Het systematisch volgen van leerlingen

Het systematisch volgen van leerlingen Auteurs: Rosemarie Irausquin en Susan van der Linden

Het systematisch volgen van de leesontwikkeling

Voor het volgen van de leesontwikkeling geeft de observatie van de leerlingen tijdens de lessen belang-

van leerlingen is essentieel om tijdig problemen

rijke informatie. Signaleren en diagnosticeren heb-

bij het leren lezen te signaleren, de aard en oorza-

ben betrekking op de leerling in al zijn aspecten. Hierbij gaat het dus om cognitief, affectief en sociaal

ken daarvan te achterhalen (diagnosticeren) en

gedrag. Leermoeilijkheden hebben niet zelden te

zo vroeg mogelijk gerichte behandeling te geven.

maken met gedragsproblemen die een emotionele en/of een sociale oorzaak hebben. Dit neemt echter

Tevens is het van belang dat bij de aanvang van

niet weg dat controletaken en toetsen waardevolle

het leesonderwijs gegevens bekend zijn over re-

middelen zijn om leesmoeilijkheden op te sporen en de aard daarvan te achterhalen. Hoe eerder dit ge-

levante vaardigheden aan het eind van het laatste

beurt, hoe groter de kans dat deze geheel of gedeel-

kleuterjaar. Voor het volgen van de leesontwikke-

telijk worden opgelost. Nog beter is het om het ontstaan van ernstige achterstanden te voorkomen. In

ling staan diverse middelen ter beschikking, waar-

dit kader zijn gegevens over relevante vaardigheden

onder methodegebonden toetsen en methodeon-

van de kinderen tijdens het laatste kleuterjaar van belang. Hierop zal nu eerst worden ingegaan.

afhankelijke toetsen, zoals de toetsen die gebruikt

Zicht op vaardigheden in het laatste kleuterjaar

worden in het Cito-leerlingvolgsysteem. Op al

Om te kunnen zorgen voor een doorgaande lijn in de

deze aspecten, inclusief de registratie van toets-

begeleiding is het nodig dat de leerkracht in het laat-

gegevens, wordt in dit artikel nader ingegaan.

ste jaar van de kleutergroepen van alle kinderen de ontwikkeling van de geletterdheid volgt en vastlegt. Onderwerpen die in ieder geval aan de orde moeten

Volgen van de leesontwikkeling

komen zijn: letterkennis, klankbewustzijn (auditieve

Om het leesproces van kinderen optimaal te kunnen

analyse en synthese), spraakontwikkeling, woorden-

begeleiden, moeten leerkrachten een goed beeld

schat en de aanwezigheid van dyslexie in de familie.

hebben van de betreffende vaardigheden van de kin-

Deze gegevens houden nauw verband met succesvol

deren en van de verschillen tussen kinderen. Obser-

leren lezen. Geschikte checklists zijn: ‘Signalering

vatie en controletaken of toetsen zijn middelen die

ontwikkeling beginnende geletterdheid’ (Smits,

de leerkracht ter beschikking staan om zo nauw mo-

2002), tevens opgenomen in het Protocol Leespro-

gelijk aan te sluiten bij de leesontwikkeling van het

blemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonder-

individuele kind. Observatie is gericht op het waar-

wijs, en de ‘Checklist taalgedrag’ in de handleiding

nemen van gedrag in de natuurlijke situatie, terwijl

van Schatkist.

controletaken en toetsen bestaan uit opgavenreek-

Ook kunnen de toetsen beginnende geletterdheid

sen die op een nauwkeurig omschreven wijze afgeno-

van Cito en CPS* worden afgenomen. Deze geven een

men moeten worden.

goed beeld van de mogelijkheden en instructiebe-

1 Veilig stap voor stap Het systematisch volgen van leerlingen

© Uitgeverij Zwijsen - www.veiliglerenlezen.be

hoeften van kinderen, doordat ze zicht geven op de

met name gericht op het direct herkennen van deel-

reeds opgedane letterkennis, auditieve vaardighe-

structuren in woorden. Het is nodig regelmatig te

den en de benoemsnelheid (dit laatste aspect is niet

controleren in hoeverre de automatisering van de

in de Cito-toetsen vertegenwoordigd, maar is wel

woordherkenning gevorderd is.

een belangrijke voorspeller van dyslexie). Bovendien Bij het volgen van de leesontwikkeling kan onder-

heeft men tevens een analyse van de aandachtsgebieden van de betreffende leerling bij de start van

scheid worden gemaakt tussen methodegebonden

het aanvankelijk lezen.

toetsen – in dit geval van Veilig stap voor stap – en

Als de leerkracht aan het begin van het formele lees-

methodeonafhankelijke toetsen, zoals die gebruikt

onderwijs over deze gegevens beschikt, is het moge-

worden in het Cito-leerlingvolgsysteem of in het Pro-

lijk om vanaf de eerste dag, zowel tijdens de groeps-

tocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal

instructie als bij de begeleide verwerking van de

Basisonderwijs. Hieronder wordt op elk van deze ty-

leerstof, gericht extra aandacht te besteden aan kin-

pen toetsen achtereenvolgens ingegaan.

deren met een dreigende achterstand.

Methodegebonden toetsen binnen Veilig stap voor stap

Belangrijke aspecten bij het volgen van de leesontwikkeling

Veilig stap voor stap kent een eigen toetskalender,

Tijdens de eerste zes kernen van Veilig stap voor stap

waarbij na elke kern bepaalde toetsen kunnen wor-

is een beperkt aantal deelvaardigheden cruciaal. In

den afgenomen met betrekking tot letterkennis,

de eerste plaats zijn dat de grafeem-foneemkoppe-

(vlotte) woordherkenning, het lezen van zinnen en

lingen, waarvan het inslijpen centraal staat. De kop-

tekst, en/of spelling. Het schema op pagina 3 geeft

pelingen vereisen veel herhaling. Ze moeten niet al-

deze toetskalender weer, waarin per kern is aange-

leen correct zijn, maar ook zonder veel aandacht en

geven welke toetsen na de betreffende kern worden

inspanning functioneren. Anders gezegd: ze moeten

afgenomen.

zo vaak worden herhaald dat zij automatisch verlopen, geautomatiseerd zijn. Het is voor het signaleren

Deze toetsen betreffen de leerinhouden die tot dan

en diagnosticeren van groot belang om herhaaldelijk

toe aan bod zijn geweest in de methode. Door deze

te controleren in hoeverre de automatisering van de

frequente en gedetailleerde informatieverzameling

grafeem-foneemkoppelingen bereikt is.

kan de leerkracht tijdig signaleren of zich problemen

In de tweede plaats is de ontwikkeling van het fone-

voordoen in de leesontwikkeling van een kind en het

misch bewustzijn van belang, met name de auditie-

onderwijs afstemmen op de behoeften van de leer-

ve synthese en analyse. Wat de auditieve analyse

lingen.

betreft, is het vooral van belang dat kinderen de klankpositie in een woord kunnen bepalen. Ze moe-

Zoals te zien is in het schema vinden na kern 2, 4, 6,

ten woorden zodanig auditief kunnen analyseren,

8 en 11 zogenaamde ‘meetmomenten’ plaats die voor

dat ze doorhebben dat in een woordje als ‘tak’ de ‘t’

elke leerling een uitgebreidere toetsing inhouden

de beginpositie, de ‘a’ de middenpositie en de ‘k’ de

dan de toetsing na elke kern.

eindpositie inneemt. De auditieve analyse is een

De meest recente richtlijnen voor afname en evalua-

noodzakelijke voorwaarde voor de elementaire

tie van de toetsen staan vermeld op www.veiligstap-

spelhandeling. De auditieve synthese is noodzake-

voorstap.nl. De meeste toetsen zijn genormeerd.

lijk om nieuwe woorden zelfstandig te kunnen ont-

Belangrijk is te weten dat Veilig stap voor stap zich

cijferen. Het is een onmisbaar onderdeel van de ele-

richt op de leerlijnen technisch lezen en spelling. Be-

mentaire leeshandeling.

grijpend lezen komt in beperkte mate in de methode

In de derde plaats is het correct lezen van nieuwe

aan bod en wordt niet getoetst.

woorden een voorwaarde om te komen tot vlot lezen. De woorden moeten eerst correct, maar daarna ook

Veilig & vlot-toets na elke kern

snel en zonder al te veel inspanning herkend worden.

Met de Veilig & vlot-toets wordt de automatisering

Anders gezegd: de herkenning van veelvoorkomende

van de woordherkenning gemeten. De toets bestaat

woorden moet geautomatiseerd worden. Na een fase

uit een kaart waarop in totaal 40 of 60 losse woorden

van spellend nieuwe woorden verkennen moet de di-

in kolommen staan. De leerling moet binnen één mi-

recte woordherkenning geoefend worden door woor-

nuut zo veel mogelijk woorden correct lezen.

den zonder te spellen hardop te lezen. Daarna wordt

Door deze toets na elke kern af te nemen heeft de

de aandacht met betrekking tot de woordherkenning

leerkracht de mogelijkheid de leesontwikkeling



Toetskalender Veilig stap voor stap A

Afname bij alle kinderen

V&V T/O Afname alleen bij kinderen die bij Veilig & vlot een onvoldoende of twijfelachtig scoren. L T/O

Afname alleen bij kinderen die onvoldoende of twijfelachtig scoren op de laatst afgenomen lettertoets.

Kern

Meet-

Veilig & vlot

moment 1 2

1

3 4

2

5 6

3

7 8

4

Leesboekje

Fonemendictee

Lettertoets

Leestekst

A

A

Spellingtoets

maan p. 16 A

V & V T/O

A

A

A

V & V T/O

A

A

A

V & V T/O

A

A

A

A

L T/O

A

L T/O

A

9

A

A

10

A

A

A

A

A

A

11 12

5

nauwkeurig te volgen. Zo wordt al bij afname na de

teerd welke items correct worden gelezen, maar ook

eerste kern in een zeer vroeg stadium zichtbaar wel-

de wijze waarop dit gebeurt: radend, spellend of vlot

ke leerlingen risico lopen achter te raken bij het leren

goed. Het wordt direct duidelijk op welke punten het

lezen.

kind extra aandacht nodig heeft.

Observatietaak pagina 16 leesboekje maan

Fonemendictee

Op pagina 16 van de leesboekjes maan van kern 1 tot

Na kern 4 en na kern 6 wordt een fonemendictee af-

en met 5 is een observatietaak opgenomen. Deze ob-

genomen, waarbij kinderen na mondelinge aanbie-

servatietaak bestaat uit vier verschillende onderde-

ding van een klank (en bijbehorend woord) de juiste

len: het lezen van letters, synthesewoorden, wissel-

letter moeten opschrijven. Deze toets meet de kennis

rijtjes en tekst. Deze onderdelen verschaffen inzicht

van de foneem-grafeemkoppelingen.

in de letterkennis, in het toepassen van de elementaire leeshandeling bij het lezen van nieuwe woorden

Lettertoets

(synthesewoorden), de automatisering van de woord-

Na kern 6 wordt een lettertoets afgenomen waarin

herkenning (via de wisselrijtjes), en het gebruik van

alle 34 grafemen aan bod komen die dan geleerd

zinscontext als ondersteuning bij het lezen van een

zijn. Het kind moet de grafemen zo snel mogelijk en

tekst.

duidelijk benoemen. Er vindt registratie plaats van

Het afnemen van deze observatietaak gebeurt indivi-

correctheid en leestijd. Deze toets meet de kennis

dueel. Dat hoeft niet na elke kern bij alle kinderen.

en automatisering van de grafeem-foneemkoppe-

Alleen na kern 2 en 4 (bij Meetmoment 1 en 2) wordt

lingen.

deze taak bij alle kinderen afgenomen. Na kern 1, 3 en 5 is pagina 16 van leesboekje maan bedoeld om

Leestekst

kinderen die ‘onvoldoende’ of ‘twijfelachtig’ op de

Na kern 6 wordt ook een leestekst afgenomen. Het

Veilig & vlot-toets hebben gescoord nader te obser-

kind leest de tekst, en daarbij wordt de leestijd opge-

veren. Deze observatie geeft de leerkracht belang-

nomen. Deze toets geeft inzicht in de correctheid en

rijke informatie. Vooral als niet alleen wordt geno-

snelheid waarmee een tekst gelezen kan worden.



Spellingtoetsen

lingen op verschillende toetsen die periodiek worden

Vanaf kern 8 wordt na elke kern een spellingtoets af-

voorgelegd, worden binnen het Cito-leerlingvolgsy-

genomen, om de ontwikkeling van de spellingvaar-

steem op eenzelfde onderliggende schaal geplaatst.

digheid in kaart te brengen. Er wordt een woord ge-

Zo’n schaal is te vergelijken met een schaal waarop

dicteerd in de context van een zin en vervolgens

de lengte of het gewicht van een kind afgelezen kan

afzonderlijk genoemd. Het kind schrijft het woord

worden. De schalen uit het leerlingvolgsysteem la-

op. Naderhand is het mogelijk een foutenanalyse te

ten zien in welke mate een leerling in een bepaalde

maken om meer informatie te verkrijgen over de spel-

periode vooruitgegaan is ten opzichte van een eerder

lingcategorieën die aandacht behoeven.

moment, net zoals met behulp van een weegschaal gemeten kan worden hoeveel een kind in een bepaal-

Aandachtspunten

de periode in gewicht is toegenomen.

De praktijk leert dat het de moeite waard is de nodige tijd voor deze toetsen en observatietaken vrij te ma-

Als een school het leerlingvolgsysteem van het Cito

ken. Om de afname van de individuele toetsen en ob-

gebruikt, behoren de betreffende toetsen te worden

servatietaken mogelijk te maken zullen veelal orga-

afgenomen op de wijze zoals de bijbehorende hand-

nisatorische maatregelen genomen moeten worden.

leiding aangeeft en op het juiste moment. Anders is

Hierbij valt te denken aan het inschakelen van een

de normering van het Cito niet geldig en zijn de resul-

onderwijsassistent of een remedial teacher of aan

taten dus ook niet bruikbaar voor het leerlingvolgsy-

het gebruik van overlap bij duobanen.

steem. De toetsen van het Cito zijn onafhankelijk van de kernen van Veilig stap voor stap. Het Cito geeft

De methode Veilig stap voor stap biedt geen toetsing

voor het speciaal (basis)onderwijs ook richtlijnen

op het gebied van auditieve vaardigheden. Daarvoor

voor de manier waarop met toetsen moet worden om-

adviseren wij de toetsen Auditieve analyse en Audi-

gegaan indien het moment van afname afwijkt van

tieve synthese van het Cito.

het afnamemoment in het reguliere basisonderwijs.

Methodeonafhankelijke toetsing Voor het volgen van de leesontwikkeling kunnen ook

Toetsen van het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs

methodeonafhankelijke toetsen worden gebruikt,

De toetsen van Meetmoment 1 en 2 die in het Proto-

zoals de toetsen van het leerlingvolgsysteem van

col Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal

het Cito en die van het CSBO, en de Toetsen van het

Basisonderwijs (Wouters & Wentink, 2005) voor de

Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speci-

tweede maanversie van Veilig leren lezen worden

aal Basisonderwijs.

aanbevolen hebben een vergelijkbare inhoud als de

Leerlingvolgsysteem

kern 4) van Veilig stap voor stap worden afgenomen.

toetsen die bij Meetmoment 1 (na kern 2) en 2 (na Belangrijk op het terrein van evaluatie is het leer-

Dit Protocol geeft echter slechts streefdoelen aan

lingvolgsysteem. Zo’n systeem bestaat uit een sa-

voor de scores, terwijl ze bij Veilig stap voor stap

menhangend geheel van toetsen voor alle leerjaren

genormeerd zijn op een meerpuntsschaal. Daarmee

die de belangrijkste doelen en vaardigheden bestrij-

is een analyse van het leesgedrag nauwkeuriger te

ken. In Nederland is het leerlingvolgsysteem van het

maken.

Cito het bekendst. In Vlaanderen wordt het leerlingvolgsysteem van het CSBO het meest gebruikt. Deze

Na kern 6 wordt Meetmoment 3 afgenomen waarin

leerlingvolgsystemen zijn echter te grofmazig om de

Veilig stap voor stap adviseert om de methodege-

leesontwikkeling in de eerste fase van het aanvanke-

bonden toetsen te gebruiken met de daarbij beho-

lijk lezen nauwkeurig genoeg te kunnen volgen.

rende normering. Deze toetsen zijn vergelijkbaar met

Daardoor is het niet mogelijk om leerlingen met een

de landelijk geadviseerde toetsen. Ze zijn eveneens

trage leesontwikkeling tijdig te signaleren. Het bo-

genormeerd op een meerpuntsschaal.

vengenoemde fijnmazige volgsysteem binnen Veilig stap voor stap biedt deze mogelijkheid wel.

Voor de Meetmomenten 1 tot en met 3 zijn vier on-

Het leerlingvolgsysteem van het Cito bestaat uit een

derdelen essentieel:

samenhangend geheel van toetsen voor verschillen-

letterkennis,

de leergebieden. Deze toetsen maken het mogelijk

woorden lezen,

de prestaties van de leerlingen binnen ieder leerge-

tekst lezen,

bied te volgen in de basisschooltijd. Scores van leer-

letter- en/of woorddictee.



Voor elk van deze onderdelen heeft Veilig stap voor stap toetsen tijdens deze meetmomenten, vergelijkbaar met de door het Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het Speciaal Basisonderwijs aanbevolen toetsen of de landelijke toetsen van het Cito-leerlingvolgsysteem.

De Toetssite Veilig stap voor stap als hulpmiddel Met ingang van schooljaar 2011-2012 kunnen de toetsgegevens van de leerlingen snel en gemakkelijk verwerkt worden in de Toetssite Veilig stap voor stap (www.toetssite.nl). Diverse overzichten geven snel inzicht in de voortgang van het leesproces van de individuele leerling en van de groep. Daarnaast maken gerichte adviezen het mogelijk om tijdig bij te sturen als dat nodig is. De Toetssite bespaart de leerkracht tijd bij de verwerking en de analyse van de toetsgegevens. In de Toetssite kunnen niet alleen de resultaten van methodegebonden toetsen worden ingevoerd, maar ook de resultaten van relevante methodeonafhankelijke toetsen. Momenteel (januari 2011) wordt onderzocht of het mogelijk is de Toetssite te koppelen aan het Cito LOVS. Een koppeling zorgt ervoor dat scholen de Cito-toetsen DMT en AVI maar één keer hoeven in te voeren.

* Toetspakket Beginnende Geletterdheid (CPS, juni 2010)



Het systematisch volgen van leerlingen

Recommend Documents