Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2014-2015
HET RECHT OP INFORMATIONELE PRIVACY VAN DE MINDERJARIGE LEERLING
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door
Magali Vanderstraeten (studentennr. 00904137)
Promotor: Prof. dr. Gert Vermeulen Commissaris: Prof. dr. Freya Vander Laenen
"We worry about what a child will become tomorrow, yet we forget that he is someone today" - Stacia Tauscher
VOORWOORD Dat ik als kind naast plichten ook rechten had, ontdekte ik toen ongeveer 12 jaar geleden de kinderrechtenbus voor de deur van mijn lagere school stopte. Het was me toen nog niet duidelijk wat ik er mee kon aanvangen maar ze klonken bijzonder. Ondertussen ben ik geen kind meer maar diezelfde (kinder)rechten zijn me blijven fascineren. In de rechtenopleiding speelde de minderjarige vaak een bijrol als onbekwame. Het was dan ook zeker dat ik een masterproef zou schrijven met de minderjarige in de spotlight maar bovenal als drager van rechten. Nu het einde van mijn rechtenopleiding met deze masterproef voor de deur staat, wens ik enkele mensen te bedanken zonder wie dit nooit mogelijk zou geweest zijn. Vooreerst wens ik mijn promotor professor dr. Vermeulen te bedanken voor de raad maar ook voor het uitdagen om ten alle tijde kritisch te blijven. Daarnaast wil ik de mensen van de verschillende scholenkoepels (Gemeenschapsonderwijs, Onderwijs van Steden en Gemeenten, Vlaams Verbond voor Katholiek Secundair Onderwijs, Vlaams Verbond voor Katholiek Basisonderwijs en Provinciaal Onderwijs Vlaanderen) bedanken voor het ter beschikking stellen van hun model van schoolreglement en het beantwoorden van vragen hieromtrent. De Dienst Informatie en Communicatie van het Departement Onderwijs en Klasse voor de hulp in mijn zoektocht naar de standaardbrief inzake beeldmateriaal. Ik wens ook mijn moeder te bedanken om dit werkstuk na te lezen maar ook voor de vele schouderklopjes na de zoveelste zucht. Mijn groottante die na al die jaren steeds in mij bleef geloven 'dat het daar aan de unief in Gent wel ging lukken'. Emmy die zelfs met vele kilometers tussenin en moeilijke internetverbinding mij suggesties gaf en bleef aanmoedigen. Stefanie, Shana en Tom bij wie ik steeds terecht kon voor hulp en steun maar ook voor het even vergeten van deze masterproef. Tot slot Celine, Farah, Stefanie, Shana, Emmy, Laura en alle anderen die mijn pad gekruist zijn om mijn studententijd één vol onvergetelijke momenten te maken.
i
ii
INHOUD Voorwoord ............................................................................................................................................................................. i Lijst met afkortingen .......................................................................................................................................................vi 1
Inleiding .......................................................................................................................................................................1
2
De minderjarige ........................................................................................................................................................3
3
2.1
De minderjarige in het basisonderwijs..................................................................................................4
2.2
De minderjarige in het secundair onderwijs .......................................................................................5
Actoren die in contact komen met de minderjarige ..................................................................................7 3.1
Het onderwijzend personeel ......................................................................................................................7
3.1.1
De discretieplicht ..................................................................................................................................8
3.1.2
Uitzonderingen op de discretieplicht ........................................................................................ 10
3.1.2.1.1 Wettelijke verplichting (of toelating)............................................................................ 10 3.1.2.1.2 De meldingsplicht .................................................................................................................. 11 3.1.2.1.3 Toestemming van de betrokkene ................................................................................... 11 3.1.2.1.4 De vertrouwensspersoon in de integrale jeugdhulp .............................................. 11 3.1.3
Vertrouwensleerkracht/groene leerkracht ............................................................................ 12
3.2
De interne leerlingenbegeleiding .......................................................................................................... 13
3.3
De Directie ...................................................................................................................................................... 16
3.4
Het centrum voor leerlingenbegeleiding ........................................................................................... 17
3.4.1 3.4.1.1
Het beroepsgeheim ........................................................................................................................... 20 Noodtoestand.................................................................................................................................. 23
3.4.1.1.1 Artikel 458bis strafwetboek ............................................................................................. 23 3.4.1.2
De getuigenis in rechte en getuigenis voor parlementaire onderzoekscommissie 24
3.4.1.3
Wettelijke verplichting ............................................................................................................... 25
3.4.1.4
Ter verdediging van zichzelf..................................................................................................... 26
3.4.1.5
Toestemming? ................................................................................................................................ 26
3.4.1.6
Het gedeeld en gezamelijk beroepsgeheim ........................................................................ 28
3.4.1.6.1 Het gedeeld beroepsgeheim .............................................................................................. 28 3.4.1.6.2 Het Gezamenlijk beroepsgeheim .................................................................................... 31
4
3.5
Andere personen (o.a. keukenpersoneel, opvoeders,…) ............................................................. 31
3.6
Ouders .............................................................................................................................................................. 33
Informatie ................................................................................................................................................................. 35 4.1
Informatie over de persoonlijkheid van de minderjarige ........................................................... 38
4.1.1 4.1.1.1 4.1.2
Geloofsovertuiging ............................................................................................................................ 38 Radicalisering ................................................................................................................................. 41 De politieke overtuiging .................................................................................................................. 43 iii
4.1.3
Seksuele geaardheid en genderidentiteit................................................................................. 43
4.1.4
Gezondheidsgegevens ...................................................................................................................... 46
4.2
4.1.4.1
HIV seropositief ............................................................................................................................. 48
4.1.4.2
Zelfmoord ......................................................................................................................................... 49
Informatie met betrekking tot minderjarigen en derden ........................................................... 50
4.2.1 4.2.1.1
De beroepsuitoefening van de ouders .................................................................................. 50
4.2.1.2
Gelijke kansenindicatoren ......................................................................................................... 51
4.2.1.3
Echtscheiding .................................................................................................................................. 52
4.2.1.4
Familielid met gezondheidsprobleem .................................................................................. 52
4.2.2
4.3
(On)gewenste zwangerschap ................................................................................................... 54
4.2.2.2
Pesten ................................................................................................................................................. 54
Informatie over misdrijven ..................................................................................................................... 56 Verleden ............................................................................................................................................ 56
4.3.1.2
Heden/toekomst............................................................................................................................ 58
4.3.2.1
De minderjarige als slachtoffer .................................................................................................... 59 Misdrijven uit art. 458bis Sw. ................................................................................................... 60
4.3.3
Derde als dader ................................................................................................................................... 61
4.3.4
Derde als slachtoffer ......................................................................................................................... 62
Specifieke bepalingen inzake de drager van de informatie ................................................................. 63 5.1
Het Persoonlijk dossier ............................................................................................................................. 63
5.1.1
Binnen de onderwijsinstelling ...................................................................................................... 63
5.1.2
Overdracht tussen het basisonderwijs en het secundair onderwijs............................. 68
5.1.3
Overdracht tussen secundair onderwijs onderling ............................................................. 69
5.2
Het multidisciplinair dossier van Centrum voor leerlingenbegeleiding .............................. 72
5.3
Beeldmateriaal .............................................................................................................................................. 74
5.3.1
Beeldmateriaal op Sociale media en de schoolwebsite ...................................................... 78
5.3.2
Werken gemaakt door de leerlingen.......................................................................................... 79
5.3.3
Beeldmateriaal gemaakt tijdens schooluitstappen .............................................................. 80
5.3.4
Clausules in de praktijk ................................................................................................................... 80
5.3.5
Bewakingscamera's........................................................................................................................... 84
5.4
Elektronische briefwisseling (E-mail, SMS,…) ................................................................................. 86
5.4.1
iv
De minderjarige als dader .............................................................................................................. 56
4.3.1.1 4.3.2
6
Vriendschappelijke en relationele banden .............................................................................. 53
4.2.2.1
4.3.1
5
Familiale banden ................................................................................................................................ 50
Sms ........................................................................................................................................................... 88
Een afdwingbaar recht? ...................................................................................................................................... 89 6.1
De Commissie voor bescherming van de persoonlijke levenssfeer (CBPL) ........................ 90
6.2
Het kinderrechtencommissariaat ......................................................................................................... 91
6.3
Procedure voor de rechtbank van eerste aanleg ............................................................................ 91
6.4
Europees Hof voor de Rechten van de Mens .................................................................................... 93
7
Besluit ........................................................................................................................................................................ 94
8
Bronnen ..................................................................................................................................................................... 97
9
8.1
Wetgeving ....................................................................................................................................................... 97
8.2
Rechtspraak ................................................................................................................................................ 100
8.3
Doctrine ........................................................................................................................................................ 101
Bijlagen ................................................................................................................................................................... 110 9.1
Toelichting bij model schoolreglement VVKSO............................................................................ 110
9.2
Standaardbrief publicatie beeldmateriaal (2008) ...................................................................... 112
v
LIJST MET AFKORTINGEN AgODi:
Agentschap voor Onderwijsdiensten
CBPL:
Commissie voor Bescherming van de persoonlijke levenssfeer of privacycommissie (privacycommissie)
CLB:
Centrum voor leerlingenbegeleiding
Fopem:
Federatie van Onafhankelijke Pluralistische Emancipatorische Methodescholen
GOK:
Gelijke Onderwijskansen
OVSG:
Onderwijssecretariaat van Steden en Gemeenten van de Vlaamse Gemeenschap
POV:
Provinciaal Onderwijs Vlaanderen
VSKO:
Vlaams Secretariaat van het Katholiek onderwijs
VVKBaO:
Vlaamse Verbond voor Katholiek Basisonderwijs
VVKSO:
Vlaamse Verbond voor Katholiek Secundair Onderwijs
vi
vii
1 INLEIDING Het kinderrechtenverdrag stelt dat het onderwijs het respecteren van de mensenrechten waaronder het recht op privéleven moet bijbrengen aan de minderjarigen.1 Dit dient niet alleen passief via educatie te gebeuren maar ook actief door deze rechten te respecteren van zodra de leerling voet zet in de school.2 Is dit wel het geval? Artikel 16 van het IVRK en art. 22bis van de grondwet bepalen expliciet dat de minderjarige recht heeft op eerbiediging van zijn privacy maar wordt dit ook nageleefd door de Vlaamse scholen? Het recht op privacy bevat klassiek vier componenten. Ten eerste omvat het recht op privacy het recht op isolement of het recht met rust gelaten te worden en dit zowel ten aanzien van de overheid als derden. Ten tweede omvat het een recht op fysieke, morele en psychische integriteit. Als derde bestaat het uit een recht op geheimhouding van informatie. Deze component wordt informationele privacy genoemd. Tot slot bestaat het recht op privacy uit een recht op het uitbouwen van menselijke contacten wat vaak als relationele privacy benoemd wordt.3 Door het ruime toepassingsgebied van het recht op privacy zal in deze masterproef enkel de informationele privacy besproken worden . Wanneer er zich een schendig voordoet van de het recht op privacy van de leerling, kan de vraag gesteld worden of deze gerechtvaardigd is en op basis waarvan? Moeten we de minderjarige kost wat kost beschermen tegen zichzelf zonder zijn mening te vragen? In het kinderrechtendebat vindt men drie stromingen met een verschillende visie over de bekwaamheid van kinderen. Enerzijds is er de reformistische stroming waarbij kinderen beschouwd worden als onbekwame wezens die steeds bescherming nodig hebben van volwassenen.4 Hierbij mag dan ook elke informatie over de minderjarige uitgewisseld worden wanneer de ontvanger van oordeel is dat dit in ter bescherming is van de minderjarige. Dit zonder rekening te houden met de mening van de minderjarige zelf. Lijnrecht daartegenover staat de radicale stroming die minderjarigen als autonome mondige wezens aanziet.5 Deze visie Art. 29, 1b IVRK, M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, (231) 243. General Comment No 1 on the Aims of Education, CRC/GC/2001/1, para. 8.; M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, (231) 243. 3 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 23; G. VERMEULEN, "Bescherming van persoonsgegevens van studenten in het hoger onderwijs", TORB 2006-2007, 638; C. DE WILDEVANDERBEKEN, "Ouderlijk gezag en de privacy van de minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim", Tijdschrift voor welzijnswerk 2006, (48) 48. 4 T. MAESELE, D. REYNAERT, M. BOUVERNE-DE BIE, R. ROOSE, L. BRADT, “Stromingen in de kinderrechtenbeweging”, TJK 2008, 51. 5 T. MAESELE, D. REYNAERT, M. BOUVERNE-DE BIE, R. ROOSE, L. BRADT, “Stromingen in de kinderrechtenbeweging”, TJK 2008, 51. 1 2
1
geeft wel het laatste woord aan de minderjarige. Als laatste stroming bestaat de pragmatische stroming. Deze stroming vormt een middenweg tussenbeide en stelt dat kinderen bekwaam zijn voor zover niet bewezen is dat ze onbekwaam zijn om beslissingen te nemen.6 De vraag stelt zich dus of de een bepaalde stroming de norm is in het privacybeleid binnen de Vlaamse scholen zoals een eerder pragmatische of reformistische aanpak? Het eerste deel van deze masterproef gaat na wie precies onder het begrip minderjarige valt en hoe zijn privacygevoel zich verhoudt tot zijn of haar privacyrecht. Jongeren komen in het onderwijs in aanraking met tal van personen waarmee zij informatie delen. Tijdens deze uitwisselingen kunnen er schendingen van de privacy ontstaan. Zo kan het dat ouders bijvoorbeeld meer te weten komen tijdens een oudercontact dan louter de intellectuele vooruitgang en attitude van hun kind. Andere voorbeelden binnen de schoolcontext zijn leerkrachten die roddelen over hun leerlingen in de leraarskamer of directie die foto- en videomateriaal van zijn leerlingen gebruikt om de school te adverteren. Ook de rol van de ouders mag niet onderschat worden. In het sociale media tijdperk waarin we leven merken we dat zelfs ouders de privacy van hun eigen kinderen kunnen schenden. Dit zien we door sharenting7 een nieuw fenomeen waarbij ouders vanaf de geboorte allerhande informatie delen over hun minderjarige via sociale media. Hierbij kan ook de vraag worden gesteld in hoeverre ouders bekwaam zijn om toe te stemmen in bepaalde schoolbeslissingen over de privacy van hun kind (bv. toestemming voor het gebruik van beeldmateriaal). Het tweede deel van deze masterproef zal nagaan ten aanzien van wie de leerling kan rekenen op bepaalde privacywaarborgen. Informationele privacy wordt ruimer gezien dan wat men louter mondeling deelt met anderen. Zo kan de vraag naar schending van privacy zich al stellen bij het maken van beeldmateriaal. Er spelen dus verschillende regels naargelang de vorm de informatie aanneemt. Hierop wordt in het derde deel van de masterproef aan bod. Tot slot is een recht op privacy niets waard indien het niet afgedwongen kan worden. In het laatste deel wordt kort ingegaan op de mogelijkheden die een minderjarige leerling heeft om dit recht af te dwingen of hersteld te zien.
T. MAESELE, D. REYNAERT, M. BOUVERNE-DE BIE, R. ROOSE, L. BRADT, “Stromingen in de kinderrechtenbeweging”, TJK 2008, 51-52. 7 N. VANHECKE, “Wel pampers, geen privacy”, De Standaard 3 mei 2014, www.standaard.be 6
2
2 DE MINDERJARIGE In de juridische wereld zijn minderjarige wel rechtssubjecten maar zijn zij niet handelingsbekwaam en kunnen zij hun rechten dus niet zelfstandig uitoefenen. In het recht bestaan dan ook verschillende leeftijden vanaf wanneer een minderjarige zich op bepaalde rechten kan beroepen wordt. Het kinderrechtenverdrag definieert de minderjarige als de persoon die de leeftijd van achttien jaar nog niet bereikt heeft tenzij de nationale wetgeving hiervan afwijkt.8 Het is vanzelfsprekend dat de minderjarige die geacht wordt het inzicht te hebben in zijn handelen bepaalde rechten kan uitoefenen. Zo zullen veel fundamentele persoonlijkheids- en grondrechten wel toepassing vinden. Deze rechten vereisen meestal geen actieve uitoefening van het rechtssubject.9 Het recht op respecteren van het privéleven van de minderjarige is hier een voorbeeld van. Enkel bij schending van de privacy of het uitoefenen van een subjectief recht dat voortvloeit uit het recht op privacy (bv. recht op afbeelding) zal de minderjarige een beroep moeten doen op zijn ouders. Hoewel ouders steeds in het belang van hun minderjarige horen te handelen, kan er soms belangenconflict bestaan tussen beide.10 In
de
regelgeving
bestaat
een
weerlegbaar
vermoeden,
gebaseerd
op
ontwikkelingspsychologische theorieën, dat een minderjarige vanaf twaalf jaar over een onderscheidingsvermogen beschikt. Vanaf de leeftijd van twaalf zouden kinderen in staat zijn hypothetisch deductief te denken, complex te redeneren en zo zich niet enkel meer door het concrete maar ook door het abstracte kunnen laten leiden.11 Deze leeftijd
is echter een
gemiddelde schatting en daardoor dus incorrect in de sommige gevallen. Kinderen onder de twaalf kunnen reeds over een beoordelingsvermogen beschikken maar omgekeerd kan dit voor minderjarigen boven de twaalf evengoed nog het geval zijn.12
Art. 1 Verdrag inzake de Rechten van het Kind Aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 20 november 1989 9 K. COEN, L. DRESER, R. VANWALLEGHEM, N. DESMET, "Bekwaamheid van minderjarigen" in KINDERRECHTSWINKELS, De juridische positie van de minderjarige, Kortrijk-Heule, UGA, 2007, (81) 89. 10 Art. 373 BW ; L. VENY, "(Onderwijsrechten) rechten van kinderen: een stand van zaken. Een merkelijke verbetering na 8 jaar Kinderrechtenverdrag" in E. VERHELLEN, G. CAPPELAERE, K. HANSON, F. SPIESSCHAERT, Kinderrechtengids (KIDS): Commentaren, regelgeving, rechtspraak, nuttige informatie, Gent, Mys en Breesch, 1998, (1) 7 11 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 246. 12 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 247. 8
3
Privacy blijkt ook voor volwassenen een complex gegeven aangezien ze hun privacygevoel niet goed kunnen omschrijven. Privacy wordt vaak wel tastbaarder in de context van een schending of wanneer deze in het gedrang komt. Bovendien is de afbakening van het privacygevoel persoonsgebonden. Deze vaststellingen kunnen ook naar minderjarigen vertaald worden. De keuze om een onderscheid te maken tussen de minderjarige in het basisonderwijs enerzijds en anderzijds de minderjarige in het secundair onderwijs steunt dan ook op deze vaststellingen argument. Men kan aannemen dat in combinatie met een toenemende maturiteitsgraad ook de privacy tastbaarder wordt13 en dus ook het inzicht in zijn recht op privacy. Door de sterke persoonsgebonden perceptie is een opdeling volgens leeftijd moeilijk maar er zijn wel enkele vrij algemene ontwikkelingen te onderscheiden. Het is zeker dat naarmate het kind zich ontwikkelt ook het concept privacy mee evolueert.14 Zo situeert privacy tijdens de vroege kinderjaren zich voornamelijk op het niveau van het alleen zijn (recht op fysieke integriteit) terwijl tijdens de adolescentie het beheersen van informatieoverdracht (informationele privacy) aan belang inwint.15
2.1 DE MINDERJARIGE IN HET BASISONDERWIJS Jonge kinderen begrijpen vaak niet de ingewikkelde constructies waaruit hun privacy bestaat. Echter voelen zij wel hun eigen privacy aan. Zo stellen WOLFE en LAUFER dat de perceptie van privacy zich situeert na de egocentrische fase16 wanneer de minderjarige zich bewust is dat hij kan kiezen om alleen te zijn.17 Er bestaat ook onderzoek over de eenzaamheid van kinderen die op zich niet steeds gewild is maar desalniettemin ervoor zorgt dat de minderjarige aspecten van zijn eigen privacy leert kennen aangezien het kind in zo'n situatie leert om te gaan met die eenzaamheid.18 PETRONIO stelt dat een jong kind maar kan spreken van privacy wanneer het autonomie als concept begrijpt.19 Het kind moet dus zowel psychologische als fysieke afstand leren kennen en ermee kunnen omgaan alvorens hij/zij een beeld krijgt van zijn privacy.20 G. B. MELTON, "Minors and privacy: Are Legal an Psychological concepts compatible?", Nebraska Law Review, 1983, vol. 2, (455) 460. 14 M. WOLFE, "Childhood and privacy" in I. ALTMAN en J. WOHLWILL, Children and the environment, Plenum Press, New York, 1978, (175) 199-201. 15M. WOLFE, "Childhood and privacy" in I. ALTMAN en J. WOHLWILL, Children and the environment, Plenum Press, New York, 1978, (175) 199. 16 Dit is de fase die zich volgens Piaget afspeelt tussen de achttien maanden en zeven jaar. 17S. PETRONIO, Boundaries of privacy. Dialects and disclosure, New York, State University of New York, 2002, 73. 18 G. B. MELTON, "Minors and privacy: Are Legal an Psychological concepts compatible?", Nebraska Law Review, 1983, vol. 2, (455) 459; M. WOLFE, "Childhood and privacy" in I. ALTMAN en J. WOHLWILL, Children and the environment, Plenum Press, New York, 1978, (175) 183. 19 S. PETRONIO, Boundaries of privacy. Dialects and disclosure, New York, State University of New York, 2002, 73. 20 M. WOLFE, "Childhood and privacy" in I. ALTMAN en J. WOHLWILL, Children and the environment, Plenum Press, New York, 1978, (175) 183. 13
4
Wanneer het kind beseft dat zijn ouders niet alles over hemzelf weten, zal het beseffen dat hij geheimen kan bewaren en informatie kan managen.21 Sommigen stellen dat wat onder privacy van een minderjarige in de lagere school voornamelijk een weerspiegeling is van de privacy van het gezin.22 Aangezien de opvoeding van de ouders het kind de waarden en de normen als ook gepast sociaal gedrag in bepaalde situaties aanleert. Zich onthouden van het geven van informatie zal voornamelijk vanuit een zelfbeschermend oogpunt gebeuren omdat het beseft dat bij het geven van informatie hij/zij een deel van zijn autonomie.23 Het is dus van belang in het achterhoofd te houden dat hoe meer een minderjarige geconfronteerd wordt met situaties waarin de mogelijkheid om zijn persoonlijke informatie te beheren gelimiteerd wordt, de minderjarige net minder zal onthullen ter bescherming van zijn autonomie.24 Het vermoeden van onderscheidingsvermogen staat een gevoel van privacyschending op jongere leeftijd niet in de weg. Voordeel is wel dat wat de ouder inzake privacy beslist aanvaard zal worden door het kind en er dus minder belangenconflicten ontstaan. Wanneer het kind geen informatie voor zich kan houden, zal het net minder vertellen wat ten koste kan gaan van hulpverlening.
2.2 DE MINDERJARIGE IN HET SECUNDAIR ONDERWIJS De adolescentie situeert zich ergens tussen de leeftijd van zeven en vijfentwintig jaar. Tijdens de adolescentie doet zich een autonomieproces voor25. De minderjarige haalt zijn ouders van een piëdestal en bekritiseert ze. In dit autonomieproces zal de minderjarige een eigen identiteit ontwikkelen en de tijd dat hij/zij met het gezin doorbrengt zal drastisch dalen.26 Het concept privacy krijgt dan ook meer een actief element dan het gevoel waarmee als kind geconfronteerd werd.27 Hierbij hebben adolescenten bepaalde verwachtingen over welke informatie onder hun autoriteit valt, ook wel Communication Privacy Management genoemd. Diezelfde theorie omschrijft de mogelijke privacyschendingen, wanneer er een geschil ontstaat over de P. VAN DER LEE, "Kinderen hebben geheimen nodig", Psychologie, februari 1999, (20) 21. G. B. MELTON, "Minors and privacy: Are Legal an Psychological concepts compatible?", Nebraska Law Review, 1983, vol. 2, (455) 462 23 M. Wolfe, "Childhood and privacy" in I. Altman en J. Wohlwill, Children and the environment, Plenum Press, New York, 1978, (175) 216-217. 24 M. Wolfe, "Childhood and privacy" in I. Altman en J. Wohlwill, Children and the environment, Plenum Press, New York, 1978, (175) 217. 25W. BEYERS, B. SOENENS, M. VANSTEENKISTE, "Autonomie-ontwikkeling" in in W. SLOT, M. VAN AKEN, Psychologie van de adolescentie, ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013, (149) 156. 26 W. BEYERS, B. SOENENS, M. VANSTEENKISTE, "Autonomie-ontwikkeling" in in W. SLOT, M. VAN AKEN, Psychologie van de adolescentie, ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013, (149) 156-157 27 G. B. MELTON, "Minors and privacy: Are Legal an Psychological concepts compatible?", Nebraska Law Review, 1983, vol. 2, (455) 488 21 22
5
privacygrenzen. Een gekend voorbeeld is wanneer een ouder de tijdsbesteding na de schooluren van de adolescent wenst te weten. Diezelfde conflicten kunnen zich ook binnen de onderwijsinstelling voordoen. Een leerkracht kan ervan uitgaan dat de ouders op de hoogte dienen gebracht te worden van de nieuwe vriend(in) van de minderjarige terwijl de minderjarige dit geheim wenst te houden.28 Voornamelijk informatie in verband met deviant gedrag zal niet meer aan de ouders meegedeeld worden maar aan de professionele actoren.29 CLB medewerkers en vertrouwensleerkrachten spelen hierbij een cruciale rol. Daarnaast mag men echter ook de leeftijdsgenoten van de minderjarige niet uit het oog verliezen. Tijdens de adolescentie worden vrienden belangrijker net omwille van de horizontale relatie. Vrienden bieden steun om bepaalde ontwikkelingstaken te vervullen zoals het verder ontwikkelen van waarden en normen. Daarnaast dragen ze ook bij tot de ontwikkeling van de eigen identiteit.30 Vriendschappen in de adolescentie kenmerken zich immers door selfdisclosure (d.i. het uiten van gevoelens en gedachten) waardoor de adolescent zich uiteindelijke nog meer bewust zal worden van zijn privacy. Hij stelt zich kwetsbaar op door gevoelige informatie te delen met zijn peers die het op hun beurt verder kunnen vertellen.31 Informatie verworven via de vriendenkring in plaats van de leerling zelf zal dan ook problematischer zijn voor het gevoel van privacy. Controle uitoefenen over zijn persoonlijke informatie voelt voor de adolescent aan als een stap naar onafhankelijkheid en respect voor zijn eigen identiteit.32 Hieruit kunnen we dus afleiden dat het uitoefenen van de rechten door de ouders problematischer zal aankomen door de minderjarige. Voor adolescenten is privacy niet enkel een concept van persoonlijke ruimte maar meer een manier om informatie over zichzelf te beheersen: aan wie ze wat zullen vertellen.
S. T. HAWK, L. KEIJSERS, W. W. HALE III, Q. RAAJMAKERS, W. MEEUS, "Waar bemoei jij je mee? Privacyschending als gevolg van monitoring door ouders", Pedagogiek 2010, (138) 139. 29 G. B. MELTON, "Minors and privacy: Are Legal an Psychological concepts compatible?", Nebraska Law Review, 1983, vol. 2, (455) 489 30 R. SCHOLTE, R. ENGELS, "Pyscholsociale ontwikkeling: de invloed van leeftijdgenoten" in W. S LOT, M. VAN AKEN, Psychologie van de adolescentie, ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013, (211) 212. 31 R. SCHOLTE, R. ENGELS, "Pyscholsociale ontwikkeling: de invloed van leeftijdgenoten" in W. S LOT, M. VAN AKEN, Psychologie van de adolescentie, ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013, (211) 217. 32 G. B. MELTON, "Minors and privacy: Are Legal an Psychological concepts compatible?", Nebraska Law Review, 1983, vol. 2, (455) 489 28
6
3 ACTOREN DIE IN CONTACT KOMEN MET DE MINDERJARIGE Gedurende zijn schoolcarrière komt de minderjarige in contact met aantal personen. Vanaf de start op het basisonderwijs leert de minderjarige zijn eerste juf of meester kennen. In de opvang ontmoet hij de personen van de naschoolse opvang. Ook de zorgleerkracht zal af en toe eens een bezoek brengen aan de klas. De school wordt als het ware een deel van het leven van de minderjarige leerling waar hij de meerderheid van zijn tijd mee zal doorbrengen. Het is dan ook normaal dat de minderjarige een band zal opbouwen met personen die op de school rondlopen. In wat volgt wordt per categorie personen besproken of zij al dan niet vertrouwelijkheid kunnen beloven en onder welke voorwaarden.
3.1 HET ONDERWIJZEND PERSONEEL Wanneer een minderjarige start met school wordt een groot deel van zijn tijd opgeslokt door les. Hierbij komt hij dicht bij de leerkracht te staan en bouwt er dan ook een band mee op. Dit zien we duidelijk bij kleinere kinderen in het basisonderwijs.33 Hoewel de afstand in het secundair onderwijs toeneemt, zullen sommige minderjarigen sneller naar de leerkracht stappen met een probleem. Ze kiezen de leerkracht uit die volgens hen het meeste discretie kan garanderen.34 De leerkracht vervult hierbij een eerstelijnshulp hoewel zij hiervoor niet zijn opgeleid. Wat vertrouwelijke informatie betreft, kan dit een probleem vormen. De minderjarige wil niet dat zijn ouders de informatie te weten komt. Daar tegenover staat dat de ouders een informatierecht hebben over hun minderjarige. Zelfs wanneer de leerkracht de ouders buiten beschouwing laat, wordt hij/zij geconfronteerd met een probleem dat meer geschikt is voor de hulpverlening en kan doorverwijzing nuttig zijn. De decreten over de rechtspositie van onderwijspersoneel bepalen expliciet dat het onderwijspersoneel ambtsgeheim heeft.35 De discretieplicht voor werknemers vinden we in artikel 17 van de arbeidsovereenkomstenwet (zie hiervoor 3.5 Andere).
H. LAUWERS, A. PIESSENS,”Gij moet toch niet alles weten!“ in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet, Leuven, Acco, (51) 58 34 S. RUEBENS, G. DE RUYTER, “Focusgroepen over de relatie gezin-school” in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet, Leuven, Acco, (73) 85 35 art. 14 decreet van 27 maart 1991 betreffende de rechtspositie van sommige personeelsleden van het gesubsidieerd onderwijs en de gesubsidieerde centra voor leerlingenbegeleiding, B.S. 25 mei 1991; Art. 11 Decreet van 27 maart 1991 betreffende de rechtspositie van bepaalde personeelsleden van het gemeenschapsonderwijs, B.S. 25 mei 1991. 33
7
3.1.1 DE DISCRETIEPLICHT Discretieplicht houdt in dat men discreet moet zien om te gaan met de informatie zij in het kader van hun tewerkstelling worden meegedeeld. Er is dus geen sprake van een vertrouwensband.36 De discretieplicht werd ingevoerd om de werking van de onderneming of instelling te bevorderen en niet ter bescherming van degene die de vertrouwelijke informatie verschaft. 37 Binnen de onderwijsinstelling zullen dan ook afspraken gemaakt worden aan wie de leerkracht privacygevoelige informatie dient mee te delen. Hierdoor kunnen ze niet zomaar aan eender welke collega informatie meedelen.38 Zo mag vertrouwelijke informatie gedeeld worden met collega's of leidinggevenden maar niet met niet-gerechtigde derden.39
40
De vertrouwelijke
informatie mag gedeeld worden met de collega's of leidinggevenden maar niet met nietgerechtigde derden.41 Men spreekt als het ware van een intern spreekrecht en een ambtelijke zwijgplicht ten aanzien van derden.42 Er is ook geen zwijgrecht voorzien in de discretieplicht.43 Dit zorgt er dus voor dat leerkrachten nooit geheimhouding kunnen beloven ten aanzien van de leerlingen. Wanneer de discretieplicht niet na geleefd wordt, volgt geen strafrechtelijke sanctie in tegenstelling tot het beroepsgeheim. Een inbreuk op de discretieplicht kan wel tuchtrechtelijk
I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 86; B. BELIËN, "leerlingenbegeleiding in het secundair onderwijs", TJK 2008, (186) 187. 37 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419) 420; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 85. 38 VVKSO, Mededeling M-VVKSO-2009-017 Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, http://ond.vsko.be/pls/portal/docs/PAGE/VVKBUORUBRIEKEN2006/PEDAGOGISCHE _THEMAS1103008_2006/BUITENGEWONE%20WEETWINKEL/ARCHIEF/2009/BW09047%20%20BIJLA GE%202%20-%20M-VVKSO-2009-017.PDF, 6. 39 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007,2; G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht van de begeleider in de socio-emotionele omgang met leerlingen binnen het onderwijs",TORB 2000, (419) 420; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 87. 40 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 6. 41 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007,2; G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht van de begeleider in de socio-emotionele omgang met leerlingen binnen het onderwijs",TORB 2000, (419) 420; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 87. 42 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007,2 ; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 86-87. 43 M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 6. 36
8
worden gesanctioneerd of zelfs tot ontslag om dringende redenen leiden.44 Na ontslag blijft de discretieplicht echter onverminderd gelden.45 Een ander verschil met het beroepsgeheim is dat de discretieplicht slaat op alles wat de persoon tijdens de uitoefening van zijn tewerkstelling heeft vernomen en niet enkel beperkt is tot rechtstreeks toevertrouwde geheimen.46 In het geval van het onderwijzend personeel is deze uitbreiding relevant aangezien leerkrachten inderdaad een groot deel van de vertrouwelijke informatie verkrijgen tijdens het uitoefenen van hun ambt (bijvoorbeeld tijdens de klassenraden, in de klas,…) in plaats van ten persoonlijke titel.47 Het is niet noodzakelijk dat de informatie mondeling verworven wordt om onder de discretieplicht te vallen. De vorm is onbelangrijk waardoor zowel informatie via E-mail als chatberichten ook onder het ambtsgeheim zullen vallen.48 Niet alle informatie valt onder de discretieplicht. Er dienen drie voorwaarden voldaan te zijn zodat informatie onder het ambtsgeheim zou vallen. Ten eerste moet het gaan om geheimen en mag het dus geen algemeen bekende informatie betreffen. Ten tweede moet de informatie verkregen zijn in de hoedanigheid van zijn of haar ambt. Ten derde dient de informatie door de betrokkene zelf meegedeeld te worden.49 Informatie uit het leerlingendossier en de besprekingen op de klassenraad vallen uiteraard onder de discretieplicht net omwille van hun doel, de werking van de school te bevorderen.50 Vertrouwelijke informatie van personen buiten de school zal ook onder het ambtsgeheim vallen wanneer de informatie wordt meegedeeld in het kader van zijn ambt.51 Informatie dat de leerkracht te horen krijgt vanuit een andere I. VAN DER STRAETE , J. PUT, Beroepsgeheim in de hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 86; G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419) 420; J. DE RIDDER, K. EYCKMANS, "De geheimhoudingsplicht van de vertrouwensleerkrachtleerlingbegeleider, TORB 2012-2013, (35) 37. 45 Cass. 19 februari 1960, Pas. I 1960, (709) 711. 46 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 87; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 551. 47 M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 4. 48 Vraag nr. 42 van 16 december 2003 van de heer Didier Ramoudt aan minister van Onderwijs Vanderpoorten rond het ambtsgeheim en elektronische communicatie, Hand. Vl. Parl. 2003-2004, 13 februari 2004, nr. 8, 1607 49 Vraag nr. 42 van 16 december 2003 van de heer Didier Ramoudt aan minister van Onderwijs Vanderpoorten rond het ambtsgeheim en elektronische communicatie, Hand. Vl. Parl. 2003-2004, 13 februari 2004, nr. 8, 1607; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 550-551. 50 J. DERIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (64) 70. 51 J. DERIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (64) 71. 44
9
hoedanigheid (bv. buur, kennis,...) zal niet onder het ambtsgeheim vallen en kan dus niet zomaar meegedeeld worden aan andere personeelsleden via het intern spreekrecht.52 Volgens de mededeling van de Vlaamse Vereniging voor Katholiek Secundair Onderwijs (hierna: VVKSO) dient privacygevoelige informatie gedeeld te worden met de begeleidende klassenraad op basis van het need to know-beginsel.53 Dit houdt in dat enkel informatie gedeeld kan worden die noodzakelijk is om pedagogische beslissingen te nemen ten aanzien van de minderjarige leerling. Dit is gebaseerd op de oorspronkelijke doelstelling van de discretieplicht. De mededeling wijst er ook op dat de informatie enkel binnen de klassenraad gedeeld wordt en dus daarbuiten niet verder verspreid kan worden.
3.1.2 UITZONDERINGEN OP DE DISCRETIEPLICHT Er bestaan ook uitzonderingen op de discretieplicht waarbij leerkrachten wel informatie kunnen doorgeven. Deze worden hieronder besproken. 3.1.2.1.1 WETTELIJKE VERPLICHTING (OF TOELATING) Een eerste uitzondering op de discretieplicht is de wettelijke verplichting zoals het misdrijf schuldig hulpverzuim.54 Wanneer een leerling in nood verkeert dient gepaste hulp geboden te worden die de vorm kan aannemen van het meedelen van vertrouwelijke informatie aan derden. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn wanneer een leerkracht weet dat eens een leerling naar huis keert hij/zij een zelfmoordpoging zal ondernemen.55 Er is echter pas sprake van schuldig hulpverzuim wanneer opzettelijk of wegens nalatigheid geen hulp geboden werd, men zich bewust was dat de persoon in gevaar verkeerde en dat dit gevaar een bedreiging inhoudt voor de fysieke, seksuele of psychische integriteit.56
J. DERIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (64) 71. 53 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 6. 54 Art. 422 Sw. 55 J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 86; M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 5. 56 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 96; M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMSmedewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 5. 52
10
Een ander voorbeeld van wettelijke verplichting is het doorgeven van identificatie-informatie (rijksregistergegevens) door de school aan het Agentschap voor onderwijsdiensten (Agodi) ter controle van het volgen van de leerplicht.57 3.1.2.1.2 DE MELDINGSPLICHT Art. 29 Sv. voorziet in een meldingsplicht voor ambtenaren die in het kader van hun ambt kennis krijgen van een misdrijf of waar een verdachte van een misdrijf zich schuil houdt. Art. 30 Sv. daarentegen voorziet in een private aangifteplicht voor bepaalde misdrijven (aanslag tegen de openbare veiligheid en aanslag tegen iemands leven of eigendom). Deze zal van toepassing zijn voor onderwijspersoneel zonder het ambtenaarstatuut. Deze artikels zullen vooral een rol spelen bij de situatie waarbij een minderjarige leerling dader is van een misdrijf daarom zal dit verder besproken worden onder 4.3.1 De minderjarige als dader. 3.1.2.1.3 TOESTEMMING VAN DE BETROKKENE Het is vanzelfsprekend dat als de minderjarige leerling zijn toestemming geeft om de vertrouwelijke informatie aan derden mee te delen, het ambtsgeheim niet meer speelt. Volgens het burgerlijk recht kunnen minderjarigen echter geen rechtsgeldige toestemming geven door hun handelingsonbekwaamheid. Inzake privacywetgeving bestaat echter het criterium van het onderscheidingsvermogen aangezien het recht op privé-leven een persoonlijkheidsrecht is. Het onderscheidingsvermogen wordt op twaalfjarige leeftijd verondersteld maar uiteindelijk zal het aan de rechter toekomen te beslissen of de betreffende minderjarige over voldoende onderscheidingsvermogen
beschikte.
Zolang
er
nog
geen
sprake
is
van
een
onderscheidingsvermogen zullen de ouders of wettelijke vertegenwoordiger beslissen. Deze toestemming kan daarbij ook elk moment ingetrokken worden waardoor de leerkracht of drager van discretieplicht zich terug zal moeten afvragen of het doorgeven van informatie in het belang is van de school of leerling. Wanneer de toestemming gegeven wordt door de ouders voor een minderjarige die het onderscheidingsvermogen nog niet bereikt heeft, is naar mijn mening ook geen vrijgeleide om zomaar informatie door te geven. Ouders kunnen niet steeds het belang van het kind aanhangen. Ook in deze situatie stelt men zich beter even in de plaats van de minderjarige vooraleer men de informatie doorgeeft. 3.1.2.1.4 DE VERTROUWENSSPERSOON IN DE INTEGRALE JEUGDHULP Iemand van het onderwijzend personeel kan door de minderjarige als bijstandspersoon58 worden aangeduid in het kader van de integrale jeugdhulp. Het decreet integrale jeugdhulp is 57
Art. 8.2 Omz. 1/3/2000 ter uitvoering van de wet van 29 juni 1983 betreffende de leerplicht
11
echter niet expliciet inzake de vraag of het beroepsgeheim ook de bijstandspersonen beslaat. Doorgaans wordt er vanuit gegaan dat dit het geval is. 59 Het decreet spreekt van "alle personen die hun medewerking verlenen aan de toepassing van dit decreet"60 en niet specifiek over medewerking aan de jeugdhulpverlening waardoor de geheimhoudingsplicht van toepassing zal zijn.61 Ook het feit dat art. 24 van decreet rechtspositie minderjarigen de leerkracht als bijstandspersoon gelijkschakelt met een persoon gebonden door het beroepsgeheim wijst in de richting van een functioneel beroepsgeheim van de leerkracht.62 De bijstandspersoon biedt bijstand aan de minderjarige in het uitoefenen van bepaalde rechten zoals het recht op inzage in het dossier en het recht op informatie.63 Dit beroepsgeheim geldt uiteraard enkel voor de informatie dat de bijstandspersoon ontvangt in deze hoedanigheid.64 Elke vorm van informatie verworven tijdens deze hulpverlening zal daardoor niet aan collega's of directie verder meegedeeld kunnen worden.
3.1.3 VERTROUWENSLEERKRACHT/GROENE LEERKRACHT De school wordt sinds het CLB-decreet verplicht om op te treden als eerstelijnshulp bij problemen van de minderjarige leerlingen.65 Sommige scholen maken daarbij gebruik van vertrouwensleerkrachten, ook wel groene leerkracht
genoemd.
De figuur van de
vertrouwensleerkracht wordt aan de leerling voorgesteld als een persoon waarbij hij terecht kan voor een luisterend oor. Vertrouwensleerkracht is vaak een misleidende benaming omdat de persoon die als vertrouwensleerkracht fungeert vaak ook een onderwijstaak vervult waardoor deze onder het ambtsgeheim valt en dus geen geheimhouding kan garanderen.66 Zelfs
Art. 24 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp; Art. 77 § 3 Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp. 59 Art. 7 Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp; G. L AUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)420; E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 19; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 548. 60 Art. 7 Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp 61 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 19. 62 Art. 24 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp; E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 19. 63 Art. 77 Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp; I. V AN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 58-59. 64 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 20. 65 Art. 6, 3° Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding 66 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419) 423; M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 6. 58
12
wanneer hij/zij geen leerkracht is, zal de persoon ook onder het ambtsgeheim vallen maar dan spreken we over interne leerlingenbegeleiding waarop later verder ingegaan wordt. De vertrouwensleerkracht valt niet onder de definitie van het beroepsgeheim.67
Bij
beroepsgeheim moet het gaan om een vertrouwensrelatie noodzakelijk om zijn/haar functie uit te oefenen.68 Een noodzakelijke vertrouwensrelatie is afhankelijk van een aantal criteria zoals o.a. maatschappelijke relevantie, kennis en deskundigheid door een bepaalde opleiding, maatschappelijke erkenning in vorm van een titel en/of beroepsbescherming.69 Een vertrouwensleerkracht heeft wel een maatschappelijke relevantie maar er bestaat geen aparte opleiding of aparte beroepsethiek voor de vertrouwensleerkracht.70 Het Hof van Cassatie stelt ook dat er geen impliciete uitbreiding kan zijn van het beroepsgeheim naar mensen met discretieplicht.71 Ook de wetgever en onderwijsorganisaties staan niet open voor een beroepsgeheim van de vertrouwensleerkracht.72 De nota van 200773 naar aanleiding van het ronde tafelgesprek stelde dat het begrip vertrouwensleerkracht niet in de mond genomen mocht worden vanwege de verwarring.74 Binnen het katholieke onderwijs adviseert het VVKSO dan ook al enkele jaren om de term vertrouwensleerkracht niet meer te gebruiken.75
3.2 DE INTERNE LEERLINGENBEGELEIDING Interne leerlingenbegeleiding is begeleiding die binnen de schoolmuren wordt georganiseerd. Ze vervult een dubbele rol. Enerzijds helpt ze de leerling bij schoolspecifieke problemen maar
R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 117. 68 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 12; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 546. 69 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 12. 70 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 13. 71 Cass. 16 mei 1977, Arr. Cass 1977, 949; J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 78. 72 Vraag om uitleg van de heer André Van Nieuwkerke tot mevrouw Marleen Vanderpoorten, Vlaams minister van Onderwijs en Vorming, over de moeilijke positie van de vertrouwensleerkracht, Hand. Vl. Parl. Commissie voor onderwijs, vorming en wetenschapsbeleid 2002-2003, 8 mei 2003, C217-OND21, (21) 23; J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 79; J. DE RIDDER, K. EYCKMANS, "De geheimhoudingsplicht van de vertrouwensleerkracht-leerlingbegeleider", TORB 2012-2013, (35) 37. 73 Nota rondetafel: beroepsgeheim en ambtsgeheim in onderwijs" 2007 74 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 16. 75 VVKSO, Mededeling: Enkele deontologische en juridische aspecten van leerlingenbegeleiding, M-VVKSO2008-019, 9. in het gewoon secundair onderwijs 67
13
anderzijds biedt zij ook een luisterend oor bij persoonlijke en socio-emotionele problemen.76 Naast ondersteuning bieden aan de leerlingen en leerkrachten oefent de interne leerlingenbegeleider ook een brugfunctie uit tussen het CLB en de school. In het basisonderwijs wordt deze leerlingenbegeleiding uitgeoefend door de zorgcoördinator of zorgleerkracht die al dan niet deel uitmaakt van een zorgteam. De zorgcoördinator werkt op drie niveaus waaronder het niveau van het begeleiden van leerlingen en het ondersteunen van handelen van leerkrachten.77 Dit zorgt ervoor dat ook hij/zij geconfronteerd zal worden met vertrouwelijk informatie van of over minderjarigen. Volgens de onderwijsdecreten78 valt het medisch, orthopedagogisch, psychologisch en ondersteunend personeel ook onder de discretieplicht. Deze functies kunnen echter uitgevoerd worden door mensen die door het beroepsgeheim gebonden zijn zoals psychologen. Hierdoor komt er een conflict tussen de discretieplicht aan de ene en het beroepsgeheim aan de andere kant. Volgens het principe van de lex specialis heeft de discretieplicht voorrang maar volgens de oorspronkelijke doelstelling kunnen we stellen dat de interne leerlingenbegeleiding aan hulpverlening doet. Bijgevolg primeert het beroepsgeheim. De reden dat men in de onderwijscontext werkt, is geen voldoende reden om te besluiten dat de interne leerlingenbegeleiding enkel onder het ambtsgeheim valt.79 DE RIDDER en DRIESEN zijn van mening dat voor de personen waarbij traditioneel het beroepsgeheim verwacht wordt ook binnen de onderwijsinstelling
gebonden
zijn
door
het
beroepsgeheim.80
Vergeleken
met
de
vertrouwensleerkracht blijkt de interne leerlingenbegeleiding aan meer aspecten te voldoen van de noodzakelijke vertrouwensrelatie.81 Zo hebben psychologen bijvoorbeeld kennis en deskundigheid door de opleiding die ze gevolgd hebben maar ook een beroepsethiek dat samengaat met hun diploma. Volgens ANKAERT en PUT daarentegen vallen zij onder de discretieplicht bij gebrek aan een uitgetekend en algemeen aanvaard profiel met noodzakelijke aanstellingsvoorwaarden.82 Het VVKSO is ook van mening dat een onderwijsinstelling niet aan KLASSE, Leerlingenbegeleiding. Eerste lijn, 3 januari 2000, http://pdf.klasse.be/KVL/EL1/el1_15.pdf, 2. Afstemming zorgcoördinatie en CLB, http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Documenten/CLBmedewerker/Afstemming_zorgco%C3%B6rdinatie_en_CLB.pdf, 3. 78 art. 4 decreet van 27 maart 1991 betreffende de rechtspositie van sommige personeelsleden van het gesubsidieerd onderwijs en de gesubsidieerde centra voor leerlingenbegeleiding, B.S. 25 mei 1991; Art. 2 §1 Decreet van 27 maart 1991 betreffende de rechtspositie van bepaalde personeelsleden van het gemeenschapsonderwijs, B.S. 25 mei 1991. 79 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 15-16. 80 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 564. 81 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 14. 82E. ANKAERT, J. PUT, "De geheimhoudingsplicht van vertrouwensleerkrachten en bijstandspersonen", TORB 2007-2008, (406) 413; J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. 76 77
14
hulpverlening doet waardoor de interne leerlingenbegeleiders geen beroepsgeheim kunnen uitoefenen.83 SCHELLAERT stelt dat om vertrouwelijkheid te garanderen bij de interne leerlingenbegeleiding men beroep dient te doen op professionele hulpverleners. Zij hebben geen onderwijsopdracht, kunnen niet betrokken zijn met de gang van zaken van de school en kennen geen collegialiteit met schoolpersoneel.84 In de rechtsleer werd geopperd om een recht op vertrouwen voor de leerling te voorzien dat half berust op de toepassing van het beroepsgeheim.85 Het recht op vertrouwen houdt in dat de leerlingenbegeleider geen informatie kan geven ten aanzien de collega's maar niet gestraft kan worden op basis van het beroepsgeheim.86 ANKAERT en PUT merken terecht op dat men niet kan kiezen om al dan niet onder het beroepsgeheim te vallen en de rechtspraak beslist of de vertrouwensleerkracht onder het toepassingsgebied van art. 458 Sw. valt.87 Tot op heden is dit probleem nog niet beslecht in de rechtspraak en blijft het dus afwachten. Wanneer de interne leerlingenbegeleiding aan het beroepsgeheim onderworpen is, brengt dit problemen mee met het delen van informatie binnen de onderwijsinstelling maar ook met het CLB. Zo wordt het gedeeld beroepsgeheim niet aanvaard tussen een drager van het beroepsgeheim en een persoon gebonden door de discretieplicht.88 Collega leerkrachten of directieleden kunnen dan niet volledig op de hoogte gebracht worden door een leerlingenbegeleider wat voor spanning en problemen kan zorgen.89 Ook tussen personen gebonden door het beroepsgeheim geldt niet automatisch het gedeeld beroepsgeheim (zie 3.4.1.6.1 Het gedeeld beroepsgeheim).90 Het beroepsgeheim gaat bovendien over geheimen (zie 3.4.1 Het beroepsgeheim) die in vertrouwen worden meegedeeld. Hierdoor kan een innerlijk conflict ontstaan bij de leerlingenbegeleider. Hij/zij zal moeten nagaan of de vertrouwelijke
ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 80; E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 14. 83 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 2. 84 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 117. 85 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 15. 86 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 15 87 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 15. 88 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 211. 89 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 15. 90 Zie hiervoor 3.4.1.6.1 Gedeeld beroepsgeheim
15
informatie in de hoedanigheid van beroepsgeheimdrager werd meegedeeld of niet wat in de praktijk een grijze zone zal zijn.91 Onafhankelijk of de interne leerlingenbegeleider uiteindelijk verkiest om voorrang te verlenen aan de discretieplicht of het beroepsgeheim, hij doet er steeds goed aan om de leerling in te lichten over de grenzen van zijn vertrouwelijkheid.92 Dit zeker omdat de leerling vaak niet goed genoeg beseft wat er met de meegedeelde informatie kan gebeuren en zich dus in een zwakkere positie bevindt.93
3.3 DE DIRECTIE Directiepersoneel is ook gebonden aan het ambtsgeheim. Echter staan directieleden verder van de minderjarige dan leerkrachten. Enkel bij bepaalde probleemsituaties of de inschrijving van de minderjarige leerling zal de directie vertrouwelijke informatie ontvangen. Door het ambtsgeheim zal het onderwijzend personeel informatie door moeten geven aan de directie wanneer dit van belang is voor de goede werking van de school. Hierbij kan er een conflict ontstaan tussen de loyaliteit van het onderwijzend personeelslid ten aanzien van zijn hiërarchisch meerdere en de loyaliteit ten aanzien van de leerling.94 Het personeelslid doet er in dit geval het best aan om een afweging te maken of het doorgeven van de vertrouwelijke informatie genoeg voordelen oplevert in de brede context ten opzichte van de afbreuk die het doet aan de privacy van de minderjarige.95 De mededeling van het VVKSO inzake communicatie van privacygevoelige informatie stelt dat de hiërarchisch meerdere informatie kan delen met de begeleidende klassenraad. Dit ook terug zoals de interne leerlingenbegeleiding via het need to know-principe.96 Ten aanzien van het CLB stelt de mededeling dat alle privacygevoelige informatie doorgegeven dient te worden maar dit
E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 15. 92 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 2 93 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 118. 94 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419) 423. 95G . LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)423 96 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 6. 91
16
zoveel mogelijk in samenspraak met de minderjarige leerling.97 Wat informatie aan de externe hulpverlening betreft kan de directie deze doorgeven in samenspraak met het CLB.98
3.4 HET CENTRUM VOOR LEERLINGENBEGELEIDING Het Centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB) heeft als doel bij te dragen tot het welbevinden van de leerlingen. Dit doet het centrum door zich te richten op vier domeinen namelijk (i) het leren en studeren, (ii) de onderwijsloopbaan, (iii) de preventieve gezondheidszorg en (iv) het psychisch en sociaal functioneren.99 Minderjarige leerlingen kunnen dus ook rechtstreeks terecht bij het CLB met vragen maar ook voor een gesprek. Het CLB vervult echter een subsidiaire rol en zal dus pas na de ouders en de school taken opnemen.100 Zo moet het CLB de interne leerlingenbegeleiding van een onderwijsinstelling ondersteunen en helpen met het versterken van de deskundigheid van hun leerkrachten bij het opvangen van leerlingen en inzake signaaldetectie. Ook bij de uitbouw van de interne leerlingenbegeleiding als zorgbeleid van de school dient het CLB ondersteuning te bieden.101 Het CLB-decreet wijst erop dat het centrum discreet is.102 Ook in de deontologische code wordt bij de waarden en principes nadruk gelegd op vertrouwen, privacy, discretie en onafhankelijkheid.103 Vertrouwen tussen het centrum en de ouders en/of minderjarige is noodzakelijk voor de hulpverlening. Er wordt respectvol omgesprongen met de privacygegevens die enkel worden aangewend voor het doel van het centrum. Verder in de deontologische code valt te lezen dat een leerlingenbegeleider ten alle tijde de kinderrechten moet naleven. Uit hun taken en doelstellingen blijk ook dat de eerste ingesteldheid het belang van de minderjarige moet zijn. Dit komt duidelijk naar voren in art. 9 van de deontologische code dat stelt dat bij een belangenconflict het belang van de minderjarige primeert.
VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 7. 98 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 7. 99 Art. 5 Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding. 100 art. 6, 3° Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding 101 Art. 17 Besluit van de Vlaamse regering van 3 juli 2009 tot vaststelling van de operationele doelstellingen van de centra voor leerlingenbegeleiding; J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 84. 102 Art. 6, 6° Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding 103 Deontologische code van de CLB-medewerker (23 juni 2011), http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Documenten/CLB-medewerker/deontologische%20code.pdf, 2. 97
17
De medewerkers van het centrum voor leerlingenbegeleiding vallen ook onder de personen "die uit hun hoofde van hun beroep kennis dragen van geheimen die hen zijn toevertrouwd" uit art. 458 Sw. met eventuele uitzondering van de CLB-arts die onder de 'geneesheren' valt.104 CLB medewerkers vallen onder het decreet integrale jeugdhulp waardoor ze gebonden zijn door het beroepsgeheim.105 Artikel 11 van het CLB-decreet106 stelt zelfs expliciet dat alle medewerkers inclusief de administratieve medewerkers gebonden zijn door het beroepsgeheim.107 Dit zelfs ongeacht of zij daarnaast ook een functie op een school vervullen.108 Ook stagiairs en studenten die een taak bij het CLB uitvoeren in het kader van hun studies zijn gebonden door het beroepsgeheim.109 Het beroepsgeheim stelt dat vertrouwelijke informatie geheim gehouden dient te worden met uitzondering van enkele bepaalde wettelijk geregelde gevallen. Dit kan problemen veroorzaken in de multidisciplinaire werking van het centrum daarom dat een uitzondering voorzien is. Artikel 35 van de deontologische code voor centra voor leerlingenbegeleiding voorziet in de mogelijkheid van overleg voor zover dit in het belang van de minderjarige gebeurt en niet in strijd is met het beroepsgeheim.110 Het Centrum voor leerlingbegeleiding kan niet optimaal werken als er geen goede samenwerking is met de scholen. Dit vereist dan ook informatie-uitwisseling maar door het beroepsgeheim van het CLB aan de ene kant en de discretieplicht van het onderwijspersoneel anderzijds is dit niet vanzelfsprekend. Het decreet voor centra voor leerlingenbegeleiding stelt dat er informatie van en naar school mag gaan over de leerling maar dit zolang men de regels inzake beroepsgeheim, de deontologie en de bescherming van de persoonlijke levenssfeer gerespecteerd worden.111 De manier waarop deze uitwisseling gebeurt moet in het beleidsplan van het centrum met de school vermeld worden.112 Over welke relevante informatie het gaat wordt niet geëxpliciteerd. Inzake leerstoornissen en leerlingenbegeleiding is het project Prodiagnostiek opgericht dat vertrekt vanuit het standpunt dat CLB en onderwijsinstelling dienen samen te werken.113 Het project heeft als doel via protocollen tot een meer Art. 458 Sw.; G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht van de begeleider in de socio-emotionele omgang met leerlingen binnen het onderwijs", TORB 2007, 419. 105 Art. 7 Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp 106 Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding 107 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 53; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 567. 108 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)420. 109 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 56 110 Art. 35 Deontologische code CLB 111 Art. 36 Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding 112 Art. 39, 4° en 5° Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding 113 PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 6 104
18
gestandaardiseerde kwalitatieve diagnostiek te komen binnen de onderwijscontext.114 In het kader van uitbreiding van zorg115 zal het centrum voor leerlingenbegeleiding een meer actieve rol als leerlingenbegeleiding opnemen. Het CLB zal via een intakegesprek informatie verzamelen van de leerling maar om een globaler beeld te krijgen van de onderwijsloopbaan kan het onder andere ook een beroep doen op het leerlingendossier.116 De CLB medewerker kan ook informatie verzamelen rond de noden van de leerling aan de hand van gesprekken met leerkrachten en ouders.117 Deze informatievergaring geeft een beeld van wat onder relevante informatie kan worden verstaan. In het kader van de zorguitbreiding118 zal het centrum voor leerlingenbegeleiding een meer actieve rol als leerlingenbegeleiding opnemen. Het CLB zal via een intakegesprek informatie verzamelen van de leerling maar om een globaler beeld te krijgen van de onderwijsloopbaan kan het onder andere ook een beroep doen op het leerlingendossier.119 De CLB medewerker kan ook informatie verzamelen rond de noden van de leerling aan de hand van gesprekken met leerkrachten en ouders.120 Deze informatievergaring geeft een beeld van wat onder relevante informatie kan worden verstaan. Volgens de mededeling van het VVKSO kunnen leerkrachten niet zomaar informatie delen met een CLB-medewerker tenzij in hoogdringende gevallen (bv. bij een acuut gevaar). Leerkrachten zullen zich dus eerst moeten wenden tot de hiërarchisch meerdere of interne leerlingenbegeleiding
De
hiërarchisch
meerdere,
interne
leerlingenbegeleiding
of
zorgwerkgroep daarentegen kunnen volgens het VVKSO wel alle informatie delen met het CLB.121 Bij deze informatie dient opnieuw het principe van het belang van de minderjarige PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 6 115 Wanneer verhoogd zorg vanuit de school niet volstaat of dreigt vast te lopen zal de uitbreiding van zorg overnemen. Hierbij zal het CLB komt hier actief tussen om het proces van afstemming van het onderwijs- en opvoedingsaanbod op de behoeften van de leerling te optimaliseren. Meer informatie: http:// www.prodiagnostiek.be/w_uitbreiding_zorg.php 116 PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 39. 117 PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 38. 118 Wanneer verhoogd zorg vanuit de school niet volstaat of dreigt vast te lopen zal de uitbreiding van zorg overnemen. Hierbij zal het CLB komt hier actief tussen om het proces van afstemming van het onderwijs- en opvoedingsaanbod op de behoeften van de leerling te optimaliseren. Meer informatie: http:// www.prodiagnostiek.be/w_uitbreiding_zorg.php 119 PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 39. 120 PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 38. 121 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 7. 114
19
leerling in achterhoofd gehouden te worden. Dit kan door betrokkenheid van de minderjarige te maximaliseren door hem/haar te vragen welke informatie doorgegeven mag worden.122 Door de hulpverleningscontext van het CLB vallen zij niet onder het ambt van het schoolpersoneel en genieten zij dus geen discretieplicht.123 Wanneer de minderjarige zich verzet tegen informatieuitwisseling van CLB naar de school toe maar het toch noodzakelijk lijkt dat bepaalde informatie de school bereikt kan dit volgens het VVSKO via een handelingsgerichte vertaling.124 Uit onderzoek van 2008 blijkt dat leerlingen de werking van het CLB niet goed kennen en er eerder vooroordelen over hebben. Ze denken dat wanneer ze langs gaan bij het CLB de informatie daar zal worden doorgezegd aan de school. De leerlingen zullen bij problemen dan ook sneller naar de vertrouwensleerkracht stappen.125 Leerlingen uit het onderzoek vonden het dan ook noodzakelijk om de organisatie en het beroepsgeheim van de CLB-medewerkers beter te leren kennen. Net door die kennis over het beroepsgeheim kunnen minderjarige leerlingen beter inschatten bij wie ze terecht kunnen met hun verhaal.126 Het centrum heeft het recht om informatie over haar werking, op de school waarmee het samenwerkt, te verspreiden waardoor dit toegelicht zou kunnen worden en zo de vermeldde problemen verminderen.127 Leerlingen en ouders hebben ook recht op informatie door de school over het centrum waarmee het samenwerkt.128 Desondanks bleek in 2008 de drempel naar het CLB voor sommige ouders ook nog groot.129
3.4.1 HET BEROEPSGEHEIM Het beroepsgeheim staat algemeen vermeld in artikel 458 van het strafwetboek en is een instrument ter bescherming van het privé-leven.130 Verdere specifieke wetgeving werken dit verder uit of geven uitsluitsel over het feit of iemand al dan niet verbonden is door het beroepsgeheim. Het beroepsgeheim garandeert dat wat in een vertrouwelijke relatie verteld
VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 1. 123E . ANKAERT, J. PUT, Advies, Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 9. 124 VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, M-VVKSO2009-017, 8. 125 H. VERMAUT, R. LEENS, K. DE RICK, E. DEPREEUW, Het CLB-decreet: tussen wens en realisatie. Evaluatie acht jaar na invoering van het CLB-decreet, Hoger Instituut voor de arbeid (K.U.Leuven), 2009, 109. 126 H. VERMAUT, R. LEENS, K. DE RICK, E. DEPREEUW, Het CLB-decreet: tussen wens en realisatie. Evaluatie acht jaar na invoering van het CLB-decreet, Hoger Instituut voor de arbeid (K.U.Leuven), 2009, 20 en 109. 127 Art. 33, tweede zin Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding. 128 Art. 33, eerste zin Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding. 129 H. VERMAUT, R. LEENS, K. DE RICK, E. DEPREEUW, Het CLB-decreet: tussen wens en realisatie. Evaluatie acht jaar na invoering van het CLB-decreet, Hoger Instituut voor de arbeid (K.U.Leuven), 2009, 109. 130 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 27 122
20
wordt tussen de hulpverlener en de cliënt blijft.131 Het dient een dubbel belang, enerzijds het individuele belang dat de hulpvrager, in dit geval leerling, zonder schaamte zijn verhaal kan doen aan de hulpverlener. De hulpverlener kan via de strafrechtelijke bescherming dan geen machtsmisbruik plegen ten aanzien van de hulpvrager. Anderzijds dient het beroepsgeheim ook het algemeen belang door middel van vertrouwelijkheid te garanderen wordt de toegang tot de hulpverlening gemakkelijker.132 Soms wordt ook een derde belang aangenomen nl. dit van de beroepsgeheimdrager zelf.133 Er bestaan uiteraard uitzonderingen op het beroepsgeheim. Zoals daar zijn de noodtoestand, getuigenis in rechte134, art. 458bis Sw., de wettelijke verplichting135, ter verdediging van zichzelf, gedeeld en gezamenlijk beroepsgeheim. De term beroepsgeheim slaat op geheim maar geeft geen definitie van wat dit begrip inhoudt.136 Een geheim behoort niet automatisch tot de intieme privésfeer van een persoon maar is afhankelijk van wat een persoon wil afschermen van derden of beperkt kenbaar wil maken.137 Het bekendmaken van het geheim door een derde aan een ander houdt een schending in. Het is niet noodzakelijk dat de beroepsgeheimdrager de informatie herhaalt ook het louter bevestigen van een controversieel gerucht valt onder de schending van het beroepsgeheim.138 Het beroepsgeheim ontstaat dus pas wanneer de geheimgerechtigde informatie in vertrouwen bekend maakt aan een ander.139 Het moet ook gaan om een beroepsgeheim wat ervoor zorgt dat niet alle informatie eronder valt maar enkel deze die men in hoofde van zijn functie verkregen heeft.140 Net zoals in de wet verwerking persoonsgegevens bestaat het geheim uit informatie die een persoon identificeerbaar kan maken.141 Het beroepsgeheim is een strafrechtelijke bescherming van de informationele privacy. Hierdoor kan de betrokkene of in dit geval de leerling niet aan de rechter eisen om informatie geheim te G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht van de begeleider in de socio-emotionele omgang met leerlingen binnen het onderwijs", TORB 2007, 419; F. BLOCKX, "Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht" in J. ROZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73) 75. 132 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 37; F. BLOCKX, "Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht" in J. R OZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73) 75. 133 J. STEVENS, “De praktijk van het beroepsgeheim” in Orde van Vlaamse Balies, Handboek voor de advocaat stagiair. Deontologie, Brussel, Wolters Kluwer, 2014, (241) 247. 134 Art. 458 Sw. 135 Art. 70 Sw. 136 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 19. 137 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 20. 138 A. MASSET, “Beroepsgeheim” in A. MASSET et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, (108/3) 108/3. 139 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 21. 140 A. MASSET, “Beroepsgeheim” in A. MASSET et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, (108/3) 108/3-108/4. 141 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 80. 131
21
houden.142 Uit de strafrechtelijke bescherming vloeien echter wel indirecte rechten voort voor de betrokkene. Zo zal een schending van het beroepsgeheim ook automatisch een burgerrechtelijke fout uitmaken in het kader van art. 1382 BW.143 In hoeverre dat minderjarigen zich op het beroepsgeheim kunnen beroepen zorgt ook voor discussie.
Aangezien
minderjarigen
onder
ouderlijk
gezag
staan
en
over
geen
handelingsbekwaamheid beschikken stelt de vraag zich of de minderjarige van de hulpverlener kan verwachten dat zijn ouders niet op de hoogte gebracht worden.144 De figuur van het ouderlijk gezag brengt dus moeilijkheden met zich mee voor de volledige uitoefening van het beroepsgeheim ten aanzien van de minderjarige. Vroeger werd het ouderlijk gezag als een absolute belemmering van het beroepsgeheim tussen minderjarige en ouders gezien maar sedert een aantal jaar is deze stelling versoepeld. Zo hebben ouders enkel het recht op informatie over de minderjarige van de hulpverlener voor zover het kind over onvoldoende maturiteit beschikt.145 Het meedelen van de informatie door de hulpverlener dient steeds in het belang te zijn van de minderjarige.146 De hulpverlener moet er zeker van zijn dat de informatie die hij meedeelt aan de ouders van belang is voor het nemen van opvoedingsbeslissingen door de ouders.147 Dat het recht op informatie afhankelijk is van het graad van maturiteit en het belang van de opvoeding is gebaseerd op het principe van “opvoeden naar zelfstandigheid”148 zorgt ervoor dat de minderjarige naarmate hij ouder wordt meer en meer kan beslissen over zijn/haar leven.
I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 29. J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 82. 144 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 98 145 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 100-101; L. BAETENS, “Hulpverleners en beroepsgeheim” in R. STOCKMAN, Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector. Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, (43) 48; C. DE WILDEVANDERBEKEN, "Oudelijk gezag en de privacy van minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim", Tijdschrift voor Welzijnswerk 2006, (38) 39; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 260; M. DE BEUKELEER, “Ouderlijk gezag en de privacy van minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim”, Tijdschrift voor Welzijnswerk 2006, (48) 49 146 M. DE BEUKELEER, “Ouderlijk gezag en de privacy van minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim”, Tijdschrift voor Welzijnswerk 2006, (48) 49. 147 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 101; J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 85. 148 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 260; M. DE BEUKELEER, “Ouderlijk gezag en de privacy van minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim”, Tijdschrift voor Welzijnswerk 2006, (48) 48. 142 143
22
3.4.1.1 NOODTOESTAND De noodtoestand houdt in dat twee wettelijke verplichtingen in conflict komen met elkaar. In dit geval zal één van de wettelijke verplichtingen het beroepsgeheim zijn. Om het beroepsgeheim aan de kant te zetten door een noodtoestand moet aan drie voorwaarden voldaan zijn. Ten eerste moet er een zeker, ernstig en actueel belang gevaar bestaan. Ten tweede de noodzaak van het misdrijf dus hier de schending van het beroepsgeheim. Ten derde de verhouding tussen het gevrijwaarde belang en het prijsgegeven belang.149 Men mag zich ook niet bewust in een situatie gebracht hebben waarbij noodtoestand kan spelen.150 Het doorbreken van het beroepsgeheim is dus enkel verantwoord wanneer het als ultimum remedium wordt aangewend.151 3.4.1.1.1 ARTIKEL 458BIS STRAFWETBOEK Artikel 458bis Sw. kan gezien worden als een artikel waarbij de noodtoestand als rechtvaardigingsgrond herhaald wordt voor minderjarige en kwetsbare personen bij welbepaalde misdrijven.152 Het gaat hier voornamelijk om mishandeling en misbruik. Het artikel voorziet in een spreekrecht en geen spreekplicht in geval van: Art. 372-377 Sw.: Art. 377quater Sw.:
aanranding van de eerbaarheid en verkrachting Voorstel via informatie- of communicatietechnologie tot ontmoeting van min zestienjarigen door meerderjarige met aanranding van de eerbaarheid en verkrachting als oogmerk.
Art. 392-394,
Moord, opzettelijke slagen en verwondingen, doodslag,
396-405ter, 409 Sw.: genitale verminking Art. 423 Sw.:
Verlating van minderjarige of kwetsbaar persoon
Art. 425 -426 Sw.:
Onthouden of nalaten van onderhoud t.a.v. behoeftige minderjarigen en kwetsbare personen.
Dit wil zeggen dat als de drager van beroepsgeheim twijfelt hij kan zwijgen wanneer hij angst heeft voor vervolging vanwege schending van z'n beroepsgeheim. Echter kan men bij het verzwijgen in zo'n situatie nog steeds vervolgd worden voor schuldig hulpverzuim.153
Cass. 28 april 1999, Pas. 1999, 598. Cass. 13 november 2001, P.11.1750.N 151 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 103 152 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 103. 153 Art. 422bis Sw 149 150
23
Bij de bespreking van de minderjarige als slachtoffer zal verder ingegaan worden op de toepassing van art. 458bis Sw. voor CLB-medewerkers. 3.4.1.2 DE GETUIGENIS IN RECHTE EN GETUIGENIS VOOR PARLEMENTAIRE ONDERZOEKSCOMMISSIE De getuigenis in rechte is een expliciete uitzondering opgenomen in art. 458 Sw. Daar tegenover staat het beroepsgeheim als wettige reden om niet te getuigen.154 De persoon gebonden door het beroepsgeheim heeft dus de keuze om te spreken of te zwijgen. Het is niet omdat men de drager van het beroepsgeheim inlicht dat hij ontheven is van vervolging dat men niet meer kan kiezen om te zwijgen.155 Indien de drager van het beroepsgeheim zijn zwijgrecht inroept, mag dit geen afwending van het doel van het beroepsgeheim inhouden. Het beroepsgeheim is ontstaan vanuit het doel om de geheimgerechtigde te beschermen en niet de geheimplichtige.156 De keuze om te zwijgen is dus onderhevig aan controle van de rechtbank of rechter die de getuigenis moet afnemen.157 De geheimplichtige doet er dus goed aan om bij zijn keuze tot zwijgen en spreken rekening te houden met de belangen van de geheimgerechtigde.158 Onder getuigenis in rechte worden enkel de verklaringen onder ede voor een rechtbank en de schriftelijke of mondelinge verklaringen voor de onderzoeksrechter verstaan. De verklaringen gedaan in het politiebureau of voor de procureur des Konings vallen dus niet onder de uitzondering op de geheimhouding.159 Een verklaring aan de procureur des Konings handelend
Art. 929 Ger. W.; F. BLOCKX, “Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht” in J. ROZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73) 84. 155 Antwerpen 18 september 2000, T. Gez 2000-2001, (290) 292; F. BLOCKX, “Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht” in J. R OZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73)84-85.; A. MASSET, “Beroepsgeheim” in A. MASSET et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, (108/3) 108/10; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 88. 156 F. BLOCKX, “Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht” in J. ROZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73)75-80. 157 A. MASSET, “Beroepsgeheim” in A. MASSET et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, (108/3) 108/11. 158 F. BLOCKX, “Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht” in J. ROZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73)90. 159 F. BLOCKX, “Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht” in J. ROZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73)85; V. DE SOUTER, “Het beroepsgeheim en de invoering van een spreekrecht door de wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen. Een nadere analyse van het artikel 458bis van het Strafwetboek.”, TJK 2001, afl. 5, (184) 185; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 88. 154
24
op heterdaad valt volgens MASSET160 ook onder de getuigenis in rechte maar volgens HUYBRECHTS161 en BlOCKX162 niet. De keuze om te zwijgen of te spreken geldt ook wanneer men voor een parlementaire onderzoekscommissie gevraagd wordt een verklaring af te leggen.163
3.4.1.3 WETTELIJKE VERPLICHTING De persoon gebonden door het beroepsgeheim kan ook
ontslagen worden van het
beroepsgeheim wanneer de wet dit voorschrijft. Een voorbeeld hiervan is art. 458bis Sw. dat hierboven reeds besproken werd onder 3.4.1.1 Noodstoestand. Zowel art. 29 als 30 van het wetboek van strafvordering voorzien in een meldingsplicht van misdrijven. Verschil tussenbeide is dat art. 29 Sv. de ambtelijke aangifteplicht bespreekt en art. 30 Sv. de private aangifteplicht voor bepaalde misdrijven (aanslag tegen de openbare veiligheid en aanslag tegen iemands leven of eigendom). In de rechtsleer bestaat er discussie of art. 29 Sv. primeert op het beroepsgeheim.164 HUYBRECHTS is van mening dat art. 29 Sv. meestal primeert op het beroepsgeheim.165 MAUS volgt hem hierin en stelt dat art. 29 Sv. een lex generalis is ten aanzien van de lex specialis art. 458 Sw.166 Dit zorgt ervoor dat de drager van het beroepsgeheim steeds een afweging moet maken tussen de belangen van de geheimgerechtigde en het algemeen belang.167 Men kan zich ook de vraag stellen of art. 36 van het CLB-decreet een wettelijke verplichting ten opzichte van het beroepsgeheim. Zoals reeds gesteld regelt dit artikel de informatie-uitwisseling tussen school en CLB. Om een wettelijke verplichting uit te maken dient het artikel duidelijk te A. MASSET, “Beroepsgeheim” in A. MASSET ET AL, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, (108/3) 108/10. 161 L. HUYBRECHTS, “Beroepsgeheim in de sfeer van de onderneming”, T. Straf. 2004,(86)97. 162 F. BLOCKX, “Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht” in J. ROZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73)85. 163 Art. 458 Sw.; A. MASSET, “Beroepsgeheim” in A. MASSET ET AL, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, (108/3) 108/11. 164 Pro: V. DE SOUTER, “Het beroepsgeheim en de invoering van een spreekrecht door de wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen. Een nadere analyse van het artikel 458bis van het Strafwetboek.”, TJK 2001, afl. 5, (184) 187. Contra: M. MAUS, “Het beroepsgeheim van de notaris en de fiscale controle in de inkomstenbelasting”, Not. Fisc. M. 2006, afl.7, (210) 219. 165 L. HUYBRECHTS, “Aangifte van misdrijven” in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2012, (1) 27-28. 166 M. MAUS, “Het beroepsgeheim van de notaris en de fiscale controle in de inkomstenbelasting”, Not. Fisc. M. 2006, afl.7, (210) 219. 167 M. MAUS, “Het beroepsgeheim van de notaris en de fiscale controle in de inkomstenbelasting”, Not. Fisc. M. 2006, afl.7, (210) 219. 160
25
stellen om welke duidelijk omschreven gegevens het gaat alsook welke procedure dient gevolgd te worden. Dit is niet het geval waardoor het geen uitzondering is op het beroepsgeheim.168 3.4.1.4 TER VERDEDIGING VAN ZICHZELF Ter verdediging van zichzelf kan het beroepsgeheim doorbroken worden. Deze uitzondering zal zich bijvoorbeeld voordoen wanneer de CLB-medewerker door de cliënt voor de rechter gebracht wordt voor een mogelijke beroepsfout.169 Dit principe is gebaseerd op het algemeen rechtsbeginsel dat men het recht heeft zichzelf te verdedigen namelijk equality of arms.170 Om van deze uitzondering gebruik te maken, dient men de proportionaliteitsvereiste te respecteren.171 Ter terechtzitting geldt het beginsel van openbaarheid waardoor de vertrouwelijke informatie verder bekend gemaakt zal worden aan personen die de zitting bijwonen.172 Het is dan ook van belang dat enkel het noodzakelijke voor de verdediging bekend gemaakt wordt.173 Het is niet de bedoeling zomaar vertrouwelijke informatie bloot te geven omdat het enige band met verdediging te maken heeft.174 Ten aanzien van tuchtrechtelijke instanties kan het beroepsgeheim niet ingeroepen en zal alles meegedeeld worden aangezien de controle op de naleving ervan niet kan gebeuren zonder men weet heeft van de concrete omstandigheden.175 3.4.1.5 TOESTEMMING? De toestemming situeert zich bij het ontstaan van het beroepsgeheim. Wanneer de hulpvrager stelt dat de informatie niet vertrouwelijk is kan men niet spreken van een geheim dat later geschonden wordt. De toestemming van de betrokkene belet het ontstaan van een schendingf.176 Een latere toestemming geldt echter niet als rechtvaardigingsgrond of schulduitsluitingsgrond aangezien het strafrechtrechtelijk mechanisme in actie schiet nadat een feit zich zonder
M. VERBRUGGEN, "Juridische contouren van ouderbetrokkenheid op school: ouderlijk gezag en privacy" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet? Een verkenning, Leuven, Acco, 2011, (176) 183. 169 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 163. 170 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 89; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 163. 171 T. BALTHAZAR, “Gedeeld beroepsgeheim is geen uitgesmeerd beroepsgeheim”, T. Gez. 2004-2005, (139) 143. 172 T. BALTHAZAR, “Gedeeld beroepsgeheim is geen uitgesmeerd beroepsgeheim”, T. Gez. 2004-2005, (139) 144. 173 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 164. 174 J. STEVENS, “De praktijk van het beroepsgeheim” in Orde van Vlaamse Balies, Handboek voor de advocaat stagiair. Deontologie, Brussel, Wolters Kluwer, 2014, (241) 261; A. MASSET, "Beroepsgeheim" in A. MASSET ET AL, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, (108/3) 108/17. 175 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 164. 176 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 188. 168
26
toestemming voordoet.177 In andere landen zoals o.a. Duitsland heerst de overtuiging dat het recht op privacy als persoonlijkheidsrecht ervoor zorgt dat personen dit recht in bepaalde mate zelf kunnen afbakenen. Hierdoor kunnen ze inmengingen in hun privéleven tolereren waardoor ze geen strafbaar feit meer gaan uitmaken. Ook in België zijn er auteurs die deze stelling aanhangen.178 Tegenstanders van een toestemming als uitzondering verantwoorden dit op basis van het dubbele belang dat het beroepsgeheim dient. Ze stellen dat bij toestemming het algemene belang nog steeds in gevaar is.179 De toestemming zal niet aangenomen worden wanneer het onthullen van geheimen niet in het belang is van de betrokkene aangezien hierdoor het beroepsgeheim van zijn doel zou worden afgewend.180 Toestemming geven is een rechtshandeling waarvoor men handelingsbekwaam dient te zijn maar door het criterium van onderscheidingsvermogen kunnen minderjarigen zelf beslissingen nemen inzake persoonsrechten. Dit houdt in dat zij de hulpverlener kunnen ontslaan van zijn beroepsgeheim wat informatie over zichzelf betreft.181 Er moet wel opgemerkt worden dat het geven van toestemming in het kader van de wet op verwerking van persoonsgegevens er niet voor zorgt dat men ontheven is van het beroepsgeheim aangezien beide een verschillend toepassingsgebied beslaan.182 De toestemming die voor het opheffen van het beroepsgeheim zorgt, is onderworpen aan bepaalden voorwaarden. Zo dient de toestemming, zoals eerder vermeld (i) voorafgaand verleend te zijn en (ii) specifiek omschreven te zijn. Dit houdt in dat de betrokkene duidelijk weet over welke informatie het gaat en aan wie ze zal worden meegedeeld. Een toestemming voor eender welke informatie is dus niet mogelijk.183 De toestemming dient ook (iii) vrij te zijn184 waarbij de minderjarige dus niet onder druk gezet mag worden door zijn/haar ouders of de hulpverleners. Deze voorwaarde zal niet altijd gemakkelijk zijn wanneer de leerling hulpverlening weigert. Enige druk van de hulpverlener zorgt er evenwel niet automatisch voor
I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 188. I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 189; F. VAN NESTE, “Grondslagen van het medisch beroepsgeheim” in R. STOCKMAN, Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector. Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, (15) 20; L. BAETENS, “Hulpverleners en beroepsgeheim” in R. STOCKMAN, Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector. Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, (43) 45 179 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 86. 180 L. BAETENS, “Hulpverleners en beroepsgeheim” in R. STOCKMAN, Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector. Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, (43) 45. 181 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 193-194. 182 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 189. 183 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 192; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 87. 184 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 192. 177 178
27
dat er sprake is van schending van het beroepsgeheim. Zolang aangetoond kan worden dat de nodige inspanningen zijn geleverd om een vrije toestemming te bekomen kan men ontheven zijn van het beroepsgeheim.185 De toestemming moet ook (iv) een uitdrukkelijk zijn waardoor de stilzwijgende toestemming uitgesloten wordt. De uitdrukkelijke toestemming kan wel de schriftelijke of mondelinge vorm aannemen.186 Tot slot dient de toestemming ook (v) geïnformeerd te zijn wat wil zeggen dat de betrokkene beseft wat de gevolgen van het opheffen van het beroepsgeheim met zich meebrengen.187 Voor CLB-medewerkers wordt de toestemming van de leerling als de ouders niet als een einde van het beroepsgeheim gezien. De deontologische code voor CLB-medewerkers vermeldt dit expliciet.188 3.4.1.6 HET GEDEELD EN GEZAMELIJK BEROEPSGEHEIM Beide termen bieden een oplossing voor de beroepsgeheimdrager om toch informatie te delen met anderen. Dit moet steeds in het belang van de leerling en de hulpverlening dienen te gebeuren. 'Outing' van de hulpverlener neemt hierbij een belangrijke plaats in. Outing is het meedelen aan de cliënt wie drager is of kan zijn van gedeeld of gezamenlijk beroepsgeheim.189 3.4.1.6.1 HET GEDEELD BEROEPSGEHEIM Gedeeld beroepsgeheim houdt in dat vertrouwelijke informatie kan worden gedeeld met derden voor zover dit noodzakelijk is voor de hulpverlening.190 Dit enkel in een eenzelfde context waarbij de beroepsgeheimdragers betrokken zijn en voor zover de cliënt/leerling hiervan op de hoogte is.191 Deze uitzondering op het beroepsgeheim heeft geen wettelijke basis maar is gegroeid vanuit de rechtspraak en rechtsleer waarna het door het Hof van Cassatie erkend
I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 193. I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 193 187 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 193. 188 Art. 34 Deontologische code voor de CLB-medewerker (23 juni 2011) 189 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 118. 190 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)420; V. DE SOUTER, “Het beroepsgeheim en de invoering van een spreekrecht door de wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen. Een nadere analyse van het artikel 458bis van het Strafwetboek.”, TJK 2001, afl. 5, (184) 187; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 210; J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 82; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 113. 191 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)420. 185 186
28
werd.192 Om gebruik te kunnen maken van het gedeeld beroepsgeheim is het volgens de rechtsleer vereist dat degene waarmee de vertrouwelijke informatie gedeeld wordt ook drager is van het beroepsgeheim.193 Het cassatiearrest van 13 maart 2012 stelt echter niet expliciet deze voorwaarde.194 Men kan dus geen informatie uitwisselen met personen gebonden door de discretieplicht195 wat tussen onderwijspersoneel en CLB-medewerkers het geval zal zijn. Daarnaast moet het delen van de informatie gebeuren binnen eenzelfde context van hulpverlening. Die context bestaat uit eenzelfde doel voor dezelfde cliënt.196 De informatie kan ook niet gedeeld worden als de hulpverlener waarmee men het deelt volgens zijn mandaat niet helemaal gebonden blijkt te zijn door het beroepsgeheim. De informatie die gedeeld wordt, moet ook noodzakelijk zijn voor de hulpverlening, volgens het need to know-principe.197 Het noodzakelijkheidscriterium heeft enkel betrekking op de inhoud van de meegedeelde informatie en op de beslissing om de informatie mee te delen.198 Het doorgeven van informatie valt ook onder de wet verwerking persoonsgegevens als verwerking. Dit heeft als gevolg dat de informatie ook dienend en niet overmatig mag zijn ten aanzien van de doeleinden van de verwerking.199 Het delen van de informatie gebeurt in het belang van de hulpverlening van de cliënt waardoor men steeds dient af te wegen met het belang van de cliënt.200 Daarnaast is er ook een voorwaarde van hulpverlenende finaliteit zodat het delen van informatie enkel kan gebeuren tussen personen met dezelfde finaliteit. Dit zorgt ervoor dat indien we ervan uitgaan dat de interne leerlingenbegeleiding gebonden is door het beroepsgeheim er niet automatisch sprake kan zijn van een gedeeld beroepsgeheim. MOREAU stelt een aantal indicatoren V. DE SOUTER, “Het beroepsgeheim en de invoering van een spreekrecht door de wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen. Een nadere analyse van het artikel 458bis van het Strafwetboek.”, TJK 2001, afl. 5, (184)187. 193 Gent 28 november 2003, T. Gez. 2004-2005, (133) 136.; I. VAN DER STRAETE, J. PUT,“Het gedeeld beroepsgeheim en gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-2005, nr. 2, (41) 45; A. DIERICKS, J. BUELENS, “Het gedeeld beroepsgeheim erkend door het Hof van Cassatie”, T. Gez. 20122013, (148) 149. 194 Cass. 13 maart 2012, P.11.1750.N 195 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 211. 196 I. VAN DER STRAETE en J. PUT, “Het gedeeld beroepsgeheim en gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-2005, nr. 2, (41) 51; A. DIERICKS en J. BUELENS, “Het gedeeld beroepsgeheim erkend door het Hof van Cassatie”, T. Gez. 2012-2013, (148) 149. 197 I. VAN DER STRAETE en J. PUT, “Het gedeeld beroepsgeheim en gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-2005, nr. 2, (41)52; A. DIERICKS en J. BUELENS, “Het gedeeld beroepsgeheim erkend door het Hof van Cassatie”, T. Gez. 2012-2013, (148)150; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 216; F. BLOCKX, Beroepsgeheim, Antwerpen, Intersentia, 2013, 100; M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 6. 198 F. BLOCKX, Beroepsgeheim, Antwerpen, Intersentia, 2013, 101 199 Art. 4 §1, 3° Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 217. 200 I. VAN DER STRAETE en J. PUT, “Het gedeeld beroepsgeheim en gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-2005, nr. 2, (41)52. 192
29
op om na te gaan of hulpverleners aan dezelfde finaliteit beantwoorden.201 Zo is er sprake van hulpverlenende finaliteit wanneer de hulpverleners in eenzelfde teamverband werken.202 Dit zal het geval zijn tussen CLB-medewerkers onderling. Een tweede indicator is wanneer de hulpverlening verplicht is beroep te doen op een externe hulpverlener.203 Dit kan het geval zijn wanneer een interne leerlingenbegeleider geconfronteerd wordt met een probleem waarvoor het CLB op de hoogte gebracht dient te worden. Een derde indicator is bestaan van een mandaat in opdracht van dezelfde autoriteit maar dit enkel ten aanzien van dezelfde cliënt.204 Deze indicatoren zijn echter niet absoluut waardoor de hulpverlener steeds in concreto zal moeten nagaan of hij dezelfde finaliteit geniet dan degene waarmee hij informatie wenst te delen.205 Tot slot dient men ook de cliënt/leerling op de hoogte te brengen van het delen van de informatie, welke informatie gedeeld zal worden en waarom.206 Het meedelen aan de cliënt/leerling vereist niet de expliciete toestemming maar louter de afwezigheid van verzet.207 Een expliciete toestemming zou anders onder het ontslaan van het beroepsgeheim kunnen vallen zoals besproken onder 3.4.1.5 Toestemming? Het gedeeld beroepsgeheim is ook opgenomen in de begrippenlijst van de deontologische code van de CLB-medewerker.208 De definitie van deze begrippenlijst heeft op het eerste zicht een soepelere invulling dan wat voorheen aan voorwaarden besproken werd. Zo stelt de definitie dat het moet gaan om relevante informatie in plaats van noodzakelijke informatie en over relevante personen in plaats van dezelfde finaliteit van hulpverlening.209 Hoewel relevante informatie ruimer lijkt dan noodzakelijke informatie, geeft de begrippenlijst ook invulling aan deze term. De lijst stelt dat relevante informatie veeleer beantwoordt aan het criterium van need to know dan
T. MOREAU, “Le partage dus secret professionnel. Balises pour des contours juridiques incertains”, J. dr. Jeun. 1999, nr. 189, (8)13. 202 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 216; T. MOREAU, “Le partage dus secret professionnel. Balises pour des contours juridiques incertains”, J. dr. Jeun. 1999, nr. 189, (8)13 203 T. MOREAU, “Le partage dus secret professionnel. Balises pour des contours juridiques incertains”, J. dr. Jeun. 1999, nr. 189, (8)13; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 216. 204 T. MOREAU, “Le partage dus secret professionnel. Balises pour des contours juridiques incertains”, J. dr. Jeun. 1999, nr. 189, (8)13; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 216. 205 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 216. 206 I. VAN DER STRAETE en J. PUT, “Het gedeeld beroepsgeheim en gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-2005, nr. 2, (41)53; A. DIERICKS en J. BUELENS, “Het gedeeld beroepsgeheim erkend door het Hof van Cassatie”, T. Gez. 2012-2013, (148)150. 207 I. VAN DER STRAETE en J. PUT, “Het gedeeld beroepsgeheim en gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-2005, nr. 2, (41)53. 208 Begrippenlijst deontologische code voor de CLB-medewerker (1 juli 2003), http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Documenten/CLB-medewerker/TDS-d-code-BEGRIPPENLIJST.pdf, 1. 209 Begrippenlijst deontologische code voor de CLB-medewerker (1 juli 2003), http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Documenten/CLB-medewerker/TDS-d-code-BEGRIPPENLIJST.pdf, 1. 201
30
nice to know.210 Deze invulling doet meer neigen naar de term gezamenlijk beroepsgeheim dat hieronder besproken wordt. Het begrip gedeeld beroepsgeheim is echter niet expliciet opgenomen in de deontologische code. 3.4.1.6.2 HET GEZAMENLIJK BEROEPSGEHEIM Onder gezamenlijk beroepsgeheim wordt enkel relevante informatie gedeeld in teamverband voor zover de cliënt zich hier niet tegen verzet.211 Ook hier zal de toestemming van de cliënt vereist zijn.212 Het verschil met gedeeld beroepsgeheim is dat het gezamenlijk beroepsgeheim een ruimer toepassingsgebied kent. Waar bij het gedeeld beroepsgeheim een beperking bestaat op welke informatie er gedeeld wordt is er bij het gezamenlijk beroepsgeheim geen begrenzing maar een relevantiefilter.213 Het gaat hier ook om een duidelijk afgelijnd dienstverband waar er bij het gedeeld beroepsgeheim niet altijd sprake is.214 Het teamverband deelt echter net zoals bij het gedeeld beroepsgeheim dezelfde finaliteit van hulpverlening.215 Het gezamenlijk beroepsgeheim sluit nauw aan bij art. 5 van het besluit van de Vlaamse regering betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding.216 Het gezamenlijk beroepsgeheim lijkt ook terug te vinden zijn in de deontologische code van de CLB-medewerker onder art. 35 en 36.
3.5 ANDERE PERSONEN (O.A. KEUKENPERSONEEL, OPVOEDERS,…) Zoals voorheen gesteld heeft onderwijspersoneel ongeacht het statuut van ambtenaar of werknemer de discretieplicht. Uitzondering hierop zijn de personen van het centrum voor leerlingenbegeleiding die bijvoorbeeld elke week in de school zetelen. Zij vallen onder het beroepsgeheim. Vaak wordt in basisscholen de voor- en naschoolse opvang georganiseerd door de gemeente waar de school gevestigd is. Daarnaast kan een school ook samenwerken met een Begrippenlijst deontologische code voor de CLB-medewerker (1 juli 2003), http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Documenten/CLB-medewerker/TDS-d-code-BEGRIPPENLIJST.pdf, 3. 211 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)420. 212 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 116. 213 J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 82; F. BLOCKX, Beroepsgeheim, Antwerpen, Intersentia, 2013, 102. 214 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 115. 215 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 115-116. 216 Art. 5 besluit van de Vlaamse regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding; J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 82. 210
31
buitenschoolse opvang. In beide situaties zal het personeel die de opvang verzorgt gebonden zijn door de discretieplicht, niet in de hoedanigheid van onderwijspersoneel maar als werknemer van de instelling waar zij tewerkgesteld zijn.217 Wanneer een persoon van de opvang echter het statuut van zelfstandige heeft, stelt art. 24 van het Koninklijk Besluit nr. 38 houdende inrichting van het sociaal statuut der zelfstandigen dat deze gebonden is door het beroepsgeheim. In de opvangsector wordt wel eens gebruik gemaakt van schijnzelfstandigen omwille van organisatorische en budgettaire redenen. Op papier is men dan wel zelfstandige maar in praktijk gedraagt men zich als werknemer. Mijn mening is dat men in geval van schijnzelfstandigheid gebonden is door de discretieplicht. Echter zal het aan de bevoegde arbeidsrechtbank toekomen om te beslissen of er al dan niet sprake is van schijnzelfstandigheid of niet. Opmerkelijk is dat met art. 24 van KB nr. 38 een onderscheid wordt gemaakt op basis van het statuut zonder dat men kijkt naar de aard van beroepsactiviteit zoals in art. 458 Sw. Daar bovenop lijkt het alsof art. 24 van het KB nr. 38218 met “buiten de uitoefening van zijn ambt” de definiëring van de discretieplicht bedoelt maar het lid erna verwijst naar het strafrechtelijk beroepsgeheim. Dezelfde redenering geldt voor keukenpersoneel. Sommige scholen doen een beroep op uitzendbureaus om in de catering te voorzien. Ook hier speelt de discretieplicht maar in de hoedanigheid van werknemer van het uitzendbureau en niet als onderwijspersoneelslid. Soms doet de school beroep op vrijwilligers. Vrijwilligers moeten worden ingelicht wanneer zij tijdens hun werk geconfronteerd kunnen worden met geheimen zoals gedefinieerd in art. 458 Sw.219 Deze situatie zal zich amper voordoen aangezien de meerderheid van het onderwijspersoneel onder de discretieplicht vallen. Er kan hierbij gedacht worden aan een stagiair die stage loopt bij de schoolpsycholoog ervan uitgaande dat deze gebonden is door het beroepsgeheim (Zie 3.2 Interne leerlingenbegeleiding). In alle andere gevallen zijn zij tot discretieplicht verbonden op basis van de goede trouw bij het uitvoeren van de overeenkomst dat zij hebben met de school.220
Art. 17,3a Arbeidsovereenkomstenwet "Art. 24. Al wie, in welke hoedanigheid ook, deelneemt aan de toepassing van dit besluit en van de stelsels bedoeld in artikel 18 van dit besluit, is verplicht, buiten de uitoefening van zijn ambt, het beroepsgeheim te bewaren wat betreft de feiten, documenten of beslissingen waarvan hij bij deze gelegenheid kennis nam. De artikelen 66, 67 en 458 van het Strafwetboek zijn van toepassing op de schending van het in voorgaand lid bedoeld geheim." 219 Art. 4 e) Wet van 3 juli 2005 betreffende de rechten van vrijwilligers; Parl. St. Kamer 2003-2004 nr 0455/001, 15; K. GOOSSENS, “Spelregels voor organisaties en hun vrijwilligers”, Or. 2007, (103)107. 220 Art. 1134, derde lid BW; E. CARLIER, B. COPS, “Werknemers(vertegenwoordigers) en hun plicht tot vertrouwelijkheid”, Or. 2012, (2)5. 217 218
32
3.6 OUDERS Vanuit hun ouderlijk gezag hebben ouders een informatierecht. De school zal dan ook vanuit dit recht de plicht hebben te communiceren met de ouders of wettelijke vertegenwoordiger(s) van de minderjarige. Wanneer één van de ouders exclusief ouderlijk gezag heeft verkregen zal de andere ouder een recht op informatie hebben.221 In tijden waarin nieuw samengestelde gezinnen geen uitzondering meer zijn, kan de vraag gesteld worden wat de positie is van stiefouders. Deze hebben geen rechten maar beide ouders kunnen het over eens zijn dat de nieuwe partner bijvoorbeeld aanwezig mag zijn op het oudercontact.222 Wanneer dit akkoord niet bestaat maar de school hier geen kennis van heeft dan kan de school zich beroepen op het vermoeden van instemming van de andere ouder.223 De vraag stelt zich echter hoe ver dit recht op informatie dient te gaan. Ouders treden ook op om toestemming te verlenen in de plaats van minderjarigen die nog geen onderscheidingsvermogen hebben. Ze treden in dit geval op in de hoedanigheid van wettelijke vertegenwoordiger
maar
deze
hoedanigheid
is
niet
absoluut.224
Wanneer
geldige
vertegenwoordiging ontbreekt en een minderjarige zonder onderscheidingsvermogen toch zijn toestemming verleent tot verwerking van gegevens dan zal dit voor relatieve nietigheid vatbaar zijn. Naast het recht op afbeelding voor de afgebeelde persoon zelf bestaat ook het recht op familiale privacy. Familieleden kunnen een rechtsvordering instellen ter bescherming van de familiale integriteit. 225 Ouderlijk gezag is een burgerrechtelijke figuur waardoor niet altijd beide ouders het ouderlijk gezag uitoefenen om hun toestemming te verlenen. In een echtscheidingsprocedure kan het ouderlijk gezag exclusief aan één ouder toekomen. Er heerst wel een vermoeden vanuit de school dat toestemming gegeven door een van de ouders gedragen wordt door beide. Het
Art. 374 §1 vierde lid BW. M. VERBRUGGEN, "Juridische contouren van ouderbetrokkenheid op school: ouderlijk gezag en privacy" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet? Een verkenning, Leuven, Acco, 2011, (176) 184-185. 223 Art. 373 tweede lid BW; M. VERBRUGGEN, "Juridische contouren van ouderbetrokkenheid op school: ouderlijk gezag en privacy" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet? Een verkenning, Leuven, Acco, 2011, (176) 184-185. 224 L. DIERICKX, Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 39-40; GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29, Advies 2/2009 over de bescherming van persoonsgegevens van kinderen (Algemene richtlijnen en het bijzonder geval van scholen), 11 februari 2009, 5. 225 L. DIERICKX, Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 53-54. 221 222
33
vermoeden geldt echter niet wanneer de school weet heeft van echtelijke moeilijkheden of een vermoeden heeft dat de beslissing niet door beide ouders gedragen wordt.226 Het ouderlijk gezag loopt tot de leeftijd van achttien maar kan vervroegd eindigen door ontvoogding. Dit wil echter niet zeggen dat de minderjarige bij ontvoogding zomaar elke beslissing zelfstandig kan nemen. Er kan een wettelijk vertegenwoordiger aangesteld worden of indien het gaat om ontvoogding door huwelijk zal de meerderjarige partner een deel van het gezag overnemen. De invulling van het ouderlijk gezag evolueert ook mee met de maturiteit van de minderjarige.227 Naarmate hij ouder wordt verkrijgt hij of zij meer zelfstandigheid waardoor ook het recht op informatie zal uitdunnen. Ouders hoeven niet van alles op de hoogte zijn wat betreft hun kinderen. De school moet niet steeds de ouders inlichten wanneer een minderjarige persoonlijke informatie vrijgeeft. Minderjarige adolescenten zijn ook van mening dat hun ouders recht hebben op informatie over zichzelf maar daar tegenover staat dat hun ouders niet het recht hebben te veel vragen te stellen of informatie op te eisen.228 Uit gesprekken in focusgroepen met leerlingen van het vijfde leerjaar bleek dat ze zelf aan informatiemonitoring doen tussen de school en thuis.229 Deze monitoring komt in gedrang wanneer er rechtstreeks contact is tussen de school en de ouders wat niet altijd als aangenaam aangevoeld wordt.230 Ook leerlingen uit het secundair onderwijs vinden dat ze zelf kunnen beslissen welke informatie er tussen de school en thuis uitgewisseld kan worden.231 Vanuit de begeleiding wordt echter gesteld dat het beter is dat ouders mee betrokken worden in de hulpverlening.232
Art. 374 eerste lid j° art. 373 BW M. DE BEUKELEER, “Ouderlijk gezag en de privacy van minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim”, Tijdschrift voor Welzijnswerk 2006, (48) 48. 228 S. T. HAWK, L. KEIJSERS, W. W. HALE III, Q. RAAJMAKERS, W. MEEUS, "Waar bemoei jij je mee? Privacyschending als gevolg van monitoring door ouders", Pedagogiek 2010, (138) 139. 229 H. LAUWERS, A. PIESSENS,”Gij moet toch niet alles weten!“ in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet, Leuven, Acco, (51) 61. 230 H. LAUWERS, A. PIESSENS,”Gij moet toch niet alles weten!“ in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet, Leuven, Acco, (51) 62. 231 S. RUEBENS, G. DE RUYTER, “Focusgroepen over de relatie gezin-school” in in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet, Leuven, Acco, (73) 84. 232 B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. BELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 97. 226 227
34
4 INFORMATIE Wat onder de term privé-leven valt is onderhevig aan evolutie en valt daarom onmogelijk in een definitie te gieten.233 Echter is er wel een gemeenschappelijk standpunt dat het gaat om persoonsgebonden feiten, meningen en gedragingen die een persoon voor zichzelf wil houden of slechts met enkelingen wenst te delen.234 Bij de inschrijving van minderjarige leerlingen worden vaak een hele resem aan vragen gesteld om informatie te vergaren. Identificatiegegevens zoals naam, geslacht, woonplaats, nationaliteit worden gevraagd ter controle van de inschrijvingen en leerplicht.235 Het inschrijvingsgesprek dient onder andere om de specifieke onderwijs- en opvoedingbehoeften van de minderjarige te verzamelen via de ouders.236 De leerlingengegevens zullen daarom vaak vergaard worden bij de ouders. De vragen lopen vaak uiteen van gezondheid tot de sociale en economische situatie van de ouders. Informatie kan dan wel verzameld worden om de leerling zo goed mogelijk te begeleiden maar niet elke vorm van informatie is van belang voor het functioneren van de school. Het is echter beter om het vertrouwen van de minderjarige als de ouders in de school te versterken waardoor relevante informatie-overdracht vlotter zal verlopen dan allerlei nodeloze vragen te stellen.237 Bij het opvragen van informatie zal men steeds de wet op verwerking van persoonsgegevens in acht moeten nemen. Algemene principes in deze wet zijn dat de gegevens eerlijk en rechtmatig verkregen dienen te worden, voor een welbepaald en gerechtvaardigd doel verworven worden, toereikend, nauwkeurig en wanneer identificeerbaar dan niet langer dan nodig te voorzien.
238
Hieruit kan het eerlijkheidsvereiste (eerlijk en rechtmatig), finaliteitsprincipe (welbepaald en gerechtvaardigd doel verworven) en het proportionaliteitsbeginsel (toereikend en niet
De bescherming van de persoonlijke levenssfeer: algemene bibliografische gegevens, documentaire dossiers nr. 10, Brussel, Bibliotheek van het parlement, 1976, 3. 234 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 22. 235 Basisonderwijs: Bijlage I bij omzendbrief BaO/2008/03 Zending van leerlingengegevens in het basisonderwijs; Besluit van de Vlaamse regering van 12 november 1997 betreffende de controle op de inschrijvingen van leerlingen in het basisonderwijs; Art. 22 Decreet van 25 februari 1997 basisonderwijs. Secundair onderwijs: Omzendbrief SO/2007/05 Zendingen voor leerlingen en scholen in het secundair onderwijs; Bijlage I bij Omzendbrief NO/2012/01 Discimus-Een toekomstgerichte manier om leerlingengegevens uit te wisselen; Art. 6 Besluit van de Vlaamse regering van 16 december 1997 betreffende de controle op inschrijvingen van leerlingen in het secundair onderwijs of in het stelsel van leren en werken; Art. 123/3 Besluit van de Vlaamse regering van 17 december 2010 betreffende het secundair onderwijs. 236 PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 16 237 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 131 238 Art. 4 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 233
35
overmatig verkregen) afgeleid worden.239 Vanuit de groep gegevensbescherming van de Europese Unie worden deze principes ook naar voor geschoven in hun advies van gegevensbescherming voor minderjarigen.240 Voor de verwerking is de toestemming nodig van de betrokkene.241 Toestemming verkrijgen voor de verwerking is niet altijd gemakkelijk en zeker niet wanneer men met een handelingsonbekwame minderjarige geconfronteerd wordt. Een mogelijkheid om toestemming te verkrijgen kan via een afstandsclausule al dan niet in het schoolreglement.242 Bij het opstellen van een afstandsclausule zal de verwerker van de persoonsgegevens rekening moeten houden dat de verstrekker van de gegevens (ouders of leerling) voldoende geïnformeerd is over welke gegevens het gaat, voor welke doeleinden ze worden verwerkt en hoe zij zullen worden verwerkt.243 Dit houdt niet in dat men door het ondertekenen van de clausule niet te allen tijde de toestemming zou kunnen intrekken. De gegevens die verzameld worden, dienen ook relevant en up-to-date te zijn. Dit is niet altijd gemakkelijk met gegevens die slaan op minderjarigen aangezien zij snel kunnen veranderen.244 De gegevens mogen ook niet langer dan nodig bewaard worden.245 Het zal dan ook aan de onderwijsinstelling zijn om na te gaan hoe lang gegevens bijgehouden dienen te worden.246 Dit kan
verschillen
naargelang
de
aard
van
de
gegevens.
Daarnaast
moeten
ook
beveiligingsmaatregelen genomen worden in de vorm van beperkte toegang tot gegevens, regelmatige controle van gegevens zodat onjuiste gegevens gewist of verbeterd worden.247 Bij het verzamelen van gegevens over de minderjarige dient het principe van het belang van het kind mee in rekening worden gebracht.248 Ook de adviserende 'Groep gegevensbescherming' van
I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 31. GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29, Advies 2/2009 over de bescherming van persoonsgegevens van kinderen (Algemene richtlijnen en het bijzonder geval van scholen), 11 februari 2009, 12. 241 Art. 5 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 242 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 123. 243 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 123 244 M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 119; GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29, Advies 2/2009 over de bescherming van persoonsgegevens van kinderen (Algemene richtlijnen en het bijzonder geval van scholen), 11 februari 2009, 8-9. 245 Art. 4 §1, 5° Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 246 M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 119 247 247 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 132. 248 Art. 12 IVRK 239 240
36
de Europese Unie249 wijst erop dat instanties zoals scholen die zich bezighouden met het verzamelen van gegevens met betrekking tot minderjarigen het belang van het kind in overweging dienen te nemen.250 Wie persoonsgegevens wil verwerken moet daarbij ook een aangifte doen bij de Commissie ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer.251 Onderwijsinstellingen zijn echter vrijgesteld van deze aangifte waardoor er geen registratie is van de doeleinden waarvoor de persoonsgegevens gevraagd en verwerkt worden.252 Deze vrijstelling geldt enkel voor (i) het aanleggen van een leerlingenadministratie, (ii) het organiseren van het onderwijs, (iii) de examens, het registreren van uitslagen en de deliberatieresultaten, (iv) het berekenen, factureren en innen van verschuldigde bedragen en (v) het opvolgen van oud-leerlingen.253 Deze vrijstelling geldt niet voor registratie van personen op basis van informatie verkregen door derden tenzij een wettelijke of reglementaire uitzondering is voorzien.254 Voor gegevens die te maken hebben met de leerlingenbegeleiding is het niet duidelijk of deze ook onder de aangiftevrijstelling valt aangezien de toelichting van de Commissie geen vrijstelling voorziet bij deze rubriek.255 Gegevens met betrekking tot de leerlingenbegeleiding zijn immers gevoeliger dan gegevens met betrekking tot de leerlingenadministratie. Het gaat bijvoorbeeld om gegevens met betrekking tot faalangst en examenstress.256 Ondanks een gebrek aan expliciete vrijstelling zal deze informatie ook ontsnappen aan de aangifteplicht voor zover de gegevens geregistreerd
Art. 29 van richtlijn 95/46 van het Europees Parlement en de Raad van 24 oktober 1995 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens 250 GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29, Advies 2/2009 over de bescherming van persoonsgegevens van kinderen (Algemene richtlijnen en het bijzonder geval van scholen), 11 februari 2009, 4. 251 Art. 17 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 129. 252 Art. 17 §8 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens j° Art. 59 KB 13 februari 2001 ter uitvoering van de wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van verwerking van persoonsgegevens; M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 121. 253 M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 121. 254Art. 59 tweede en derde lid KB 13 februari 2001 ter uitvoering van de wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van verwerking van persoonsgegevens; COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Toelichting- Gewone aangifte, juli 2007, 17; M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 121. 255 COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Toelichting- Gewone aangifte, juli 2007, 17; L. FAES, B. LEROI, "De wet op verwerking persoonsgegevens in het hoger onderwijs", TORB 2006-2007, (501) 503. 256 M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 122. 249
37
dienen te zijn in het kader van begeleidingsinitiatieven.257 Wanneer de gegevens buiten het onderwijsgebeuren gaan (bv. geestesziekte) dan zal wel nog steeds de aangifte nodig zijn voor de verwerking ervan.258 Verder is er ook aangifte vereist wanneer de onderwijsinstelling de persoonsgegevens aan derden wil overmaken ongeacht dit in het belang is van de minderjarige of niet.259 Kortom de school heeft met de vrijstelling een bepaalde marge waarbinnen ze informatie kan verzamelen
4.1 INFORMATIE OVER DE PERSOONLIJKHEID VAN DE MINDERJARIGE Informatie over de persoonlijkheid van de minderjarige kan gemakkelijk verkregen worden door de leerkrachten. Het verkrijgen van de gegevens houdt echter niet in dat men zomaar elke informatie mag verwerken of publiek maken. De wet verwerking persoonsgegevens voorziet in een artikel dat de verwerking van gevoelige gegevens aan banden legt.260 Onder gevoelige gegevens worden verstaan: ras, etnische afstamming, seksueel gedrag, politieke overtuiging, levensbeschouwelijke of godsdienstige overtuiging en het lidmaatschap bij een bepaalde vakbond of ziekenfonds.261 De bescherming beslaat zowel rechtstreeks als onrechtstreeks gevoelige gegevens. Onder rechtstreeks gevoelige gegevens worden zowel de expliciete gegevens alsook gegevens die op zich geen informatie blootgeven maar in combinatie met andere gegevens een gevoelig karakter verkrijgen.262 Onrechtstreekse gegevens daarentegen geven enkel een aanwijzing in de richting van een of meerdere gevoelige kenmerken (Bv. een leerling die .263
4.1.1 GELOOFSOVERTUIGING De Belgische grondwet stelt dat iedere Belg geniet van de vrijheid van levensbeschouwing.264 De grondwet bepaalt zelfs dat het onderwijs in een recht op morele of religieuze opvoeding dient te voorzien.265 Ook het protocol 1 bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens voorziet Verslag aan de Koning bij KB nr. 13 tot voorwaardelijke vrijstelling van de aangifteplicht voor bepaalde soorten van geautomatiseerde verwerkingen van persoonsgegevens die kennelijk geen gevaar inhouden op het gebied van de schending van de persoonlijke levenssfeer, B.S. 15 maart 1996, 5807; L. FAES, B. LEROI, "De wet op verwerking persoonsgegevens in het hoger onderwijs", TORB 2006-2007, (501) 503. 258 M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 122. 259 L. FAES, B. LEROI, "De wet op verwerking persoonsgegevens in het hoger onderwijs", TORB 2006-2007, (501) 503. 260 Art. 6 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 261 Art. 6 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 262 J. DUMORTIER, F. ROBBEN, Persoonsgegevens en privacybescherming, Brugge, Die Keure, 1995, 125. 263 J. DUMORTIER, F. ROBBEN, Persoonsgegevens en privacybescherming, Brugge, Die Keure, 1995, 125. 264 Art. 19-20 GW 265 Art. 24 § 3 GW 257
38
in een recht op onderwijs dat de levensbeschouwing of religieuze overtuiging van de ouders respecteert.266 De keuze van een levensbeschouwing beschouwt men als een onderdeel van de intieme levenssfeer van een persoon.267 Niemand kan dus verplicht worden zijn levensbeschouwing bekend te maken.268 De wet op verwerking van personengegevens stelt een expliciet
verbod
voor
de
verwerking
van
gegevens
over
de
godsdienstige
of
levensbeschouwelijke informatie.269 Ook de groep gegevensbescherming van de Europese Unie benadrukt dat het verwerken van religieuze gegevens aanleiding kan geven tot discriminatie waardoor verwerking enkel mogelijk is op basis van de aard van de school (bv. joodse school) of omwille van administratieve redenen (keuze van levensbeschouwelijk vak).270 Men mag dus wel naar de geloofsovertuiging vragen wanneer dit objectief te verantwoorden is maar men is niet verplicht hierop te antwoorden.
Een voorbeeld van objectieve verantwoording is de
eerbiediging van de geloofsovertuiging. De school kan naar de levensbeschouwing vragen om rekening te houden met bepaalde religieuze feestdagen waarop de leerling afwezig is.271 Enkel mits toestemming van de leerling of zijn ouders kunnen godsdienstige of levensbeschouwelijke gegevens verwerkt worden.272 Ook het kinderrechtenverdrag voorziet dat niemand kan ontzegd worden samen met andere leden van de groep zijn/haar godsdienst te belijden.273 Wanneer men niet antwoordt op de vraag over zijn/haar levensbeschouwelijke visie moet men echter wel genoegen nemen met het nadeel dat zijn of haar houding aanneemt.274 Wat logisch is aangezien men er daardoor geen rekening mee kan houden. Soms zal de geloofsovertuiging niet verborgen gehouden kunnen worden door bijvoorbeeld de keuze voor het katholiek onderwijs.275 Omgekeerd mag men niet vanuit de schoolkeuze de geloofsovertuiging afleiden.276 Ouders kunnen andere redenen hebben om hun kinderen in het
Art. 2 protocol 1 bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens K. RIMANQUE, De levensbeschouwelijke opvoeding van de minderjarige - publiekrechtelijke en privaatrechtelijke beginselen, Brussel, Bruylant, 1980, 29. 268 K. RIMANQUE, De levensbeschouwelijke opvoeding van de minderjarige - publiekrechtelijke en privaatrechtelijke beginselen, Brussel, Bruylant, 1980, 29 269 Art. 6 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 270 GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29, Advies 2/2009 over de bescherming van persoonsgegevens van kinderen (Algemene richtlijnen en het bijzonder geval van scholen), 11 februari 2009, 12-13 271 Art. 3.2, vijfde punt van Omz. BaO/2002/11 afwezigheid van leerlingen in het basisonderwijs; Art. 2.1.7 f) Omz. SO/2005/04 afwezigheden en in- en uitschrijvingen in het voltijds gewoon secundair onderwijs en het deeltijds secundair onderwijs. 272 Art. 6 §2 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 273 art. 30 IVRK, M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag",TJK 2002, 239 274 K. RIMANQUE, De levensbeschouwelijke opvoeding van de minderjarige - publiekrechtelijke en privaatrechtelijke beginselen, Brussel, Bruylant, 1980, 30. 275 K. RIMANQUE, De levensbeschouwelijke opvoeding van de minderjarige - publiekrechtelijke en privaatrechtelijke beginselen, Brussel, Bruylant, 1980, 32. 276 K. RIMANQUE, De levensbeschouwelijke opvoeding van de minderjarige - publiekrechtelijke en privaatrechtelijke beginselen, Brussel, Bruylant, 1980, 32. 266 267
39
katholieke onderwijs in te schrijven. Door de inschrijving zal wel verwacht worden dat men de filosofie van de school respecteert. In een recent arrest van het Grondwettelijk Hof werd gesteld dat ouders kunnen weigeren dat hun kind de godsdienstles of niet-confessionele zedenleer dient te volgen en ze kunnen hiervoor een vrijstelling te vragen.277 Het arrest betrof het decreet van de Franse gemeenschap dat in tegenstelling tot het officieel onderwijs van Vlaanderen niet in een keuze voor vrijstelling voorzag. In het officiële onderwijs van de Vlaamse gemeenschap wordt de keuze gelaten om het vak godsdienst278 of niet confessionele zedenleer te volgen maar ouders kunnen ook vrijstelling vragen van dit vak.279 De niet confessionele zedenleer heeft een vrijzinnig-humanistische invulling gekregen waardoor het niet langer als neutraal gezien wordt en de vrijstelling een oplossing kan bieden.280 De vrijstelling kan dus ook een mogelijkheid bieden als uitweg om zijn/haar levensbeschouwing niet kenbaar te maken maar uiteindelijk zal deze wel duidelijk worden aan de school wanneer de ouders de invulling van deze lesuren bepalen aangezien zij bewijsstukken dienen te leveren aan de school.281 De klassenraad controleert de stukken maar mag zich niet over de inhoud uitspreken.282 Met het arrest van het Grondwettelijk Hof kwam de discussie terug naar boven om de lessen levensbeschouwing af te schaffen en te vervangen in overkoepelend
vak
levensbeschouwing,
ethiek
en
filosofie
(LEF)
of
een
interlevensbeschouwelijke module waardoor geloofsovertuigingen niet kenbaar gemaakt moeten worden.283 Om vandaag de godsdienstkeuze of levensbeschouwingskeuze niet kenbaar te moeten maken, is men dus verplicht een keuze te maken voor door de school aangeboden vakken en daardoor hun recht op godsdienstvrijheid beperkt of zelfs geschonden kan worden. Op vlak van het basisonderwijs zullen ouders alleen de keuze van onderricht maken.284 In het secundair onderwijs wordt de keuze bepaald door de ouders in samenspraak met de leerling.285 GwH 12 maart 2015, nr. 34/2015. Het gaat om de islamitische, joodse, katholieke, orthodoxe, protestants-evangelische, anglicaanse godsdienst of een op die godsdienst berustende zedenleer 279 Besluit van 14 juli 2004 van de Vlaamse regering betreffende de keuze voor en de vrijstelling van het volgen van een cursus in één van de erkende godsdiensten of een cursus niet-confessionele zedenleer in het officieel lager en secundair onderwijs. 280 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 87. 281 Art. 29 decreet van 25 januari 1997 basisonderwijs; Art. 7 Besluit van 14 juli 2004 van de Vlaamse regering betreffende de keuze voor en de vrijstelling van het volgen van een cursus in één van de erkende godsdiensten of een cursus niet-confessionele zedenleer in het officieel lager en secundair onderwijs; Art. 2.6 tweede alinea Omz. GD/2002/05 Onderwijsinspectie over de erkende godsdiensten en de nietconfessionele zedenleer 282 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 95. 283 T. YSEBAERT, "Godsdienstvrijheid op school kost 292 miljoen", De Standaard (14 &15 maart 2015), 4; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 83. 284 Art. 29 decreet van 25 januari 1997 basisonderwijs 277 278
40
Het decreet vermeldt niet hoe deze samenspraak met de leerling dient te gebeuren, laat staan een sanctie wanneer het recht op inspraak miskent is en de keuze daardoor aangetast blijkt. 286 Opmerkelijk is dat men rekening houdt met de keuze van de leerling die twaalf jaar is of ouder287 maar bij vrijstelling de invulling gebeurt door de ouders wat ervoor zorgt dat bij een verschil in levensbeschouwing of godsdienstkeuze de leerling impliciet verplicht wordt dezelfde overtuiging van zijn ouders te hebben. Er is ook geen gelijkaardige regel in het decreet basisonderwijs voorzien dat een vrijstelling mogelijk maakt voor leerlingen die de leeftijd van twaalf reeds bereikt hebben.288 Uit de keuze voor een levensbeschouwelijk vak mag men dus net zoals bij de schoolkeuze niet automatisch de godsdienstkeuze afleiden. Wat het kenbaar maken van de geloofsovertuiging betreft zal het dus enkel leiden tot een schending van de privacy bij afwezigheid vanwege een religieuze feestdag of de aanvraag tot vrijstelling van keuze voor levensbeschouwelijk vak aangeboden door de school. Voor de schending bij afwezigheid bestaat de gegronde reden dat elke minderjarige uit het basisonderwijs en secundair onderwijs aan de leerplicht onderworpen is. Het kan niet de bedoeling zijn dat men geen verklaring dient te verschaffen voor afwezigheden omwille van het niet kenbaar willen maken van zijn godsdienst. De aanvraag tot vrijstelling heeft ook een gegronde reden want het kan niet de bedoeling zijn dat de leerlingen die kiezen voor een levensbeschouwelijk vak meer lesuren krijgen dan vrijgestelde leerlingen.289 Het mocht ook niet de bedoeling zijn dat vrijgestelde leerlingen zich tijdens deze lesuren niet met andere vakken bezig mochten houden en dit weer ten nadele van de leerlingen die wel kiezen voor een levensbeschouwelijk vak.290 Het recht op privacy kan dus ten koste gaan van de godsdienstvrijheid. 4.1.1.1 RADICALISERING De vele jongeren die naar Syrië trekken om IS te steunen, zijn al meerdere malen het punt van discussie geweest. Het onderwijs dient volgens minister van onderwijs Crevits en minister van
Art. 52octies, §2 Besluit van de Vlaams regering van 31 juli 1990 betreffende het onderwijs II; Art. 98 Besluit van 17 december 2010 houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs. 286 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 88. 287 Art. 2.1 tweede alinea Omz. GD/2002/05 Onderwijsinspectie over de erkende godsdiensten en de nietconfessionele zedenleer 288 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 88. 289 Parl. St. Vl. Parl. 2002-2003, nr. 1355/1, 14; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 94. 290Parl. St. Vl. Parl. 2002-2003, nr. 1355/1, 22-23; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 94 285
41
binnenlands bestuur Homans een preventieve rol te spelen in de radicalisering van jongeren.291 Eind januari 2015 introduceerde het departement Onderwijs en Vorming daarom het aanspreekpunt deradicalisering onderwijs.292 Leerkrachten en scholen kunnen hier terecht met hun vragen. Dit aanspreekpunt vormt echter een laatste uitweg. In de School Direct ,de nieuwsbrief voor leerkrachten van Klasse, wordt geadviseerd dat leerkrachten met vermoedens van radicalisering eerst overleg plegen met de interne leerlingenbegeleiding en directeur. Deze stap vormt geen probleem inzake de schending van de privacy van de minderjarige door het ambtsgeheim. Daarna kan de school aankloppen bij de CLB's, Lokale overlegplatforms (LOP's) en het aanspreekpunt van de lokale politie.293 Het aanspreekpunt deradicalisering dient enkel om advies te krijgen over bepaalde vragen waarmee een school worstelt en niet om aangifte te doen. Deze functie werd ook bevestigd door het kinderrechtencommissariaat.294 Het aanspreekpunt radicalisering neemt de positie in van een derde waardoor de school de problemen waarmee ze worstelt voldoende zal moeten anonimiseren. Wat informatie aan het aanspreekpunt van de lokale politie betreft moet ook hier weer rekening gehouden met het ambtsgeheim en beroepsgeheim. Het aanspreekpunt is een derde waardoor vertrouwelijke informatie niet zomaar doorgegeven kan worden. Volgens de ministeriële omzendbrief die het aanspreekpunt van de lokale politie regelt dient de school radicalisering aan de politie te melden.295 De omzendbrief spreekt van "een jongere waarbij men ernstige gedragsveranderingen vaststelt binnen het kader van een extreem gedachtengoed en de inschatting maakt dat deze zou kunnen leiden tot extremistische acties."296 De school moet zoals voorheen gesteld nagaan of het aanspreken van de politiediensten de juiste hulpverlening is voor de situatie en bijgevolg in het belang van de leerling. In het geval van radicalisering zal de lokale politie vragen aan de school om de desbetreffende jongere op te volgen en te begeleiden.
F. VAN GARDEREN, "Levensbeschouwelijke leerkrachten moeten radicalisering signaleren", De Standaard 15 januari 2015; VLAAMSE REGERING, Conceptnota preventie van radicaliseringsprocessen die kunnen leiden tot extremisme en terrorisme, DOC. 0040/1BIS, 16 januari 2015, 4. 292 Persbericht kabinet Vlaamse minister van onderwijs 19 januari 2015, http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2015/01-19-deradicalisering.htm 293 KLASSE, "Radicalisering: antwoorden op vragen van leraren", School Direct 22 januari 2015, http://www.klasse.be/leraren/52394/radicalisering-antwoorden-op-vragen-van-leraren/. 294 KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, Advies 2014/2015/15 Minderjarigen en radicalisering: voluit kiezen voor een mensenrechtenperspectief, 29 januari 2015, 24. 295 1.3 Omz. NO/2013/03 Krijtlijnen inzake de verhouding vast aanspreekpunt lokale politie – school in het kader van omzendbrief PLP 41 en de verhouding tussen school/CLB-Dienst voor de Veiligheid van de Staat, http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document.asp?docid=14606 296 1.3 Omz. NO/2013/03 Krijtlijnen inzake de verhouding vast aanspreekpunt lokale politie – school in het kader van omzendbrief PLP 41 en de verhouding tussen school/CLB-Dienst voor de Veiligheid van de Staat, http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document.asp?docid=14606 291
42
4.1.2 DE POLITIEKE OVERTUIGING De politieke overtuiging van een persoon behoort ook tot diens privéleven.297 Art. 6 §1 van de wet op verwerking van persoonsgegevens houdt een verbod in op de verwerking van informatie met betrekking tot politieke opvattingen. Hierop bestaat zoals bij informatie over godsdienst en seksualiteit de uitzonderingen uit paragraaf 2 van datzelfde artikel. Voor de politieke overtuiging zal maar een deel uitzonderingen mogelijk zijn namelijk de toestemming298, wanneer de gegevens duidelijk openbaar zijn gemaakt299 en voor wetenschappelijk onderzoek of statistiek300. Daarnaast zal het ook niet opportuun zijn voor een onderwijsinstelling om dit soort gegevens bij te houden.
4.1.3 SEKSUELE GEAARDHEID EN GENDERIDENTITEIT Seksualiteit behoort tot de intieme levenssfeer waardoor de minderjarige zelf kan beslissen of deze informatie bekend gemaakt wordt of niet. Wanneer een leerling zich out ten aanzien van een leerkracht is het niet de bedoeling dat het schoolpersoneel hiervan automatisch op de hoogte gebracht wordt. De leeftijd waarop jongeren zich outen, is steeds vroeger. Zo is de leeftijd van 20-24 jaar naar 1519jaar gezakt.301 Echter hebben we in België nog steeds problemen met de heteronormativiteit en homonegativiteit die ervan uitgaan dat jongeren hetero zijn tot het tegendeel zich uit.302 Hierdoor zullen holebi jongeren zich niet zomaar outen ten aanzien van eender wie. Het niet outen van een jongere is zeker geen plicht maar een keuze om de nadelige gevolgen (discriminatie, uitsluiting, vooroordelen, etc.) tegen te gaan. Uit onderzoek blijkt dat het verzwijgen van geaardheid wel kan zorgen voor internaliserende problemen en dit voornamelijk bij lesbische en biseksuele meisjes.303 Vanuit een bezorgdheid wordt er daarom soms op het
P. DE HERT, R. SAELENS, “Recht op bescherming privé-leven”, TPR 2009, (838) 844. Art. 6 §2 a) Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 299 Art. 6 §2 e) Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 300 Art. 6 §2 g) en i) Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 301 A. DEWAELE, "De weg naar een holebivriendelijke school. Achtergrond en praktische richtlijnen om holebiseksualiteit zichtbaar en bespreekbaar te maken" in J. BAERT, Handboek Leerlingenbegeleiding 2, Mechelen, Wolters Plantyn, 2010, 12. 302 A. DEWAELE, De schoolloopbaan van holebi- en heterojongeren, Steunpunt gelijkekansenbeleid, 2008, http://www.ua.ac.be/download.aspx?c=alexis.dewaele&n=26438&ct=025758&e=194832, 10; A. Dewaele, "De weg naar een holebivriendelijke school. Achtergrond en praktische richtlijnen om holebiseksualiteit zichtbaar en bespreekbaar te maken" in J. B AERT, Handboek Leerlingenbegeleiding 2, Mechelen, Wolters Plantyn, 2010, 5. 303 A. DEWAELE, "De weg naar een holebivriendelijke school. Achtergrond en praktische richtlijnen om holebiseksualiteit zichtbaar en bespreekbaar te maken" in J. B AERT, Handboek Leerlingenbegeleiding 2, Mechelen, Wolters Plantyn, 2010, 8 en 13. 297 298
43
coming out proces geanticipeerd. Op korte termijn kan dit ondersteuning bieden maar anderzijds mag de anticipatie niet te ver gaan dat de jongere zich verplicht voelt uit de kast te komen. Het kan niet de bedoeling zijn dat een leerkracht een leerling impliciet dwingt ten aanzien van de gehele school uit de kast te komen. Het outen van een leerling door een leerkracht of personeelslid ten aanzien van de ouders zonder toestemming van de leerling zorgt ook voor meer schade dan wanneer die toestemming wel verkregen is.304 Het zorgt er niet enkel voor dat de leerling zich verraden voelt maar ook zijn zelfvertrouwen kan aangetast raken waardoor de leerling in zijn verdere leven langer in de kast blijft.305 Mijn inziens behoort het dan ook niet tot de takenpakket van de school om, volgens het recht op informatie, de ouders van dit soort informatie op de hoogte te stellen. In 2012 tekenden onder andere de onderwijskoepels een gemeenschappelijk verklaring over een beleid met betrekking tot gender en seksuele geaardheid in het onderwijs.306 Daarmee engageerden ze zich onder andere om leerlingen, studenten en personeelsleden die gepest worden omwille van hun seksuele geaardheid of genderidentiteit te zullen opvangen en beschermen via het pestbeleid.307 Hierbij kan echter een conflict ontstaan tussen het recht op privacy dat onder andere inhoudt dat de betrokkene kan kiezen aan wie hij of zij zijn of haar geaardheid of genderidentiteit meedeelt en de drang van de school om te beschermen. De keuze aan wie, wanneer en hoe zijn of haar geaardheid wordt meegedeeld, wordt ook bevestigd in de Yogyakarta Principles die zowel door de Vlaamse regering als de Senaat worden toegepast.308 Indien de school de internaliserende en externaliserende problematiek van holebi jongeren wil aanpakken, is het beter een open en positieve omgeving te creëren voor holebi's op school in plaats van zich op het individuele niveau te focussen. Om tegemoet te komen aan bepaalde noden van de transgenders kan de school beslissen om bepaalde informatie door te geven aan zijn personeelsleden. Wanneer een transgender jongere graag aangesproken wordt met zijn of haar nieuwe naam dan doet de school er goed aan om de leerkrachten van de jongere hiervan op de hoogte te brengen. Het is niet de bedoeling dat hierdoor het gehele verhaal meegedeeld dient te worden. Zo zorgt de school ervoor dat leerkrachten geen indringende vragen stellen aan de transgender jongere. Voor sommige A. J. KRETZ, "The right to sexual orientation privacy: Strenghtening protections for minors who are "outed" in schools", Journal of law and education, 2013, Vol 42, (381) 383. 305 A. J. KRETZ, "The right to sexual orientation privacy: Strenghtening protections for minors who are "outed" in schools", Journal of law and education, 2013, Vol 42, (381) 411. 306 Gemeenschappelijk verklaring over een beleid m.b.t. gender en seksuele geaardheid in het onderwijs, 23 oktober 2012, http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2012/doc/10-23-gender-verklaring.pdf. 307 Gemeenschappelijk verklaring over een beleid m.b.t. gender en seksuele geaardheid in het onderwijs, 23 oktober 2012, http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2012/doc/10-23-gender-verklaring.pdf, 1. 308 Principle 6 punt f) Yogyakarta Principles, P. BORGHS, "België en de Yogyakarta-principes", Juristenkrant 10 april 2013, 16. 304
44
transgender jongeren voelen de vragen van leerkrachten immers aan als een schending van de privacy.309 Bovendien hoeft een leerling geen uitgebreide toelichting te geven bij een naamsverandering. Dit hoeft ook niet wanneer de transgender jongere de toiletten of kleedkamers wenst te gebruiken die aansluiten bij zijn of haar genderidentiteit. Vervolgens zal het personeel ook op de hoogte gebracht dienen te worden van deze aanpassing maar dit geldt evengoed voor de klasgenoten. Klasse stelt dat er naar een evenwicht gezocht dient te worden tussen correct informeren en niet dramatiseren. Dit alles dient bovendien steeds in overleg te gebeuren met de transgender jongere.310 Het centrum voor gelijkheid van mannen en vrouwen stelt ook dat de school dient te voorzien in een beleid ten aanzien van transgender jongeren waarbij hun privacy gewaarborgd wordt.311 Het naleven van het recht op privacy is ook hier niet gemakkelijk. Enerzijds bestaat de kans dat door de geaardheid van een leerling een situatie uit de hand loopt en de school beter in actie schiet inzake bescherming. Aan de andere kant dienen overbezorgdheid en/of kritiek vermeden te worden. Ondanks de tolerantie in België ten aanzien van holebi's zien we dat deze voornamelijk focust op de heteronormativiteit van holebi's. Dit houdt in dat de genderrollen in een heterorelatie overgenomen worden in een homoseksuele relatie. Kortom men gaat er van uit dat er bij een lesbisch of homokoppel steeds iemand de rol van de man of vrouw in de relatie overneemt. Dit is de heteronormatieve paradox.312 Transgenders hebben het daarom niet altijd gemakkelijk en zijn sneller prooi van uitsluiting of pesterijen. Dit kan leiden tot internaliserende problemen maar kan ook de oorzaak zijn voor spijbelgedrag.313 Wanneer zich problemen voordoen zal de leerkracht moeten afwegen of het recht op privacy primeert op mogelijke hulpverlening. Uit een bevraging bleek dat de meeste transgenders het meest open zijn ten aanzien van hun vrienden en op de tweede plaats medestudenten. Ten aanzien van de leerkrachten houden ze zich het meest verborgen terwijl de leerkrachten die wel in vertrouwen worden genomen
J. TAKÁCS, Social exclusion of young lesbian, gay, bisexual and transgender (LGBT) people in Europe, ILGA Europe, 2006, 54. 310 KLASSE, Klasse pakt taboe aan rond transgenders en holebi's op school, 12 november 2014, http://www.klasse.be/leraren/50529/klasse-pakt-taboe-aan-rond-transgenders-en-holebis-op-school/; 311 INSTITUUT VOOR GELIJKHEID VAN MANNEN EN VROUWEN, Leven als transgender in België. De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht, 2009, http://transgenderinfo.be/wpcontent/uploads/Motmans_Leven-als-transgender-in-Belgi%C3%AB.pdf, 168. 312 INSTITUUT VOOR GELIJKHEID VAN MANNEN EN VROUWEN, Leven als transgender in België. De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht, 2009, http://transgenderinfo.be/wpcontent/uploads/Motmans_Leven-als-transgender-in-Belgi%C3%AB.pdf, 73. 313 INSTITUUT VOOR GELIJKHEID VAN MANNEN EN VROUWEN, Leven als transgender in België. De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht, 2009, http://transgenderinfo.be/wpcontent/uploads/Motmans_Leven-als-transgender-in-Belgi%C3%AB.pdf, 309
45
meestal positief reageren.314 Daartegenover staat wel dat veel transgender jongeren net door de druk om zich te conformeren aan hun traditionele genderrol niet gemakkelijk iemand zullen aanspreken over hun strijd met zichzelf. Verschillende organisaties zoals Klasse en de Genderstichting ijveren daarom voor een vertrouwenspersoon waar een leerling, die worstelt met zijn of haar genderidentiteit, terecht kan.315 Deze vertrouwenspersoon kan iemand zijn van de interne leerlingenbegeleiding of een leerkracht, beide gebonden door het ambtsgeheim of een persoon van het CLB, gebonden door het beroepsgeheim. De wet op verwerking van persoonsgegevens legt ook een expliciet verbod op voor het verwerken van gegevens betreffende het seksuele leven.316 Op het verbod zullen de uitzondering dat de status van een leerling openlijk gekend is vallen en de toestemming van de leerling. 317 Binnen de onderwijsinstelling zal het echter moeilijk zijn om een verwerking van gegevens omtrent het seksuele leven van hun leerlingen te rechtvaardigen.
4.1.4 GEZONDHEIDSGEGEVENS Gezondheidsgegevens zijn een categorie van gevoelige gegevens waarbij de wet op verwerking van persoonsgegevens een aparte regel voorziet . Verwerking van gegevens met betrekking tot de gezondheid is verboden318 maar er zijn uitzonderingen op deze regel.319 Onder andere de toestemming, duidelijk bekend gemaakte gegevens en wanneer van vitale belang voor de betrokkene.320 Een extra voorwaarde voor de verwerking van gezondheidsgegevens is dat ze enkel verwerkt mogen worden onder verantwoordelijkheid van een beroepsbeoefenaar in de gezondheidzorg.321 Op deze voorwaarde bestaat terug de uitzondering van toestemming van de betrokkene en wanneer noodzakelijk voor dringend gevaar of strafrechtelijke inbreuken. Om te weten wie onder het begrip beroepsbeoefenaar in de gezondheidszorg valt, kan een koninklijk INSTITUUT VOOR GELIJKHEID VAN MANNEN EN VROUWEN, Leven als transgender in België. De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht, 2009, http://transgenderinfo.be/wpcontent/uploads/Motmans_Leven-als-transgender-in-Belgi%C3%AB.pdf, 126. 315 KLASSE, Klasse pakt taboe aan rond transgenders en holebi's op school, 12 november 2014, http://www.klasse.be/leraren/50529/klasse-pakt-taboe-aan-rond-transgenders-en-holebis-op-school/; DE GENDERSTICHTING, Transseksualiteit op school of op het werk: vragen en antwoorden voor collega's, directie of medestudenten, http://www.genderindeblender.be/images/TS_op_school_of_werk.pdf, 8. 316 Art. 6 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 317 Art. 6 §2 e) Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 318 Art. 7 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 319 Art. 7 §2 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 320 Art. 7 §2 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 321 Art. 7 §4 eerste lid Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 314
46
besluit opgesteld worden met een lijst van categorieën personen die hieronder vallen.322 Tot op heden is dit niet gebeurd waardoor de invulling van het begrip in de Europese richtlijn moet worden gezocht.323 De richtlijn spreekt van een gezondheidswerker die ofwel onderworpen is aan de nationale wetgeving, het beroepsgeheim of een gelijkaardige geheimhoudingsplicht.324 De wet op verwerking van persoonsgegevens stelt ook dat bij de verwerking van de gezondheidsgegevens, de gezondheidsbeoefenaar gehouden is tot geheimhouding.325 Over de invulling van “onder verantwoordelijkheid van” bestaat ook discussie. Volgens VAN DER STRAETE en PUT is een vorm van controle door een gezondheidsbeoefenaar voldoende.326 Deze principes zorgen ervoor dat het CLB geen problemen zal ondervinden bij het verwerken van gezondheidsgegevens gezien zij onder het beroepsgeheim vallen en een arts in dienst hebben.327 De school daarentegen heeft de toestemming van de leerling nodig of de noodzakelijkheid van dringend gevaar om gezondheidsgegevens te verzamelen. Wanneer in het begin van het schooljaar een document wordt meegegeven met de leerlingen die vraagt naar verplichte medicatie, allergieën en/of andere gezondheidsproblemen heeft de school ook de toestemming van de leerlingen en diens wettelijke vertegenwoordiger(s) nodig. De toestemming dient vrij, specifiek, op informatie berust en waarmee men aanvaardt dat persoonsgegevens worden verwerkt te zijn en dit in schriftelijke vorm.328 Dit kan door een bijgevoegd formulier dat zowel de leerlingen als de ouders vrijblijvend kunnen invullen. Wanneer de gegevens verwerkt worden op basis van een schriftelijke toestemming zal de school ook vooraf aan de leerling en/of zijn ouders moeten meedelen wat de redenen van verwerking zijn en wie de gegevens kan raadplegen.329 De wet geeft echter geen definitie van het begrip gezondheidsgegevens waardoor er discussie kan ontstaan over het toepassingsgebied. In een arrest van het Hof van Justitie dat de Europese richtlijn inzake verwerking van persoonsgegevens verder verduidelijkt, stelt het Hof dat zowel Art. 7 §4 tweede lid Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 323 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 33. 324 Art. 8, 3. Richtlijn 95/46/EG van 24 oktober 1995 van het Europees Parlement en de Raad betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens. 325 Art. 7 §4 laatste lid Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 326 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 33. 327 Art. 11 en Art. 74, 1°Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 34. 328 Art. 7 §2 a) j° Art. 1 §8 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; D. DE BOT, “Art. 1 Wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2015, losbl., 18p. 329 Art. 26 Koninklijk besluit van 13 februari ter uitvoering van de wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 322
47
fysieke als psychische aspecten van iemand onder gezondheidsgegevens vallen.330 Er dient dus een ruime invulling aan het begrip te worden gegeven. Bovendien doet het er ook niet toe of de gezondheidsgegevens op hun medische correctheid worden gecontroleerd.331 Soms zal er impliciet informatie verkregen worden over de gezondheid van de leerling. Zo bepaalt het M-decreet bijvoorbeeld dat leerlingen met een verslag van het CLB in het gewoon onderwijs ingeschreven kunnen worden maar dit onder ontbindende voorwaarde. De school zal dus moeten navragen of er sprake is van een verslag.332
4.1.4.1 HIV SEROPOSITIEF De HIV status van een persoon valt onder gezondheidsgegevens zoals bepaald in de wet verwerking persoonsgegevens waardoor hij/zij niet verplicht is zijn status te onthullen.333 Velen zullen dan ook niet open zijn over hun HIV-status omdat dit tot panieksituaties kan leiden bij personen die weinig of amper kennis hebben van het virus.334 Deze paniek wordt gedomineerd door de angst op besmetting. Het zorgt soms voor overbescherming vanwege de school (bv. niet mogen deelnemen aan de turnles) tot zelfs isolatie als uitsluiting door het stigma dat nog steeds rond de ziekte hangt. Er bestaat evenwel geen recht om te liegen op de vraag of men HIV heeft of niet. Daarentegen bestaat ook geen sanctie op het niet meedelen aan de school van zijn/haar HIV-status wat bij afsluiten van een verzekering wel het geval kan zijn. Wanneer een school op basis van het verborgen houden van de HIV-status zou beslissen om de leerling te weren dan is dit aanvechtbaar op basis van de anti-discriminatiewetgeving. Echter bestaat er wel een uitzondering waarbij het meedelen wel verplicht is namelijk wanneer er kans is op mogelijke HIV-overdracht dan dient men deze persoon op de hoogte te brengen. Het louter school lopen van de leerling is onvoldoende om te gelden als reële overdracht. Het draaiboek van de Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg voor CLB's geeft advies aan scholen hoe ze het best om dienen te gaan met een HIV seropositieve leerling. Het draaiboek beklemtoont nog eens dat ouders niet verplicht zijn om de HIV-status van hun kind mee te delen.335 Elke school dient namelijk een beleid te hebben inzake mogelijks besmettelijke
HvJ 6 november 2003, NJW 2004, (405) 406. I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 33. 332 Art. II.11 §2 en Art. III.6 §2 Decreet 12 maart 2014 betreffende maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften 333 Art. 7 §2 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 334 H. DECLERCQ, R. BORMS, S. VAN DEN EYNDE, "Positief op school", TORB 2011-2012, (66) 66. 335 VLAAMS WETENSCHAPPELIJKE VERENIGING VOOR JEUGDGEZONDHEIDSZORG, Draaiboek Infectieziekten CLB, juli 2010, 118. 330 331
48
lichaamsvochten daarbij komt dat standaard hygiënemaatregelen voldoende zijn om HIVbesmetting te voorkomen.336 Het draaiboek "Positief op school" van Sensoa stelt echter wel dat het beter is om de school gedeeltelijk in te lichten. Dit om problemen van afwezigheden of het heimelijk innemen van medicatie te vermijden. Sensoa benadrukt ook dat de school zorgvuldig moet nagaan wie op de hoogte gebracht dient te worden van de seropositieve status van de leerling en dit in samenspraak met de leerling.337 Kortom een school dient reeds een plan te hebben vooraleer zij geconfronteerd worden met een seropositieve leerling waardoor het argument van de school, omtrent de noodzaak om ervan op de hoogte gebracht te worden, niet opgaat. Daarnaast kunnen zowel de ouders als de leerling beslissen of zij de school inlichten of niet en als zij beslissen dit te doen dat er steeds een overweging gemaakt wordt in samenspraak met de leerling over wie er ingelicht zal worden. Het Vlaams Secretariaat Katholiek Onderwijs heeft ook in zijn mededeling hierover beklemtoont dat zoveel mogelijk sereniteit en discretie gegarandeerd moet worden en dus niet noodzakelijk iedereen op de hoogte gebracht dient te worden.338 4.1.4.2 ZELFMOORD Wanneer een leerling laat blijken een einde te willen maken aan zijn/haar leven dan zal vanuit de discretieplicht van het onderwijspersoneel het centrum voor leerlingenbegeleiding op de hoogt gebracht worden. Het gaat hier om de uitzondering van de wettelijke verplichting op de discretieplicht.339 Ook de ouders kunnen verwittigd worden. Wanneer een CLB-medewerker deze informatie verneemt, zal men vanuit het beroepsgeheim niet zomaar de ouders op de hoogte kunnen brengen aangezien voor adolescenten de instemming van de betrokkene vereist is.340
VLAAMS WETENSCHAPPELIJKE VERENIGING VOOR JEUGDGEZONDHEIDSZORG, Draaiboek Infectieziekten CLB, juli 2010, 117. 337 SENSOA, Positief op school. Een samenwerkingsdocument voor CLB's en scholen, http://www.seksuelevorming.be/sites/default/files/digitaal_materiaal/positiefopschool.pdf, 18. 338 VLAAMS SECRETARIAAT KATHOLIEK ONDERWIJS, Mededeling school en HIV-besmetting, 1 april 2015, https://pincette.vsko.be/meta/properties/dc-identifier/VSKO_M-20150401-02, 7. 339 Zie 3.1.2.1.1 Wettelijke verplichting of toelating 340 J. DE RIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (63) 87. 336
49
4.2 INFORMATIE MET BETREKKING TOT MINDERJARIGEN EN DERDEN 4.2.1
FAMILIALE BANDEN
Een leerling kan ten rade gaan bij een leerkracht wanneer hij of zij worstelt met familiale problemen. De school kan echter ook naar informatie in verband met het gezin vragen. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op vier situaties waarbij verwerking van de informatie van belang kan zijn voor de onderwijsinstelling.
De beroepsuitoefening van de ouders en de gelijke
kansenindicatoren hebben betrekking op de socio-economische situatie van het gezin. Echtscheiding vanwege zijn conflict tussen de school die rekening dient te houden met het ouderlijk gezag en de minderjarige die liever niet wil dat de school weet wat er thuis gaande is. Tot slot wordt nagegaan de school belang heeft te weten van gezonheidsproblemen van een naast familielid van de leerling. 4.2.1.1 DE BEROEPSUITOEFENING VAN DE OUDERS Een school die naar het beroep of de opleiding van de ouders vraagt voor ambtelijk gebruik wordt niet toegelaten door de commissie ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer (hierna: privacycommissie). De privacycommissie wijst er in zijn advies op dat de er geen wettelijke of decretale bepalingen bestaan waarvoor de beroepsuitoefening van de ouders relevant is voor de toegang tot onderwijs.341 Het ambtelijk gebruik als reden is vandaag ook nog amper van belang door de vele verschillende beroepen die onze samenleving rijk is en de veranderlijkheid die ermee gepaard gaat.342 De privacycommissie stelt wel dat in het kader van het gelijke kansenbeleid het vragen naar de beroepsuitoefening gerechtvaardigd kan zijn maar ze benadrukt daarbij wel op het risico van misbruik van gegevensverzameling. Tevens benadrukt de privacycommissie dat het vragen naar gegevens met dit doel ook een omgekeerd effect kan hebben. De beroepsuitoefening is immers niet noodzakelijk de beste indicator om te weten in welke socio-economische situatie het gezin zich bevindt.343 De privacycommissie vond het in zijn advies niet noodzakelijk om een algemeen verbod op het vragen naar de beroepsuitoefening te voorzien. De onderliggende reden hiervoor was dat de school in staat moet zijn om een oproep te doen aan de ouders om bv. kinderen te laten kennis maken met verschillende beroepen.344 COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies nr. 47/2001 van 10 december 2001, 3; M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, 122. 342 COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies nr. 47/2001 van 10 december 2001, 2. 343 COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies nr. 47/2001 van 10 december 2001, 3. 344 COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies nr. 47/2001 van 10 december 2001, 3. 341
50
De vraag naar het diploma/beroep van de ouders kan dus vrijblijvend beantwoord worden. Ouders kunnen weigeren om te antwoorden op één van deze vragen maar inzake het gelijke kansenbeleid kan dit eventueel in hun nadeel spelen (zie gelijke kansenindicatoren). Informatie over het inkomen van de ouders kan ook verwerkt worden in het kader van bijstand bij het aanvragen van studiebeurzen maar net zoals met het vragen naar de beroepsuitoefening dient men dit met de nodige omzichtigheid te doen.345 De verwerking van deze gegevens vereist dan ook behoudens wettelijke uitzondering dat de ouders hiervoor hun ondubbelzinnige toestemming geven.346 4.2.1.2 GELIJKE KANSENINDICATOREN Om gelijke onderwijskansen te bieden aan iedere minderjarige heeft de overheid een aantal indicatoren opgesteld waarmee de school extra ondersteuning (bv. extra financiële middelen, extra lesuren,...) kan krijgen. Om deze ondersteuning te kunnen verkrijgen zal de school dus verplicht zijn een aantal vragen te stellen over de socio-economische situatie van de leerling. Zo kan bij de inschrijving gevraagd worden of de moeder van de leerling in het bezit is van een diploma secundair onderwijs347, de leerling thuis niet de Nederlandse taal spreekt, ouders van de leerling deel uitmaken van de trekkende bevolking, enz.348 Deze gegevens dienen via het DISCIMUS ingevoerd te worden en worden zo gemeld aan het Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming die op zijn beurt beslist over de steun.349 DISCIMUS is een systeem waarbij leerlingengegevens makkelijk uitwisselbaar zijn tussen scholen en AgoDi.350 Deze gegevens worden ook via een insteekkaart bijgehouden in de school. Er wordt enkel naar het diploma secundair onderwijs van de moeder gevraagd en niet naar dat van de vader omdat de overheid op basis van onderzoek351 stelt dat dit een indicator is voor de onderwijsproblemen van de leerling. Uit hetzelfde onderzoek bleek ook dat leerlingen die thuis geen Nederlands spreken meer risico lopen op schoolproblemen.
M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, 123. 346 Art. 5, a Wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 347 Art. 225 4° Besluit van de Vlaamse regering van 17 december 2010 betreffende het secundair onderwijs.; art. 139undecies §1, 1° Decreet van 27 februari 1997 basisonderwijs 348 Art. 225 Codex secundair onderwijs; art. 139undecies Decreet van 27 februari 1997 basisonderwijs. 349 Art. 225 §2 tweede lid codex secundair onderwijs, Omz. SO/2005/07 secundair onderwijs 3.3.1 350 Omz. NO/2012/01 DISCIMUS – Een toekomstgerichte manier om leerlingengegevens uit te wisselen 351 P. GHESQUIÈRE, I. MERCKEN, G. AVAU, K. PETRY, Onderzoek over de mogelijke extra inspanningen van scholen in het buitengewoon onderwijs ten gevolge van de aanwezigheid van GOK-kenmerken bij de leerlingenpopulatie, 2007, http://www.ond.vlaanderen.be/obpwo/studiedagen/20071205_GOK/eindrapport.pdf 345
51
Het antwoorden op de vragen naar indicatoren hebben niet enkel een indirecte uitwerking op de leerling maar kan ook een directe invloed hebben. Zo zijn scholen verplicht voorrang te geven aan indicatorleerlingen bij de inschrijvingen.352 De gegevens betreffende de gelijke kansenindicatoren van een leerling worden vijf jaar bewaard op de school.353 4.2.1.3 ECHTSCHEIDING Op de hoogte zijn van een echtscheiding tussen de ouders van een leerling is voornamelijk van belang voor het ouderlijk gezag. Wanneer de school niet op de hoogte is, blijft het vermoeden van gezamenlijk ouderlijk gezag gelden. Voor de school kan het daarom van belang zijn te weten wie het ouderlijk gezag draagt zodat ze weten wie beslissingen voor de minderjarige kan maken. Scholen vragen bij de inschrijving soms ook naar de samenstelling van het nieuwe gezin of de verblijfsregeling van het kind. Dit om eventueel een aangepaste aanpak voor de leerling te voorzien. Zo kan de school bijvoorbeeld twee rapporten voorzien, voor elk van de ouders, of mag de leerling het rapport langere tijd houden afhankelijk van het bezoekmoment aan de andere ouder.354 Deze informatie kan gebruikt worden om het lijden van minderjarige leerling te beperken. Gegevens met betrekking tot het echtscheidingsproces vallen onder het verbod van art. 8 § 1 van de wet verwerking persoonsgegevens namelijk onder “geschillen voorgelegd aan hoven en rechtbanken”.355 Er bestaat echter een uitzondering waarbij de verwerking noodzakelijk is voor doeleinden voorgeschreven in een wet, decreet of ordonnantie.356 4.2.1.4 FAMILIELID MET GEZONDHEIDSPROBLEEM Minderjarigen waarvan een van de ouders ziek is, hebben het niet altijd gemakkelijk op school. Het kan daarom een opluchting zijn wanneer de leerling zijn verhaal kan doen met een van de leerkrachten of iemand van de interne leerlingenbegeleiding. Het is dan ook de vraag of deze informatie tijdens de klassenraad aan bod mag komen. De wet verwerking persoonsgegevens Art. 37septies §3 Decreet basisonderwijs van 25 februari 1997; Art. 110/7 §3 Codex secundair onderwijs; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 68. 353 Art. 225 §2 derde lid codex secundair onderwijs 354 KLASSE, "Echtscheiding/ nieuwe gezinnen", 1 november 1999, http://pdf.klasse.be/KVL/EL1/el1_13.pdf, 3. 355 Art. 8 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; D. DE BOT, “Commentaar bij art. 8 wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 356 Art. 8 §2 b) Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 352
52
stelt echter dat gegevens met betrekking tot de gezondheid niet via derden verkregen kunnen worden.357 Een leerkracht zal dan ook geen recht hebben om de specifieke gegevens mee te verwerken of op te nemen in het leerlingendossier. Vanuit zijn ambtsgeheim kan de leerkracht de informatie doorgeven aan directie en collega's. Mijn mening is dat ook hier rekening dient gehouden te worden met het need to know beginsel zoals het VVKSO voorstelt bij de begeleidende klassenraad. Enkel informatie die noodzakelijk is voor het nemen van begeleidende maatregelen, dient uitgewisseld te worden. De details van de ouder zijn/haar gezondheidstoestand zal dus niet het onderwerp van de mededeling zijn, wel uit het oogpunt van de leerling die een moeilijke thuissituatie heeft. Details over de ziekte hebben hierop weinig impact en dienen en moeten dus niet gekend zijn door de school. De privacycommissie stelt ook dat het systematisch opvragen van informatie aan de ouders over de medische voorgeschiedenis en de gezondheid van gezinsleden niet noodzakelijk is.358
4.2.2 VRIENDSCHAPPELIJKE EN RELATIONELE BANDEN Tijdens zijn schoolcarrière smeedt de minderjarige vriendschapsbanden maar ook hier en daar wordt de eerste liefdesrelatie een feit. Minderjarigen hebben een recht op relationele privacy waardoor de onderwijsinstelling of de ouders zich niet kunnen moeien met de banden die de minderjarige aangaat. Daaruit kan ook vanuit de informationele privacy een recht ontstaan dat niet iedereen op de hoogte gebracht moet worden van vriendschapsbanden of relaties. Vanuit het ambtsgeheim kunnen leerkrachten deze informatie echter delen met hun collega's en de directie maar soms zal deze informatie al duidelijk zijn (bv. op de speelplaats). De details zoals bijvoorbeeld de reden van een breuk met de vriend of vriendin of ruzie tussen twee vrienden zal niet door iedereen geweten zijn. Moet dit dan geweten zijn door elke leerkracht of de directie? Het delen van deze informatie lijkt mijn inziens nutteloos tenzij het andere problemen met zich meebrengt en de werking van de school daarmee in gedrang komt. Dit zal het geval zijn wanneer een breuk met vriend of vriendin zowel vriendschappelijk als relationeel leidt tot grotere problemen en dus vraagt om begeleiding. Deze laatste situatie is een toepassing van het belang van de minderjarige. Wanneer een minderjarige in een gevaar verkeert kan het recht op privacy wijken. Naar de ouders toe werd reeds verwezen naar het recht op informatie dat afneemt naarmate de minderjarige leerling ouder wordt. Een leerkracht zal dus niet zomaar het liefdesleven of de
Art. 7 §5 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 358 COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Bescherming van persoonsgegevens in België, http://www.privacycommission.be/sites/privacycommission/files/documents/bescherming-vanpersoonsgegevens-in-belgie.pdf, 11 357
53
vriendschappen van de leerling uit de doeken kunnen doen aan de ouders. Vaak zal deze informatie ook niet relevant zijn voor het nemen van opvoedingsbeslissingen. 4.2.2.1 (ON)GEWENSTE ZWANGERSCHAP Wanneer een minderjarige leerlinge al dan niet gewenst zwanger wordt, dringt de vraag zich op hoe de school hierop dient te reageren. Klasse benadrukt dat leerkrachten en/of leerlingenbegeleiders deze situatie met discretie dienen te behandelen en duidelijk moeten stellen dat zij geen geheimhouding kunnen garanderen.359 Ook hier zal het van belang zijn om samen met de minderjarige leerling te overlopen wat de gevolgen zijn van de informatie door te geven. Het VVKSO heeft een stappenplan voor tienerzwangerschappen opgesteld in 2012 waaruit blijkt dat de directie op de hoogte gesteld dient te worden. Ten aanzien van de ouders dient een overweging gemaakt te worden in overleg met het CLB of er voldoende redenen zijn om de ouders niet in te lichten.360 4.2.2.2 PESTEN Uit onderzoek van de Vlaamse Scholierenkoepel van 2011 bleek dat 1 op de 5 leerlingen gepest wordt op school.361 Uit onderzoek van het blad Yeti blijkt dat de helft van de leerlingen van het vijfde en zesde leerjaar stelt af en toe het slachtoffer te zijn van pesten.362 Het is dus nog steeds geen uitzonderlijk probleem binnen de schoolmuren. De minderjarige gepeste leerling heeft het vaak moeilijk om naar voren te treden met zijn problemen wegens schaamtegevoelens.363 Het is dan ook duidelijk dat net daarom de minderjarige zijn verhaal het liefst aan een, in zijn ogen, te vertrouwen persoon doet. Een slachtoffer van pesten heeft in eerste instantie nood aan een luisterend oor dat zijn/haar verhaal gelooft en niet minimaliseert.364 Wanneer een slachtoffer zijn verhaal doet aan een leerkracht zal de leerkracht op basis van zijn discretieplicht de mogelijkheid hebben de interne leerlingenbegeleiding op de hoogte te brengen. Echter is het beter het slachtoffer zelf te
KLASSE, (On)gepland en (on)gewenst, 1 april 2006, http://www.klasse.be/leraren/eerstelijn/ongepland-en-ongewenst/ 360 VVKSO, Mededeling Tienerzwangerschappen op school, M-VVKSO-2012-017, 3. 361 VLAAMSE SCHOLIERENKOEPEL, Hoe link is je school? De Vlaamse Scholierenkoepel onderzoekt de relaties op school. Het onderzoeksrapport, 31 mei 2011, http://www.scholierenkoepel.be/sites/default/files/wysiwyg/onderzoeksrapport_vsk_hoe_link_is_je_sch ool_2.pdf, 7. 362 KLASSE, Nieuw Klasse-pestonderzoek bij 1200 tieners, 4 februari 2014, http://www.klasse.be/leraren/43229/nieuw-klasse-pestonderzoek-bij-1200-tieners/ 363 W. D’HAESE, Politionele jeugdzorg, Antwerpen, Maklu, 2008, 38. 364 B. VANOBBERBERGEN, L. DE RUYCKE, “Geweld, gemeten en geteld. Jongeren rapporteren over geweld op school. Op zoek naar nuance”, TORB 2011, (7) 9. 359
54
overtuigen om naar de interne leerlingenbegeleiding te stappen met zijn verhaal om geen gevoel van schending van het vertrouwen en dus schending van de privacy te doen ontstaan. Daarnaast kan de gepeste leerling ook terecht bij het centrum voor leerlingenbegeleiding. Deze zullen dan via het beroepsgeheim gebonden zijn. Tot slot kan de minderjarige ook met zijn verhaal terecht bij het Steunpunt onderwijs-vzw Limits.365 Dit steunpunt staat niet enkel open voor de gepeste leerling ook CLB-medewerkers en personeelsleden van de school kunnen er terecht met informatie of vragen. Van allerlei kanten wordt verzocht aan scholen om zoveel mogelijk aan preventie te doen op vlak van antisociaal gedrag en bestaan er ook tal van middelen om pesten in te perken. Door al deze mogelijkheden vindt het slachtoffer zijn weg niet altijd bij het juiste orgaan dat hem of haar kan helpen. Om te vermijden dat het slachtoffer ettelijke keren zijn verhaal opnieuw moet doen en daarbij uiteindelijk de zoektocht naar hulp/steun opgeeft, is een pestbeleid van belang. 366 Hoe minder de leerling zijn verhaal bij verschillende personen moet herhalen, hoe minder hij/zij het gevoel zal hebben dat zijn autonomie om informatie te beheren in het gedrang komt. Hierdoor draagt een goed pestbeleid ook bij tot het garanderen van het recht op privacy van de leerling. Als een slachtoffer echter weigert om gepaste hulp te zoeken of vraagt aan de leerkracht niks met het verhaal te doen dan ontstaat er een conflict. Enerzijds moet men de privacy van de minderjarige respecteren maar anderzijds stelt het kinderrechtenverdrag ook dat kinderen beschermd dienen te worden van tegen alle vormen van fysiek of mentaal geweld, letsel, misbruik of mishandeling.367 Mijn inziens zal het recht op bescherming van geweld primeren op het recht op privacy. Enerzijds omdat de wetgever voor vormen van geweld tegen minderjarige een uitzondering op het beroepsgeheim voorziet. Anderzijds lijkt een schending van de privacy in het belang van het veiligheidsgevoel van het slachtoffer. De bescherming tegen geweld mag echter geen vrijgeleide zijn om informatie uit te wisselen. Het is dus van belang bij het doorgeven van informatie in de mate van het mogelijk discretie te verzekeren. Sommige vormen van pesten maken ook misdrijven uit waardoor een aangifte mogelijk is. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn bij cyberpesten, steaming en happy slapping. De aangifte kan een mogelijkheid zijn wanneer de dader onbekend is of bij ernstige vormen van pestgedrag waarbij
Subsidies opgeschort op 1 januari 2015 S. VALCKX, G. LAUWERS, “Een verkennende studie naar de doorwerking van het verdrag inzake kinderrechten van het kind in het pestbeleid op basisscholen”, TORB 2012-2013 (40) 40. 367 Art. 19 IVRK 365 366
55
een interne scholenaanpak onvoldoende blijkt.368 Scholen hebben een pestbeleid en worden aangestuurd op een herstelgerichte graduele aanpak net omdat sanctionering het probleem in stand blijkt te houden.369
4.3 INFORMATIE OVER MISDRIJVEN 4.3.1 DE MINDERJARIGE ALS DADER Minderjarige leerlingen kunnen ook delinquent gedrag stellen. De vraag dringt zich dan op of politie of parket hiervan op de hoogte moeten worden gebracht. Gelet op de toepasselijke wetsartikelen is het van belang een onderscheid te maken tussen de minderjarige als dader in het verleden en de minderjarige als dader in het heden/toekomst. Onder het verleden dienen de reeds voltooide misdrijven verstaan te worden en dit ongeacht zij reeds bestraft zijn of niet. Het beperkt zich dus niet tot het gerechtelijk verleden van de minderjarige. Onder heden/toekomst vallen zowel de voortgezette misdrijven als de plannen om over te gaan tot criminele daden. 4.3.1.1 VERLEDEN Een leerkracht met ambtenarenstatuut (gemeenschapsonderwijs en gesubsidieerd officieel onderwijs) zal op basis van de ambtelijke aangifteplicht370 verplicht worden de bevoegde instanties op de hoogte te brengen van feiten die door een minderjarige leerling gepleegd werden. Er staat echter geen strafrechtelijke sanctie op de ambtelijke aangifteplicht waardoor het melden van een misdrijf louter een morele verplichting blijft.371 Het volstaat om het misdrijf aan te geven aan de procureur des Konings372 of een andere instantie bevoegd voor de strafvervolging.373 Een leerkracht zonder ambtenarenstatuut kan ook aangifte doen op basis van de private aangifteplicht. Deze aangifteplicht is echter enkel van toepassing voor misdrijven tegen de openbare veiligheid of op iemands leven of eigendom.374
VVSKO, Mededeling Pesten, cyberpesten en steaming van leerlingen door leerlingen: preventie en aanpak, M-VVKSO-2007-038, 20 369 G. DEBOUTTE, Pesten en geweld op school: Handreiking voor een daadkrachtig schoolbeleid, 2008, http://www.ond.vlaanderen.be/antisociaalgedrag/pgs/090310_pesten-volledig.pdf, 113-114; VVSKO, Mededeling Pesten, cyberpesten en steaming van leerlingen door leerlingen: preventie en aanpak, M-VVKSO2007-038, 14. 370 Art. 29 Sv. 371 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 96; M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMSmedewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 4. 372 Art. 29, eerste lid Sv. 373 L. HUYBRECHTS, “Aangifte van misdrijven” in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2012, (1) 9-10. 374 Art. 30 Sv; M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 4. 368
56
In het kader van hun ambtsgeheim zullen leerkrachten ook de directie op de hoogte houden van misdrijven die te maken hebben met het schoolgebeuren.375 De aangifte dient bij voorkeur onmiddellijk te gebeuren maar art. 29 Sv. voorziet niet in een termijn. Ook moeten alle constitutieve elementen aanwezig zijn vooraleer men aangifte kan doen. De aangever hoeft dit niet zelf te onderzoeken maar soms zal bij bijzonder opzet een beoordeling op het eerste zicht gemaakt moeten worden.376 In de omzendbrief PLP 41377 vraagt de politie om een samenwerkingsverband aan te gaan met de scholengemeenschappen.378 Dit door, zoals reeds vermeld onder radicalisering, (zie 4.1.1.1 Radicalisering) een aanspreekpunt te voorzien. Met dit aanspreekpunt worden concrete afspraken gemaakt met betrekking tot onder andere spijbelgedrag, misdrijven, communicatie bij problemen. Deze afspraken worden dan in een overeenkomst gegoten. Deze overeenkomst kan vervolgens de informatieoverdracht tussenbeide sturen. CLB-medewerkers zijn gebonden door het beroepsgeheim waardoor zij enkel gegevens met de politie kunnen delen wanneer die algemeen bekend zijn. Zoals reeds besproken primeert het beroepsgeheim op de aangifteplicht van art. 29 en 30 Sv.379 Ook voor deze gegevens doen de hulpverleners er goed aan om te verwijzen naar de leerling.380 Indien de justitiële instanties meer informatie wensen kunnen ze een beroep doen op de uitzondering van getuigenis in rechte. Er kan ook geen gebruik gemaakt worden van het gedeeld beroepsgeheim aangezien politieambtenaren gebonden zijn aangezien beide diensten een ander doel nastreven. De ene voorziet in hulpverlening terwijl de ander wil vervolgen. Minderjarigen die zich daarentegen enkel wenden tot het CLB om een misdrijf te plegen kunnen geen beroep doen op het beroepsgeheim. Deze misdrijven mag de CLB-medewerker meedelen aan de politionele instanties.381 Daarnaast is het vanzelfsprekend dat een CLB-medewerker een minderjarige kan aangeven waaraan hij zelf geen hulpverlening biedt.382
M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 5. 376 L. HUYBRECHTS, “Aangifte van misdrijven” in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2012, (1) 9. 377 Omz. PLP 41 tot versterking en/of bijsturing van het lokaal veiligheidsbeleid en de specifieke aanpak van de jeugdcriminaliteit, met in het bijzonder een aanspreekpunt voor de scholen. 378 W. D'HAESE, Politionele jeugdzorg, Antwerpen, Maklu, 2008, 27. 379 Zie 3.4.1.3 Wettelijke verplichting 380 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 350. 381 F. BLOCKX, “Het medisch beroepsgeheim en het opsporen van misdrijven”, T. Gez. 2004-2005, (311) 313. 382 F. BLOCKX, “Het medisch beroepsgeheim en het opsporen van misdrijven”, T. Gez. 2004-2005, (311) 313 375
57
De wet verwerking persoonsgegevens voorziet in een verbod van verwerking van gerechtelijke gegevens.383
Hierdoor
kunnen
feiten
in
het
kader
van
een
mof-dossier
en
jeugdbeschermingsmaatregelen niet zomaar verwerkt worden.384 De school heeft ook geen recht op inzage in het gerechtelijk verleden van een leerling en kunnen dus geen kennis nemen van de informatie over jeugdbeschermingsmaatregelen uit het centraal strafregister.385 Politiediensten kunnen door hun beroepsgeheim geen informatie vrijgeven over een onderzoek dat loopt ten aanzien van een leerling.386 Indien de school problemen ondervindt met een leerling, zal ze het CLB kunnen raadplegen die op zijn beurt advies kan geven voor zover dit noodzakelijk is voor de samenwerking tussen beide.387 Details omtrent het gerechtelijk verleden zullen hier dus niet bij horen en zullen dus niet uitgewisseld kunnen worden.388 4.3.1.2 HEDEN/TOEKOMST Feitelijke objectieve gegevens over het plegen van een misdrijf al dan niet op het schoolterrein mogen steeds meegedeeld worden aan de politie. Dit kan bestaan uit vaststellingen van de leerkracht zelf maar ook getuigenissen van leerlingen aan de leerkracht.389 Vertrouwelijke informatie mag niet zomaar meegedeeld worden aan de politiediensten maar zoals reeds besproken
bestaan
er
uitzonderingen
op
het
ambtsgeheim/discretieplicht
en
het
beroepsgeheim. Wanneer een minderjarige leerling een misdrijf pleegt dan zal de leerkracht dit op basis van zijn discretieplicht zowel aan zijn collega's als de directie kunnen meedelen maar niet aan derden. Echter bestaat er zoals hierboven reeds besproken de ambtelijke aangifteplicht voor leerkrachten met een ambtenarenstatuut en de private aangifteplicht voor bepaalde misdrijven voor contractuelen. Zo zal het bezit van een joint niet onder art. 30 Sv. vallen en hoeft de
Art. 8 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 384 D. DE BOT, “Commentaar bij art. 8 wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 385 Art. 63 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade; M. BERGHMANS, S. VAN RUMST, Het strafrechtregister van minderjarigen, www.jeugdrecht.be, 200711; S. VAN RUMST, Het doorgeven van informatie door de politie aan de school, www.jeugdrecht.be, 200703 386 Art. 28quinquies §1 Sv.; S. VAN RUMST, Het doorgeven van informatie door de politie aan de school, www.jeugdrecht.be, 2007-03 387 Art. 36 Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding; S. V AN RUMST, Het doorgeven van informatie door de politie aan de school, www.jeugdrecht.be, 2007-03 388 S. VAN RUMST, Het doorgeven van informatie door de politie aan de school, www.jeugdrecht.be, 2007-03 389 1.3 Omz. NO/2013/03 Krijtlijnen inzake de verhouding vast aanspreekpunt lokale politie – school in het kader van omzendbrief PLP 41 en de verhouding tussen school/CLB-Dienst voor de Veiligheid van de Staat, http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document.asp?docid=14606 383
58
leerkracht dit niet aan te geven.390 Ze kunnen wel de directie op de hoogte stellen van dit soort misdrijven met het oog een tuchtsanctie op te leggen. Vooraleer de school naar de gerechtelijke instanties stapt om van deze uitgesloten misdrijven melding te maken dient het na te gaan of art. 422bis Sw. niet speelt.391 Zo zal een leerling met een drugsproblematiek beter gebaat zijn bij vrijwillige hulpverlening dan via een mof-dossier. In het kader van art. 422bis dient de leerkracht wel zijn verantwoordelijkheid te behouden door de situatie op te volgen waardoor een anonieme telefoon naar de hulpverlening niet zal volstaan.392 Aanmelding bij de politie kan als gepaste hulp gezien worden wanneer dit het laatste redmiddel is om het gevaar af te wenden.393 Spijbelen is geen misdrijf omschreven feit waardoor in principe geen aangifteplicht bestaat voor de leerkrachten. Bij spijbelproblematiek geldt het principe van subsidiariteit. Enkel wanneer het CLB geen soelaas biedt, zal het aanspreekpunt van de politie gecontacteerd kunnen worden.394
4.3.2 DE MINDERJARIGE ALS SLACHTOFFER De minderjarige leerling kan uiteraard ook zelf slachtoffer worden van een misdrijf. Het verbod tot aangifte van misdrijven voor dragers van het beroepsgeheim is niet van toepassing op situaties met de minderjarige als slachtoffer.395 Dit omdat het beroepsgeheim het individuele belang van de minderjarige dient.396 Er zal in deze situatie dan ook geen schending zijn van het beroepsgeheim.
M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 5; K. VEEKMANS, T. GOMBEER, I. BERNAERT, Juridische handvatten voor het gebruik en misbruik van alcohol en andere drugs op school, Brussel, Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen vzw, 2014, http://www.vad.be/media/103410/juridische%20handvatten%20september%202014.pdf, 34 391 M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 5; 1.3 Omz. NO/2013/03 Krijtlijnen inzake de verhouding vast aanspreekpunt lokale politie – school in het kader van omzendbrief PLP 41 en de verhouding tussen school/CLB-Dienst voor de Veiligheid van de Staat, http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document.asp?docid=14606; A. JACOBS, A. MASSET, "Schuldig hulpverzuim" in A. MASSET et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 1999, 40/17. 392 M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 8. 393 B. DE SMET, "Beroepsgeheim hulpverleners in jeugdzaken" in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, S. VANDROMME, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaren, Mechelen, Kluwer, 2014, (23) 28; B. DE SMET, "Strafrechtelijke verantwoordelijkheid van minderjarigen", TORB 2011-2012, (69) 80. 394 1.4 Omz. NO/2013/03 Krijtlijnen inzake de verhouding vast aanspreekpunt lokale politie – school in het kader van omzendbrief PLP 41 en de verhouding tussen school/CLB-Dienst voor de Veiligheid van de Staat, http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/database/document/document.asp?docid=14606 395 M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 5. 396 F. BLOCKX, "Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht" in J. ROZIE, S. RUTTEN, A. VAN OEVELEN, Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, (73) 110. 390
59
Inzake kindermishandeling heeft België als visie dat justitiële tussenkomst zoveel mogelijk vermeden dient te worden en dat hulpverlening voorrang dient te genieten. Met deze gedachte is het Vertrouwenscentrum Kindermishandeling in het leven geroepen.397 Waar dient een CLBmedewerker of leerkracht deze situatie dan te melden? Wanneer een minderjarige in gevaar verkeert is het beter de hulpverlening op de hoogte te stellen en de politiële en justitiële tussenkomst als ultimum remedium te zien.398 Een hulpverlener zoals een CLB-medewerker mag geen aangifte doen vanuit het oogpunt de dader te bestraffen maar net vanuit de visie minderjarigen te beschermen.399 Leerkrachten kunnen ook hier weer gebruik maken van de ambtelijke of private aangifteplicht. Wanneer ze dit niet doen kan ook hier weer sprake zijn van schuldig verzuim maar dan ten aanzien van de minderjarige. Ze doen er ook goed aan om in de mate van het mogelijke eerst de directie of de interne leerlingenbegeleiding op de hoogte te brengen.
4.3.2.1 MISDRIJVEN UIT ART. 458BIS SW. Zoals voorheen gesteld, hebben dragers van het beroepsgeheim de mogelijkheid tot spreekrecht voor misdrijven uit art. 458bis Sw. Daarnaast bestaat een aangifteplicht voor personen met een ambtsgeheim wanneer zij kennis hebben van een misdrijf uit art. 458bis Sw. Om gebruik te maken van het spreekrecht van art. 458bis Sw. dient aan bepaalde voorwaarden voldaan te zijn. Zo dient het te gaan om een drager van het beroepsgeheim. Met de nieuwe wet van 2012 is de voorwaarde dat het minderjarige slachtoffer persoonlijk onderzocht dient te zijn door de hulpverlener of de hulpverlener trad op als vertrouwenspersoon geschrapt.400 De eerste situatie zal het geval zijn bij een medisch onderzoek door een CLB-arts. Een tweede voorwaarde is dat er een ernstig, dreigend gevaar voor zowel de psychische als fysieke integriteit van de minderjarige dient te zijn of wanneer er aanwijzingen bestaan van een gewichtig en reëel gevaar dat anderen slachtoffer kunnen worden.401 Wat precies onder ernstig, dreigend gevaar voor de
R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 287. 398 M. D’AES, “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, (3) 8. 399 B. DE SMET, "Beroepsgeheim hulpverleners in jeugdzaken" in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, S. VANDROMME, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaren, Mechelen, Kluwer, 2014, (23) 28. 400Art. 458bis Sw.; B. DE SMET, Juridische aanpak van problemen rond opvoeding: begeleiding van kinderen in nood en onbuigzame pubers, Antwerpen, Intersentia 2008, 62; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 282. 401 Art. 458bis Sw.; B. DE SMET, Juridische aanpak van problemen rond opvoeding: begeleiding van kinderen in nood en onbuigzame pubers, Antwerpen, Intersentia 2008, 63; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 282. 397
60
psychische als fysieke integriteit van de minderjarige verstaan dient te worden, is onduidelijk. De beroepsgeheimdrager dient dus een beoordeling in concreto te maken om na te gaan of het beroepsgeheim niet van zijn doel wordt afgewend maar ook nagaan of het bewaren van het beroepsgeheim geen misbruik uitmaakt.402 Dit kan een onmiddellijke nood tot ingrijpen inhouden maar ook omwille van het aanslepend karakter kan zich zo’n nood ontwikkelen.403 De zinsnede “aanwijzingen van een gewichtig en reëel gevaar” zorgt ervoor dat er meer ruimte is gelaten voor het spreekrecht zodat het toepassingsgebied niet al te restrictief opgevat kan worden maar laat ook ruimte voor preventiewerking.404 Als derde voorwaarde dient het verbreken van het beroepsgeheim het ultimum remedium te zijn en moet de hulpverlener in de onmogelijkheid verkeren om op een andere manier gepaste hulp te bieden.405 Jongeren die het slachtoffer zijn van mishandeling of verwaarlozing worden niet geholpen door te beloven niks verder te vertellen. Vertrouwelijkheid garanderen is zowel voor leerkrachten als CLB-medewerkers immers niet mogelijk vanwege een mogelijk conflict met het schuldig hulpverzuim. Het is daarom steeds van belang duidelijke afspraken te maken met het slachtoffer omtrent welke informatie aan wie zal worden doorgegeven.406
4.3.3 DERDE ALS DADER De wet verwerking persoonsgegevens bevat een verbod op de verwerking van gerechtelijke gegevens.407 Gerechtelijke gegevens bestaan niet enkel uit veroordelingen maar ook uit in verdenkingstellingen. Kortom alle maatregelen die met de strafvordering te maken hebben.408 Echter dient het woord ‘verdenkingstelling’ ruimer gezien te worden dan zijn juridische betekenis. Het gaat over situaties waarvan men een vermoeden heeft dat iemand een misdrijf gepleegd heeft maar waarbij nog geen formele handeling tot inbeschuldigingstelling is
V. DE SOUTER, “Het beroepsgeheim en de invoering van een spreekrecht door de wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen. Een nadere analyse van het artikel 458bis van het Strafwetboek.”, TJK 2001, (184) 192. 403 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 281 404 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 282. 405 Art. 458bis Sw.; B. DE SMET, Juridische aanpak van problemen rond opvoeding: begeleiding van kinderen in nood en onbuigzame pubers, Antwerpen, Intersentia 2008, 63; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 282. 406 R. CLARA, Kindermishandeling en -verwaarlozing in Vlaanderen. De ervaringen van de vertrouwensartscentra van Antwerpen, Brussel en Leuven, Leuven, Acco, 1990, 120. 407 Art. 8 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 408 D. DE BOT, “Commentaar bij art. 8 wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 402
61
gebeurd.409 Het mag echter niet zodanig ruim geïnterpreteerd worden dat ieder subjectief vermoeden ervoor zorgt dat het een gerechtelijk gegeven wordt. Het moet gaan om gebeurtenissen, feiten waarbij een brede consensus bestaat dat de betrokkene als zodanig beschouwd kan worden.410 Hierop bestaan uitzonderingen maar in de scholencontext kunnen deze niet toegepast worden. Het gerechtelijk verleden van een ouder of iemand die dicht bij de minderjarige staat opvragen biedt geen meerwaarde voor de werking van de onderwijsinstelling. Personen met een strafrechtelijk verleden hebben namelijk een recht op vergetelheid.411 Ook in deze situatie kan de ambtelijke of private aangifteplicht van toepassing zijn. CLBmedewerkers worden hier niet belet door hun beroepsgeheim tenzij de minderjarige in hulpverlening mededader of medeplichtige is aan het misdrijf van de derde.
4.3.4 DERDE ALS SLACHTOFFER Art. 458bis Sw. kan ook toepassing vinden wanneer het over een kwetsbaar persoon of minderjarige gaat, als derde. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn wanneer een leerling weet dat een medeleerling thuis misbruikt of mishandeld wordt en dit vertelt aan het CLB. In deze situatie zullen ook de voorwaarden van het artikel nageleefd dienen te worden en zal er dus sprake moeten zijn van “aanwijzingen van gewichtig en reëel gevaar”.412 Voor misdrijven buiten art. 458bis Sw kunnen zowel art. 422bis als de ambtelijke en private aangifteplicht toepassing vinden.
D. DE BOT, “Commentaar bij art. 8 wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl; J. DUMORTIER, F. ROBBEN, Persoonsgegevens en privacybescherming. Commentaar op de wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer, Brugge, Die Keure, 1995, 139. 410 D. DE BOT, “Commentaar bij art. 8 wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl 411 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 197. 412 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 282. 409
62
5 SPECIFIEKE BEPALINGEN INZAKE DE DRAGER VAN DE INFORMATIE Informatie over leerlingen kan op allerlei manieren vergaard en verwerkt worden. Voor bepaalde vormen van informatie bestaat er bijzondere regelgeving. Onder deze titel worden een aantal van deze vormen besproken die terug te vinden zijn in het onderwijs.
5.1 HET PERSOONLIJK DOSSIER Vanaf de inschrijving begint de school met gegevensverwerking van de leerling. Zoals reeds vermeld onder het deel informatie dienen een aantal gegevens opgevraagd te worden maar scholen kunnen daarbuiten ook gegevens opvragen waarvoor de wet verwerking persoonsgegevens gerespecteerd dient te worden.413 Deze gegevens kunnen verzameld worden in het leerlingendossier. Het dossier als drager van informatie creëert rechten voor de leerling zoals het inzagerecht.
5.1.1 BINNEN DE ONDERWIJSINSTELLING De leerling van het secundair onderwijs heeft inzagerecht in zijn persoonlijk dossier dus ook in het tuchtdossier.414 Hierbij is het van belang dat men bij het opnemen van gegevens een objectieve reflectie van de feiten neerschrijft. Enerzijds uit respect voor de minderjarige en om het vertrouwen van de minderjarige en zijn ouders in de school te versterken. 415 Anderzijds om een vertekend beeld te vermijden wanneer men zich laat leiden door persoonlijke reflecties. Daarnaast kan het opnemen van subjectieve gegevens in het dossier in onvrede resulteren en dus tot uitoefening van het verbeterrecht leiden. Dit zorgt voor extra werk maar veroorzaakt ook een breuk in het vertrouwen met de onderwijsinstelling.416 Naast inzage kan de leerling ook een kopie van een deel of het gehele dossier vragen.417 Er zal een beperkte inzage zijn wanneer het gaat om informatie die het recht op privé-leven van een derde kan schaden.418 Voor de beperkte inzage heeft de school de keuze om het deel in een gesprek toe te lichten, een
M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 122. 414 Art. 123/9 7° en art. 123/7 eerste lid Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs 415 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 154. 416 R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 155. 417 art. 123/7 tweede lid Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs 418 art. 123/7 derde lid Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs 413
63
gedeeltelijke inzage te voorzien of via een verslag te werken. Zowel bij een gesprek als een verslag kan de vraag gesteld worden of dit wel objectief gebeurd. De voorwaarden voor inzagerecht en kopierecht moeten opgenomen worden in het schoolreglement van de school.419 Het inzagerecht in het persoonlijk dossier van de leerling van het basisonderwijs wordt niet expliciet vermeld in het decreet basisonderwijs. Het decreet bepaalt net zoals bij het secundair onderwijs dat het inzagerecht één van de minimale vermeldingen in het schoolreglement dient te zijn.420 Het inzagerecht van het tuchtdossier door ouders en de leerling is met het nieuwe decreet rechtspositie leerlingen ook opgenomen als een waarborg van de rechten van verdediging bij het nemen van sancties.421 Het recht op inzage kan door de leerling op basis van het beginsel openbaarheid van bestuur en de wet verwerking persoonsgegevens422 uitgeoefend worden. Uiteindelijk zal de situatie van een minderjarige met onderscheidingsvermogen in het basisonderwijs zich niet snel voordoen maar deze wetgeving kan een oplossing bieden om inzagerecht te krijgen. De wet verwerking persoonsgegevens primeert als lex specialis op de openbaarheidswetgeving maar de leerling kan steeds de keuze maken.423 Het verschil tussen openbaarheid van bestuur en de wet verwerking persoonsgegevens ligt hem voornamelijk in de manier van uitvoering. Bij de openbaarheidswetgeving kan de aanvrager bepalen of hij inzage wenst of een kopie.424 Wanneer het gaat om een leerling van het basisonderwijs zal hij/zij er ook goed aan doen om zich op zijn/haar recht op uitleg te beroepen.425 Openbaarheid van bestuur is afhankelijk van een belang dat door de aanvrager vermoed wordt wanneer het over documenten gaat die op de aanvrager betrekking hebben.426 De wet verwerking persoonsgegevens Art. V.4 8° Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school; Art. 112 8° Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs 420 Art. 37 §3, 11° Decreet van 25 februari 1997 basisonderwijs; Art. II.6, 6° Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school. 421 Art. 33, 3° Decreet van 25 februari 1997 basisonderwijs; Art. II.5, 3° Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school. 422 Art. 10 §1 a) Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 423 RvS 11 december 2000, nr. 91531, Dewinter t. Belgische Staat, 13; F. S CHRAM, "De toegang van de leraar en de leerling in het secundair onderwijs tot het 'schooldossier'", TORB 2010-2011, (170)172. 424 Art. 7, tweede lid Decreet van 26 maart 2004 betreffende openbaarheid van bestuur; Art. 32 GW; F. SCHRAM, "De toegang van de leraar en de leerling in het secundair onderwijs tot het 'schooldossier'", TORB 2010-2011, (170) 179. 425 Art. 7, tweede lid Decreet van 26 maart 2004 betreffende openbaarheid van bestuur. 426 Art. 17, §2 Decreet van 26 maart 2004 betreffende openbaarheid van bestuur; F. SCHRAM, "De toegang van de leraar en de leerling in het secundair onderwijs tot het 'schooldossier'", TORB 2010-2011, (170) 179; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 359. 419
64
daarentegen biedt geen keuze in de manier waarop de persoonsgegevens meegedeeld kunnen worden maar hier beslist de verwerker.427 De discretieplicht strekt zich uit over de inhoud van het leerlingendossier.428 Hierdoor zullen derden geen kennis kunnen krijgen van de inhoud ervan. De voorwaarden voor het inzage- en kopierecht dienen opgenomen te worden in het schoolreglement429 maar hoe zit dit in de praktijk? Als we kijken naar de modellen van schoolreglementen van het Onderwijssecretariaat van Steden en Gemeenten (hierna: OVSG), Gemeenschapsonderwijs, Vlaams Katholiek Onderwijs (bestaande uit: Vlaams Verbond voor Katholiek Secundair Onderwijs430 en Vlaams Verbond voor Katholiek Basisonderwijs431) voorzien zij elk in een clausule. Het Provinciaal Onderwijs Vlaanderen (POV) beschikt niet over een model van schoolreglement. Wanneer zij vragen inzake het leerlingendossier krijgen, verwijzen zij naar de bestaande regelgeving (o.a. Decreet rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school). Het provinciaal onderwijs heeft per provincie een schoolbestuur dat kan voorzien in een model van schoolreglement.432 Ook de Federatie van Onafhankelijke Pluralistische Emancipatorische Methodescholen vzw (Fopem) heeft geen model van schoolreglement maar wijst de scholen enkel op wettelijke verplichtingen.433 OVSG Wat het secundair onderwijs betreft voorziet het OVSG in volgende clausules onder de titel 'Privacy en inzagerecht': "Art.45 Algemeen §1
Het schoolbestuur leeft de verplichtingen na die voortvloeien uit de privacywetgeving.
§2
Het schoolbestuur bepaalt als verantwoordelijke voor de verwerking van persoonsgegevens
welke persoonsgegevens binnen de school verwerkt mogen worden, de wijze waarop en de
Art. 10 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; F. SCHRAM, "De toegang van de leraar en de leerling in het secundair onderwijs tot het 'schooldossier'", TORB 2010-2011, (170) 179. 428 J. DERIDDER, "Beroepsgeheim in het onderwijs" in B. H UBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN, Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (64) 70. 429 Art. II.6, 6° Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school; Art. 37 §3, 11° Decreet van 25 februari 1997 basisonderwijs; Art. V.4 8° Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school; Art. 112, 8° Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs; Art. 430 Hierna: VVKSO 431 Hierna: VVKBaO 432 Telefonisch contact met POV d.d. 21 april 2015 433 E-mail Fopem d.d. 20 februari 2015 427
65
personen die deze gegevens mogen verwerken. Indien noodzakelijk doet het schoolbestuur hiertoe aangifte bij het openbaar register van de Privacycommissie. §3
Het schoolbestuur doet het nodige om deze gegevens te beveiligen tegen ongeoorloofde
wijziging, vernietiging of inkijk door internen of externen. Art.48 Inzagerecht §1
Leerling en ouders kunnen zich op de onderwijsregelgeving beroepen om recht op inzage in
en toelichting bij de gegevens die op de leerling betrekking hebben, waaronder de evaluatiegegevens, te vragen. Leerlingen of ouders die dit wensen richten zich tot (de directeur) van de school met een vraag tot inzage van het dossier van de leerling. Indien na de toelichting blijkt dat leerling of ouders een kopie willen van deze gegevens hebben ze hier mits betaling van de vergoeding (voorzien in de bijdrageregeling) recht op. §2
Als bepaalde gegevens ook een derde betreffen en volledige inzage in de gegeven door de
leerling of zijn ouders afbreuk zou doen aan de privacy van deze derde, wordt de toegang tot de gegevens verstrekt via een gesprek, gedeeltelijke inzage of rapportage. §3
Ouders kunnen zich daarnaast beroepen op de wetgeving op openbaarheid van bestuur die
voorziet in een recht op inzage, toelichting en/of kopie. Hiertoe richten ze een vraag tot (het college van burgemeester en schepenen) dat bekijkt of toegang kan worden verleend. §4
Iedere kopie die op deze wijze verkregen wordt dient persoonlijk en vertrouwelijk te worden
behandeld. Dergelijke kopieën mogen niet verspreid worden of publiek worden gemaakt en mogen enkel gebruikt worden in functie van de onderwijsloopbaan van de leerling."434 Artikel 45 van het model is een toepassing van de wet verwerking van persoonsgegevens. Wanneer een school gegevens wenst te verwerken moet er aan de betrokkenen meegedeeld worden wie de verantwoordelijke is voor deze verwerkingen.435 Voor de scholen van het OVSG is dit het schoolbestuur en wordt dit in het schoolreglement meegedeeld. Het is echter geen verplichting om dit in het schoolreglement op te nemen. Artikel 48 van het model is dan weer een overname van de rechten die in het decreet van 2014 voorzien werden. Het Gemeenschapsonderwijs Het Gemeenschapsonderwijs heeft geen afzonderlijke bepaling die het inzage- en kopierecht regelt inzake leerlingengegevens in zijn model van schoolreglement terwijl dit volgens het decreet een minimumverplichting is. Bij de regeling van de tuchtprocedure is wel volgende tekst terug te vinden: Art.45-46 en 48 Model schoolreglement secundair onderwijs OVSG Art. 9 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 434 435
66
"Je ouders en hun vertrouwenspersoon hebben recht tot inzage van het tuchtdossier. In dit tuchtdossier wordt het advies van de klassenraad opgenomen."436
Opmerkelijk is dat er niet wordt gesproken van een inzagerecht voor de leerling met onderscheidingsvermogen. Verder is er in het model van schoolreglement een bijlage voorzien dat de rechten en plichten van ouders en leerlingen met betrekking tot het CLB opsomt. De bijlage is wat het multidisciplinair dossier betreft een vertaling van de decretale bepalingen.437 VVKSO Het VVKSO stelt in zijn model van schoolreglement het volgende voor qua bepaling inzake leerlingengegevens: "Voor de leerlingenadministratie en -begeleiding verwerken we gegevens van al onze leerlingen met behulp van de computer. Bij sommige aspecten van de leerlingbegeleiding hebben we daarvoor jouw uitdrukkelijke toestemming nodig. Meer informatie daarover vind je in [deel III, punt 5] van het schoolreglement. Jij en je ouders kunnen ook zelf gegevens opvragen die we over je bewaren. In eerste instantie gaat het om inzage in en uitleg bij die gegevens. Eventueel kunnen jullie daarna ook een kopie ervan vragen. Dat kan door schriftelijk contact op te nemen met [de directie]. De kosten hiervoor vind je in de bijdrageregeling als bijlage bij het schoolreglement. We kunnen geen gegevens doorgeven die betrekking hebben op medeleerlingen. Om gepast te kunnen optreden bij risicosituaties, kunnen we uitzonderlijk ook gegevens over je gezondheidstoestand verwerken, maar dat gebeurt enkel met de schriftelijke toestemming van jou of je ouders."438 Het kopierecht kan pas uitgeoefend worden nadat degene die inzage vroeg toelichting gekregen heeft.439 Het VVKSO maakt in zijn toelichting ook duidelijk dat het inzagerecht van ouders niet ingaat tegen de privacywetgeving. Ouders zullen namelijk de toestemming nodig hebben van de leerling met onderscheidingsvermogen om dit recht uit te oefenen. De school zal dus enkel privacygevoelige informatie mogen doorgeven aan de ouders mits medeweten van de leerling.440
3.3.2 Regels model schoolreglement secundair onderwijs Gemeenschapsonderwijs 2014-2015 Zie 5.2 Het multidisciplinair dossier van Centrum voor leerlingenbegeleiding 438 Model schoolreglement VVKSO 439 Toelichting model schoolreglement VVKSO 'Welke informatie houden we over je bij?' 440 Toelichting model schoolreglement VVKSO 'Welke informatie houden we over je bij?' 436 437
67
5.1.2 OVERDRACHT TUSSEN HET BASISONDERWIJS EN HET SECUNDAIR ONDERWIJS Wanneer een minderjarige leerling van het basisonderwijs naar het secundair onderwijs overgaat wordt tussen de basisschool en de middelbare school informatie over de leerling doorgegeven. Veel scholen maken daarbij gebruik van een BaSO-fiche. Dit is een fiche waarmee informatie van belang voor de zorg van de leerling doorgesluisd wordt.441 Het nieuwe decreet rechtspositie van leerlingen stelt een beperking voorop van overdracht van informatie wanneer een leerling van school verandert.442 Informatie kan enkel doorgegeven worden voor zover volgende cumulatieve voorwaarden zijn voldaan: i) gegevens over de leerlingspecifieke onderwijsloopbaan, ii) uitwisseling is in het belang van de betrokken leerling en iii) toestemming verkregen door ouders na inzage.443 Het gaat om gegevens zoals informatie over leerprestaties van de leerling, specifieke begeleidingsbehoeften die een leerling heeft, adviezen/beslissingen van de klassenraad t.a.v. deze leerling,...444 Op deze laatste voorwaarde bestaat de uitzondering wanneer de wet anders voorschrijft. Onder deze uitzondering valt bijvoorbeeld het aantal problematische afwezigheden dat de leerling doorheen het jaar heeft opgebouwd.445 Enkel de ouders kunnen zich verzetten tegen deze overdracht. De wetgever maakte deze keuze vanwege het administratief en juridisch belang maar ook om tegenstrijdigheden tussen ouders en leerlingen te vermijden.446 Dit terwijl er reeds het principe bestond dat ouders het laatste woord krijgen.447 De wet op verwerking persoonsgegevens spreekt echter van onderscheidingsvermogen. Hoewel in België er het vermoeden bestaat dat het kind met onderscheidingsvermogen zijn/haar toestemming kan geven samen met zijn ouders, werd deze visie niet gevolgd in het decreet. Voor de overgang van het basisonderwijs naar het secundair onderwijs vormt dit niet zozeer een probleem omdat deze overgang zich normalerwijze in het 11de of 12de levensjaar voordoet en het vermoeden pas vanaf 12 jaar speelt. Er moet echter benadrukt worden dat het gaat om een weerlegbaar vermoeden en kinderen in het zesde leerjaar wel al over onderscheidingsvermogen kunnen beschikken. Er kan A. APPELTANS, K. VERMEIR, De Baso-fiche, meer dan een papieren tijger, masterproef Pedagogische wetenschappen K.U.Leuven, 2012, http://www.scriptiebank.be/sites/default/files/webform/scriptie/Masterproef%20BaSO-fiche_0.pdf, 15. 442 Art. II.2 Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school. 443 Art. 31 Decreet van 25 februari 1997 betreffende basisonderwijs; Art. II.2 Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school. 444 Punt 3 Omz. Ba0/2014/05 Overdracht van leerlingengegevens bij schoolverandering. 445 Ontwerp van decreet houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school, Parl. St. Vl. Parl. 2013-2014, nr. 2421, 7; Punt 3 Omz. Ba0/2014/05 Overdracht van leerlingengegevens bij schoolverandering. 446 Ontwerp van decreet houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school, Parl. St. Vl. Parl. 2013-2014, nr. 2421, 7. 447 Punt 5 laatste lid, Omz. NO/2005/01 (13 AC) Ouderlijk gezag in onderwijsaangelegenheden 441
68
dan ook nog steeds een conflict ontstaan wanneer de ene ouder zich verzet en de ander niet. Wanneer de school hiervan op de hoogte is, zal in deze situatie geen overdracht kunnen plaatsvinden.448 In hetzelfde artikel is een verbod opgenomen op het doorgeven van informatie omtrent schending van leefregels tussen scholen onderling.449 De ratio legis is dat leerlingen op een nieuwe school met een schone lei kunnen beginnen.
5.1.3 OVERDRACHT TUSSEN SECUNDAIR ONDERWIJS ONDERLING Het gebeurt wel vaker dat leerlingen in het secundair veranderen van school omwille van problemen of gewoon omdat de studierichting dat de jongere wil volgen niet aangeboden wordt op de school. In deze situatie kunnen de gegevens doorgegeven worden naar de nieuwe school onder dezelfde cumulatieve voorwaarden als tussen het basisonderwijs en het secundair onderwijs.450 Ook hier is een verzetsrecht voorzien dat enkel toekomt aan de ouders of de meerderjarige leerling.451 Het decreet spreekt over betrokken personen wat gedefinieerd wordt als "de personen die het ouderlijk gezag uitoefenen of in rechte of in feite de minderjarige leerling onder hun bewaring hebben of de meerderjarige leerling zelf".452 De Vlaamse Onderwijsraad wierp in zijn advies bij het decreet op dat deze invulling enger is dan de wet verwerking persoonsgegevens die spreekt over 'betrokkene' waaronder zowel ouders als minderjarige vallen.453 Deze keuze van de wetgever is een gemiste kans om van een systeem waar ouders en minderjarige samen beslissen naar een systeem te evalueren waar minderjarigen zelf keuzes kunnen maken. Door de ouders het recht op verzet te geven, stelt de wetgever eigenlijk dat minderjarigen wel een recht op privacy hebben maar het niet kunnen uitoefenen. In het secundair onderwijs zal de minderjarige reeds over onderscheidingsvermogen beschikken die door deze beperking genegeerd wordt. Ook hier werd deze beslissing gemotiveerd op basis van het administratief en juridisch belang van het verzet enerzijds en omanderzijds verschillende
Punt 3 Omz. Ba0/2014/05 Overdracht van leerlingengegevens bij schoolverandering Art. 31 vierde lid Decreet van 25 februari 1997 betreffende basisonderwijs; Art. II.2 Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school. 450 Art. 123/6 Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs. 451 Art. V.4, 14° Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school. 452 Art. 3, 9° Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs. 453 VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Advies over de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en de participatie op school, 30 mei 2013, 12 448 449
69
standpunten tussen ouder en leerling te vermijden.454 Het argument om verschillende standpunten tussen ouders en minderjarigen te vermijden kon ook anders opgelost worden. Vanuit de wet verwerking persoonsgegevens heeft iedereen een verzetsrecht maar dient dit een gerechtvaardigd verzet in te houden. Minderjarigen en ouders die zich dus verzetten tegen de overdracht dienen dit ook te rechtvaardigen. Indien de wetgever schrik had voor het misbruik van het verzetsrecht door de minderjarige kon dit via deze rechtvaardiging opgelost worden. Wanneer zowel de minderjarige als ouders een rechtvaardiging hebben voor verzet of overdracht dan kon de wetgever een systeem voorzien dat een van beide het laatste woord heeft. Zo is het principe dat de ouders het laatste woord hebben, voorzien in de omzendbrief van 2005.455 Om daarentegen tegemoet te komen aan de drang van autonomie van de minderjarige en het feit dat de gegevens enkel op hen betrekking hebben dient mijn inziens de minderjarige het laatste woord te hebben. Het tuchtdossier is ook hier niet overdraagbaar naar de nieuwe school vanuit de overweging dat de leerling met een schone lei dient te starten.456 Art. 112, 14° van de codex secundair onderwijs stelt dat de regels inzake overdracht van leerlingengegevens naar een andere school opgenomen dienen te worden in het schoolreglement.
OVSG Het OVSG heeft deze decretale bepalingen als volgt vertaalt in zijn model van schoolreglement: "Art.46 Meedelen van leerlingengegevens aan derden De school zal (in principe) geen leerlingengegevens meedelen aan derden, tenzij voor de toepassing van een wettelijke of reglementaire bepaling. In geval van schoolverandering kunnen relevante leerlingengegevens over de specifieke onderwijsloopbaan van de leerling en in het belang van de leerling worden overgedragen naar een andere school. Een tuchtdossier of tuchtmaatregel worden nooit overgedragen. Tenzij de regelgeving deze overdracht verplicht stelt, gebeurt ze niet indien de ouders zich hiertegen verzetten na, op hun verzoek de gegevens te hebben ingezien. (De school nodigt de ouders
Ontwerp van decreet houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school, Parl. St. Vl. Parl. 2013-2014, nr. 2421, 21. 455 Punt 5 laatste lid Omz. NO/2005/01 (13 AC) Ouderlijk gezag in onderwijsaangelegenheden. 456 Art. 123/9 Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs. 454
70
hiertoe uit op een overleg waarop de gegevens worden ingekeken en waarop samen overeengekomen wordt welke gegevens kunnen worden overgedragen.")457 Gemeenschapsonderwijs In tegenstelling tot het inzage- en kopierecht van leerlingengegevens, heeft het gemeenschapsonderwijs hier wel in een afzonderlijke bepaling voorzien. "7.5
Gegevensdoorstroming
Gegevens met betrekking tot de onderwijsloopbaan van de leerling stromen automatisch door tussen scholen in het belang van de leerling. Ouders of meerderjarige leerlingen kunnen inzage krijgen in de over te dragen gegevens, indien ze er expliciet om verzoeken en hebben het recht om toelichting te krijgen. Een kopie van de gegevens kan verkregen worden tegen vergoeding. Ouders
of
meerderjarige
leerlingen
kunnen
zich
na
inzage
verzetten
tegen
deze
gegevensoverdracht, behalve indien de regelgeving de overdracht verplicht stelt."458 Het is opmerkelijk dat enkel de meerderjarige leerling inzagerecht krijgt in zijn leerlingengegevens terwijl leerlingen met onderscheidingsvermogen wettelijk ook een inzagerecht hebben. VVKSO Het VVKSO heeft de bepalingen als volgt omgezet: "Als je beslist om van school te veranderen, verwittigen je ouders ons onmiddellijk. Wanneer je van school verandert, zullen wij samen met je administratief dossier een aantal gegevens over je schoolloopbaan aan je nieuwe school doorgeven. Dit heeft als enige bedoeling jou ook in je nieuwe school een aangepaste studiebegeleiding aan te bieden. Zowel jij als je ouders kunnen vragen om die gegevens in te zien. We geven geen informatie door als jullie dat niet willen, tenzij we daartoe wettelijk verplicht zijn. Als je niet wil dat we bepaalde gegevens doorgeven, moeten jij of je ouders ons dat schriftelijk binnen de 10 kalenderdagen na je inschrijving in een andere school laten weten."459 Het lijkt erop dat het verzetsrecht binnen de 10 kalenderdagen na de nieuwe inschrijving uigeoefend moet worden. De toelichting bij deze bepaling bepaalt echter dat het gaat om een termijn van orde en dus zolang de gegevens nog niet zijn overgedragen de leerling als zijn
Model schoolreglement secundair onderwijs OVSG Punt 7.5 Model schoolreglement Gemeenschapsonderwijs 2014-2015 459 Model schoolreglement VVKSO 457 458
71
ouders hun verzetrecht kunnen uitoefenen.460 Het VVKSO voorziet ook in een verzetsrecht dat aan de leerling toekomt. Dit is een positieve zaak gezien de decreetgever dit had voorbehouden aan de ouders.461
5.2 HET MULTIDISCIPLINAIR DOSSIER VAN CENTRUM VOOR LEERLINGENBEGELEIDING Het centrum voor leerlingenbegeleiding houdt per leerling een multidisciplinair dossier bij. Hierin vindt men administratieve gegevens, gegevens over de verplichte begeleiding op het vlak van preventieve gezondheidszorg (vaccins,...), verplichte begeleiding inzake leerplicht,...462 Elke CLB-medewerker betrokken bij de hulpverlening van de minderjarige heeft toegang tot dit dossier maar ook de ouders en de minderjarige zelf.
463
Wat de minderjarige zelf betreft wordt
een onderscheid gemaakt tussen de onbekwame en bekwame minderjarige leerling. Het besluit betreffende het multidisciplinair dossier stelt een vermoeden in van bekwaamheid vanaf de leeftijd van twaalf jaar.464 Ook kinderen jonger dan twaalf kunnen zelfstandig het dossier inkijken indien aangetoond kan worden dat de minderjarige in staat is een redelijke beoordeling over zijn belangen te vormen.465 De minderjarige kan zich laten bijstaan door een bijstandspersoon. De bijstandspersoon moet wel aan drie voorwaarden voldoen. De bijstandpersoon moet voldoen aan het (i) beroepsgeheim of moet een personeelslid zijn van de school waar de minderjarige les volgt en moet op (ii) ondubbelzinnige wijze aangewezen zijn door de minderjarige en mag (iii) niet rechtstreeks betrokken zijn bij de jeugdhulpverlening. 466 Daarnaast is het vanzelfsprekend dat de meerderjarige bekwame leerling ook toegang heeft tot gegevens van het dossier.467 De ouders kunnen in eigen naam maar ook namens de onbekwame leerling inzage vragen.468 Er bestaat wel een uitzondering op de inzage voor vertrouwelijke
Toelichting model schoolreglement VVKSO 'Wat als je van school verandert?' Art. 123/6 Besluit van 17 december 2010 van de Vlaamse Regering houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs 462 Art. 2 Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding. 463 Art. 7 §1 Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding. 464 Art. 1, 1° Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding. 465 Art. 1,1° Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding 466 Art. 7 § 2 Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding 467 Art. 7 §1 Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding 468 Art. 7 §1 Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding 460 461
72
gegevens die verstrekt werden door derden, gegevens over louter derden en gegevens van de gerechtelijke overheden.469 Uit een evaluatie van 2007 voor decreet van centra voor leerlingenbegeleiding bleek dat minderjarige geen weet hebben van de multidisciplinaire aanpak van het centrum voor leerlingenbegeleiding.470 Ouders daarentegen hadden zelfs hun bedenkingen bij het multidisciplinair overleg.471 Gegevens van het multidisciplinair dossier kunnen uitgewisseld worden onder voorwaarden. Zo moet de uitwisseling voldoen aan volgende kwaliteitseisen: het proportionaliteits- en finaliteitsbeginsel.472
Daarnaast
moet
ook
een
van
de
wettelijk
opgesomde
rechtvaardigingsgronden van art. 5 wet verwerking persoonsgegevens de uitwisseling ondersteunen.473 Er kan echter geen informatie-uitwisseling bestaan tussen de dragers van het ambtsgeheim en dragers van het beroepsgeheim.474 Er wordt namelijk gesteld dat 'derden' geen toegang kunnen hebben tot het dossier. Wat onder derden verstaan wordt, is niet gedefinieerd in het besluit waardoor teruggegrepen moet worden naar de definitie in de wet verwerking persoonsgegevens.475 Het schoolpersoneel
kan als derde gezien worden.
Aan het
schoolpersoneel mag wel informatie doorgegeven worden die nodig zou zijn voor het behoorlijk vervullen van hun taak.476 Daarnaast kunnen anderen gegevens ontvangen mits een verzoek of met toestemming van de minderjarige die de leeftijd van twaalf jaar reeds bereikt heeft. Onder
Art. 7 §1, eerste en tweede alinea van 1° tot 3° Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding 470 H. VERMAUT, R. LEENS, K. DE RICK, E. DEPREEUW, Het CLB-decreet: tussen wens en realisatie. Evaluatie acht jaar na invoering van het CLB-decreet, Hoger Instituut voor de arbeid (K.U.Leuven), 2009, 98. 471 H. VERMAUT, R. LEENS, K. DE RICK, E. DEPREEUW, Het CLB-decreet: tussen wens en realisatie. Evaluatie acht jaar na invoering van het CLB-decreet, Hoger Instituut voor de arbeid (K.U.Leuven), 2009, 99. 472 Art. 4 §1, 2° en 3° Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)421. 473 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419) 421; Art. 5 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 474 G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419) 422. 475 E. ANKAERT, J. PUT, Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 7; Art. 1 § 6 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 476 Art. 36 Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding; Art. 9, 1° Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding; G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)422. 469
73
de leeftijd van twaalf kunnen de ouders of de wettelijke vertegenwoordigers hun toestemming geven voor de gegevensuitwisseling.477
5.3 BEELDMATERIAAL Veel scholen maken gebruik van een website om informatie te delen met de ouders en leerlingen maar ook om reclame te maken. Meer en meer scholen gebruiken ook sociale media om contact te houden met (oud-)leerlingen en ouders te informeren over het reilen en zeilen van de school. De school wordt door technologische vooruitgang gedwongen mee te stappen in de nieuwe leefwereld van leerlingen. Het gebruiken van sociale media op school mag niet steeds gezien worden als een gevaar voor de privacy van de leerling. Zo kan het integreren van sociale media een vorm zijn om leerlingen te laten meewerken aan een groot schoolproject. Dit omdat sociale media ervoor zorgt dat het voor groot publiek gepubliceerd kan worden.478 Sociale media zorgt ook voor betere en snellere communicatie met (oud-)leerlingen, ouders, (ex-)schoolpersoneel en buitenstaanders. Het dient als middel om snelle feedback te krijgen over het beleid van de school maar bovenal zorgt goede feedback ook voor mond tot mondreclame die nieuwe leerlingen kan aantrekken.479 Tegenover deze voordelen voor de school staan ook tal van risico's zoals onder andere het schenden van de privacy van de leerlingen. Voor minderjarigen met een onderscheidingsvermogen bestaan drie strekkingen in verband met hun toestemming. Het vertegenwoordigingssysteem volgt de redenering van de minderjarigen zonder onderscheidingsvermogen.480 Deze strekking gaat ervan uit dat de minderjarige handelingsonbekwaam is en dus geen rechtsgeldige toestemming kan geven.481 Dit systeem is voornamelijk terug te vinden in oudere teksten.482 De tweede strekking gekend onder de het samenwerkingssysteem waarin de ouders of voogd het recht op afbeelding van de minderjarige kunnen uitoefenen maar hiervoor de toelating van de minderjarige vereist is.483 Deze strekking Art. 9, 2° Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding; G. LAUWERS, "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, (419)422 478 H. DE KEYSER, K. DE RIDDER, J. VERLEIJEN, Sociale media op school. Zet jouw school op de digitale kaart, Brussel, Politeia, 2013, 29. 479 H. DE KEYSER, K. DE RIDDER, J. VERLEIJEN, Sociale media op school. Zet jouw school op de digitale kaart, Brussel, Politeia, 2013, 42-43 480 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 40. 481 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 40; B. LEROI, "Het kind en de persoonlijkheidsrechten en grondrechten: in welke mate kunnen deze rechten geëffectueerd worden?", Jura Falc. 1992-93, (289) 299. 482 B. LEROI, "Het kind en de persoonlijkheidsrechten en grondrechten: in welke mate kunnen deze rechten geëffectueerd worden?", Jura Falc. 1992-93, (289) 298-299. 483 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 40; B. LEROI, "Het kind en de persoonlijkheidsrechten en grondrechten: in welke mate kunnen deze rechten geëffectueerd worden?", Jura Falc. 1992-93, (289) 299; B. Beliën, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. BELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 100. 477
74
wordt aangehangen door de privacycommissie.484 Er wordt een evenwicht gezocht tussen het ouderlijk gezag en het zelfbeschikkingsrecht van de minderjarige wat in praktijk tot heel wat conflicten kan leiden. Minderjarigen met een onderscheidingsvermogen bevinden zich veelal in de adolescentieperiode waarin ze zich tegen hun ouders zullen verzetten. De kans is dus reëel dat de mening van ouders en adolescent zullen uiteen lopen.485 Als derde strekking bestaat het autonomiesysteem waarin de minderjarige zijn recht op afbeelding zelf uitoefent.486 Vanuit het idee dat minderjarigen over voldoende bekwaamheid beschikken, valt deze strekking het meest te verdedigingen. Het recht van afbeelding is een persoonlijkheidsrecht dat enkel door de afgebeelde persoon uitgeoefend kan worden, het is dan ook normaal dat alleen de minderjarige kan beslissen om toestemming te geven en niet zijn ouders. Om conflicten te vermijden is het veiliger gebruik te maken van het samenwerkingssysteem zo heeft men beide toestemmingen mocht men naderhand beslissen dat de jongere zijn recht op afbeelding toch niet zelfstandig kan uitoefenen. De toestemming kan uitdrukkelijk of stilzwijgend zijn. De stilzwijgende toelating wordt in de rechtsleer en sommige rechtspraak vermoed bij het maken van foto- of filmmateriaal op publieke plaatsen. Men meent dat er een contradictie bestaat met het eerbiedigingen van het privéleven wanneer men zich op een publieke plaats begeeft.487 Stilzwijgende toestemming kan ook afgeleid worden wanneer de leerling zich vrijwillig liet filmen of fotograferen488 waarvan hij/zij wist dat dit beeldmateriaal later voor bijvoorbeeld een stuk op de schoolwebsite gebruikt zou worden. De leerling kan later echter nog steeds zijn recht tot intrekking uitoefenen ten aanzien van het opgenomen beeldmateriaal.489 Stilzwijgende toestemmingen zijn in dit geval enkel mogelijk zijn wanneer de minderjarige over voldoende onderscheidingsvermogen beschikt. Het vermoeden van stilzwijgende toestemming speelt volgens de privacycommissie ook bij het maken van niet-gericht beeldmateriaal (bv. spontane foto's) om een evenement zoals het schoolfeest in beeld te brengen.490 Uiteraard mag het vermoeden niet misbruikt worden en blijft
COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 8 485 B. LEROI, "Het kind en de persoonlijkheidsrechten en grondrechten: in welke mate kunnen deze rechten geëffectueerd worden?", Jura Falc. 1992-93, (289) 299. 486 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 41; B. LEROI, "Het kind en de persoonlijkheidsrechten en grondrechten: in welke mate kunnen deze rechten geëffectueerd worden?", Jura Falc. 1992-93, (289) 299. 487 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 144 488 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 121; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 348. 489 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 124 490 COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 10; C OMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN 484
75
het principe van de goede huisvader spelen.491 Deze vorm van impliciete toestemming mag dus niet zorgen voor aantasting van de goede naam en eer.492 Het is ook niet de bedoeling om bij niet-gerichte foto's meer persoonsgegevens (bv. adresgegevens) op te nemen dan nodig.493 Voor het publiceren van niet-gerichte beeldmateriaal volstaat volgens de privacycommissie dat de personen geïnformeerd worden van het i) maken van de beelden, ii) het doel waarvoor men ze zal gebruiken en de iii) publicatievorm.494 Dit informatierecht kan eenvoudig worden toegepast door een vermelding, over het nemen van beeldmateriaal, op te nemen in het schoolreglement. Bij veel scholen is reeds een dergelijke clausule terug te vinden in het schoolreglement.495 Voor gericht beeldmateriaal wordt een uitdrukkelijke toestemming vereist.496 Voor de gerichte foto's zoals de individuele foto's maakt men daarom bij voorkeur gebruik van een specifiek formulier waarin nauwkeurig verwezen wordt naar het soort beeldmateriaal, de verspreidingsvorm en het doel ervan.497 Voor elke vorm dient de leerling en/of zijn ouders over de mogelijkheid te beschikken om zijn/haar toestemming te geven.498 Het formulier dient ook de rechten (recht op informatie, recht op toegang, verbeteringrecht en verzetrecht) van de
DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 33/2007 van 28
november 2007,3 491 COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 10; COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 33/2007 van 28 november 2007,3 492 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 344. 493 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 344 494 COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 10; C OMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 33/2007 van 28 november 2007,3. 495 H. DE KEYSER, K. DE RIDDER, J. VERLEIJEN, Sociale media op school. Zet jouw school op de digitale kaart, Brussel, Politeia, 2013, 91. 496 COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 10; COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 33/2007 van 28 november 2007,3; J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 345. 497 COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 10; C OMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 33/2007 van 28 november 2007,3; B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. BELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 98. 498 Commissie voor bescherming van de persoonlijke levenssfeer, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 10; Commissie voor bescherming van de persoonlijke levenssfeer, Advies inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 33/2007 van 28 november 2007,3; B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. BELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 98.
76
betrokkene te vermelden.499 In 2008 werd een standaardbrief opgemaakt die na advies van de privacycommissie in de nieuwsbrief van het departement onderwijs werd gepubliceerd. In de brief worden duidelijk de rechten van de wet verwerking persoonsgegevens vermeldt alsook de mogelijkheid om de toestemming in te trekken. Het voorziet in een ruimte om een exhaustieve lijst te maken van evenementen met datum en een lijst van de publicatiekanalen.500 De toestemming veronderstellen via een clausule vermeldt in het schoolreglement is dus onvoldoende.501 Daaruit vloeit ook voort dat het schoolreglement niet zomaar kan stellen dat elke foto van de leerling op de schoolwebsite geplaatst mag worden.502 De algemene formulieren die aan het begin van het schooljaar ter goedkeuring voorgelegd worden volstaan dus niet. Voor toepassing van het recht op afbeelding is vereist dat de afgebeelde persoon herkenbaar is.503 Het is daarbij zelfs niet noodzakelijk dat het gaat om een getrouwe afbeelding van de persoon.504 Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn bij foto’s gemaakt met behulp van filters die het beeld vervormen (versmallen, verbreden, roteren,…).505 De herkenbaarheid is daarnaast niet louter afhankelijk van het beeldmateriaal an sich maar kan ook samen met de context (bv. tekst bij de foto) worden afgeleid.506 Het antwoord of het beeld herkenbaar is of niet, zal afhankelijk zijn van de beoordelingsvrijheid van de rechter.507 Meerderheid van de rechtspraak zal de herkenbaarheid beoordelen vanuit het oogpunt dat men herkenbaar dient te zijn voor enig ander
persoon.
Dit
is
hetzelfde
criterium
als
voorzien
in
de
wet
verwerking
persoonsgegevens.508 Het recht op afbeelding moet men afzonderlijk zien van het recht op bescherming van persoonsgegevens. Vaak worden beiden wel samen opgeworpen omdat een foto of video ook een persoonsgegeven uitmaakt waardoor ook de wet verwerking van persoonsgegevens van toepassing zal zijn.509 De wet verwerking van persoonsgegevens
zorgt ervoor dat de
COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 10 500 Standaardbrief van 21 mei 2008 inzake beeldmateriaal 501 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 348. 502 Parl. St. Vl. Parl. 2010-2011, nr. 1082/9, 22. 503 Brussel 7 april 2000, JT 2001, (779) 780; Rb. Brussel 19 mei 2000, AM 2000, (338) 340; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 66. 504 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 67-68. 505 Bijvoorbeeld photobooth applicatie van Apple 506 Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, (138) 141; L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 69 507 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 66-67. 508 L. DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 72. 509 Art. 1 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; L. DIERICKX, Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 25. 499
77
minderjarige leerling een beroep kan doen op het informatie-510, mededelings-511 , verbeter-512 en verzetsrecht513. De vraag stelt zich of het maken van beeldmateriaal onder de definitie van ‘geautomatiseerde verwerkingen’ valt van de wet verwerking persoonsgegevens. De privacycommissie heeft de verwerking van beelden verduidelijkt als: “elk opnamesysteem, analoog of numeriek, al dan niet onderbroken, met of zonder bewaring van deze opnames, op welke drager dan ook. Dit begrip is in het bijzonder van toepassing op het gebruik van camera's.”514 Deze ruime invulling zorgt ervoor dat zowel foto als video onder geautomatiseerde gegevensverwerking valt.515 Bijgevolg dienen scholen hiervoor aangifte te doen bij de privacycommissie aangezien dit niet valt onder de vrijstelling voorzien voor onderwijsinstellingen.516
5.3.1 BEELDMATERIAAL OP SOCIALE MEDIA EN DE SCHOOLWEBSITE Voor publicatie van foto- en videomateriaal op de facebookpagina van de school of de schoolwebsite is een additionele toestemming vereist ongeacht men de toestemming had om het beeldmateriaal te maken. Publiceren van foto- en videomateriaal maakt namelijk een andere verwerking van persoonsgegevens uit dan het maken van het beeldmateriaal.517 Hiervoor kan ook gebruik gemaakt worden van formulieren voor gerichte foto's en een informatieformulier voor niet gerichte foto's. Wanneer toestemming voor de publicatie van beeldmateriaal door de school verkregen is, is deze niet zomaar transponeerbaar naar andere organisaties zoals bv. een oudervereniging.518 Hiervoor zal een afzonderlijke toestemming nodig zijn. Afhankelijk van de doelgroep waarvoor het beeldmateriaal gebruikt wordt, dient de verwerker ervan de nodige beschermingsmaatregelen te nemen. Zo stelt de privacycommissie dat het Art. 9 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 511 Art. 10 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 512 Art. 12 §1 eerste lid Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 513 Art. 12 §1 tweede lid Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 514 COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies uit eigen beweging betreffende de verwerkingen van beelden, in het bijzonder verricht door middel van systemen van video-toezicht, nr.34/1999 van 13 december 1999, 2. 515 COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 5; L. D IERICKX, Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 28. 516 Art. 17 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 517 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 345. 518 J. DE RIDDER, C. DRIESEN, Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 347. 510
78
beeldmateriaal dient afgeschermd te worden voor zoekmachines zoals Google.519 Als het beeldmateriaal gebruikt wordt voor een bepaalde doelgroep bijvoorbeeld enkel de ouders en de school dan dient de website het beeldmateriaal enkel voor hen toegankelijk te maken op basis van paswoorden of user-id's.520
5.3.2 WERKEN GEMAAKT DOOR DE LEERLINGEN Voornamelijk in het basisonderwijs stelt men de creaties van de leerlingen tentoon. In het schoolkrantje of op de facebookpagina van de school worden wel eens tekeningen of andere knutselwerken al dan niet met de fiere leerling ernaast gepubliceerd. De foto's waarop de leerling te zien is, werden hierboven reeds besproken maar wat met foto's van een tekening of een installatie van de hand van de leerlingen? Het recht op afbeelding is niet van toepassing op zaken waardoor bijvoorbeeld foto's van knutselwerken van de leerlingen er niet onder zullen vallen.521 Het kan echter nog steeds onder het wet verwerking persoonsgegevens vallen wanneer de afbeelding van de zaak de persoon identificeerbaar maakt.522 Een tekening met de naam van de minderjarige leerling op zal hem/haar identificeerbaar maken. Een installatie waaraan de gehele de klas meewerkte, zal het identificeren van leerlingen al moeilijker maken. Zelfs al staat de naam van het leerling niet op het werk dan kan identificatie nog steeds mogelijk zijn door specifieke elementen die kenmerkend zijn voor zijn/haar fysieke, fysiologische, psychische, economische, culturele of sociale identiteit.523 Wanneer een bijvoorbeeld de enige leerling met twee mama's in de klas een tekening van zijn gezin maakt, zal het niet moeilijk zijn de leerling te identificeren. Het zal dus steeds van de context afhangen of er sprake is van identificatie. Foto's gemaakt door leerlingen die gebruikt worden door de school kunnen in conflict komen met het auteursrecht. Wanneer het een werk van een leerling op zich niet identificeerbaar lijkt, zal men desondanks toch nog de toestemming moeten vragen om het werk te publiceren op de website of de schoolkrant.524 Deze toestemming werd expliciet opgenomen in de suggestie van toestemmingsformulier in 2013 van het Gemeenschapsonderwijs.525
COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 11. 520 M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 125. 521 L . DIERICKX, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 57. 522 Art. 1 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levensfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; L . Dierickx, Het recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 59 523 Art. 1 §1 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens 524 Art. XI 165 Wetboek van economisch recht. 525 H. DE KEYSER, K. DE RIDDER, J. VERLEIJEN, Sociale media op school. Zet jouw school op de digitale kaart, Brussel, Politeia, 2013, 72 519
79
5.3.3 BEELDMATERIAAL GEMAAKT TIJDENS SCHOOLUITSTAPPEN Wie zich op een openbare plaats begeeft, moet zich volgens de rechtspraak526 bewust zijn van zijn geringer recht op privéleven. De achterliggende reden is dat iedereen die zich in het openbaar begeeft en handelingen stelt, door eenieder kunnen vastgesteld worden.527 Wanneer een klas of school op uitstap gaat en er foto’s gemaakt worden tijdens de stadswandeling dan zal de school geen toestemming moeten vragen van de leerlingen en hun ouders. Daartegenover staat dat er geen vermoeden van stilzwijgende toestemming geldt wanneer het beeldmateriaal genomen wordt op een openbare plaats maar de gefotografeerde leerling zich op een niet publiek toegankelijke plaats bevindt.528 Foto’s gemaakt op schooluitstappen vallen echter meestal onder de regeling van de niet-gerichte beeldmateriaal529 waardoor het informeren via het schoolreglement zal gebeuren.
5.3.4 CLAUSULES IN DE PRAKTIJK Hoe worden deze regels en richtlijnen in de praktijk omgezet? In wat volgt worden de clausules over beeldmateriaal in modellen van schoolreglementen besproken van het OVSG, Gemeenschapsonderwijs, Vlaams Katholiek Onderwijs (bestaande uit: VVKSO en VVKBaO). Wat het Provinciaal Onderwijs Vlaanderen (POV) en Fopem betreft, beschikken zij zoals reeds gesteld bij het persoonlijk dossier niet over een model van schoolreglement. Wanneer zij vragen inzake beeldmateriaal krijgen, verwijzen zij naar de bestaande regelgeving (o.a. wet verwerking van persoonsgegevens). In 2008 werd een standaardbrief (zie bijlage) opgesteld voor gericht beeldmateriaal na goedkeuring van de privacycommissie. In de brief wordt een exhaustieve lijst opgesteld van de publicatiekanalen en een lijst van de momenten wanneer foto's van de leerlingen genomen worden. De standaardbrief heeft als doel toestemming te verkrijgen voor gericht beeldmateriaal OVSG Het model van schoolreglement van het OVSG lijkt verder te gaan dan wat de privacycommissie vereist. De clausule over beeldmateriaal in het model van schoolreglement van secundair onderwijs en basisonderwijs luidt als volgt: "Art.47 Afbeeldingen van personen
Arbh. Antwerpen 1 oktober 2002, RW 2003-2004, (298) 299; Rb. Antwerpen 7 maart 2007, RW 2007, (332); P. DE HERT, R. SAELENS, “Recht op bescherming privé-leven”, TPR 2009, (838) 843. 527 Rb. Antwerpen 7 maart 2007, RW 2007, (332) 528 Cass. 5 november 2004, NJW 2005, (517)518. 529 B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. B ELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 99. 526
80
Voor de publicatie van zowel geposeerde (gerichte) als niet-geposeerde, spontane afbeeldingen van leerlingen wordt aan de ouders expliciet een schriftelijke toestemming gevraagd."530 Het OVSG vraagt dus ook toestemming voor niet-gericht beeldmateriaal. Dat blijkt uit de vermelding dat bij geposeerde foto's 'gericht' tussen haakjes vermeldt wat doet vermoeden dat met spontane, niet geposeerde foto's niet-gericht beeldmateriaal bedoeld worden.
Gemeenschapsonderwijs Het Gemeenschapsonderwijs maakt in zijn model van schoolreglement gebruik van volgende clausule: "2. Privacywetgeving en gebruik van beeldmateriaal De school of een televisieploeg maakt foto’s, video- en televisieopnames van leerlingen tijdens verschillende evenementen in de loop van het schooljaar. Die gebruiken we voor onze schoolwebsite en we illustreren er onze publicaties mee. De school heeft daarvoor jouw individuele toestemming nodig. Je krijgt daarvoor van ons een document. Je kan je altijd verzetten tegen het gebruik van beeldmateriaal en een gegeven toestemming kan je altijd herroepen."531 Het document vraagt de expliciete toestemming voor de publicatie als het maken van beeldmateriaal.532 Dit aan de hand van volgende tekst: "Beste ouder(s) Het kan gebeuren dat de school of een tv-ploeg foto’s, video- of televisieopnames van leerlingen maakt tijdens verschillende evenementen in de loop van het schooljaar. Die gebruiken we voor onze schoolwebsite en we illustreren er onze publicaties mee. Door dit document te ondertekenen, geeft u hiervoor toestemming. Bedenkt u zich in de loop van het schooljaar en vraagt u ons om bepaalde beelden te verwijderen, dan geven we daar onmiddellijk gevolg aan overeenkomstig de privacywet.
Model schoolreglement Secundair onderwijs van Onderwijssecretariaat van Steden en Gemeenten; Art. 33 Model schoolreglement basisonderwijs van Onderwijssecretariaat van Steden en Gemeenten 531 Model schoolreglement secundair onderwijs van het GO-onderwijs, model 2014-2015, 40 532 Modelformulier privacywetgeving en gebruik van beeldmateriaal bij Model schoolreglement secundair onderwijs van het GO-onderwijs, model 2014-2015, 50. 530
81
Ik geef hierbij toestemming aan de school om tijdens het schooljaar [ … - … ] vanaf 1 september 2014 beelden/foto’s
van …………………………………………..[naam van de leerling] te maken en te
publiceren."533 Echter in 2013 werd de tip gegeven om volgend formulier te hanteren met als tekst: "Ondergetekende,................., geeft hierbij de toelating om afbeeldingen, foto's, filmmateriaal en klaswerkjes van zijn/haar zoon/dochter, genaamd................, vrij te gebruiken in diverse digitale communicatiekanalen en gedrukte publicaties van de school. Gelezen en goedgekeurd, datum en handtekening"534 Het gebruik van deze tekst maakt ook geen onderscheid tussen gericht en niet-gericht beeldmateriaal. Beide teksten specificeren ook niet genoeg waar en waarvoor het beeldmateriaal
gebruikt
zal
worden,
laat
staan
dat
zij
per
evenement
als
per
communicatiekanaal de keuze laat om zijn/haar toestemming te geven. Het clausulevoorstel van 2013 was iets specifieker maar vergeleken met de standaardbrief ook al wat versoepeld. Zowel de toestemming voor het maken van het beeldmateriaal als voor het publiceren word in eenzelfde zin gevraagd. Het is vanzelfsprekend dat een school niet veel is met een toestemming tot het maken van beeldmateriaal als het niet gepubliceerd mag worden. Volgens het recht op afbeelding dient men echter te voorzien in afzonderlijke toestemmingen. Opmerkelijk is ook dat enkel een modelformulier voor de ouders mee is opgenomen in het modelreglement maar het schoolreglement zich ook naar de leerling zelf richt.
VVKSO en VVKBaO Het VVKSO adviseert volgende clausule in zijn model van schoolreglement inzake beeldmateriaal: "Publicatie van beeldopnamen (foto’s, filmpjes …) Wij publiceren geregeld beeldopnamen van leerlingen op onze website, in de schoolkrant [opsomming van de verschillende publicatiekanalen] en dergelijke. Met die beelden willen we geïnteresseerden op school en daarbuiten op een leuke wijze informeren over onze activiteiten. De personen die de beeldopnamen maken zullen dat steeds doen met respect voor wie op die beelden staat. We letten erop dat de beeldopnamen niet aanstootgevend zijn. Bij twijfel zullen we steeds de betrokkenen aanspreken en hun toestemming vragen.
Modelformulier privacywetgeving en gebruik van beeldmateriaal bij Model schoolreglement secundair onderwijs van het GO-onderwijs, model 2014-2015, 50. 534 H. DE KEYSER, K. DE RIDDER, J. VERLEIJEN, Sociale media op school. Zet jouw school op de digitale kaart, Brussel, Politeia, 2013, 72. 533
82
We gaan ervan uit dat je geen bezwaar hebt tegen de publicatie van beeldopnamen die te maken hebben met activiteiten van onze school. Mocht je daar toch bezwaar tegen hebben, dan kan je dat op elk moment van het schooljaar melden aan de directie. We zullen je bezwaar respecteren en geen beelden van jou publiceren. We wijzen erop dat deze regels ook voor jou gelden. Volgens de privacywet mag je beeld- of geluidsopnamen waarop medeleerlingen, personeelsleden van de school of andere personen herkenbaar zijn, niet publiceren of doorsturen tenzij je de uitdrukkelijke toestemming hebt van alle betrokkenen."535 Deze clausule vermeldt alles wat de privacycommissie vereist inzake de informatieplicht. Het maakt ook geen onderscheid tussen gericht en niet gericht beeldmateriaal. Bij de toelichting van deze clausule maar ook in de clausule zelf valt te lezen dat het VVKSO geen expliciete toestemming maar een impliciete toestemming gebruikt voor gericht beeldmateriaal. De motivering hiervoor is dat het anders niet werkbaar is in de praktijk. Ze maken wel een uitzondering voor gericht beeldmateriaal dat gevoelig zou liggen bij de leerling.536 Hoe de school deze gevoeligheid moet interpreteren is echter niet duidelijk. Deze clausule zorgt voor problemen aangezien de ouders en de leerling verplicht worden toestemming te geven voor de publicatie van beeldmateriaal wil de leerling ingeschreven worden of blijven. Ze kunnen steeds gebruik maken van hun verzetsrecht. Indien de leerling als zijn ouders geen beeldmateriaal gepubliceerd willen zien dan zullen zij eerst wel toestemming geven maar onmiddellijk daarna een bezwaar aan de directie formuleren. Dit zorgt voor moeilijkheden wanneer men wel de publicatie wenst van de klasfoto's maar niet van ander beeldmateriaal. In deze situatie kan men zich niet vooraleer het beeldmateriaal gemaakt en/of gepubliceerd is zich verzetten. Een gelijkaardige clausule wordt gehanteerd door het VVKBAO in zijn model: "16.3 Publiceren van foto’s De school publiceert geregeld foto’s van leerlingen op de website, in de schoolkrant,…
. De beeldopnamen gebeuren steeds met respect voor wie op de beelden staat. We gaan ervan uit dat je geen bezwaar hebt tegen de publicatie van de beeldopnamen die te maken hebben met de activiteiten van onze school. Mocht je daar toch bezwaar tegen hebben, dan kan je dat op elk moment van het schooljaar melden aan de directie. We zullen het bezwaar respecteren en geen beelden van je kind meer publiceren."537
Model schoolreglement VVKSO Toelichting model schoolreglement VVKSO ‘Publicatie van beeldopnamen (foto’s, filmpjes…) 537 Model schoolreglement voor het basisonderwijs van het Vlaams Verbond voor Katholiek Basisonderwijs, versie 2014, 34 535 536
83
Het VVKBaO heeft deze clausule in samenspraak met de privacycommissie opgemaakt waarna ze ook goedgekeurd is door de privacycommissie.538 Opmerkelijk is dat het doel van de foto's hier niet in gespecificeerd wordt in tegenstelling tot het secundair onderwijs. Net zoals voor het secundair onderwijs wordt hierbij van een impliciete toestemming vertrokken waartegen men zich kan verzetten. Besluit Wat de informatieplicht voor niet gericht beeldmateriaal betreft zijn, is het merendeel in orde. Wat de scholen van het OVSG betreft kan dit opgenomen zijn in het toestemmingsformulier aangezien zij ook een schriftelijke toestemming vraagt voor niet gericht beeldmateriaal. Het OVSG heeft echter geen model van toestemmingsformulier. Voor gericht beeldmateriaal zijn de scholenkoepels naar een minder specifieke clausule geëvalueerd ondanks de standaardbrief van 2008 die specifieke toestemming vraagt via exhaustieve lijsten. Het VVKSO en VVKBaO voorziet nog in een mogelijkheid om een exhaustieve lijst van de publicatiekanalen te maken terwijl de andere koepels het bij algemene bewoordingen houden.
5.3.5 BEWAKINGSCAMERA'S In 2012 werd een school in Keerbergen teruggefloten door de Vlaamse Scholierenkoepel voor het gebruik van camera's als leerlingentoezicht.539 Twee jaar daarvoor ijverde een school in Mariadal (Hoegaarden) voor het plaatsen van camera's in elk klaslokaal.540 Ook dit werd op fel protest onthaald. Er bestaan heel wat motieven om bewakingscamera's te plaatsen op school maar zijn ze ook nodig? Een school kan beslissen om bewakingscamera's te plaatsen maar zal hierbij rekening moeten houden met de finaliteitsprincipe en het proportionaliteitsprincipe.541 Het finaliteitsprincipe zorgt ervoor dat scholen enkel beelden kunnen opnemen om bewijzen te verzamelen van overlast, het plegen van een misdrijf, schadeverwekkers, verstoorders van de openbare orde en het opsporen van getuigen of slachtoffers.542 Bij overlast mag men niet automatisch denken aan een schending van het schoolreglement. De camerawet spreekt enkel over overlast zoals bepaald E-mail met VVKBaO d.d. 25 maart 2015 E. BELSAECK, "School mag leerlingen niet met camera volgen", De Morgen 20 juni 2012, http://www.demorgen.be/binnenland/school-mag-leerlingen-niet-met-camera-volgen-a1456937/ 540 P. DEMEYER, "School wil camera in elke klas", Nieuwsblad 29 januari 2010, http://www.nieuwsblad.be/cnt/grd2likaa. 541 P. DE HERT, R. SAELENS, "De camerawet: een zoektocht naar een afweging tussen het recht op privacy en het recht op veiligheid", T. Straf. 2007, (93) 94-95. 542 Art. 6 §3, tweede lid Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's 538 539
84
in art. 135 van de Nieuwe Gemeentewet (bv. vechtpartij, nachtlawaai,vandalisme...).543 CAO nr. 68 vermeldt als rechtmatige doelen de veiligheid en gezondheid maar ook ter bescherming van goederen en ter controle van werknemers.544 Ter bescherming van goederen zal bijvoorbeeld het geval zijn in de computerklas van eens school.
De beelden die door deze camera's
opgenomen worden, mogen echter niet als bewijs dienen voor schendingen van het schoolreglement. Dit is in strijd met het finaliteitsprincipe. In de camerawet545 wordt een onderscheid gemaakt tussen drie soorten plaatsen waar bewakingscamera's bevestigd mogen worden. Scholen vallen onder de voor publiek toegankelijke besloten plaatsen.546 Indien ze camera's wensen te plaatsen zullen ze eerst de privacycommissie en de korpschef op de hoogte moeten brengen.547 Het informeren over de bewakingscamera's dient op een manier te gebeuren die aangepast is aan de leeftijd van de minderjarige.548 Het informeren kan gebeuren door de pictogrammen die aangebracht dienen te worden.549 Het op voorhand informeren is niet verplicht wanneer het plaatsen van bewakingscamera’s net tot doel heeft misdrijven aan te geven bij de overheid. Wel zal het plaatsen van camera’s met dit doel toereikend, niet overmatig en ter zake dienend moeten zijn.550 De beelden mogen maximum één maand bewaard blijven en551 de gefilmde leerlingen hebben recht op toegang tot de beelden.552 Het vastleggen van schendingen van het schoolreglement is dan ook een ander doel dan wat in de camerawet is vastgelegd. Voor deze camera's zal de wet verwerking persoonsgegevens van toepassing zijn en zullen dus aan de voorwaarden voor een gegevensverwerking voldaan dienen te zijn. Is het wel verantwoord om bewakingscamera's op school te plaatsen? De school heeft als doel de ontwikkeling van de jongere te ondersteunen maar is dit wel mogelijk als de jongere zich in de gaten gehouden voelt? Brits onderzoek toonde aan dat jongeren niet weigerachtig staan ten aanzien van bewakingscamera's op school zolang er een evenwicht wordt gevonden tussen het Art. 2, 4° Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's; A. MARUT, "Bewakingscamera's" in P. LAMBERT, W. BRUGGEMAN, I. DELBROUCK, et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, Mechelen, Kluwer, losbl., (193/01) 193/31. 544 Art. 4 §1 Collectieve arbeidsovereenkomst nr. 68 van 16 juni 1998 betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de werknemers ten opzichte van de camerabewaking op de arbeidsplaats. 545 Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's 546 Art. 2, 3° Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's 547 Art. 6, §2 Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's 548 M. VERBRUGGEN, "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, (115) 126. 549 Art. 6 §3 Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's 550 Cass. 27 februari 2001, AR P.99.0706.N 551 Art. 6 §3 Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's 552 Art. 12 Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's 543
85
recht op privacy en hun veiligheid.553 Een te veel aan camera's of het doel waarvoor ze gebruikt kan voor wantrouwen van de leerlingen ten aanzien van de school zorgen.554 Zo zal het gebruik van camera's als toezicht op het naleven van het schoolreglement op niet veel begrip van jongeren kunnen rekenen omdat ze zich geviseerd voelen.555 Zelfs als de camera's geplaatst worden voor de veiligheid van leerlingen zullen sommigen onder hen dit zien als een extra controle. Het Britse onderzoek wijst ook op het gevaar van selffulfilling prophecy. Wanneer jongeren zich niet vertrouwd voelen door de school hebben zij minder te verliezen hebben bij het stellen van regeloverschrijdend gedrag.556 Het aanvaarden van camerabewaking is net zoals elke beslissing die de school maakt die de leerlingen treft, afhankelijk van de participatie van de leerlingen in het beslissingsproces.557 Dit zal voornamelijk het geval zijn in het secundair onderwijs waar jongeren op zoek gaan naar hun eigen stem en gehoord willen worden.
5.4 ELEKTRONISCHE BRIEFWISSELING (E-MAIL, SMS,…) Tijdens ICT lessen kan de leerkracht informatica de computers van de leerlingen beheren en dus nagaan of er geen misbruik wordt gemaakt. Zo kan hij schermen meelezen wanneer leerlingen tijdens de les chatten. Kan dit zomaar? Art. 314bis §1, 1° van het strafwetboek bepaalt: “Met gevangenisstraf van zes maanden tot één jaar en met geldboete van tweehonderd [euro] tot tienduizend [euro] of met een van die straffen alleen wordt gestraft hij die: 1° ofwel, opzettelijk, met behulp van enig toestel privé-communicatie of -telecommunicatie, waaraan hij niet deelneemt, tijdens de overbrenging ervan, afluistert of doet afluisteren, er kennis van neemt of doet van nemen, opneemt of doet opnemen, zonder de toestemming van alle deelnemers aan die communicatie of telecommunicatie;” Het meekijken van chatberichten via overname van het scherm, valt mijn inziens onder de toepassing van art. 314bis §1, 1° Sw. omdat het gelijk te stellen valt met telecommunicatie. Bij chatberichten wordt ook privécommunicatie gevoerd gezien het gaat om een taaluiting in een gesprek tussen personen.558 Ook het heen- en weer mailen van personen valt onder art. 314bis §1, 1° Sw voor zover de leerkracht kennis neemt alvorens de leerling de e-
E. TAYLOR, "I spy with my little eye: the use of CCTV and the impact on privacy", The Sociological Review 2010, (381) 391. 554 E. TAYLOR, "I spy with my little eye: the use of CCTV and the impact on privacy", The Sociological Review 2010, (381) 391-393. 555 E. TAYLOR, "I spy with my little eye: the use of CCTV and the impact on privacy", The Sociological Review 2010, (381) 392. 556 E. TAYLOR, "I spy with my little eye: the use of CCTV and the impact on privacy", The Sociological Review 2010, (381) 392. 557 E. TAYLOR, "I spy with my little eye: the use of CCTV and the impact on privacy", The Sociological Review 2010, (381) 398. 558 D. DEWANDELEER, "Afluistermisdrijven (art. 259bis en art. 314bis Sw.)" in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, S. VANDROMME, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2014, (9)21. 553
86
mail opvraagt.559 Voor leerkrachten met een ambtenarenstatuut is art. 259bis Sw. van toepassing. Er bestaat discussie of e-mails onder de onschendbaarheid van het briefgeheim vallen.560 Volgens het arbeidshof te Luik vallen e-mails er niet onder.561 Ook het Hof van Cassatie lijkt het begrip briefgeheim eng in te vullen. Zo valt een verzegeld postpakket niet onder art. 29 Gw.562 Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft echter al meerdere malen geoordeeld dat e-mailverkeer onder de toepassing van artikel 8 EVRM dat onder meer bescherming voor persoonlijke correspondentie biedt, valt.563 Het mensenrechtencomité van de Verenigde Naties stelt in zijn resolutie van 2013564 dat het recht op privacy zowel offline als online gegarandeerd dient te worden. In de brochure van de Vlaamse overheid over veilig ICT-gebruik op school wordt het binnenbreken van een mailbox gezien als een schending van het briefgeheim.565 De wetgever kon destijds ook niet voorzien welke technologische evoluties er zich nog zouden voordoen. Uit deze redeneringen kan mijn inziens afgeleid worden dat zowel e-mail, sms, chatberichten en dergelijke meer onder het recht op privacy en dus ook het briefgeheim vallen. Daarnaast stelt de wet elektronische communicatie566 het opzettelijk kennisnemen van allerhande informatie die via elektronische weg is verstuurd strafbaar.567 Er bestond discussie of art. 124 van wet elektronische communicatie ook sloeg op de inhoud van e-mails. Het artikel spreekt namelijk van "kennis nemen van het bestaan van informatie van alle aard".568 Cassatie besliste in 2009 dat het kennisnemen van de inhoud van een e-mailbericht niet kan zonder het kennisnemen van het bestaan van het e-mailbericht.569 Art. 124 van de wet elektronische communicatie zal dus ook van toepassing zijn op chatberichten570 wanneer deze opzettelijk meegelezen worden door de leerkracht.
D. DEWANDELEER, "Afluistermisdrijven (art. 259bis en art. 314bis Sw.)" in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, S. VANDROMME, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2014, (9)25-26 en 45; L. CEULEMANS, "De kennisname van emails «tijdens de overbrenging ervan», een verduidelijking van het telecommunicatiegeheim?", T. Straf. 2008, (226) 228. 560 G. REMY, "Bescherming van het privé-leven internet en briefwisseling", T. Verz. 2003, (163) 166. 561 Arbh. Luik 23 maart 2004, RRD 2004, afl. 110, (73) 78. 562 Cass. 27 juli 1999, AR P.09.0766.F 563 EHRM Amann v. Switzerland, 2000; EHRM Copland v. Verenigd Koninkrijk, 2007. 564 Resolutie 68/167 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (18 december 2013), UN Doc A/RES/68/167 (2014). 565 VLAAMSE OVERHEID, Veilig online. Tips voor veilig ICT-gebruik op school, 2007, 42 566 Wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie 567 Art. 124 j° 145 §1 Wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie 568 Art. 124 Wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie 569 Cass. 1 oktober 2009, AR C.08.0064.N 570 J. KERKHOFS, "Schending geheim van privé-communicatie opname door particulier die aan het gesprek deelneemt", T. Straf. 2014, (252) 252 559
87
Systemen van access log daarentegen vormen geen inbreuk op art. 314bis §1, 1° van de leerling. Access log systemen houden alle geraadpleegde websites bij en worden dus nooit tijdens de overbrenging bijgehouden maar steeds erna.571 Een informaticaleerkracht kan op deze manier in de gaten houden of er misbruik wordt gepleegd in plaats van het scherm via een andere computer over te nemen. Wie zijn brieven laat rondslingeren kan zich ook niet op het briefgeheim beroepen wanneer iemand deze toevallig leest. Hiermee kan de leerkracht die per toeval in een gemeenschappelijke ruimte even over de schouder van een leerling meekijkt om te zien of er geen misbruik wordt gemaakt van het internetgebruik, het briefgeheim niet schenden. Meestal zal een bericht dat openstaat op het scherm reeds aan de geadresseerde bezorgd zijn waardoor volgens Cassatie ook geen bescherming van het briefgeheim bestaat.572
5.4.1 SMS Bijna alle jongeren bezitten vandaag een gsm waarmee ze constant in verbinding staan met hun leeftijdsgenoten. Elke leerkracht kent dan ook het probleem van leerlingen die tijdens de les sms’en of het gebruik van de gsm om te spieken. Vervelend wanneer je als leerkracht de aandacht probeert te houden want ondanks een verbod in het schoolreglement houdt slechts een handvol er zich aan. Het valt dan wel eens voor dat leerkrachten een gsm in beslag nemen maar soms kan het zo ver gaan dat de leerkracht de sms (voor)leest. Het lezen of voorlezen van sms’en kan problemen geven inzake de onschendbaarheid van het briefgeheim en kan dus strafbaar zijn op basis van art. 460 Sw. Ook hier is het niet duidelijk of een sms onder de toepassing van het briefgeheim valt. Het Arbeidshof te Luik573 stelde dat onder het begrip brief men enkel de per post of per koerier vervoerde briefwisseling moet verstaan. Het kinderrechtencommissariaat daarentegen stelt dat sms’en gelijkgesteld dienen te worden met brieven waardoor het briefgeheim (art. 29 GW) van toepassing is.574 Sms'en vallen wel onder het begrip telecommunicatie waardoor ook hier wet op elektronische communicatie van toepassing zijn.575 Wanneer een leerling louter voor overlast zorgt met het gebruik van zijn of haar gsm dan is het zeker niet gerechtvaardigd om de berichten te lezen. Wanneer daarentegen een leerling verdacht wordt van spieken tijdens een toets of examen, kan het van belang zijn om de sms’en te Arbh Gent 9 mei 2005, Soc. Kron. 2006, (158) 158-159. Cass. 26 september 2012, AR P.09.0766.F; Cass. 21 oktober 2009, AR P.09.0766.F. 573 Arbh. Luik 23 maart 2004, RRD 2004, afl. 110, 77-78. 574 B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. B ELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 101. 575 Art. 124 j° 145 §1 Wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie; D. DEWANDELEER, "Afluistermisdrijven (art. 259bis en art. 314bis Sw.)" in A. VANDEPLAS, P. ARNOU, S. VAN OVERBEKE, S. VANDROMME, Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2014, (9) 23. 571 572
88
lezen en dient er een afweging gemaakt te worden tussen de pedagogische taak en het briefgeheim.576 Het kinderrechtencommissariaat stelt dan ook dat het sms-verkeer tijdens toets of examen mag doorgenomen worden door de school bij ernstige verdenkingen van fraude. Dit dient steeds in aanwezigheid van de minderjarige te gebeuren en de school dient hieromtrent regels op te nemen in het schoolreglement.577 Er kan steeds om toestemming gevraagd worden van de minderjarige om het sms-verkeer te lezen waardoor er geen inbreuk op de privacy plaatsvindt. Vaak zullen deze problemen zich voordoen in het secundair onderwijs waardoor geen ouders betrokken dienen te worden om toestemming te verlenen. Ondanks de hiërarchische positie tussen school en leerling beklemtoont het kinderrechtencommissariaat dat minderjarigen nog steeds op hun zelfstandigheid dienen te worden aangesproken desondanks zij eventueel geen vrije toestemming verlenen in zo'n situatie.578
6 EEN AFDWINGBAAR RECHT? Een recht op eerbiediging van privéleven houdt niet veel in als het niet afgedwongen kan worden. Leerlingen waarvan het recht op privacy geschonden is, kunnen dit aanklagen via verschillende kanalen. Zo bestaat er de klachtenlijn van het kinderrechtencommissariaat, klacht bij de privacycommissie maar ook een vordering voor de rechtbank is mogelijk. In dit hoofdstuk zal ingegaan worden op de mogelijkheden die de leerling heeft om de schending van zijn privacy aan te kaarten. Art. 8 van het EVRM heeft directe werking voor zover het een inmengingverbod van de overheid oplegt.579 Art. 22bis GW die een recht op privéleven voor de minderjarige inhoudt heeft ook directe werking ten aanzien van de overheid.580 Met het Marckx arrest kan een Staat ook positieve verplichtingen worden opgelegd ter bescherming van dit recht.581 Er bestaat echter discussie over de derdenwerking van positieve verplichtingen in artikel 8 EVRM. Zo zijn er verschillende strekkingen waaronder de theorie van de onrechtstreekse derdenwerking die stelt dat art. 8 doorwerkt in verhoudingen tussen particulieren voor zover ze via privaatrechtelijke normen zijn vastgelegd of via open normen zoals het openbaar belang, belang van het kind en
B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. BELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 101. 577 B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. B ELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 101. 578 B. BELIËN, “Recht en onderwijs in de praktijk” in B. B ELIËN, G. VAN HAEGEDOREN, Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 101. 579Cass. 10 mei 1985, Arr. Cass. 1984-1985, 1230; I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 24. 580 A. VANDAELE, “Rechten van kinderen in de grondwet”, Juristenkrant 11 april 2000, 13. 581 A. VANDAELE, “Rechten van kinderen in de grondwet”, Juristenkrant 11 april 2000, 13. 576
89
billijkheid zijn vastgelegd.582 De onrechtstreekse derdenwerking werkt als interpretatie van andere normen die worden opgeworpen. Daarnaast bestaat de rechtstreekse derdenwerking die stelt dat verdragsrechten in de tussenkomst met de nationale rechter kunnen worden opgeworpen bij conflicten tussen particulieren.583 Zowel de directe als indirecte derdenwerking worden in de Belgische rechtspraak toegepast.584 Recht op privacy vindt ook zijn uitwerking in persoonlijkheidsrechten. Dit zijn subjectieve rechten die hun grondslag vinden in het algemeen rechtsbeginsel dat derden een verbod op legt binnen te dringen in het gebied van andermans persoonlijkheid.585 Het recht op privacy op zich maakt echter geen subjectief recht in België in tegenstelling tot Frankrijk waar dit wel het geval is. Echter wordt in de rechtspraak wel gebruik gemaakt van het recht op privacy als persoonlijkheidsrecht zonder te verwijzen naar de wettelijke of internationale norm.586 Sommigen zijn van mening dat persoonlijkheidsrechten uitgeoefend kunnen worden buiten het burgerrechtelijke aansprakelijkheidsrecht.587 Dit zou ervoor zorgen dat het slachtoffer niet meer hoeft aan te tonen dat er sprake is van fout, schade en een causaal verband tussen fout en schade.588 De meerderheid is echter van mening dat een schending van het recht op privacy via art. 1382 BW dient afgedwongen te worden.589 Wanneer het gaat om strafrechtelijke bepalingen zoals schending van het beroepsgeheim maar ook art. 314bis Sw. kan de strafrechter aangewend worden.
6.1 DE COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER (CBPL) Wanneer de uitoefening van de betrokkene zijn rechten bemoeilijkt wordt door de verwerker dan kan men een beroep doen op de privacycommissie. Dit zal bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de minderjarige inzage in zijn leerlingendossier wenst maar de onderwijsinstelling hier niet op ingaat. In deze situatie zal men 45 dagen na het verzoek tot inzage een beroep kunnen I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 25; J-S. VANWIJNGAERDEN, “De werking van grondrechten tussen particulieren, geïllustreerd met voorbeelden.”, Jura Falc. 2007-2008, (217) 229. 583 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 25; J-S. VANWIJNGAERDEN, “De werking van grondrechten tussen particulieren, geïllustreerd met voorbeelden.”, Jura Falc. 2007-2008, (217) 229. 584 J-S. VANWIJNGAERDEN, “De werking van grondrechten tussen particulieren, geïllustreerd met voorbeelden.”, Jura Falc. 2007-2008, (217) 235. 585 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 26. 586 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 27. 587 E. VERJANS, "Buitencontractuele aansprakelijkheid voor schending van persoonlijkheidsrechten", RW 2013, (522) 523. 588 I. VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 27. 589 E. VERJANS, "Buitencontractuele aansprakelijkheid voor schending van persoonlijkheidsrechten", RW 2013, (522) 523-524 582
90
doen op de privacycommissie.590 Deze zal dan als bemiddelaar tussen de onderwijsinstelling en leerling fungeren.591 Naar aanleiding van de Europese onderhandelingen inzake dataprotectie zou er een Europese consensus bestaan om de nationale privacycommissies de bevoegdheid te geven boetes uit te delen aan bedrijven en particulieren die de privacywetgeving schenden.592 Hierdoor zou de privacywetgeving afgedwongen kunnen worden door de commissie.
6.2 HET KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT Leerlingen wiens recht op privacy geschonden wordt, kunnen ook klacht neerleggen bij de klachtenlijn van het kinderrechtencommissariaat. Het kinderrechtencommissariaat zal net zoals de privacycommissie bemiddelend optreden wanneer de leerling of zijn ouders nergens gehoor krijgen. De klachtenlijn kan daarnaast ook doorverwijzen wanneer een andere organisatie gepastere hulp kan bieden.593 Wanneer klacht bij het kinderrechtencommissariaat is neergelegd en de leerling of zijn ouders een gerechtelijke procedure wensen te starten zal de procedure bij het commissariaat geschorst worden.594 Het kinderrechtencommissariaat kan daarnaast ook het beleid informeren wanneer zij geconfronteerd wordt met regelmatig terugkomende problemen.
6.3 PROCEDURE VOOR DE RECHTBANK VAN EERSTE AANLEG Bij een schending van het recht op privéleven kan ook naar de burgerlijke rechter gestapt worden om een schadevergoeding te verkrijgen. Er bestaan in de rechtsleer twee strekkingen over hoe dit dient te gebeuren. De eerste strekking gaat ervan uit dat dit dient te gebeuren op basis van de klassieke aansprakelijkheidscriteria van fout, schade en oorzakelijk verband.595 Een tweede strekking vindt dat een schending van het persoonlijkheidsrecht een afzonderlijke objectieve grond voor een aansprakelijkheidsvordering op zonder daarvoor de voorwaarden uit art. 1382 BW bewezen dienen te worden.596 Dit zorgt er niet voor dat art. 1382 BW niet meer ingeroepen kan worden, het artikel kan zelfs samen met het persoonlijkheidsrecht ingeroepen Art. 10 §1, 7de lid Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 591 Art. 31 §3 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; R. SCHELLAERT, Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 146. 592 D. SOENENS, "Privacycommissie gaat boetes uitdelen", De Morgen 4 april 2015 (geraadpleegd 5 april 2015), http://www.demorgen.be/binnenland/privacycommissie-gaat-boetes-uitdelen-a2276271/ 593 KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, Wat doen we?, http://www.kinderrechtencommissariaat.be/wat-doenwe 594 Art. 6, 2° Decreet van 15 juli 1997 houdende oprichting van een Kinderrechtencommissariaat en instelling van het ambt van Kinderrechtencommissaris. 595 E. VERJANS, "Buitencontractuele aansprakelijkheid voor schending van persoonlijkheidsrechten", RW 2013, (522) 523. 596 L. DIERICKX, Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 23-24. 590
91
worden waardoor er geen fout meer bewezen dient te worden.597 Ook biedt het art. 1382 BW nog een oplossing voor alles wat buiten het toepassingsgebied van het persoonlijkheidsrecht valt. Wanneer er sprake is van een schending van het beroepsgeheim dient ook geen opzet bewezen te worden voor een burgerrechtelijke aansprakelijkheidsvordering. Er kan namelijk ook sprake zijn van een nalatigheid door het bekendmaken van informatie.598 Een autonome grond voor een rechtsvordering van een persoonlijkheidsrecht is voornamelijk van belang bij preventieve procedure.599 Art. 15bis van de wet verwerking persoonsgegevens voorziet in een aansprakelijkheidsgrond ten aanzien van de verantwoordelijke van de persoonsgegevens. Om deze grond in te roepen dient aan drie voorwaarden voldaan te zijn. Ten eerste moet het gaan om een handeling in strijd met een bepaling uit de wet verwerking persoonsgegevens of zijn uitvoeringsbesluiten. Ten tweede moet er sprake zijn van schade geleden door de betrokkene. Ten derde moet er een causaal verband bestaan tussen de schending van de bepaling en de geleden schade.600 Soms stelt men dat art. 15bis een vorm van objectieve aansprakelijkheid is aangezien de verantwoordelijk aansprakelijk gesteld wordt indien hij geen tegenbewijs voorlegt.601 Dit tegenbewijs bestaat eruit dat de verantwoordelijke kan aantonen dat het schadeverwekkende feit niet aan hem toegeschreven kan worden.602 Art. 15bis van de wet verwerking persoonsgegevens slaat enkel op de verantwoordelijke waardoor voor een vordering tegen de verwerker de betrokkene een beroep zal moeten doen op het gemeen aansprakelijkheidsrecht.603 Indien de betrokkene zijn verzets-, verbeter- of inzagerecht niet ingewilligd ziet of wanneer de persoonsgegevens langer dan noodzakelijk bewaard worden, kan hij of zij naar de rechtbank van eerste aanleg zetelend zoals in kort geding stappen.604 Op basis van dit artikel kan echter geen aansprakelijkheidsvergoeding aan de rechter zetelend zoals in kort geding worden
L. DIERICKX, Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 24. I . VAN DER STRAETE, J. PUT, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 113. 599 L. DIERICKX, Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 24. 600 D. DE BOT, “Art. 15bis wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 601 D. DE BOT, “Art. 15bis wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 602 Art. 15bis Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens. 603 D. DE BOT, “Art. 15bis wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 604 Art. 14 Wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens; D. DE BOT, “Art. 14 Wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 597 598
92
voorgelegd.605 Het artikel werd namelijk ingevoerd om zo snel mogelijk een einde te stellen aan de schendingen van de wet verwerking persoonsgegevens.606 In het verleden bleek echter dat sommige rechtbanken dit wel toelieten.607 Minderjarigen hebben in principe geen procesbekwaamheid waardoor de ouders of wettelijke vertegenwoordiger een vordering in hun plaats moeten instellen.608 Hierop bestaat de uitzondering dat minderjarigen met voldoende onderscheidingsvermogen een vordering kunnen instellen.609 Het is echter problematisch wanneer de wettelijke vertegenwoordigers blijven stilzitten wanneer de minderjarige zijn recht op privacy geschonden ziet.610
6.4 EUROPEES HOF VOOR DE RECHTEN VAN DE MENS Op het niveau van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan men geen geschillen tussen particulieren voorleggen.611 Een klacht tussen particulieren zal steeds onontvankelijk zijn maar men kan wel de Staat laten veroordelen voor het tolereren van de schending van het recht op privacy tussen particulieren.612
D. DE BOT, “Art. 14 Wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 606 D. DE BOT, “Art. 14 Wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl 607 D. DE BOT, “Art. 14 Wet persoonsgegevens” in P. SENAEVE, F. SWENNEN, G. VERSCHELDEN, Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. 608 I. VERVOORT, "De procespositie van minderjarigen: onbekwaam dus (on)beschermd?", Jur. Falc. 19992000, https://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n1/vervoort.htm 609 I. VERVOORT, "De procespositie van minderjarigen: onbekwaam dus (on)beschermd?", Jur. Falc. 19992000, https://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n1/vervoort.htm 610 I. VERVOORT, "De procespositie van minderjarigen: onbekwaam dus (on)beschermd?", Jur. Falc. 19992000, https://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n1/vervoort.htm 611 J-S. VANWIJNGAERDEN, “De werking van grondrechten tussen particulieren, geïllustreerd met voorbeelden.”, Jura Falc. 2007-2008, (217) 221. 612 J-S. VANWIJNGAERDEN, “De werking van grondrechten tussen particulieren, geïllustreerd met voorbeelden.”, Jura Falc. 2007-2008, (217) 221. 605
93
7 BESLUIT Scholen dienen het recht op privé-leven van hun leerlingen zowel actief als passief te respecteren maar in de praktijk lijkt dit geen gemakkelijk op te lossen vraagstuk. Het recht op privéleven weegt in de praktijk vaak niet op tegen het belang van zorg voor de leerling of een goede organisatie binnen de school. De bestaande regelgeving biedt geen concrete oplossingen voor deze evenwichtsoefening enkel richtlijnen. Het recht op privacy kan daarenboven ook tegenover een ander recht komen te staan zoals de vrijheid van godsdienst en het recht op gelijke kansen in het onderwijs. Dit zorgt ervoor dat er een keuze gemaakt dient te worden tussen een van deze rechten. Wat de mondelinge uitwisseling van privacygevoelige informatie betreft biedt het ambtsgeheim zoals vastgelegd in de decreten onvoldoende privacygaranties voor de leerling. Met de evolutie naar een eerste lijnsbijstand binnen het onderwijs, wint de discussie over de bijbehorende vertrouwelijkheid aan belang. Zeker met de betrekking tot de interne leerlingenbegeleiding. Ondanks het gebrek aan duidelijkheid in zowel de wetgeving als rechtspraak kan de mededeling van het VVKSO betreffende communiceren over privacygevoelige informatie een handige leidraad vormen voor onderwijsinstellingen en CLB's. Deze mededeling vertrekt immers steeds vanuit het belang van de minderjarige. Dit met maximale betrokkenheid van de jongere in kwestie wat vanuit de visie van de minderjarige als zelfstandige alleen maar aan te moedigen valt. De mededeling benadrukt ook dat minderjarigen geïnformeerd dienen te worden of er geheimhouding gegarandeerd kan worden of niet. Dat deze informering in de mate van het mogelijk vóór de uitwisseling van privacygevoelige informatie dient te gebeuren, zou nog wat meer in de verf kunnen gezet worden. Zo kan de leerling zelf beslissen om al dan niet informatie te delen met een persoon die geen vertrouwelijkheid kan garanderen. In dit laatste geval is het ook van belang dat de persoon doorverwijst naar een beroepsgeheimdrager die deze vertrouwelijkheid wel kan garanderen. Het kan namelijk niet de bedoeling zijn dat door het niet kunnen beloven van vertrouwelijkheid de leerling zijn/haar verhaal nergens kwijt kan. Het inlichten over de mate van vertrouwelijkheid is ook van belang voor verdere hulpverlening. Wanneer een leerling voelt dat zijn of haar privacy geschonden is, zal dit het vertrouwen in de hulpverlening niet vergemakkelijken. Het is net dat vertrouwen dat de kans op een succesvolle hulpverlening vergroot. Wanneer de school informatie verzamelt die al dan niet van belang is voor begeleiding, biedt de wet verwerking persoonsgegevens een resem van bepalingen om een overvloed van onnodige informatie te beperken. De vrijstelling van aangifteplicht is echter vaag geformuleerd waardoor 94
er nog steeds een gevaar bestaat voor overmatig bewaren van informatie zonder dat dit gecontroleerd wordt door de privacycommissie. Het is niet duidelijk of ouders en leerlingen weten dat zij bij de vraag naar gegevens door de school ook de mogelijkheid hebben niet te antwoorden. Dit kan opgelost worden door de ouders en leerlingen van deze keuze op de hoogte te brengen. Het decreet rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende participatie op school geeft de leerlingen meer rechten inzake leerlingengegevens. Desondanks dat de wet verwerking persoonsgegevens al een deel van deze rechten zoals het inzagerecht voorzag. Een groot pluspunt is wel dat gegevens inzake het tuchtdossier onder geen enkel beding doorgegeven kunnen worden.613 Ook de gegevens die uitgewisseld mogen worden tussen onderwijsinstellingen worden verder gepreciseerd. Toch wordt in het decreet soms afbreuk gedaan aan de rechten voorzien in de wet verwerking persoonsgegevens. Zo kan het verzetsrecht bij overdracht van leerlingengegevens naar een andere school enkel door de ouders uitgeoefend worden. Tussen de regelgeving en de clausules die effectief in de praktijk gehanteerd worden bestaan discrepanties. Soms wordt meer bescherming gegeven zoals het OVSG dat zowel voor gericht als niet gericht beeldmateriaal de expliciete toestemming vraagt aan de ouders. Het omgekeerde is jammer genoeg ook het geval zoals het inzagerecht dat beperkt wordt tot ouders en meerderjarige
leerlingen
in
het
gemeenschapsonderwijs.
De
clausules
inzake
gegevensverwerking zijn er naar aanleiding van het decreet rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs op vooruit gegaan maar inzake beeldmateriaal achteruit. Het is jammer dat de onderwijsinstellingen de standaardbrief van 2008 niet meer hanteren omdat deze meer aansloot bij de rechten voorzien in de wet verwerking persoonsgegevens en het recht op afbeelding. Er bestaan wel verschillende mogelijkheden voor de minderjarige om zijn recht op privacy af te dwingen. Zowel de privacycommissie als het kinderrechtencommissariaat werken bemiddelend. Het voordeel van het kinderrechtencommissariaat is dat zij bij regelmatig terugkomende problemen het beleid hiervan op de hoogte kunnen brengen. Wat de hardere gerechtelijke aanpak betreft bestaat het probleem van de procesonbekwaamheid. Leerlingen wiens wettelijke vertegenwoordiger van mening is dat het recht niet geschonden is, kunnen zelf een vordering instellen. Dit zal echter geen gemakkelijke stap zijn onder steun van de ouders maar ook zonder juridische basiskennis. Het recht op informationele privacy van de minderjarige leerling wordt dus overheerst door de pragmatische stroming maar hier en daar zijn er toch enkele reformistische accenten te vinden Art. II.2 en art. V.16 Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school. 613
95
(bv. exclusief verzetsrecht aan ouders voor informatie-uitwisseling tussen de scholen). Het zou hier en daar de leerling met onderscheidingsvermogen wat meer het laatste woord moeten krijgen. Dit is reeds het geval bij het multidisciplinair dossier waar de rol van de ouders beperkt wordt wanneer de leerling de leeftijd van twaalf heeft bereikt.614 Door het decreet van 2014 werd al een belangrijke stap gezet in de bescherming van de informationele privacy maar vooraleer de leerling op een volwaardig recht op privacy beroep kan doen, zullen nog wat stappen (verder weg van de ouders) moeten gezet worden.
Art. 7 §1, voorlaatste lid Besluit van de Vlaamse Regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding 614
96
8 BRONNEN 8.1 WETGEVING Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind Aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 20 november 1989 Resolutie 68/167 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (18 december 2013), UN Doc A/RES/68/167 (2014). Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens protocol 1 bij het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens Richtlijn 95/46/EG van 24 oktober 1995 van het Europees Parlement en de Raad betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens. Yogyakarta Principles General Comment No 1 on the Aims of Education, CRC/GC/2001/1, para. 8 Nationaal Burgerlijk wetboek Wetboek van strafvordering Strafwetboek Grondwet Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade Wet van 3 juli 1978 betreffende de arbeidsovereenkomsten Wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens Wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie Wet van 3 juli 2005 betreffende de rechten van vrijwilligers Wet van 21 maart 2007 tot regeling van de plaatsing en het gebruik van bewakingscamera's Wetboek van economisch recht
97
KB 13 februari 2001 ter uitvoering van de wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van verwerking van persoonsgegevens Decreet van 27 maart 1991 betreffende de rechtspositie van bepaalde personeelsleden van het gemeenschapsonderwijs, B.S. 25 mei 1991. Decreet van 27 maart 1991 betreffende de rechtspositie van sommige personeelsleden van het gesubsidieerd onderwijs en de gesubsidieerde centra voor leerlingenbegeleiding, BS 25 mei 1991 Decreet van 25 februari 1997 basisonderwijs Decreet van 1 december 1998 betreffende de centra voor leerlingenbegeleiding Decreet van 26 maart 2004 betreffende openbaarheid van bestuur Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp Decreet 12 maart 2014 betreffende maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften Decreet van 4 april 2014 houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school Besluit van de Vlaamse regering van 31 juli 1990 betreffende het onderwijs II Besluit van de Vlaamse regering van 12 november 1997 betreffende de controle op de inschrijvingen van leerlingen in het basisonderwijs Besluit van de Vlaamse regering van 16 december 1997 betreffende de controle op inschrijvingen van leerlingen in het secundair onderwijs of in het stelsel van leren en werken Besluit van 14 juli 2004 van de Vlaamse regering betreffende de keuze voor en de vrijstelling van het volgen van een cursus in één van de erkende godsdiensten of een cursus nietconfessionele zedenleer in het officieel lager en secundair onderwijs. Besluit van de Vlaamse regering van 12 september 2008 betreffende het multidisciplinaire dossier in de centra voor leerlingenbegeleiding Besluit van de Vlaamse regering van 17 december 2010 betreffende het secundair onderwijs. Omz. 1/3/2000 ter uitvoering van de wet van 29 juni 1983 betreffende de leerplicht Omz. GD/2002/05 Onderwijsinspectie over de erkende godsdiensten en de niet-confessionele zedenleer Omz. BaO/2002/11 afwezigheid van leerlingen in het basisonderwijs Omz. NO/2005/01 (13 AC) Ouderlijk gezag in onderwijsaangelegenheden
98
Omz. SO/2005/04 afwezigheden en in- en uitschrijvingen in het voltijds gewoon secundair onderwijs en het deeltijds secundair onderwijs. Omz. PLP 41 tot versterking en/of bijsturing van het lokaal veiligheidsbeleid en de specifieke aanpak van de jeugdcriminaliteit, met in het bijzonder een aanspreekpunt voor de scholen Omz. SO/2007/05 Zendingen voor leerlingen en scholen in het secundair onderwijs Omz. NO/2013/03 Krijtlijnen inzake de verhouding vast aanspreekpunt lokale politie – school in het kader van omzendbrief PLP 41 en de verhouding tussen school/CLB-Dienst voor de Veiligheid van de Staat Omz. Ba0/2014/05 Overdracht van leerlingengegevens bij schoolverandering Bijlage I bij Omz. BaO/2008/03 Zending van leerlingengegevens in het basisonderwijs Bijlage 1 bij Omz. NO/2012/01 leerlingengegevens uit te wisselen
DISCIMUS
–
Een
toekomstgerichte
manier
om
Gemeenschappelijk verklaring over een beleid m.b.t. gender en seksuele geaardheid in het onderwijs, 23 oktober 2012, http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2012/doc/10-23-genderverklaring.pdf. VLAAMSE REGERING, Conceptnota preventie van radicaliseringsprocessen die kunnen leiden tot extremisme en terrorisme, DOC. 0040/1BIS, 16 januari 2015, 6p. Voorbereidende documenten Ontwerp van decreet houdende diverse maatregelen betreffende de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en betreffende de participatie op school, Parl. St. Vl. Parl. 2013-2014, nr. 2421 Parl. St. Kamer 2003-2004, nr 0455/001, 47p. Parl. St. Vl. Parl. 2002-2003, nr 1355/1, 14p. Parl. St. Vl. Parl. 2010-2011, nr. 1082/9, 141p. Verslag aan de Koning bij KB nr. 13 tot voorwaardelijke vrijstelling van de aangifteplicht voor bepaalde soorten van geautomatiseerde verwerkingen van persoonsgegevens die kennelijk geen gevaar inhouden op het gebied van de schending van de persoonlijke levenssfeer, B.S. 15 maart 1996, 5807 Vraag nr. 42 van 16 december 2003 van de heer Didier Ramoudt aan minister van Onderwijs Vanderpoorten rond het ambtsgeheim en elektronische communicatie, Hand. Vl. Parl. 20032004, 13 februari 2004, nr. 8, 129p. Vraag om uitleg van de heer André Van Nieuwkerke tot mevrouw Marleen Vanderpoorten, Vlaams minister van Onderwijs en Vorming, over de moeilijke positie van de vertrouwensleerkracht, Hand. Vl. Parl. Commissie voor onderwijs, vorming en wetenschapsbeleid 2002-2003, 8 mei 2003, C217-OND21, 24p.
99
8.2 RECHTSPRAAK Internationaal EHRM Klass and others v. Germany, 1978 EHRM Malone v. Verenigd Koninkrijk, 1984 EHRM Amann v. Switzerland, 2000 EHRM Copland v. Verenigd Koninkrijk, 2007 HvJ 6 november 2003, NJW 2004, 405-409 Nationaal GwH 12 maart 2015, nr. 34/2015 RvS 11 december 2000, nr. 91531, Dewinter t. Belgische Staat, 13 Cass. 19 februari 1960, Pas. I 1960, 709-715 Cass. 16 mei 1977, Arr. Cass 1977, 949-950 Cass. 10 mei 1985, Arr. Cass. 1984-1985, 1230 Cass. 28 april 1999, Pas. 1999, 598 Cass. 27 juli 1999, AR P.09.0766.F Cass. 27 februari 2001, AR P.99.0706.N Cass. 13 november 2001, AR P.11.1750.N Cass. 5 november 2004, NJW 2005, 517-518 Cass. 1 oktober 2009, AR C.08.0064.N Cass. 21 oktober 2009, AR P.09.0766.F Cass. 13 maart 2012, AR P.11.1750.N Cass. 26 september 2012, AR P.09.0766.F; Brussel 5 februari 1999, RGAR 2000, 13 296, 3. Brussel 7 april 2000, JT 2001, 779-780 Antwerpen 18 september 2000, T. Gez 2000-2001, 290-294. Arbh. Antwerpen 1 oktober 2002, RW 2003-2004, 298-300 100
Gent 28 november 2003, T. Gez. 2004-2005, 133-136 Arbh. Luik 23 maart 2004, RRD 2004, afl. 110, 73-83 Arbh Gent 9 mei 2005, Soc. Kron. 2006, 158-159. Rb. Brussel 12 oktober 1988, RGDC 1990, 250 Rb. Brussel 19 mei 2000, AM 2000, 338-341 Rb. Antwerpen 7 maart 2007, RW 2007, 332-334 Rb. Brussel 17 mei 2002, AM 2003, 138-143
8.3 DOCTRINE Boeken BLOCKX, F., Beroepsgeheim, Antwerpen, Intersentia, 2013, 508p. CLARA, R., Kindermishandeling en -verwaarlozing in Vlaanderen. De ervaringen van de vertrouwensartscentra van Antwerpen, Brussel en Leuven, Leuven, Acco, 1990, 188p. De bescherming van de persoonlijke levenssfeer: algemene bibliografische gegevens, documentaire dossiers nr. 10, Brussel, Bibliotheek van het parlement, 1976, 47p. DE KEYSER, H., DE RIDDER, K., VERLEIJEN, J., Sociale media op school. Zet jouw school op de digitale kaart, Brussel, Politeia, 2013, 106p. DE RIDDER, J., DRIESEN, C., Recht naar school. Onderwijsrecht voor secundaire scholen, Antwerpen, Intersentia, 2011, 619p. DE SMET, B., Juridische aanpak van problemen rond opvoeding: begeleiding van kinderen in nood en onbuigzame pubers, Antwerpen, Intersentia 2008, 179p D'HAESE, W., Politionele jeugdzorg, Antwerpen, Maklu, 2008, 231p. DIERICKX, L., Recht op afbeelding, Antwerpen, Intersentia, 2005, 345p. DUMORTIER, J., ROBBEN, F., Persoonsgegevens en privacybescherming. Commentaar op de wet tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer, Brugge, Die Keure, 1995, 348p PETRONIO, S., Boundaries of privacy. Dialects and disclosure, New York, State University of New York, 2002, 268p. RIMANQUE, K., De levensbeschouwelijke opvoeding van de minderjarige - publiekrechtelijke en privaatrechtelijke beginselen, Brussel, Bruylant, 1980, 1065p STOCKMAN, R., Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector. Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, 135p. VAN DER STRAETE, I., PUT, J., Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, 267p. 101
Bijdragen in boeken BAETENS, L., “Hulpverleners en beroepsgeheim” in STOCKMAN, R., Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector. Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, 4349 BELIËN, B., “Recht en onderwijs in de praktijk” in BELIËN, B., VAN HAEGEDOREN, G., Meester wie heeft gelijk, Brugge, Die Keure, 2010, 61-112. BEYERS, W., SOENENS, B., VANSTEENKISTE, M., "Autonomie-ontwikkeling" in SLOT, W., VAN AKEN, M., Psychologie van de adolescentie, ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013, 149-170 BLOCKX, F., "Zwijgrecht en spreekplicht in het licht van het beroepsgeheim en de discretieplicht" in ROZIE, J., RUTTEN, S., VAN OEVELEN, A., Zwijgrecht versus spreekplicht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 73-115 COEN, K., DRESER, L., VANWALLEGHEM, R., DESMET, N., "Bekwaamheid van minderjarigen" in KINDERRECHTSWINKELS, De juridische positie van de minderjarige, Kortrijk-Heule, UGA, 2007, 81111 DE BOT, D., “Art. 14 Wet persoonsgegevens” in SENAEVE, P., SWENNEN, F., VERSCHELDEN, G., Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. DE BOT, D., “Art. 15bis wet persoonsgegevens” in SENAEVE, P., SWENNEN, F., VERSCHELDEN, G., Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. DE BOT, D., “Commentaar bij art. 8 wet persoonsgegevens” in SENAEVE, P., SWENNEN, F., VERSCHELDEN, G., Personen- en familierecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Wolters Kluwer, 2001, losbl. DE SMET, B., "Beroepsgeheim hulpverleners in jeugdzaken" in VANDEPLAS, A., ARNOU, P., VAN OVERBEKE, S., VANDROMME, S., Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaren, Mechelen, Kluwer, 2014, 23-32 DERIDDER, J., "Beroepsgeheim in het onderwijs" in HUBEAU, B., MERTENS, J., PUT, J., ROOSE, R., STAS, K., VANDER LAENEN, F., Omgaan met beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, 64-87. DEWAELE, A., "De weg naar een holebivriendelijke school. Achtergrond en praktische richtlijnen om holebiseksualiteit zichtbaar en bespreekbaar te maken" in J. BAERT, Handboek Leerlingenbegeleiding 2, Mechelen, Wolters Plantyn, 2010, 18p. DEWANDELEER, D., "Afluistermisdrijven (art. 259bis en art. 314bis Sw.)" in VANDEPLAS, A., ARNOU, P., VAN OVERBEKE, S., VANDROMME, S., Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2014, 9-58 HUYBRECHTS, L., “Aangifte van misdrijven” in VANDEPLAS, A., ARNOU, P., VAN OVERBEKE, S., Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2012, 1-45 JACOBS, A., MASSET, A. "Schuldig hulpverzuim" in MASSET, A., et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 1999, 27p.
102
LAUWERS, H., PIESSENS, A., ”Gij moet toch niet alles weten!“ in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet, Leuven, Acco, 51-72. MARUT, A., "Bewakingscamera's" in LAMBERT, P., BRUGGEMAN, W., DELBROUCK, I., et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, Mechelen, Kluwer, losbl., 193/01-193/45 MASSET, A., “Beroepsgeheim” in MASSET, A., et al, Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, 2007, 108/3-108/20 RUEBENS, S., DE RUYTER, G., “Focusgroepen over de relatie gezin-school” in in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet, Leuven, Acco, 73-120 SCHELLAERT, R., Wat ervan te zeggen? Informatie en beroepsgeheim binnen het ortho- en sociaalagogisch werkveld, Antwerpen, Intersentia, 2013, 412p. SCHOLTE, R., ENGELS, R., "Pyschosociale ontwikkeling: de invloed van leeftijdgenoten" in SLOT, W., VAN AKEN, M., Psychologie van de adolescentie, ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013, 211-231. STEVENS, J., “De praktijk van het beroepsgeheim” in Orde van Vlaamse Balies, Handboek voor de advocaat stagiair. Deontologie, Brussel, Wolters Kluwer, 2014, 241-311 VAN NESTE, F., “Grondslagen van het medisch beroepsgeheim” in STOCKMAN, R., Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector. Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, 15-21 VENY, L., "(Onderwijsrechten) rechten van kinderen: een stand van zaken. Een merkelijke verbetering na 8 jaar Kinderrechtenverdrag" in VERHELLEN, E., CAPPELAERE, G., HANSON, K., SPIESSCHAERT, F., Kinderrechtengids (KIDS): Commentaren, regelgeving, rechtspraak, nuttige informatie, Gent, Mys en Breesch, 1998, 1-80 VERBRUGGEN, M., "Privacy en openbaarheid van bestuur" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Meester over meester? Een probleemverkenning over juridisering en onderwijs, Leuven, Acco, 2010, 115130 VERBRUGGEN, M., "Juridische contouren van ouderbetrokkenheid op school: ouderlijk gezag en privacy" in VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Gezin en school. De kloof voorbij de grens gezet? Een verkenning, Leuven, Acco, 2011, 176-185 WOLFE, M., "Childhood and privacy" in ALTMAN, I., WOHLWILL, J., Children and the environment, Plenum Press, New York, 1978, 175-222 Tijdschriftenartikels ANKAERT, E., PUT, J., "De geheimhoudingsplicht bijstandspersonen", TORB 2007-2008, 406-418.
van
vertrouwensleerkrachten
en
BALTHAZAR, T., “Gedeeld beroepsgeheim is geen uitgesmeerd beroepsgeheim”, T. Gez. 2004-2005, 139-146. BELIËN, B., "leerlingenbegeleiding in het secundair onderwijs", TJK 2008, 186-207.
103
BLOCKX, F., “Het medisch beroepsgeheim en het opsporen van misdrijven”, T. Gez. 2004-2005, 311-315. BORGHS, P., "België en de Yogyakarta-principes", Juristenkrant 10 april 2013, 16. CARLIER, E., COPS, B., “Werknemers(vertegenwoordigers) en hun plicht tot vertrouwelijkheid”, Or. 2012, 2-11. CEULEMANS, L., "De kennisname van e-mails «tijdens de overbrenging ervan», een verduidelijking van het telecommunicatiegeheim?", T. Straf. 2008, 226-231 D’AES, M., “Het ambtsgeheim van leerkrachten en PMS-medewerkers. Spreken of zwijgen.”, Welwijs 2000, 3-9 DE BEUKELEER, M., “Ouderlijk gezag en de privacy van minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim”, Tijdschrift voor Welzijnswerk 2006, 48-50 DE HERT, P., SAELENS, R., "De camerawet: een zoektocht naar een afweging tussen het recht op privacy en het recht op veiligheid", T. Straf. 2007, 93-100 DE HERT, P., SAELENS, R., “Recht op bescherming privé-leven”, TPR 2009, 838-866. DE RIDDER, J., EYCKMANS, K., "De geheimhoudingsplicht van de vertrouwensleerkrachtleerlingbegeleider”, TORB 2012-2013, 35-39 DE SMET, B., "Strafrechtelijke verantwoordelijkheid van minderjarigen", TORB 2011-2012, 69-82. DE SOUTER, V., “Het beroepsgeheim en de invoering van een spreekrecht door de wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen. Een nadere analyse van het artikel 458bis van het Strafwetboek.”, TJK 2001, 184-192 DE WILDEVANDERBEKEN, C., "Ouderlijk gezag en de privacy van de minderjarigen in het licht van het beroepsgeheim", Tijdschrift voor welzijnswerk 2006, 48-50 DECLERCQ, H., BORMS, R., VAN DEN EYNDE, S., "Positief op school", TORB 2011-2012, 66-68. DIERICKS, A., BUELENS, J., “Het gedeeld beroepsgeheim erkend door het Hof van Cassatie”, T. Gez. 2012-2013, 148-154. FAES, L., LEROI, B., "De wet op verwerking persoonsgegevens in het hoger onderwijs", TORB 2006-2007, 501-506 GOOSSENS, K., “Spelregels voor organisaties en hun vrijwilligers”, Or. 2007, 103-114 HAWK, S., T., KEIJSERS, L., HALE III, W., W., RAAJMAKERS, Q., MEEUS, W., "Waar bemoei jij je mee? Privacyschending als gevolg van monitoring door ouders", Pedagogiek 2010, 138-153. HUYBRECHTS, L., “Beroepsgeheim in de sfeer van de onderneming”, T. Straf. 2004, 86-112. KERKHOFS, J., "Schending geheim van privé-communicatie opname door particulier die aan het gesprek deelneemt", T. Straf. 2014, 252 KRETZ, A., J., "The right to sexual orientation privacy: Strenghtening protections for minors who are "outed" in schools", Journal of law and education, 2013, Vol 42, 381-416. 104
LAUWERS, G., "Beroepsgeheim en discretieplicht in de socio-emotionele omgang met kinderen in het onderwijs", TORB 2007, 419-425 LEROI, B., "Het kind en de persoonlijkheidsrechten en grondrechten: in welke mate kunnen deze rechten geëffectueerd worden?", Jura Falc. 1992-93, 289-315 MAESELE, T., REYNAERT, D., BOUVERNE-DE BIE, M., ROOSE, R., BRADT, L., “Stromingen in de kinderrechtenbeweging”, TJK 2008, 50-55. MAUS, M., “Het beroepsgeheim van de notaris en de fiscale controle in de inkomstenbelasting”, Not. Fisc. M. 2006, afl.7, 210-220 MELTON, G., B., "Minors and privacy: Are Legal an Psychological concepts compatible?", Nebraska Law Review, 1983, vol. 2, 455-493. MOREAU, T., “Le partage dus secret professionnel. Balises pour des contours juridiques incertains”, J. dr. Jeun. 1999, nr. 189, 8-13 REMY, G., "Bescherming van het privé-leven internet en briefwisseling", T. Verz. 2003, 163-182 SCHRAM, F., "De toegang van de leraar en de leerling in het secundair onderwijs tot het 'schooldossier'", TORB 2010-2011, 170-185. TAYLOR, E., "I spy with my little eye: the use of CCTV and the impact on privacy", The Sociological Review 2010, 381-405 VALCKX, S., LAUWERS, G., “Een verkennende studie naar de doorwerking van het verdrag inzake kinderrechten van het kind in het pestbeleid op basisscholen”, TORB 2012-2013, 40-55 VAN DER LEE, P., "Kinderen hebben geheimen nodig", Psychologie, februari 1999, 20-21 VAN DER STRAETE, I., PUT, J.,“Het gedeeld beroepsgeheim en gezamenlijk beroepsgeheim – halve smart of dubbel leed?”, RW 2004-2005, nr. 2, 41-59 VANDAELE, A., “Rechten van kinderen in de grondwet”, Juristenkrant 11 april 2000, 13 VANOBBERBERGEN, B., DE RUYCKE, L., “Geweld, gemeten en geteld. Jongeren rapporteren over geweld op school. Op zoek naar nuance”, TORB 2011, 7-15 VANWIJNGAERDEN, J-S., “De werking van grondrechten tussen particulieren, geïllustreerd met voorbeelden.”, Jura Falc. 2007-2008, 217-248. VERHEYDE, M., "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, 231-247 VERJANS, E., "Buitencontractuele aansprakelijkheid voor schending van persoonlijkheidsrechten", RW 2013, 522-536. VERMEULEN, G., "Bescherming van persoonsgegevens van studenten in het hoger onderwijs", TORB 2006-2007, 638-659 VERVOORT, I., "De procespositie van minderjarigen: onbekwaam dus (on)beschermd?", Jur. Falc. 1999-2000, https://www.law.kuleuven.be/jura/art/36n1/vervoort.htm 105
Adviezen en mededelingen ANKAERT, E., PUT, J., Advies Beroepsgeheim en ambtsgeheim in het onderwijs en de CLB's, met specifieke aandacht voor de vertrouwensleerkracht en de bijstandspersoon, 2007, 22p. COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies nr. 47/2001 van 10 december 2001, 4p. COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies uit eigen beweging betreffende de verwerkingen van beelden, in het bijzonder verricht door middel van systemen van video-toezicht, nr.34/1999 van 13 december 1999, 10p. COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Aanbeveling uit eigen beweging inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 02/2007 van 28 november 2007, 11p. COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Advies inzake de verspreiding van beeldmateriaal, nr. 33/2007 van 28 november 2007, 4p. COMMISSIE VOOR BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Toelichting- Gewone aangifte, juli 2007, 46p. GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29, Advies 2/2009 over de bescherming van persoonsgegevens van kinderen (Algemene richtlijnen en het bijzonder geval van scholen), 11 februari 2009, 28p. KINDERRECHTENCOMMISSARIAAT, Advies 2014/2015/15 Minderjarigen en radicalisering: voluit kiezen voor een mensenrechtenperspectief, 29 januari 2015, 24. Nota rondetafel: beroepsgeheim en ambtsgeheim in onderwijs, oktober 2007 VLAAMS SECRETARIAAT KATHOLIEK ONDERWIJS, Mededeling school en HIV-besmetting, 1 april 2015, https://pincette.vsko.be/meta/properties/dc-identifier/VSKO_M-20150401-02, 8p. VLAAMSE ONDERWIJSRAAD, Advies over de rechtspositie van leerlingen in het basis- en secundair onderwijs en de participatie op school, 30 mei 2013, 21p. VVKSO, Mededeling Leerlingenbegeleiding-communiceren over privacygevoelige informatie, MVVKSO-2009-017, 10p. VVKSO, Mededeling Tienerzwangerschappen op school, M-VVKSO-2012-017 , 8p. VVKSO, Mededeling: Enkele deontologische en juridische aspecten van leerlingenbegeleiding, MVVKSO-2008-019, 19p. VVSKO, Mededeling Pesten, cyberpesten en steaming van leerlingen door leerlingen: preventie en aanpak, M-VVKSO-2007-038, 27p. Deontologische documenten Deontologische code van de CLB-medewerker (23 juni 2011), http://www.ond.vlaanderen.be/ clb/Documenten/CLB-medewerker/deontologische%20code.pdf, 9p. Begrippenlijst deontologische code voor de CLB-medewerker (1 juli 2003), http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Documenten/CLB-medewerker/TDS-d-codeBEGRIPPENLIJST.pdf, 3p.
106
Onderzoeken, brochures en scripties Afstemming zorgcoördinatie en CLB, http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Documenten/CLBmedewerker/Afstemming_zorgco%C3%B6rdinatie_en_CLB.pdf, 16p. APPELTANS, A., VERMEIR, K., De Baso-fiche, meer dan een papieren tijger, masterproef Pedagogische wetenschappen K.U.Leuven, 2012, http://www.scriptiebank.be/sites/default/files/webform/scriptie/Masterproef%20BaSOfiche_0.pdf, 196p. COMMISSIE TER BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER, Bescherming van persoonsgegevens in België, http://www.privacycommission.be/sites/privacycommission/files/documents/beschermingvan-persoonsgegevens-in-belgie.pdf, 11 DE GENDERSTICHTING, Transseksualiteit op school of op het werk: vragen en antwoorden voor collega's, directie of medestudenten, http://www.genderindeblender.be/images/TS_op_school_of_werk.pdf, 8p DEBOUTTE, G., Pesten en geweld op school: Handreiking voor een daadkrachtig schoolbeleid, 2008, http://www.ond.vlaanderen.be/antisociaalgedrag/pgs/090310_pesten-volledig.pdf, 232p. DEWAELE, A., De schoolloopbaan van holebi- en heterojongeren, Steunpunt gelijkekansenbeleid, 2008, http://www.ua.ac.be/download.aspx?c=alexis.dewaele&n=26438&ct=025758&e=194832, 103p. GHESQUIÈRE, P., MERCKEN, I., AVAU, G., PETRY, K., Onderzoek over de mogelijke extra inspanningen van scholen in het buitengewoon onderwijs ten gevolge van de aanwezigheid van GOK-kenmerken bij de leerlingenpopulatie, 2007, http://www.ond.vlaanderen.be/obpwo/studiedagen/20071205_GOK/eindrapport.pdf
INSTITUUT VOOR GELIJKHEID VAN MANNEN EN VROUWEN, Leven als transgender in België. De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht, 2009, http://transgenderinfo.be/wp-content/uploads/Motmans_Leven-als-transgender-inBelgi%C3%AB.pdf, 214p. PRODIA, Algemeen Diagnostisch Protocol, 22 januari 2015, http://www.prodiagnostiek.be/downloads /ADP_versie_29_januari_2015.pdf, 174p. SENSOA, Positief op school. Een samenwerkingsdocument voor CLB's en scholen, http://www.seksuelevorming.be/sites/default/files/digitaal_materiaal/positiefopschool.pdf, 18 Standaardbrief van 21 mei 2008 inzake beeldmateriaal TAKÁCS, J., Social exclusion of young lesbian, gay, bisexual and transgender (LGBT) people in Europe, ILGA Europe, 2006, 106. VEEKMANS, K., GOMBEER, T., BERNAERT, I., Juridische handvatten voor het gebruik en misbruik van alcohol en andere drugs op school, Brussel, Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen vzw, 2014, 107
http://www.vad.be/media/103410/juridische%20handvatten%20september%202014.pdf, 55p. VERMAUT, H., LEENS, R., DE RICK, K., DEPREEUW, E., Het CLB-decreet: tussen wens en realisatie. Evaluatie acht jaar na invoering van het CLB-decreet, Hoger Instituut voor de arbeid (K.U.Leuven), 2009, 260p. VLAAMS WETENSCHAPPELIJKE VERENIGING VOOR JEUGDGEZONDHEIDSZORG, Draaiboek Infectieziekten CLB, juli 2010, 353p. VLAAMSE OVERHEID, Veilig online. Tips voor veilig ICT-gebruik op school, 2007, 84p. VLAAMSE SCHOLIERENKOEPEL, Hoe link is je school? De Vlaamse Scholierenkoepel onderzoekt de relaties op school. Het onderzoeksrapport, 31 mei 2011, http://www.scholierenkoepel.be/sites/default/files/wysiwyg/onderzoeksrapport_vsk_hoe_link _is_je_school_2.pdf, 23p. Krantenartikels en persberichten BELSAECK, E., "School mag leerlingen niet met camera volgen", De Morgen 20 juni 2012, http://www.demorgen.be/binnenland/school-mag-leerlingen-niet-met-camera-volgena1456937/ DEMEYER, P., "School wil camera in elke klas", Nieuwsblad 29 januari 2010, http://www.nieuwsblad.be/cnt/grd2likaa. Persbericht kabinet Vlaamse minister van onderwijs 19 januari 2015, http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2015/01-19-deradicalisering.htm SOENENS, D., "Privacycommissie gaat boetes uitdelen", De Morgen 4 april 2015 (geraadpleegd 5 april 2015), http://www.demorgen.be/binnenland/privacycommissie-gaat-boetes-uitdelena2276271/ VAN GARDEREN, F., "Levensbeschouwelijke leerkrachten moeten radicalisering signaleren", De
Standaard (15 januari 2015); VANHECKE, N., “Wel pampers, geen privacy”, De Standaard 3 mei 2014, www.standaard.be YSEBAERT, T.,"Godsdienstvrijheid op school kost 292 miljoen", De Standaard (14 &15 maart 2015), 4. Internet BERGHMANS, M., VAN RUMST, S., Het strafrechtregister van minderjarigen, www.jeugdrecht.be, 2007-11 KLASSE, (On)gepland en (on)gewenst, 1 april 2006, http://www.klasse.be/leraren/eerstelijn/ongepland-en-ongewenst/ KLASSE, Echtscheiding/ nieuwe gezinnen, 1 november 1999, http://pdf.klasse.be/KVL/EL1/el1_13.pdf, 3.
108
KLASSE, Klasse pakt taboe aan rond transgenders en holebi's op school, 12 november 2014, http://www.klasse.be/leraren/50529/klasse-pakt-taboe-aan-rond-transgenders-en-holebis-opschool/; KLASSE, Leerlingenbegeleiding. Eerste lijn, 3 januari 2000, http://pdf.klasse.be/KVL/EL1/el1_15.pdf, 4p. KLASSE, Nieuw Klasse-pestonderzoek bij 1200 tieners, 4 februari 2014, http://www.klasse.be/leraren/43229/nieuw-klasse-pestonderzoek-bij-1200-tieners/ KLASSE, Radicalisering: antwoorden op vragen van leraren, 22 januari 2015, http://www.klasse.be/leraren/52394/radicalisering-antwoorden-op-vragen-van-leraren/. VAN RUMST, S., Het doorgeven van informatie door de politie aan de school, www.jeugdrecht.be, 2007-03 (Deel van) schoolreglementen, correspondentie en toelichting E-mail Federatie van Onafhankelijke Pluralistische Emancipatorische Methodescholen vzw d.d. 15 februari 2015 E-mail met VVKBaO d.d. 25 maart 2015 Model schoolreglement basisonderwijs van Onderwijssecretariaat van Steden en Gemeenten (gedeeltelijk) Model schoolreglement secundair onderwijs van het GO-onderwijs, 2014-2015 Model schoolreglement Secundair onderwijs van het Vlaamse Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs (gedeeltelijk) Model schoolreglement Secundair onderwijs van Onderwijssecretariaat van Steden en Gemeenten (gedeeltelijk) Model schoolreglement voor het basisonderwijs van het Vlaams Verbond voor Katholiek Basisonderwijs, 2014, 37p. Modelformulier privacywetgeving en gebruik van beeldmateriaal bij Model schoolreglement secundair onderwijs van het GO-onderwijs, model 2014-2015, 50 Telefonisch contact met POV d.d. 21 april 2015 Toelichting publicatie van beeldmateriaal bij model schoolreglement voor het secundair onderwijs van het Vlaams Verbond voor Katholiek Secundair Onderwijs.
109
9 BIJLAGEN 9.1 TOELICHTING BIJ MODEL SCHOOLREGLEMENT VVKSO
1
Toelichting
Privacy – Welke informatie houden we over je bij? Reglementaire basis Wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de 615 verwerking van persoonsgegevens. Het verwerken van persoonsgegevens door de school moet gebeuren conform de privacywetgeving. We verwijzen hiervoor naar onze Mededeling van 11 december 2004 over “Verplichtingen van een onderwijsinstelling bij de verwerking van persoonsgegevens” (M-VVKSO-2004-105). We vragen in elk geval het tekstvoorstel over te nemen. De leerling en zijn ouders hebben recht op inzage in en toelichting bij de gegevens die de school over hem verwerkt. Nadat de toelichting door de school is gebeurd – en enkel dan pas – kunnen de leerling of zijn ouders een kopie vragen. Het kopierecht geldt niet voor persoonsgegevens die ook derden betreffen. Het toegangsrecht van ouders doet echter geen afbreuk aan het feit dat een minderjarige leerling over voldoende onderscheidingsvermogen kan beschikken om zelfstandig zijn privacyrechten uit te oefenen . Vanaf een leeftijd van 12 jaar oefenen de ouders (of de personen die in rechte of in feite toezicht uitoefenen op de leerling) in principe niet de privacyrechten van de leerling uit zonder diens toestemming. Dat betekent dat de school in bepaalde situaties een afweging zal moeten maken in het belang van de leerling. In elk geval zal ze privacygevoelige informatie enkel aan de ouders doorgeven met medeweten van de leerling. Meer informatie hierover vindt u in de Mededeling van 1 april 2009 over “Leerlingenbegeleiding. Communiceren over privacygevoelige informatie” (M-VVKSO-2009-017). –
Wat als je van school verandert?
Wij hebben in het tekstvoorstel opgenomen dat leerlingen en hun ouders binnen een termijn van tien kalenderdagen na de inschrijving kunnen aangeven dat ze niet willen dat bepaalde gegevens aan de nieuwe school worden doorgegeven. Dat is echter een termijn van orde, wat betekent dat zolang de gegevens niet werden doorgegeven aan de nieuwe school, leerlingen en hun ouders ook na die tien kalenderdagen nog steeds verzet kunnen aantekenen tegen de overdracht. In deze context moet het begrip leerlingengegevens wel beperkt worden tot de gegevens die noodzakelijk zijn voor een aangepaste studiebegeleiding, bv. sticordi-maatregelen, stappen op het gebied van taalondersteuning … Het zijn m.a.w. concrete begeleidende maatregelen van de vorige klassenraad die met het oog op de continuïteit van de zorg aan de nieuwe klassenraad worden bezorgd. Het is de verantwoordelijkheid van de uitschrijvende school om enkel gegevens door te geven die doelmatig en proportioneel zijn. –
Publicatie van beeldopnamen (foto’s, filmpjes …)
Scholen kunnen voor beelden van situaties die deel uitmaken van het gewone schoolse leven en die niet op een of andere wijze aanstootgevend zijn, het principe hanteren van de impliciete toestemming. Dat houdt in dat, tenzij ze uitdrukkelijk het tegendeel kenbaar maken, leerlingen en hun ouders geacht worden met het maken van zulke beelden in te stemmen.
615
Belgisch Staatsblad, 18 maart 1993
110
Strikt juridisch is nog steeds een expliciete toestemming vereist voor zogenaamde gerichte foto's. De ervaring leert ons echter dat een stringente toepassing van de expliciete toestemming in de schoolpraktijk niet werkbaar is en een einde stelt aan het nemen van foto's. Bij gerichte foto's die voor de afgebeelde gevoelig zou kunnen liggen, zal de school wel steeds de expliciete toestemming van de betrokkenen vragen. De voorwaarden die gelden bij het maken van foto’s en filmpjes en het publiceren ervan, zijn ook van toepassing op leerlingen. Het is een voorbeeld van oneigenlijk gebruik van bv. gsm’s. Een bepaling in het schoolreglement over de regelgeving ter zake kan een ontradend effect hebben en op die manier deel uitmaken van de preventiestrategie van de school. –
Bewakingscamera’s
Aangezien een school als een publiek toegankelijke, gesloten ruimte geldt, is er volgens de zgn. Camerawet in principe geen verbod voor scholen om van camera’s gebruik te maken. Ze moet vooraf 616 echter heel duidelijk omschrijven wat het doel is en waarvoor de gegevensverwerking dient. De beslissing om camera’s op te hangen moet in elk geval aan de Privacycommissie meegedeeld worden. Heimelijk gebruik is verboden. Bovendien mogen beelden die geen bijdrage leveren voor het bewijzen van misdrijven of schade of tot het identificeren van een dader, ordeverstoorder, slachtoffer of getuige niet langer dan één maand bewaard worden. De beslissing van het schoolbestuur hierover moet in het schoolreglement staan. Ouders en leerlingen geven bij het ondertekenen van het schoolreglement dan formeel toestemming tot het maken van beelden en het verwerken van de persoonsgegevens.
616 Meer
informatie over toegelaten doelen vindt u in de Mededeling van 26 maart 2009 over “Bewakingscamera's op school” (M-VVKSO-2009-014), punten 1.1 en 2.1
111
9.2 STANDAARDBRIEF PUBLICATIE BEELDMATERIAAL (2008) (Logo en adresgegevens van de school) (datum) Beste ouder(s), De school maakt in de loop van het schooljaar foto's en video-opnames van leerlingen tijdens verschillende evenementen. Die gebruiken we voor onze schoolwebsite en we illustreren er onze publicaties mee. Door het schoolreglement te ondertekenen, geeft u stilzwijgend toestemming om niet-geposeerde, spontane foto's en sfeerbeelden te maken en te publiceren. Voor gerichte foto's hebben we volgens de privacywet uw expliciete toestemming nodig. Het gaat om geposeerde, individuele foto's en geposeerde groeps- en klasfoto's. We vragen u daarom om onderstaand invulstrookje nauwkeurig in te vullen en vóór 1 oktober terug te bezorgen. Tijdens de maand september publiceren we geen beeldmateriaal, daarna gebruiken we enkel datgene waarvoor u expliciet de toestemming hebt gegeven. Als u zich in de loop van het schooljaar bedenkt en u vraagt om bepaalde beelden toch te verwijderen, dan geven we daar onmiddellijk gevolg aan. Mail of schrijf ons daarvoor. Volgens art. 10 en 12 van de privacywet heeft u immers recht op toegang, verbetering en verzet wanneer het gaat om uw persoonsgegevens. Dat geldt overigens ook voor niet-gerichte beelden. Met vriendelijke groeten, (naam van de directeur) Directeur
GEPOSEERDE, INDIVIDUELE FOTO’S EN GEPOSEERDE GROEPS- EN KLASFOTO’S Ik geef hierbij toestemming aan de school om tijdens het schooljaar … - … vanaf 1 oktober beelden van (naam van de leerling) te maken en te publiceren - op de website - in het schoolkrantje - in de schoolfolder - … (exhaustief lijstje)
ja / nee ja / nee ja / nee
Indien u minstens één keer 'ja' hebt geantwoord, mag de school beelden maken tijdens - de jaarlijkse fotosessie (datum) - de bosklassen (datum) - het schooletentje (datum) - het schoolfeest (datum) - de schoolreis (datum) - de gezonde week (datum) - … (exhaustief lijstje) Datum
112
ja ja ja ja ja ja
/ / / / / /
nee nee nee nee nee nee
Handtekening ouder
