack, 2009).    In hoeverre het cognitieve en affectieve component van empathie verbonden is aan de  symptomen en aan welke symptomen van schizofrenie, is echter grotendeels onbekend en  vereist aandacht in de wetenschappelijke literatuur (Lee, Farrow, Spence & Woodruff, 2004;  Smith et al. 2012). In de hoop een bijdrage te kunnen leveren aan het onderzoek naar  mensen met wanen in het kader van schizofrenie, en aan mogelijke behandelingen voor  deze kwetsbare groepen mensen, wordt in deze studie het verband tussen empathie en  wanen in kaart gebracht.    

1.2   Huidig onderzoek    Vanuit een theoretisch oogpunt lijkt verder onderzoek naar het verband tussen empathie en 

 

10 

wanen gerechtvaardigd; een verminderd vermogen tot empathie leidt waarschijnlijk tot  meer ambiguïteit over sociale signalen, minder ruimte voor het corrigeren van het eigen  gedachtegoed en meer ruimte voor  ‘eigenzinnige’ verklaringen van ervaringen  (Shamasundar, 1999; Preston & de Waal, 2002; Smith, et al. 2012; Hooker, et al. 2008).  In overeenstemming met deze en de overige besproken theoretische achtergronden van  zowel empathie als wanen, zijn de verwachtingen in deze studie:    1) dat lagere cognitieve en affectieve empathiescores gepaard gaan met een toename in de  ernst van wanen in het kader van schizofrenie.   2) Dat er voor zowel affectieve als cognitieve empathie een significant verschil bestaat met  gezonde proefpersonen.    In navolging van deze verwachtingen zijn er twee hypothesen te formuleren:    1) er is geen significant verband tussen cognitieve & affectieve empathie en wanen in het  kader van schizofrenie.  2) Er is geen significant verschil tussen de mensen met schizofrenie en de gezonde    proefpersonen voor zowel affectieve als cognitieve empathie.    In het huidige onderzoek is het niet de ambitie om te differentiëren tussen in stand  houdende en etiologische factoren van wanen, maar wel om een eerste en een niet enkel  theoretische stap te zetten naar het verduidelijken van de rol van empathie bij wanen in het  kader van schizofrenie.   In het volgende hoofdstuk zal ingegaan worden op hoe deze ambitie vorm zal krijgen in deze  studie.  

‐2. Methodologie‐    2.1 Participanten    Mensen met Schizofrenie  De participanten aan dit onderzoek zijn oorspronkelijk geselecteerd voor een eerdere studie 

 

11 

over de voorspellende waarde van neuropsychologische onderzoeken voor het sociaal  functioneren bij mensen met schizofrenie (Pijnenborg, Withaar, van den Bosch & Brouwer,  2010). Al de deelnemers aan dit onderzoek, 34 mannen en 12 vrouwen met de diagnose  schizofrenie volgens de DSM IV criteria (American Psychiatric Association, 2000), hebben een  Informed consent formulier ondertekend en waren psychotisch stabiel tijdens de  testafnamen. Deelnemers met een IQ < 70 zijn uitgesloten van participatie.     De gemiddelde leeftijd van de mensen met de schizofrenie is 27, 35 jaar (range 18‐49 , SD  7,75), het gemiddelde opleidingsniveau volgens de codering van Verhage1 (1968) ligt tussen  de LTS/ LEO en de MAVO/ MEAO (M 4,8 , SD 0,934) en het aantal psychosen varieert tussen  de nul en de tien (M 2,16 , SD 2,035). Van twee personen is het aantal psychosen niet  bekend.     Gezonde proefpersonen/ normeringgroep  De normering is gebaseerd op 50 gezonde proefpersonen, waarvan 33 mannen en 17  vrouwen (range 18 tot 52 jaar , M 33, 22 ,  SD 12,35). Proefpersonen met een psychiatrisch  verleden en/ of neurologische pathologie en met een IQ < 70 zijn hiervoor uitgesloten. Het  opleidingsniveau varieert tussen de MAVO/ MEAO en het VWO/ de universiteit (M 5,88 , SD  0,594).     Onderlinge verschillen tussen de twee groepen  Er zijn significante verschillen gevonden tussen de normgroep en de mensen met  schizofrenie voor leeftijd (t‐ score (94) ‐2,647 , p <0.01), opleidingsniveau (t‐ score (94) ‐6,88  , p < 0,01) en de distributie van geslacht (U  662,00 , p <0,01). Voor alle verschillen is  uitgegaan van gelijke varianties (Levene’ s test p > 0,05; non parametriche Levene’s test p >  0,05) 2.   

                                                         1

 De aangehouden codering van Verhage (1968) voor het opleidingsniveau is 1) minder dan lagere school, 2) lagere school afgemaakt, 3)  verdere vervolgopleidingen na de lagere school < 2 jaar, 4) LTS, LEAO, LHNO, 5) MULO/MAVO/MEAO diploma, 6)  HAVO/VWO/HEAO/HBS/HBO diploma, 7) VWO/universiteit diploma.  2

  De Levene’s test, toetst of de varianties aan elkaar gelijk zijn en wordt veel gebruikt bij t – toetsen. De non paramtrische equivalent heeft  betrekking op de assumptie van gelijke varianties voor non paramterische toetsingen. Zie ook paragraaf 2.3. 

 

12 

2.2 Materialen    2.2.1 Affectieve & cognitieve empathie    Affectieve empathie.   Op de Emotional Empathic Tendency Scale (EEQ) (Mehrabian & Epstein, 1972) geven de  deelnemers aan in hoeverre ze het eens zijn met verschillende stellingen, zoals “het zien van  verdriet geeft mij ook verdrietige gevoelens.”  De totale score kan variëren van ‐132 tot 132. Deze score is geassocieerd met veranderingen  in hartslag en zelf gerapporteerde emotionele reacties in het zien van emotionele ervaringen  van anderen. Daarnaast zijn er verbanden gevonden tussen de Emotional Empathic  Tendency Scale en prosociaal gedrag (Mehrabian, Young & Sato, 1988).     Cognitieve empathie.   In vijf van de in totaal tien opgelezen verhalen in de Faux Pas test (Stone et al, 1998) schuilt  een sociale misstap, bijvoorbeeld iemand verspreekt zich en verklapt per ongeluk een  geheim.    Aan het eind van elk verhaal wordt aan de participanten gevraagd; 1) zei iemand iets wat hij/  zij beter niet had kunnen zeggen? Ja/ nee, en 2) hoe denkt u dat (naam) zich voelde? De  correcte identificatie van de sociale misstap en aantal correct beantwoorde empathievragen  laten zich optellen tot een Faux Pas Detection score; een maat voor cognitieve empathie. In  navolging hiervan zullen beide variabelen als somscore worden meegenomen in deze   studie.   De schaal loopt van een minimum van nul, geen empathie‐ en identificatievragen goed, tot  een maximum van tien, alle identificatie‐ en empathievragen goed.  De gevonden interne consistentie tussen de correcte identificatie van de Faux Pas en de  empathievragen is    0,646 (p  0,07). In de wetenschappelijke literatuur wordt een interne  consistentie van 

 0,7 als voldoende gezien om variabelen samen te voegen tot een enkele 

somscore (Siero, Huisman & Kiers, 2009; van de Brink & Mellenbergh, 2003). Het verschil  tussen de gevonden interne consistentie en deze arbitraire grens is echter te klein om de  identificatie‐ en de empathievragen niet als een somscore mee te nemen in dit   onderzoek. 

 

13 

Naast de empathie‐ en de identificatievragen is er een controlevraag gesteld om na te gaan  of het voorgelegde verhaal goed begrepen is. 36 mensen (78,26 procent) van het totaal  aantal proefpersonen hebben al de controlevragen goed beantwoord, zes mensen hebben  er negen goed (13 procent), één persoon heeft er acht goed (0,2 procent) en twee mensen  hebben er zeven goed (0,4 procent) beantwoord. De controlevragen zijn door de mensen  met schizofrenie zodanig goed beantwoord, dat er geen correctie nodig is.  In het verleden is uit onderzoek gebleken dat mensen met schizofrenie een slechtere  prestatie op alle onderdelen van de Faux Pas leveren dan gezonde proefpersonen (Shur,  Shamay‐Tsoory & Lvkovitz, 2008).     2.2.2 Wanen    Wanen zijn beoordeeld met behulp van het eerste (P 1) en het zesde item (P 6) van de in  totaal dertig items van de Positive and Negative Syndrome Scale (PANSS) (Kay et al. 1987).   Deze dertig items zijn onderverdeeld in drie groepen van symptomen of syndromen, te  weten; positieve symptomen (waaronder items P 1 & P 6), negatieve symptomen en  gemengde symptomatologie.  Het eerste item, Waanvoorstellingen, wordt door Kay en collega’s (1987) omschreven als “de  aanwezigheid van ideeën die ongegrond, onrealistisch en idiosyncratisch zijn” en het zesde  item, Achterdocht/ achtervolgingswaan, als “onrealistische of overdreven ideeën van  vervolging.”  De PANSS items lopen van één, Niet van toepassing/ Niet aanwezig, tot zeven, Extreem. Het  PANSS interview is binnen de klinische praktijk en in wetenschappelijk onderzoek, vanwege  zijn betrouwbare karakter (de   ‐ coëfficiënten variëren tussen de 0,73 en 0,83 voor elke  schaal, p< 0,001), het standaard gebruikte diagnostisch instrument voor het vaststellen van  de symptomatologie van mensen met een psychotische stoornis.   De interne consistentie van de twee items is voor een samenvoeging tot een enkele  somscore niet toereikend (

‐ coëfficiënt 0,55). Aangezien wanen aanwezig kunnen zijn, 

zonder dat de inhoud daarvan betrekking heeft op ideeën of gevoelens van achterdocht, is  dit niet geheel verwonderlijk.  Om beide items toch mee te kunnen nemen in het huidige onderzoek als een enkele  variabele, is ervoor gekozen om de hoogste score op item P 1 of op item P 6  te selecteren 

 

14 

en een gelijke score eenmaal mee te laten wegen in deze variabele. Naar de samengestelde  score voor wanen zal in deze studie worden verwezen met S‐ wanen.  In de eerste Bijlage Het PANSS interview kunt u meer informatie lezen over de  beoordelingscriteria en de inhoud van de schalen. 

  2.3 Data analyse    Per hypothese zal onderstaand besproken worden welke analyses er zullen worden  uitgevoerd en met welke achterliggende redenen.    1) Er is geen significant verband tussen cognitieve & affectieve empathie en wanen in het  kader van schizofrenie.    Assumpties  Een van de centrale assumpties voor een multipele lineaire regressie analyse is dat de  variantie van de residuen gelijk is voor alle mogelijke waarden van de onafhankelijke  variabelen en wordt ook wel beschreven als de assumptie van homoscedasticiteit (Siero,  Huiman & Kiers, 2003). Uit de Normale quantile plots (Q‐Q plots), als weergegeven in Bijlage  2,  blijkt dat aan de assumptie van homoscedasticiteit niet wordt voldaan; de datapunten  liggen niet op een rechte lijn en er is systematische afwijking.   Daarmee is ook een andere assumptie van multipele lineaire regressie geschonden: de  assumptie van normaal verdeelde residuen.   Een multipele lineaire regressie analyse is hierdoor en door de relatief kleine steekproef  (N=46) (Allison, 1999) niet een geschikte analysemogelijkheid voor het toetsen van het  verband tussen beide componenten van empathie (als gemeten met de Faux Pas Detection  Score en de Emotional Empathic Tendency Scale)  met de samengestelde variabele voor  wanen (S‐ wanen).     Naast de schending van assumpties rondom de verdeling van de residuen, blijkt de  distributie van de data voor de Faux Pas Detection Score niet normaal verdeeld. Dit valt op  te maken uit het gegeven dat de Skewness, wanneer er gekeken wordt naar een interval met 

 

15 

twee keer de standaarddeviatie, niet de waarde 0.00 omvat. Zie voor een volledig   overzicht Tabel 2.3.1.    Tabel 2.3.1  normale verdeling de variabelen     

 

Stastistic 

Std. Error 

Faux Pas Detection Score  

 

 

 

 

Skewness  

‐1,058 

0,350 

 

Kurtosis 

0,314 

0,688 

Emotional Empathic Tendecy Scale  

 

 

 

 

Skewness 

0,344 

0,350 

 

Kurtosis 

0,632 

0,350 

S‐ wanen 

 

 

 

 

Skewness 

0,474 

0,350 

 

Kurtosis 

‐0,584 

0,688 

  Gegeven het bovenstaande is de inzet van non parametrische toetsing noodzakelijk voor het  toetsen van deze hypothese.     Parametrische en non parametrische toetsing  Om de samenhang te toetsen tussen de Faux Pas Detection Score met de Emotional  Tendency Scale en met de variabele S‐ wanen kan gebruik worden gemaakt van de  verdelingsvrije Spearman’s Rho rangcorrelatie. In het geval van een niet normale verdeling,  zoals bij de Faux Pas Detection Score (zie tabel 2.3.1), geeft dit een meer accuraat beeld van  de werkelijke samenhang.   Voor het toetsen van de samenhang tussen de overige variabelen, die wel normaal verdeeld  zijn, is de inzet van parametrische Pearson correlatie gebruikelijk (Kowalski, 1972).     Hoewel er geen non parametrische equivalent van een lineaire regressie vergelijking bestaat  c.q. beschikbaar is, is het wel mogelijk om met behulp van de non parametrische Kruskas  Wallis toets, een equivalent van de parametrische Anova‐ toets, het verschil tussen  gemiddelden op meerdere niveaus te toetsen. Hiermee (en met behulp van post hoc  toetsing) kan een indicatie gegeven worden van:  a) de stijging of daling van de Faux Pas Detection Score en de Emotional Empathic  

 

16 

Tendency Scale  per scorecategorie (lopend van één tot en met zeven) van de variabele S‐  wanen.  b) Hoeveel van de totale variantie van de Emotional Empathic Tendency Scale en de   Faux Pas Detection Score verklaart kan worden aan de hand van de groepsindeling op de  variabele S‐ Wanen.    Hoewel de aanname van een normale verdeling van de residuen met deze non  parametrische toetsing is komen te vervallen, zijn non parametrische toetsingen niet vrij van  assumpties; er dient homogeniteit van varianties te zijn.   Om deze assumptie te controleren is eerst het absolute verschil tussen de rangordening met  de gemiddelde rangorde berekend voor de Emotional Empathic Tendency Scale en de Faux  Pas Detection Score voor iedere scoringscategorie op S‐ wanen. Met behulp van een Eenweg  Anova is vervolgens getoetst of het verschil tussen de rangorde en de gemiddelde  rangordening voor beide variabelen significant van elkaar verschilt.   Deze methode wordt ook wel de non parametrische Levene’ s test  genoemd en geeft geen  significant verschil aan (p >0,05). Dit betekent dat aan de assumptie van homogeniteit van  varianties is voldaan en dat de Kruskas Wallis toets, in tegenstelling tot een parametrische  regressie analyse, wel mag worden uitgevoerd.    2) Er is geen significant verschil tussen de mensen met schizofrenie en de gezonde  proefpersonen voor zowel affectieve als cognitieve empathie.    Het verschil tussen de groep gezonde proefpersonen en de mensen met schizofrenie op  Faux Pas Detection Score kan worden getoetst, doordat het onafhankelijk steekproeven  betreft, met de Mann Whitney toets; een non parametrische equivalent van de  parametrische ongepaarde t –toets en van de non parametrische Wilcoxon rangsomtoets.   Aangezien de verdeling op de Emotional Empathic Tendency Scale (zie ook tabel 2.3.1) bij  benadering normaal verdeeld is kunnen de verschillen tussen de groepen op deze variabele  worden getoetst met de gangbare ongepaarde t‐ toets.   De non parametrische Levene’ s test, die op soortelijke wijze is uitgevoerd voor de Mann‐  Whitney toets als voor de eerder besproken Krukas Wallis toets, geeft aan dat de non  parametrische Mann Whitney mag worden uitgevoerd (p >0,05). 

 

17 

‐3. Resultaten‐   

3.1. Beschrijvende statistieken en de verschillen tussen mensen met  schizofrenie en de gezonde proefpersonen    In Tabel 3.1.1 kunt u een overzicht zien van de beschrijvende statistieken. Hieruit wordt  onder andere duidelijk dat de gemiddelde score van de 46 mensen met schizofrenie op de  Emotional Empathic Tendecy Scale 36,67 (SD 26,54), de Faux Pas Detection Score 8,02 (SD  2,18) en op de variabele S‐ wanen 2,59 (SD 1,36) is.     Tabel 3.1.1: beschrijvende statistieken van de groep mensen met schizofrenie   

M 

MDN 

Minimum 

Maximum 

SD 

Faux Pas Detection Score 

8,02 

8 

2 

10 

2,18 

Emotional Empathic 

26,536 

40 

‐22 

114 

36,67 

2,59 

2,5 

1 

6 

1,36 

Tendency Scale   S‐ wanen 

  Wanneer we de beschrijvende statistieken van de 46 mensen met schizofrenie vergelijken  met de 50 gezonde proefpersonen, waarvan de beschrijvende statistieken in Tabel 3.1.2  staan weergegeven, zien we enkele opvallende verschillen.     Tabel 3.1.2: beschrijvende statistieken van de groep gezonde proefpersonen   

M 

MDN 

Minimum 

Maximum 

SD 

Faux Pas Detection Score 

9,02 

9 

5 

10 

1,20 

Emotional Empathic Tendecy 

59,46 

58 

3 

112 

17,67 

Scale  

  Op de Faux Pas Detection Score (U 874,5 , p 0,035) en de Emotional Empathic Tendency  Scale (t– score (94) ‐4,988 , p < 0,001)  zijn de verschillen tussen beide groepen significant.  Op basis van de Levene’s test (P < 0,05) is voor Emotional Tendency Scale uitgegaan van  gelijke varianties. Voor een volledig overzicht van de verschillen wordt verwezen  

 

18 

naar tabel 3.1.3 en 3.1.4.    Tabel 3.1.3: verschillen tussen de mensen met schizofrenie en gezonde proefpersonen op de Emotional  Tendency Scale     

Betrouwbaarheidsinterval  (95%) 

 

Gelijke 

t 

Sig. (2 tailed)  Lower 

Hgher 

‐ 4,988 

0,001< 

31,856 

varianties  (Levene’s test)  Emotional Empathic 

0,020 

13,716 

Tendecy Scale       Tabel 3.1.4: verschillen tussen de mensen met schizofrenie en de gezonde proefpersonen op de Faux Pas  Detection Score     

Wilcoxon W 

Z 

Mann 

Sig. (2 tailed) 

Whitney U  Faux Pas Detection score 

1955,500 

‐2,112 

874,500 

0,035 

*de mean rank voor de normgroep is  42,51 en voor de mensen met schizofrenie 54,01 

  Een drie of hoger op één van de meetschalen van het PANNS interview kan beschouwd  worden als een drempel om de aanwezigheid van een symptoom voor mensen met  schizofrenie vast te stellen.   Wanen zijn daarmee bij de helft van het totale aantal participanten aanwezig. Van de in  totaal 23 mensen met een drie of hoger op het PANSS interview, hebben 13 mensen de  hoogste score gekregen op item P 6, (56,52 procent), en 8 mensen op het item P 1 (34,78  procent). Slechts twee mensen hebben een gelijke score op beide items (8.70 procent).     Wanneer we voor deze groep mensen met schizofrenie en wanen opnieuw een  onafhankelijke t‐ toetsing voor de Emotional Empathic Tendency Scale en opnieuw een  Mann‐ Whitney toets voor de Faux Pas Detection Score uitvoeren, is er duidelijk een afname  te zien in de verschillen met de normgroep op de Emotional Empathic Tendency Scale en op  de Faux Pas Detection Score (zie tabel Tabel 3.1.5 & Tabel 3.1.6).  

 

19 

Waar voor de gehele groep mensen met schizofrenie een significant verschil was in  vergelijking met de groep gezonde proefpersonen voor zowel de Faux Pas Detection Score  als voor de Empathic Tendency Scale, is het nu enkel het verschil op de Emotional Empathic  Tendency Scale nog significant (t‐ toets (71) ‐2, 887 , p 0,005).    Tabel 3.1.5: verschillen in de aanwezigheid van wanen (>3 op PANSS) op de Emotional Empathic  Tendency  Scale tussen de mensen met schizofrenie en de gezonde proefpersonen.    ` 

Betrouwbaarheidsinterval  (95%) 

 

Gelijke 

t‐ toets 

varianties 

Sig. (2 

Lower 

Hgher 

‐31,856 

‐ 13,72 

tailed) 

(Levene ’s  test)  Emotional Empathic 

0,026 

‐ 2,887 

0,005 

Tendecy Scale       Tabel 3.1.6 verschillen in de aanwezigheid van wanen (>3 op PANSS) op de Faux Pas Detection Score tussen de  mensen met schizofrenie en de gezonde proefpersonen     

Wilcoxon W 

Z 

Mann 

Sig. (2 tailed) 

Whitney U  874,500 

805,500 

‐0,574 

529,500 

0,566 

*de mean rank voor de normgroep is  35,02 en voor de mensen met schizofrenie 37,91 

  3.2  Onderlinge correlaties    Tegen de verwachtingen in zijn de overwegend zwakke Pearson correlatiecoëfficiënten en  Spearman rangcorrelatiecoëfficiënten; het verband tussen S‐ wanen met de Faux Pas  Detection Score en met de Emotional Empathic Tendency Scale is niet significant. Zie  Tabel3.2.1 & Tabel 3.2.2 voor een overzicht.       

 

20 

Tabel 3.2.1: Spearman correlaties 

   

Faux Pas 

Emotional 

Detection Score 

Empathic 

S‐ Wanen 

Tendecy Scale   Faux Pas Detection Score 

1 

Sig. (2 tailed)  Emotional Empathic Tendecy Scale  

 

0,228 

0,035 

0,127 

0,816 

1 

0,079 

Sig. (2 tailed)  Wanen 

0,603   

 

1 

Faux Pas 

Emotional 

S‐ Wanen 


Empathic 

*Correlatie is significant bij een p waarde van 0,05 (2 tailed)   

  Tabel 3.2.2: Pearson correlaties     

Tendecy Scale   Faux Pas Detection Score 

1 

Sig. (2 tailed)  Emotional Empathic Tendecy Scale  

 

0,317 

0,026 

0,032 

0,863 

1 

0,087 

Sig. (2 tailed)  Wanen 

0,566   

 

1 

* Correlatie is significant bij een p waarde van 0,05 (2 tailed) 

  Gekeken naar de Pearson rangcorrelatiecoëfficiënt is het verband tussen cognitieve en  affectie empathie, ofwel tussen Emotional Empathic Tendency Scale en de Faux Pas  Detection Score, significant (r 0,317, p < 0,032).     Het is echter niet onwaarschijnlijk dat deze correlatie vertekent is door de scheve verdeling  van de Faux Pas Detection Score (zie Tabel 2.3.1). Een meer conservatieve schatting kan  daarom worden verkregen met de Spearman rangcorrelatiecoëfficiënt (Kowalski, 1972) en  die geeft een niet significant verband aan (Rs 0,228 , p 0,127). 

  3.3 Het verband nader onderzocht 

 

21 

Om de verschillen op de Faux Pas Detection Score en de Emotional Empathic Tendency Scale  te toetsen per scoringscategorie (lopend van één tot en met zeven) van de variabele S‐  wanen, is de Kruskas Wallis toets uitgevoerd.  In Tabel 3.3.1 kunt u een overzicht van de frequenties (N) en de gemiddelde rangscores (M‐  rank) op de Faux Pas Detection Score en de Emotional Empathic Tendency Scale zien.     Tabel 3.3.1: Kruskas Wallis Rankscores    PANSS beoordeling 

N 

S‐ wanen 

M‐ rank Emotional 

M‐ rank Faux Pas 

Empathic Tendecy 


Scale   1 

13 

21,38 

23,42 

2 

10 

19,55 

16,65 

3 

12 

31,71 

33,29 

4 

7 

22,79 

17,86 

5 

3 

14,83 

22,17 

6 

1 

23,00 

19,00 

7 

0 

 

 

  De frequenties per scoringsgroep van de variabele S‐ wanen is sterk ongelijk verdeeld. Niet  geheel verwonderlijk zijn er relatief weinig mensen met schizofrenie die hoger dan een drie  hebben gescoord op item P 1 of op item P 6 van PANSS interview (zie ook bijlage 1).     Om de groepen representatiever te maken zijn er uit het totale aantal mensen met  schizofrenie drie groepen gevormd, gebaseerd op de mate waarin wanen aanwezig zijn, te  weten; 1) geen wanen (<3 op S‐ wanen),  2) milde wanen (3 op S‐ wanen), en, 3) veel wanen   (3> op item S‐ wanen). De nieuwe frequentieverdeling (N) en de gemiddelde rangordening  (M‐ Rank) staat weergegeven in tabel 3.3.2.             

 

22 

Tabel 3.3.2: Kruskas Wallis Ranks per groep    PANSS beoordeling S‐ 

N 

wanen 

M‐ Rank Emotional 

M‐ Rank Faux Pas 

Empathic Tendecy 


Scale   Geen wanen 

23 

20,59 

20,48 

Milde wanen 

12 

31,71 

33,29 

Veel wanen 

11 

20,64 

19,14 

  Op basis van deze groepsindeling is een opvallend resultaat te zien; de mensen met een  lichte mate van wanen en schizofrenie scoren hoger op zowel de Emotional Tendency Scale  (affectieve empathie) als op de Faux Pas Detection Score (cognitieve empathie) in  vergelijking met de overige twee groepen, mensen met schizofrenie en geen wanen en  mensen met schizofrenie en veel wanen. Uit de onderstaande grafische weergave (Grafiek  3.3.1) blijkt dat dit patroon voor cognitieve en affectieve empathie sterk met elkaar  overeenkomen.    Grafiek 3.3.1: grafische weergave van de groepsverschillen op Emotional Empathic Tendency Scale en de Faux  Pas Detection Score 

    Op basis van de Chi‐ square statistics als weergegeven in Tabel 3.3.3 is in ieder geval één van  de verschillen per groep voor zowel de Emotional Empathic Tendency Scale en de Faux Pas 

 

23 

Detection Score significant verschillend (X2   6,076 , p 0,048 ; X2 9,331 , p 0,009).     Het is met deze statistic mogelijk om voor de Emotional Empathic Tendency Scale als voor  de Faux Pas Detection Score een Effect Size te berekenen (X2 : N‐1); voor de Emotional  Empathic Tendency Scale is dit 0,135 en voor de Faux Pas Detection 0,207.    Tabel 3.3.3: Kruskas Wallis toets     

Emotional Empathic 

Faux Pas Detection 

Tendency Scale  

Score 

Chi‐ Square 

6,076 

9,331 

Vrijheidsgraden 

2 

2 

Significantie 

0,048 

0,009 

  Dit betekent dat 13,5 procent van de variatie op de Emotional Empathic Tendency Scale is te  verklaren aan de hand van de groepsindeling en voor de variatie in de scores op Faux Pas  Detection Score is dit 20,7 procent. Binnen het sociaal wetenschappelijk onderzoek kunnen  deze Effect Sizes als redelijk beschouwd worden (Siero, Huisman en Kiers, 2003).     Post Hoc toetsing laat zien dat het verschil tussen de mensen met schizofrenie en een milde  vorm van wanen en de groep mensen met schizofrenie en geen wanen significant  verschillend is voor zowel Emotional Empathic Tendecy Scale ( X2   5,189 , p o,o23) als voor  de Faux Pas Detection Score (X2  7,652 , p 0,006). Evenals het verschil tussen de mensen met  schizofrenie en milde wanen en de mensen met schizofrenie en veel wanen voor beide  variabele (X2  4,127 , p 0,042 ; X2  7,381 , p  0,007). In tegenstelling hiermee is het verschil  tussen de mensen met schizofrenie en veel wanen en de mensen met schizofrenie en geen  wanen significant niet significant verschillend voor beide variabele (X2  0,003 , p 0,956 ; X2   0,060 ,  p 0,806). 

  ‐4. Discussie‐   

4.1. Samenvatting van de gevonden resultaten 

 

24 

In de huidige studie is het verband tussen wanen in het kader van schizofrenie en twee  centrale componenten van empathie onderzocht. De analyses zijn uitgevoerd om de twee  centrale hypothesen in deze studie zo goed mogelijk te kunnen toetsen. Deze zijn; 1) er is  geen significant verband tussen cognitieve & affectieve empathie en wanen in het kader van  schizofrenie, en 2) er is geen significant verschil tussen de mensen met schizofrenie en de  groep gezonde proefpersonen voor zowel affectieve als cognitieve empathie. Enkel de  tweede hypothese kan worden verworpen.    De eerste hypothese  De correlaties tussen affectieve & cognitieve empathie en wanen waren zwak en niet  significant. Om het verband tussen de losse componenten van empathie en wanen in het  kader van schizofrenie verder te toetsen, zijn de scores op cognitieve en affectieve empathie  vergeleken tussen drie groepen; mensen met schizofrenie en geen wanen, milde wanen en  veel wanen.  De groep ‘mensen met schizofrenie en een milde vorm van wanen’ scoorde op beide  componenten van empathie significant hoger dan de twee overige groepen, ‘mensen met  schizofrenie en geen wanen’ en ‘mensen met schizofrenie en veel wanen.’ De mate waarin  wanen aanwezig zijn lijkt in de vorm van curve lineair verband geassocieerd te zijn aan  affectieve en cognitieve empathie.    De tweede hypothese  Mensen met schizofrenie scoorden significant lager op zowel cognitieve als affectieve  empathie dan gezonde proefpersonen. Wanneer de mensen ‘met schizofrenie en zonder  wanen’ niet in de vergelijking werden meegenomen waren de gevonden verschillen met de  gezonde proefpersonen voor affectieve empathie nog wel significant, doch minder groot, en  voor cognitieve empathie niet langer significant.    

4.2 Integratie met eerder onderzoek en theorie    De empathische respons of reactie is volgens Feshbach (1987) een product van de  samenwerking tussen cognitieve en affectieve empathische processen. Desondanks is het 

 

25 

gevonden verband tussen beide componenten van empathie in deze studie niet significant.  Gezien meerdere onderzoeksbevindingen is het mogelijk dat beide aspecten van empathie  in verschillende mate aanwezig of beperkt zijn bij mensen met schizofrenie. Bekend is  namelijk dat affectieve en cognitieve empathie sterk kunnen variëren tussen en binnen  verschillende klinische stoornissen. Zo kunnen mensen met een antisociale  persoonlijkheidsstoornis wel een idee hebben over wat er in een ander omgaat, cognitieve  empathie, maar tegelijkertijd ongevoelig zijn voor het aanschouwen van een ‘vervelende  situatie’ van een ander, affectieve empathie (Blair, Jones, Clark,  & Smith, 1997). Een  tegenovergesteld voorbeeld wordt uiteen gezet door Gillberg (1992). Hij beschreef dat  kinderen met autisme de emoties van anderen wel kunnen ervaren, affectieve empathie,  maar niet begrijpen wat dit betekent of wat ermee te doen, cognitieve empathie.  Desondanks is de dominerende notie in de wetenschappelijke literatuur dat beide  componenten van empathie intensief met elkaar verweven zijn en sterk met elkaar  overeenkomen bij mensen met schizofrenie (Decety & Jackson, 2004).   In de wetenschappelijke literatuur is het grotendeels onduidelijk op welke manier de  associatie tussen schizofrenie en cognitieve & affectieve empathie verschillend is voor  verschillende groepen van symptomen (positieve, negatieve en gemengde symptomen) en/  of discrete symptomen van schizofrenie (Lee, et al. 2004).  De veronderstelling dat ‘de mate waarin cognitieve en/ of affectieve empathie beperkt is’  samenhangt met de symptomatologie, wordt in de huidige studie ondersteund; het verschil  tussen de mensen met wanen (PANSS >3) in het kader van schizofrenie en gezonde  proefpersonen was immers niet significant voor cognitieve empathie en wel significant voor  affectieve empathie. Dit is opvallend, want dezelfde vergelijking gaf voor de gehele groep  mensen met schizofrenie (dus niet gekeken naar de symptomatologie), voor zowel affectieve  als cognitieve empathie significante verschillen. Deze laatst genoemde bevinding sluit aan bij  de terugkerende notie in de wetenschappelijke literatuur dat mensen met schizofrenie  tekorten en beperkingen over alle domeinen c.q. componenten van empathie vertonen (Lee  et al. 2010; Farrow & Woodruff, 2007).  De hiervoor beschreven onduidelijkheid over de samenhang tussen de verschillende  symptomen of symptoomdimensies van schizofrenie blijkt onder andere uit de tegenstrijdige  resultaten van de studie van Derntl en collega’s (2009) en die van Shamay‐ Tsoory en  collega’s (2007). Uit de eerstgenoemde studie is gebleken dat mensen met schizofrenie en 

 

26 

negatieve symptomen, zoals een vlak affect en emotionele teruggetrokkenheid, significant  hogere (cognitieve & affectieve) empathiescores hadden dan de mensen met schizofrenie en  positieve en/ of gemengde symptomen. De auteurs vermoeden dat dit verschil komt  doordat de mensen met schizofrenie en negatieve symptomen weliswaar geen adequate  expressie van emoties hebben, maar daarentegen wel over een adequate kennis van  emoties beschikken. In de tweede genoemde studie, die een soortgelijke groepsindeling  hanteerde, werd een ander patroon gevonden; mensen met schizofrenie en negatieve  symptomen hadden verminderde empathische vermogens dan mensen met overwegend  positieve en gemengde symptomen van schizofrenie (Shamay‐Tsoory et al. 2007).   In het huidig onderzoek is gebleken dat er een associatie is tussen een discreet item van de  symptomatologie van mensen met schizofrenie, wanen, en cognitieve en affectieve  empathie. De mensen met schizofrenie en een lichte vorm van wanen hadden immers hogere  affectieve en cognitieve empathie scores dan de overige twee groepen, mensen met  schizofrenie en een meer sterke aanwezigheid van wanen en mensen met schizofrenie en  geen wanen; de associatie tussen wanen in het kader van schizofrenie met cognitieve en  affectieve empathie lijkt zodoende curve lineaire te zijn. Voor deze bevindingen kan er geen  aansluiting worden gevonden bij de bestaande wetenschappelijke literatuur, omdat dergelijk  onderzoek niet eerder is uitgevoerd c.q. beschikbaar is.  Wel komen de bevindingen gedeeltelijk overeen met de onderzoeksresultaten van Roncone  en collega’s (2002). Zij vonden namelijk dat betere vermogens om de mental state (emoties,  intenties etc.) van anderen in te schatten, cognitieve empathie, gepaard gaat met minder  ernstige symptomatologie en een verbetering in het sociaal functioneren. Voor affectieve  empathie is een dergelijke relatie in de wetenschappelijke literatuur (nog) niet specifiek  onderzocht. Wanneer deze relatie minder sterk of niet aanwezig is, is het begrijpelijk dat het  verschil tussen mensen met schizofrenie & wanen en gezonde proefpersonen, verschillend is  voor cognitieve en affectieve empathie.  In de studie van Berntl en collega’s (2009) zijn er, evenals in de studie van Smith en collega’s  (2012), geen relaties gevonden tussen de ernst van de symptomen van schizofrenie en  verscheidene empathie (onder ander cognitieve en affectieve empathie) metingen. In  navolging hiervan is er in deze studie, wanneer de mensen met schizofrenie niet zijn  opgedeeld in groepen, eveneens geen associatie gevonden tussen de ernst van wanen bij  mensen met schizofrenie en beide componenten van empathie.  

 

27 

4.3 Beperkingen    Hoewel de huidige studie de twee centrale componenten van empathie heeft onderzocht  met behulp van de Faux Pas Detection Score en de Emotional Empathic Tendency  Questionnaire, is het nog maar de vraag in hoeverre deze representatief zijn voor het gehele  construct empathie. In de theorie wordt namelijk het monitoren van sociaal affectieve  signalen eveneens als een component van het construct empathie beschouwd (Decety &  Jackson, 2004). Het is bekend dat mensen met schizofrenie een verminderde waarneming  van zowel auditieve als visueel affectieve signalen hebben (Edwards, Jackson & Pattison,  2002; Pijnenborg et al. 2007). Deze kan zodoende als een alternatieve verklaring voor de  gevonden resultaten worden beschouwd en als een beperking van de huidige studie. In een  studie van Derntl en collega’s (2009) zijn de verschillen tussen gezonde proefpersonen en  mensen met schizofrenie op cognitieve en affectieve empathie echter ook significant  gebleven nadat er gecontroleerd was voor beperkingen in het waarnemen van affectieve  signalen.   De gevonden verschillen in de onderzochte componenten van empathie tussen gezonde  proefpersonen en mensen met schizofrenie houden mogelijk verband met het gegeven dat  de gezonde proefpersonen relatief hoger opgeleid zijn, een hogere leeftijd hebben en uit  meer vrouwen bestaat. Onderzoek van Scholten en collega’s (2008) heeft bijvoorbeeld  aangetoond dat vrouwen in zijn algemeenheid beter zijn dan mannen in het verwerken van  emotioneel beladen verbale content. Pinkham en collega’s (2008) toonden daarentegen aan  dat er geen significante verschillen zijn tussen mannen en vrouwen voor het herkennen en  verwerken van emoties. Uit meerdere wetenschappelijke studies is bovendien gebleken dat  cognitieve en affectieve empathie niet tot zeer beperkt is geassocieerd met leeftijd, geslacht  en opleidingsniveau (Kosmidis, et al. 2011). Desalniettemin kan het als een beperking  worden beschouwd dat hiervoor niet gecontroleerd is in de huidige studie.  Ook voor het in deze studie gedane onderzoek naar de relatie tussen wanen in het kader van  schizofrenie en de centrale componenten van empathie zijn er plausibele alternatieve  verklaringen mogelijk. In de eerste plaats kunnen de gevonden associaties zijn vertekend  door de overige aanwezige symptomatologie (positieve, negatieve en gemengde  symptomen en/ of discrete symptomen) en op de tweede plaats is het mogelijk dat deze 

 

28 

associatie anders is voor verschillende soorten wanen, zoals wanen van achterdocht,  betrekkingswanen, etc. Het is hierdoor niet mogelijk om de gevonden verschillen en  associaties eenduidig aan specifieke symptomen of groepen van symptomen toe te schrijven  en dit beperkt de generaliseerbaarheid en representativiteit van de huidige  onderzoeksresultaten.   

4.4 Implicaties & vervolgonderzoek    Inherent verbonden aan de huidige onderzoeksopzet is dat er geen uitspraken kunnen  worden gedaan over of de gevonden beperkingen in cognitieve en affectieve empathie een  oorzaak of een gevolg zijn van het hebben van schizofrenie.   Aanverwante vraagstukken kunnen beter beantwoord worden met een experimenteel  onderzoekdesign dat zodanig is samengesteld dat het ‘echte’ (sociale)  levensomstandigheden zoveel mogelijk benadert.  Een dergelijke onderzoeksopzet kan potentieel veel bijdragen aan het verbeteren van de  specificiteit van behandelingsprogramma’s en/ of trainingsprogramma’s gericht op het  verbeteren van het sociaal functioneren van mensen met schizofrenie. Uit onderzoek van  Wolver en collega’ s (2005) is naar voren gekomen dat het trainingsprogramma ‘Training of  Affect Recognition (TAR)” (Frommann et al. 2003) aanzienlijke verbeteringen mogelijk maakt  in de emotie gerelateerde beperkingen, zoals in de empathische vermogens, van mensen  met schizofrenie. Deze effecten zijn geen functie geweest van tijd of van oefening. Dergelijke  verbeteringen in cognitieve of affectieve empathie werden niet bereikt met behulp van  medicatie (Brüne, 2005).  Inhoudelijk lijkt het trainingsprogramma a‐ specifiek te zijn; er wordt voornamelijk aandacht  besteed aan het monitoren van affectieve signalen en er lijkt geen tot een beperkte  afstemming te zijn op de samenstelling van de symptomatologie; daar is dan ook nog veel  winst te behalen! Uit de huidige studie blijkt namelijk dat het goed mogelijk is dat  beperkingen in cognitieve en affectieve empathie bij mensen met schizofrenie verschillend  kunnen zijn tussen groepen van symptomen en/of discrete symptomen van schizofrenie en  mogelijk een curve lineaire associatie hebben met de ernst van de symptomatologie.   Het verdient dan ook de aanbeveling om in toekomstig onderzoek, meerdere componenten 

 

29 

van empathie te onderzoeken en zorgvuldig te controleren voor de aanwezige symptomen  en de mate waarin deze symptomen aanwezig zijn, rekening houdend met de mogelijkheid  van een curve lineair verband.    

                         

                     

 

30 

Bronnenlijst    Allison, P. D. (1999). Multiple regression, A primer. Tousand Oaks, CA: Pine Forge Press  American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental     

disorders (4th ed., text revision). Washington, DC: Author. 

Baron‐Cohen, S. O’ Riordan, Stone, M. Jones, V. Plaisted, K. (1999). Recognition of Faux     

Pas by normally developing children and children with Asperger syndrome or  

  

high‐functioning autism. Journal of autism and developmental disorders, 29, 407‐ 

  

18 

Bellack A.S. Morrison R.L. Wixtes J.T. Muese K.T. (1990) An analysis of social competence      

in schizophrenia. Br J Psychiatriy. 156, 809‐818 

Bentall, R. P. (1994). Cognitive biases and abnormal beliefs: Towards a model of     

persecutory delusions. In A.S. David, & J. Cutting, The neuropsychology of  

  

schizophrenia, London, Erlbaum 

Blair, R. J. Jones, L. Clark, F. & Smith, M. (1997). The psychopathic individual\; a lack of     

responsiveness to destress cues? Psychophysiology, 34, 192‐198 

Brink, van de W. P. & Mellenbergh, G.J. (2003). Testleer en testconstructie, Amsterdam,     

Boom uitgevers 

Brüne, M. (2005) Emotion recognition,’theory of Mind,’ and social behaviour in     

schizophrenia. Psychiatry Research, 133, 135‐ 147 

Corcoran, R. Mercer, G.  Frith, C. D. (1995). Schizophrenia, symptomatology and social     

inference: investigating ‘theory of mind’ in people schizophrenia. Schizophrenia  

  

Research, 17, 5‐13 

Corrigan, P. W. & Green, M. F. (1993) Schizophrenic patients’ sensitivity to social cues:     

the role of abstraction. American journal of Psychiatry, 150 589‐594 

Cramer, P.; Bowen, J.; and O'Neill, M. (1992) Schizophrenics and social judgement: Why     

do schizophrenics get it wrong? British Journal of Psychiatry, 118, 453‐460 

Derntl, B. Finkelmeyer, A. Toygar, T. K. Hulsmann, A. Schneider, F. Falkenberg, D. Habel,     

U. (2009). Generalized deficit in all core components of empathy in  

  

schizophrenia. Schizophrenia Research 108, 197‐ 206. 

Decety, J. & Jackson, P. L. (2004). The Functional Architecture of Human Empathy  

 

31 

  

Behaviour, Cognitive Neuroscience, 3, 71‐100 

Dimaggio, G. Lysaker, P.H. Carcione, a. Nicolo, G. Semerari, A. (2008). Know yourseld and     

you shall know other...to a certain extent: multiple paths of influence of self‐ 

  

reflection on mindreading,. Conscious. Cogn. 17, 778‐789 

Edwards, J. Jackson, H.J. Pattison, P.E. (2002). Emotion‐perception via facial expression     

and affective body prosody in schizophrenia Journal of Clinical Psychology  

  

review, 22, 789‐ 832 

Elio, R. & Pelletier, F. J. (1997) Belief change as propositional update. Cognitive    

Science 21: 419–460. 

Eaton, W. W., Romanoski, A., Anthony, J. C., & Nestadt, G. (1991). Screening for psychosis        

in the general population with a self‐report interview. Journal of Nervous and     

  

Mental Disease, 179, 689–693 

Farrow, T.F.D.  & Woodruff, P.W.R. (2007),  Empathy in mental illness, Cambridge     

university Press, 17‐33 

Feshbach, N. D. (1987). Parental empathy and child adjustement/ maladjustement. In N.     

Eisenberg & J. Strayer, Empathy and its development. New York: Cambridge  

  

University Press. Frick, P. J. & Hare, R.D. (2001). The antisocial process screening  

  

Device. Toronto: Multi health systems. 

Freeman, D. Garety, P. A. Kuipers, E. Bebbington, P. E. (2004). Why do people with       

delusions fail to choose more realistic explenations for their experiences? An  

  

empirical investigation. Journal of consulting and clinical psychology, 72, 671‐ 

   

680 

Frith, C. D. (1992). Schizophrenia and theory of mind. Psychological Medicine, 34, 385‐    

389 

Frith, C. D. Frith, U. (2006) The Neural basis of mentalizing: a minireview, Elsevier, 50,     

531‐534 

Frith, D. & Frith, U (2008). Implicit and Explicit processes in social cognition, Cell Press,     

Neuron perspective, 503‐510 

Frommann, N. Streit, M. Wolwer, W. (2003). Remediation of facial affect recognition     

impairments in patients with schizophrenia: a new training program. Psychiatry  

  

Research. 117, 281–284. 

 

32 

Gallese, V. & Goldman, A.  (1998). Mirror neurons and the simulation theory of mind‐     

reading, Trends in cognitive sciences, 2, 12, 1‐9 

Garety, P. A. Hemsley D.R. Wessely, S. (1991). Reasoning in deluded schizophrenic and     

paranoid patients: Biases in performance on a probabilistic inference task. The  

   

Journal of nervous and mental disease, 179, 194–201 

Gillberg, C. L. (1992). Autism and autistic‐ like conditions: subclasses among disorders of     

empathy. Journal of child psychology and psychiatric and allied disciplines, 33,  

  

813‐842 

Gommer, A.M. Poos M.J.J.C. Bruggeman, R. (2011). Hoe vaak komt     

schizofrenie voor en hoeveel mensen sterven eraan? In: Volksgezondheid  

  

Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM,    Nationaal Kompas   

  

Volksgezondheid\Gezondheid en ziekte\Ziekten en aandoeningen\Psychische  

  

stoornissen\Schizofrenie, 13 december 2011, geraadpleegd op woensdag 17   

  

oktober 

Harvey, P.D. Bellack, A.S. 2009. Toward a terminology for functional recovery in     

schizophrenia: is functional remission a viable concept? Schizophrenia bulletin.  

  

35, 300‐306 

Hoffman, M. L. (1978). Toward a theory of empathic arousal and development. In M.     

Lewis and L. A. Rosenblum, The development of affect. New York: Plenum Press,  

  

227‐256 

Hooker, C. Verosky, S. C. Germine, L. T. Knight, R. T. D’ Esposito, M. (2008). Mentalizing     

about emotion and its relationship to empathy. SCAN, 3, 204‐217 

Kaliuzhna M, Chambon V, Franck N, Testud B & van der Henst, J. B. (2012) Belief     

Revision and Delusions: How Do Patients with Schizophrenia Take Advice? PLoS  

  

ONE, 7, 1‐7 

Kay, S. R. Fishbein, A. Opler, L. (1987). The Positive and Negative Syndrome Scale     

(PANNSS) for Schizophrenia. Schizophrenia Bulletin 13, 261‐276 

Kosmidis, M. H. Giannakou, M. Garyfallos,  G. Kiosseoglou G. Bozikas, V. P. (2011) The     

impact of imaired “Theory of Mind” on social interactions in schizophrenia,  

  

Journal of the international neuropsychological society,17, 511‐521 

Kowalski, C. J. (1972). On the effects of non‐normality on the distribution of the sample  

 

33 

  

product –moment correlation coëfficiënt, Journal of the Royal Statistical Society,  

  

vol 1, 21,  

Langdon, R. Coltheart, M. Ward, P. B (2006). Empathetic perspective taking is     

impaired in schizophrenia: evidence from a study of emotion attribution and  

  

theory of mind. Cognitive Neuropsychiatry, 11, 133‐155 

Lee, K.H. Farrow, T. F. D. Spence, S. A. Woodruff, P. W. R. (2004). Social cognition brain     

networks and schizophrenia. Psychological Medicine, 34, 391‐400 

Lee, S. J. Kanga, D. H. Kima, C. W. Guc, B. M. Park, J. Y. Choi, C. H. Shin, N.Y Lee, J. M. Kwo, J.     

S. (2010). Multi‐level comparison of empathy in schizophrenia: An fMRI study of  

  

a cartoon task. Psychiatry Research: Neuroimaging, 121‐ 129 

Lucas, C. J. Sainsbury, P.  & Collins, J. G. (1962). A social and clinical study of delusions in      

schizophrenia. The Journal of Mental Science, 108, 747–758. 

Mehrabian, A. Epstein, N. (1972). A measure of emotional empathy. J. Personality, 40,     

525‐ 543 

Mehrabian, A. Young, A.L. Sato, S. (1988(. Emotional Empathy and associated individual     

differences. Current Psychology, 7, 221 – 240 

Preston, S. D. de Waal, B.M. (2002). Empathy: its ultimate and proximate bases.     

Behavioral Brain sciences. 25, 1‐ 20 

Pickup, G. J. & Frith, C. D. (2001). Theory of Mind impairements in schizophrenia:     

symptomatology, severity and specifity, Psychological Medicine, 31, 207‐220 

Pijenborg, G.H.M. Withaar, F.K. Bosch van den, R. J. Brouwer, W.H. (2007). Imparied     

perception of negative emotional prosody. The Clincal neuropsychology, 52, 236‐ 

  

240 

Pinkham, A.E. Sasson, N.J. Calkins, M.E. Richards, J. Hughett, P. Gur, R.E. gur, R.C. (2008).     

The other‐rae effect in face processing among african americans and caucasian  

  

individuals with schizophrenia. American Journal of Psychiatry, 165, 639‐645 

Premack, D. & Woodruff, G. (1978). Does the chimpanzee have a theory of mind.     

Behavioural and Brain Sciences, 1, 515–526. 

Salvatore, G. Lysaker, P.H. Popolo, R. Procaccie, M. Carcione, A. Dimaggio, G. (2011).     

Vulnerable Self, Poor understanding of others minds, threat anticipation and  

  

cognitive biases as triggers for delusional experience in schizophrenia: a  

  

theoretical model, Clinical psychology and psychotherapy, 19, 247‐59. 

 

34 

Sartorius, N. Jablensky, A. Korten, A. Ernberg, G. Anker, M. Cooper, J. E. Day, R. (1986).     

Early manifestations and first‐contact incidence of schizophrenia in different   

  

cultures. Psychological Medicine, 16, 909– 928. 

Scholten, M.R.M. Aleman, A. & Kahn, R.S. (2008). The processing of emotional prosody     

and semantics in schizophrenia: relationship to gender and IQ. Psychological  

  

Medicine, 38, 887‐898 

Shamasundar, C. (1999).  Understanding empathy and related phenomena. American     

Journal of Psychotherapy 53, 232‐ 245. 

Shamay‐Tsoory, S.G. Shur, S. Barcai‐Goodman, L. Medlovich, S. Harari, H. Levkovitz,  Y. (2007). Dissociation of cognitive from affective components of theory of mind  in  schizophrenia. Psychiatry Research, 149, 11–23.  Shur, S. Shamay‐ Tsoory S.G. Levkovitz, y. (2008). Integration of emotional and cognitive     

aspects of theory of mind in schizophrenia and its relation to prefrontal  

  

neurocognitive performance. Cognitive Neuopsychiatry, 13, 472‐90 

Siero, F. W. Huisman, M. Kiers,  H. A. L. (2009). Voortgezette regressie‐,  en     

variantieanalyse, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 

Smith, M. Horan, W. P. Karpoezian, T. M. Abram, S. V. Cobia, D. J. Csernansky, J. G. (2012).     

Self reported empathy deficits are uniquely associates with poor functioning in  

  

schizophrenia, Schizophrenia research, Elsevier, 1‐7 

Smith T.E., Hull, J. W. Huppert J.D. Silverstein S.M. (2002) Recovery from psychosis in     

schizophrenia and schizoaffective disorder: symptoms and neurocognitive rate  

  

limiters for the development of social behaviour skills. Schizophrenia Research.  

   

55, 229‐ 237  

Spong M, Schothorst P, Vos E, Hox J, van Engeland H. (2007 ) Theory of mind in      

schizophrenia. British Journal of Psychiatry, 191, 5‐13. 

Stone, V.E. Baron‐ Cohen, S. Calder, A. W. Keane, J. (1998). Impairements in social     

cognition following orbitofrontal or amygdala damage. `social neuroscience, 11,  

  

76 

Strayer, J. (1987). Affective and cognitive perspectives on empathy. In N. Eisenberg & J.     

Strayer, Empathy and its development (pp. 218‐244),. New York, N.Y. Cambridge  

  

University Press. 

Sullivan, M. W. Bennett, D. E. & Lewis, M. (2003) Darwin’s view: Self‐evaluative emotions  

 

35 

  

as context specific emotions. Annals  of the New York Academy of Sciences, 1000,  

  

304–8 

Tomasello, M. Carpenter, M. Call, J. Behne, T. Moll, H. (2005) Understaning and sharing      

intentions: the origins of cultural cognition, Behavioral and brain sciences,  

  

Cambridge University, 28, 675‐ 735 

Velligan, D. I. Prihoda. T. J. Ritch, J. L. Maples, N. Bow‐ Thomas, C. C. Dassori, A. (2002). A     

randomized single‐ Blind Pilot Study of compensatory strategies in schizophrenia  

  

outpatients, Schizophrenia bulletin. 28, 283 – 292 

Verhage, F. (1964). Intelligentie en leeftijd: Onderzoek bij Nederlanders van twaalf tot     

zevenenzeventig jaar. Proefschrift. Assen: Van Gorcum. 

Wolver, W. Frommann, N. Halfmann, S. Piaszek, A. Streit, M. Gaebel, W. (2005).     

Remediation of impairments in facial affect recognition in schizophrenia:  

  

efficacy and specifity of a new training program, Schizophrenia research. 80,  

  

295‐303 

                                 

 

36 

Bijlage 1: Positive and Negative Symptom Scale  Onderstaande PANSS‐ beoordelingscriteria zijn overgenomen uit de Handleiding voor het  scoren op de schaal voor positieve en negatieve syndromen (PANSS), geschreven door S.R.  Kay, L.A. Opler en A. Fiszbein (1986).     Positieve schaal:     P1. 

Waanvoorstellingen.   

  

Ideeën die ongegrond, onrealistisch en ideosyncratisch zijn.  Beoordelingsbasis:  

de inhoud van de gedachten die tijdens het interview worden 

uitgedrukt en de invloed ervan op de sociale relaties en het gedrag.    1. Afwezig:    De definitie is niet van toepassing  2. Minimaal:   Twijfelachtige pathologie; kan bij de bovengrens van de normale limieten       

             liggen 

3. Licht: 

Aanwezigheid van een of twee vage, niet gekristalliseerde en niet  

  

 

hardnekkig volgehouden waanvoorstellingen. De waanvoorstellingen  

  

 

interferen niet met het denkproces, de sociale relaties of het gedrag. 

4 Matig: 

Aanwezigheid van ofwel een ‘caleidoscopisch’ gebied van onvolledig  

  

 

gevormde, instabiele waanvoorstellingen of een paar goed gevormde  

  

 

waanideeën die soms met het denkproces, de sociale relaties of het gedrag  

  

 

interfereren 

5. Matig  

Aanwezigheid van een groot aantal goed gevormde waanvoorstellingen  

    / ernstig 

waaraan hardnekkig wordt vastgehouden en die soms met het  

  

denkproces, de sociale of het gedrag interfereren. 

 

6. Ernstig: 

Aanwezigheid van een stabiele set van gekristalliseerde, mogelijk  

   

 

gesystematiseerde waanvorstellingen waaraan hardnekkig wordt  

   

 

vastgehouden en die duidelijk met het denkproces, de sociale relaties en  

  

 

het gedrag interfereren. 

7. Extreem: 

 

Aanwezigheid van een stabiele set waanvoorstellingen die ofwel sterk  

37 

gesystematiseerd ofwel bijzonder talrijk zijn, en belangrijke facetten van het  leven van de patiënt domineren. Dat leidt vaak tot ongepaste en  onverantwoordelijke daden, die zelfs de veiligheid van de patiënt of anderen  in gevaar kunnen brengen.    P6. 

Achterdocht / achtervolgingswaan  Onrealistische of overdreven ideeën van vervolging, wat tot uiting komt in  behoedzaamheid, een wantrouwende houding, argwanende hypervigilantie, of  manifeste waanvoorstellingen dat anderen hem belagen.  Beoordelingsbasis:  

de inhoud van de gedachten die tijdens het interview worden 

uitgedrukt en de invloed ervan op het gedrag.    1. Afwezig:  

De definitie is niet van toepassing. 

2. Minimaal:   Twijfelachtige pathologie; kan bij de bovengrens van de normale limieten     

 

liggen. 

3. Licht: 

De patiënt is behoedzaam of zelfs openlijk wantrouwig, maar zijn  

  

gedachten, interactie en gedragingen worden slechts minimaal beïnvloed. 

 

4. Matig: 

De is duidelijk wantrouwig en dat heeft een merkbaar effect op het  

  

 

interview en/ of gedrag. Maar niets wijst op een achtervolgingswaan.  

  

 

Anderzijds kunnen er tekenen van los gevormde achtervolgingswaan,  

  

 

maar die lijken dan geen invloed op de houding of de inter‐persoonlijke  

  

 

relaties van de patiënt te hebben  

5. Matig 

De patiënt is duidelijk wantrouwig, wat tot een belangrijke verstoring van  

   / ernstig 

de inter‐persoonlijke relaties leidt, of er zijn duidelijk merkbare tekenen  

  

 

van achtervolgingswan, die een beperkte invloed hebben op de  

  

 

inter‐persoonlijke relaties en het gedrag. 

 

 

6 Ernstig. 

Duidelijke, alomvertegenwoordige en mogelijk gesystematiseerde  

  

 

achtervolgingswaan, die een belangrijk effect op de inter‐persoonlijke  

  

 

relatie heeft. 

7. Extreem.   Een netwerk van gesystematiseerde achtervolgingswaanbeelden      

    

domineert het denkproces, de sociale relaties en het gedrag van de  

   

 

patiënt. 

 

38 

Bijlage 2: De assumptie van homoscedasticiteit   

   

 

 

39 

Het verband tussen empathie en wanen bij mensen met schizofrenie

Recommend Documents